Қазақстан Республикасындағы мүлік салығы және оның жетілдірудің ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Мүлікке салынатын салықтың теориялық аспектілері
1.1 Мүлік салығының пайда болу алғышарттары
1.2 Мүлік салығының экономикалық мәні
1.3 Мүлік салығын шетел тәжірибесінде қолдану ерекшеліктері
2 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі мүлік салығының түсуіне экономикалық талдау
2.1 Мүлік салығын есептеу механизмі және төлеу тәртібі
2.2 Бюджет кірістерін қалыптастырудағы мүлік салығының орны
2.3 Шымкент қаласы Абай ауданы бойынша мүлік салығының түсуіне талдау
3 Қазақстан Республикасында мүлік салығының есептелу проблемалары мен оларды жетілдіру жолдары
3.1 Қазақстан Республикасында мүлік салығын есептеудегі негізгі проблемалар
3.2 Жергілікті бюджетті қалыптастырудағы мүлік салығын жетілдіру жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Мүлікке салынатын салықтың теориялық аспектілері
1.1 Мүлік салығының пайда болу алғышарттары
1.2 Мүлік салығының экономикалық мәні
1.3 Мүлік салығын шетел тәжірибесінде қолдану ерекшеліктері
2 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі мүлік салығының түсуіне экономикалық талдау
2.1 Мүлік салығын есептеу механизмі және төлеу тәртібі
2.2 Бюджет кірістерін қалыптастырудағы мүлік салығының орны
2.3 Шымкент қаласы Абай ауданы бойынша мүлік салығының түсуіне талдау
3 Қазақстан Республикасында мүлік салығының есептелу проблемалары мен оларды жетілдіру жолдары
3.1 Қазақстан Республикасында мүлік салығын есептеудегі негізгі проблемалар
3.2 Жергілікті бюджетті қалыптастырудағы мүлік салығын жетілдіру жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Мүлік салығы – Қазақстан Республикасының аумағында меншік, шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығында салық салу объектісі бар заңды тұлғалар, жеке кәсіпкерлер және жеке тұлғалар төлейтін салық түрі болып келеді. Мүлік салғы жергілікті бюджетке түсетін, меншікке салынатын салықтың бір түрі ретінде қарастырылады. Бұл салықтың жергілікті бюджет кірістерін қалыптастырып, аймақтарды дамытуда маңызы зор.
Еліміздің егемендік алуымен бірге туындаған қоғамдық қатынастар жүйесінің өзгеруі, азаматтық құқықтық ортаның өзгеруі ел экономикасына өз салқынын тигізбей кеткен жоқ. Бұл жағдай ел экономикасы негіздерінің бірі болып табылатын салық жүйесінің дамуына да өз әсерін тигізді.
Алайда, ұлттық экономиканың өркендеуімен бірге, бүгінде жылжымайтын мүлік нарығының жедел қарқынмен дамуы салық жүйесінде мүлікке салық салу жүйесін қайта қарап, оны жетілдіруді талап етеді.
Соңғы уақытта елімізде құрылыстың қарқынды дамуы, жылжымайтын мүлікке, оның ішінде жерге деген сұраныстың өсуі, оның нарықтық құнын шарықтауға жеткізді, әйтсе де салық жүйесінде олардан түсетін түсімдердің өзгеріссіз қалуы бұл салықтарды жетілдірудің қажеттігін білдіреді. Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде салық тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі, экономикадағы алатын орны кең және терең зерттелген. Сонымен бірге тажірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр.
Қазіргі қолданыстағы салық жүйесінде салық ауыртпалығы негізінен заңды және жеке тұлғалардың табыстарына көбірек түсуде. Бұған табыс салықтарынан түсетін түсімдердің мүлік салықтарынан түскен түсім мөлшерінен бірнеше есе жоғары болуы дәлел. Мұндай айқын құрылымдық үйлеспеушілік өндірісті дамытуға қажетті алғы шарттарды жасауға кедергі келтіріп, дәулетті мүлік иелерін фискалды ауыртпалықтан босатуға негіз болып отыр.
Сол себепті бүгінгі күні бюджеттің кіріс көзінің басым бөлігін құрап отырған, экономика салаларының табысына салынатын шектен тыс салық ауыртпалығының бір бөлігін осы уақытқа дейін салық жүйесімен мүлде ескерілмей келген мүліктен түсетін кіріс түрлеріне аударған жөн.
Мүліктің басқа объектілерге (табыс және қосылған құнмен) қарағандағы ерекшелігі, ол салық салудың барынша тұрақты объектілерінің бірі болып табылады. Сонымен бірге мүлікке салық салу осы мүлікті барынша тиімді пайдалануға ынталандырады әрі мүлікті салық салудан жасыру тіптен мүмкін емес.
Сондай-ақ мүліктік салықтарды жергілікті деңгейде қолдану салықтың негізгі функциялары – фискалдық, реттеушілік және бақылау қызметтерін айтарлықтай дәрежеде көтеруге мүмкіндік береді. Мүлікке салық салу өткен кезеңдерде жасалған капитализацияланған табысқа салық салу объектілерін қоса, табысқа салық салуға толықтауыш қызметін атқарады.
Жұмыс өзектілігі Қазақстанның дүниежүзілік шаруашылыққа итеграциялануымен байланысты біздің елде мүлікке салық салуды өзгерту мен жетілдіру қажеттілігі мен салық жүйесін халықаралық нормаларға сәйкес келтіру болып табылады.
Дипломдық жұмыс мақсаты – мүлік салығын зерттеу негізінде Қазақстандағы мүлікке салық салу бойынша ұсыныстар жасау мен салық салудың даму перспективаларын анықтау.
Мақсатты жүзеге асыру мынадай міндеттерді шешуді талап етеді:
- Мүлік салығының пайда болу алғышарттарын қарастыру;
- Мүлік салығының экономикалық мәнін анықтау;
- Мүлік салығын шетел тәжірибесінде қолану ерешеліктерін қарау;
- Мүлік салығын есептеу механизмі және төлеу тәртібімен танысу;
- Бюджет кірістерін қалыптастырудағы мүлік салығының орнын анықтау;
- Шымкент қаласы Абай ауданы бойынша мүлік салығының түсуіне талдау;
- Қазақстан Республикасында мүлік салығын есептеудегі негізгі проблемаларды анықтау;
- Жергілікті бюджетті қалыптастырудағы мүлік салығын жетілдіру жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыста жүргізілген зерттеу мүлік салығы тұрғысындағы салық заңдылығын жетілдіруге бағытталған ұсыныстарды шетелдік тәжірибемен байланыстыра отырып өңдеуге мүмкіндік береді,
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі Қазақстан Респуликасы Салық Кодексі, Азаматтық Кодекс тағы басқа заңдар мен нормативтік құқықтық актілер мен әлемдік экономика ғылымының классиктерінің, ресей және қазақстандық ғалым-экономистер мен мамандар еңбектері қарастырылып отырған мәселеге байланысты әр түрлі нысандағы есептілік мәліметтері қолданылған.
Дипломдық жұмыстың объектісі ҚР-ның салық жүйесіндегі мүлік салығы, оның ішінде Шымкент қаласы Абай ауданы бойынша салық комитетінің мүлік салығы түсімі. Алға қойылған мақсаттарға жету барысында ҚР мемлекеттік бюджетінің, сондай-ақ Шымкент қаласы Абай ауданының салық комитеті бойынша салықтық түсімдердің жылдық, тоқсандық есептіліктері және жедел ақпараттары, сонымен бірге осы қарастырылып отырған мәселеге тиесілі шеңберіндегі арнайы материалдарға, жалпы экономикалық және құқықтық әдебиеттерге жүгініп негізделінген.
Мүлік салығы – Қазақстан Республикасының аумағында меншік, шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығында салық салу объектісі бар заңды тұлғалар, жеке кәсіпкерлер және жеке тұлғалар төлейтін салық түрі болып келеді. Мүлік салғы жергілікті бюджетке түсетін, меншікке салынатын салықтың бір түрі ретінде қарастырылады. Бұл салықтың жергілікті бюджет кірістерін қалыптастырып, аймақтарды дамытуда маңызы зор.
Еліміздің егемендік алуымен бірге туындаған қоғамдық қатынастар жүйесінің өзгеруі, азаматтық құқықтық ортаның өзгеруі ел экономикасына өз салқынын тигізбей кеткен жоқ. Бұл жағдай ел экономикасы негіздерінің бірі болып табылатын салық жүйесінің дамуына да өз әсерін тигізді.
Алайда, ұлттық экономиканың өркендеуімен бірге, бүгінде жылжымайтын мүлік нарығының жедел қарқынмен дамуы салық жүйесінде мүлікке салық салу жүйесін қайта қарап, оны жетілдіруді талап етеді.
Соңғы уақытта елімізде құрылыстың қарқынды дамуы, жылжымайтын мүлікке, оның ішінде жерге деген сұраныстың өсуі, оның нарықтық құнын шарықтауға жеткізді, әйтсе де салық жүйесінде олардан түсетін түсімдердің өзгеріссіз қалуы бұл салықтарды жетілдірудің қажеттігін білдіреді. Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде салық тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі, экономикадағы алатын орны кең және терең зерттелген. Сонымен бірге тажірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр.
Қазіргі қолданыстағы салық жүйесінде салық ауыртпалығы негізінен заңды және жеке тұлғалардың табыстарына көбірек түсуде. Бұған табыс салықтарынан түсетін түсімдердің мүлік салықтарынан түскен түсім мөлшерінен бірнеше есе жоғары болуы дәлел. Мұндай айқын құрылымдық үйлеспеушілік өндірісті дамытуға қажетті алғы шарттарды жасауға кедергі келтіріп, дәулетті мүлік иелерін фискалды ауыртпалықтан босатуға негіз болып отыр.
Сол себепті бүгінгі күні бюджеттің кіріс көзінің басым бөлігін құрап отырған, экономика салаларының табысына салынатын шектен тыс салық ауыртпалығының бір бөлігін осы уақытқа дейін салық жүйесімен мүлде ескерілмей келген мүліктен түсетін кіріс түрлеріне аударған жөн.
Мүліктің басқа объектілерге (табыс және қосылған құнмен) қарағандағы ерекшелігі, ол салық салудың барынша тұрақты объектілерінің бірі болып табылады. Сонымен бірге мүлікке салық салу осы мүлікті барынша тиімді пайдалануға ынталандырады әрі мүлікті салық салудан жасыру тіптен мүмкін емес.
Сондай-ақ мүліктік салықтарды жергілікті деңгейде қолдану салықтың негізгі функциялары – фискалдық, реттеушілік және бақылау қызметтерін айтарлықтай дәрежеде көтеруге мүмкіндік береді. Мүлікке салық салу өткен кезеңдерде жасалған капитализацияланған табысқа салық салу объектілерін қоса, табысқа салық салуға толықтауыш қызметін атқарады.
Жұмыс өзектілігі Қазақстанның дүниежүзілік шаруашылыққа итеграциялануымен байланысты біздің елде мүлікке салық салуды өзгерту мен жетілдіру қажеттілігі мен салық жүйесін халықаралық нормаларға сәйкес келтіру болып табылады.
Дипломдық жұмыс мақсаты – мүлік салығын зерттеу негізінде Қазақстандағы мүлікке салық салу бойынша ұсыныстар жасау мен салық салудың даму перспективаларын анықтау.
Мақсатты жүзеге асыру мынадай міндеттерді шешуді талап етеді:
- Мүлік салығының пайда болу алғышарттарын қарастыру;
- Мүлік салығының экономикалық мәнін анықтау;
- Мүлік салығын шетел тәжірибесінде қолану ерешеліктерін қарау;
- Мүлік салығын есептеу механизмі және төлеу тәртібімен танысу;
- Бюджет кірістерін қалыптастырудағы мүлік салығының орнын анықтау;
- Шымкент қаласы Абай ауданы бойынша мүлік салығының түсуіне талдау;
- Қазақстан Республикасында мүлік салығын есептеудегі негізгі проблемаларды анықтау;
- Жергілікті бюджетті қалыптастырудағы мүлік салығын жетілдіру жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыста жүргізілген зерттеу мүлік салығы тұрғысындағы салық заңдылығын жетілдіруге бағытталған ұсыныстарды шетелдік тәжірибемен байланыстыра отырып өңдеуге мүмкіндік береді,
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі Қазақстан Респуликасы Салық Кодексі, Азаматтық Кодекс тағы басқа заңдар мен нормативтік құқықтық актілер мен әлемдік экономика ғылымының классиктерінің, ресей және қазақстандық ғалым-экономистер мен мамандар еңбектері қарастырылып отырған мәселеге байланысты әр түрлі нысандағы есептілік мәліметтері қолданылған.
Дипломдық жұмыстың объектісі ҚР-ның салық жүйесіндегі мүлік салығы, оның ішінде Шымкент қаласы Абай ауданы бойынша салық комитетінің мүлік салығы түсімі. Алға қойылған мақсаттарға жету барысында ҚР мемлекеттік бюджетінің, сондай-ақ Шымкент қаласы Абай ауданының салық комитеті бойынша салықтық түсімдердің жылдық, тоқсандық есептіліктері және жедел ақпараттары, сонымен бірге осы қарастырылып отырған мәселеге тиесілі шеңберіндегі арнайы материалдарға, жалпы экономикалық және құқықтық әдебиеттерге жүгініп негізделінген.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1 Ермекбаева Б.Ж. «Салық және салық салу» - Алматы: Қазақ Университеті, 2003, 5-6 бб.
2 НурхалиеваД.М., Омарова Ш.А. «Налог и налогооблажение», - Оқулық Астана: 2007, 35-41 б6.
3 Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. «Салық және салық салу», - Оқулық Алматы: 2006, 66-71 бб.
4 Бекболсынова А.С. «Салық жүйесінің негіздері», - Оқулық Астана: 2007.
5 Мүслимова С.А. «Мүлікке салық салу нысандары». // - Бухгалтер хабаршысы.- 2010 - № 6, 35-61 бб.
6 Ермекбаева Б.Ж. «Шет мемлекеттер салығы», - Алматы: 2004, 101-105 бб.
7 Бердешова И.Ә. «Экономикасы дамыған елдерде мүлікке салық салудың тәжірибесі». // - ҚазЭу хабаршысы. Экономика сериясы.- 2006.-№ 5, 25б.
8 «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексі – Алматы: 2011 жыл.
9 Омаров К.Р. Отраслевые и иные особенности налогооблажения и учета.// - Бухгалтерский бюллетень. – 2004. –№1.
10 Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені – 2010.
11 Сахариев С.С., Сахариева А.С. «Жаңа кезең – экономикалық теориясы»,- Алматы: «Данекер» - 2004, 7-13 бб.
12 Шымкент қаласы Абай ауданы салық басқармасының статистикалық бюллетені – 2010.
13 Сиязбекқызы Б.А. «Аймақтық экономика дамуындағы жергілікті бюджеттік үрдістің қалыптасуы мен атқарылуының ерекшеліктері» // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы, - 2008, №2, 115-119 бб.
14 Ергожин Д.Е. «Фотографировать ваше имущество налоговики не будут...» //Вестник налоговой службы РК – 2010 – 2006, № 2, 5-7бб.
15 Сарыбаева Д.К. «Салық салу мақсатында мүлікті бағалау мәселелері» // ҚазЭУ хабаршысы. Экономика сериясы. – 2006, № 1.
16 Оспанов М.Т. «Гармонизация налоговых отношении», - Оқулық Алматы: 2001.
17 Мыңбаева А.Н. «Қазақстанда жылжымайтын мүлікке салынатын салықты енгізудің алғышарттары» // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы,-2007, № 1.
18 А.Ә Макенова «Жылжымайтын мүлікке салық салу жүйесінің ақпараттық негізі» // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы, - 2007, №3 (61), 26-28 бб.
19 Нуримова А.С. «Қазақстанда мүлікке салық салу жүйесін жетілдіру жолдары» // ҚазҰУ хабаршысы. Алматы: 2006, № 3.
20 Туралыкова Е.С. «Совершенствование налоговой системы РК» // Бухгалтер и налоги. -2004, № 6, 20-23 бб.
1 Ермекбаева Б.Ж. «Салық және салық салу» - Алматы: Қазақ Университеті, 2003, 5-6 бб.
2 НурхалиеваД.М., Омарова Ш.А. «Налог и налогооблажение», - Оқулық Астана: 2007, 35-41 б6.
3 Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. «Салық және салық салу», - Оқулық Алматы: 2006, 66-71 бб.
4 Бекболсынова А.С. «Салық жүйесінің негіздері», - Оқулық Астана: 2007.
5 Мүслимова С.А. «Мүлікке салық салу нысандары». // - Бухгалтер хабаршысы.- 2010 - № 6, 35-61 бб.
6 Ермекбаева Б.Ж. «Шет мемлекеттер салығы», - Алматы: 2004, 101-105 бб.
7 Бердешова И.Ә. «Экономикасы дамыған елдерде мүлікке салық салудың тәжірибесі». // - ҚазЭу хабаршысы. Экономика сериясы.- 2006.-№ 5, 25б.
8 «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексі – Алматы: 2011 жыл.
9 Омаров К.Р. Отраслевые и иные особенности налогооблажения и учета.// - Бухгалтерский бюллетень. – 2004. –№1.
10 Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені – 2010.
11 Сахариев С.С., Сахариева А.С. «Жаңа кезең – экономикалық теориясы»,- Алматы: «Данекер» - 2004, 7-13 бб.
12 Шымкент қаласы Абай ауданы салық басқармасының статистикалық бюллетені – 2010.
13 Сиязбекқызы Б.А. «Аймақтық экономика дамуындағы жергілікті бюджеттік үрдістің қалыптасуы мен атқарылуының ерекшеліктері» // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы, - 2008, №2, 115-119 бб.
14 Ергожин Д.Е. «Фотографировать ваше имущество налоговики не будут...» //Вестник налоговой службы РК – 2010 – 2006, № 2, 5-7бб.
15 Сарыбаева Д.К. «Салық салу мақсатында мүлікті бағалау мәселелері» // ҚазЭУ хабаршысы. Экономика сериясы. – 2006, № 1.
16 Оспанов М.Т. «Гармонизация налоговых отношении», - Оқулық Алматы: 2001.
17 Мыңбаева А.Н. «Қазақстанда жылжымайтын мүлікке салынатын салықты енгізудің алғышарттары» // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы,-2007, № 1.
18 А.Ә Макенова «Жылжымайтын мүлікке салық салу жүйесінің ақпараттық негізі» // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы, - 2007, №3 (61), 26-28 бб.
19 Нуримова А.С. «Қазақстанда мүлікке салық салу жүйесін жетілдіру жолдары» // ҚазҰУ хабаршысы. Алматы: 2006, № 3.
20 Туралыкова Е.С. «Совершенствование налоговой системы РК» // Бухгалтер и налоги. -2004, № 6, 20-23 бб.
Кіріспе
Мүлік салығы – Қазақстан Республикасының аумағында меншік, шаруашылық
жүргізу немесе оралымды басқару құқығында салық салу объектісі бар заңды
тұлғалар, жеке кәсіпкерлер және жеке тұлғалар төлейтін салық түрі болып
келеді. Мүлік салғы жергілікті бюджетке түсетін, меншікке салынатын
салықтың бір түрі ретінде қарастырылады. Бұл салықтың жергілікті бюджет
кірістерін қалыптастырып, аймақтарды дамытуда маңызы зор.
Еліміздің егемендік алуымен бірге туындаған қоғамдық қатынастар
жүйесінің өзгеруі, азаматтық құқықтық ортаның өзгеруі ел экономикасына өз
салқынын тигізбей кеткен жоқ. Бұл жағдай ел экономикасы негіздерінің бірі
болып табылатын салық жүйесінің дамуына да өз әсерін тигізді.
Алайда, ұлттық экономиканың өркендеуімен бірге, бүгінде жылжымайтын
мүлік нарығының жедел қарқынмен дамуы салық жүйесінде мүлікке салық салу
жүйесін қайта қарап, оны жетілдіруді талап етеді.
Соңғы уақытта елімізде құрылыстың қарқынды дамуы, жылжымайтын мүлікке,
оның ішінде жерге деген сұраныстың өсуі, оның нарықтық құнын шарықтауға
жеткізді, әйтсе де салық жүйесінде олардан түсетін түсімдердің өзгеріссіз
қалуы бұл салықтарды жетілдірудің қажеттігін білдіреді. Әлемдегі көптеген
экономист ғалымдардың еңбектерінде салық тақырыбы, оның маңыздылығы,
қоғамның дамуындағы рөлі, экономикадағы алатын орны кең және терең
зерттелген. Сонымен бірге тажірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер
жарияланып жүр.
Қазіргі қолданыстағы салық жүйесінде салық ауыртпалығы негізінен заңды
және жеке тұлғалардың табыстарына көбірек түсуде. Бұған табыс салықтарынан
түсетін түсімдердің мүлік салықтарынан түскен түсім мөлшерінен бірнеше есе
жоғары болуы дәлел. Мұндай айқын құрылымдық үйлеспеушілік өндірісті
дамытуға қажетті алғы шарттарды жасауға кедергі келтіріп, дәулетті мүлік
иелерін фискалды ауыртпалықтан босатуға негіз болып отыр.
Сол себепті бүгінгі күні бюджеттің кіріс көзінің басым бөлігін құрап
отырған, экономика салаларының табысына салынатын шектен тыс салық
ауыртпалығының бір бөлігін осы уақытқа дейін салық жүйесімен мүлде
ескерілмей келген мүліктен түсетін кіріс түрлеріне аударған жөн.
Мүліктің басқа объектілерге (табыс және қосылған құнмен) қарағандағы
ерекшелігі, ол салық салудың барынша тұрақты объектілерінің бірі болып
табылады. Сонымен бірге мүлікке салық салу осы мүлікті барынша тиімді
пайдалануға ынталандырады әрі мүлікті салық салудан жасыру тіптен мүмкін
емес.
Сондай-ақ мүліктік салықтарды жергілікті деңгейде қолдану салықтың
негізгі функциялары – фискалдық, реттеушілік және бақылау қызметтерін
айтарлықтай дәрежеде көтеруге мүмкіндік береді. Мүлікке салық салу өткен
кезеңдерде жасалған капитализацияланған табысқа салық салу объектілерін
қоса, табысқа салық салуға толықтауыш қызметін атқарады.
Жұмыс өзектілігі Қазақстанның дүниежүзілік шаруашылыққа
итеграциялануымен байланысты біздің елде мүлікке салық салуды өзгерту мен
жетілдіру қажеттілігі мен салық жүйесін халықаралық нормаларға сәйкес
келтіру болып табылады.
Дипломдық жұмыс мақсаты – мүлік салығын зерттеу негізінде
Қазақстандағы мүлікке салық салу бойынша ұсыныстар жасау мен салық салудың
даму перспективаларын анықтау.
Мақсатты жүзеге асыру мынадай міндеттерді шешуді талап етеді:
- Мүлік салығының пайда болу алғышарттарын қарастыру;
- Мүлік салығының экономикалық мәнін анықтау;
- Мүлік салығын шетел тәжірибесінде қолану ерешеліктерін қарау;
- Мүлік салығын есептеу механизмі және төлеу тәртібімен танысу;
- Бюджет кірістерін қалыптастырудағы мүлік салығының орнын анықтау;
- Шымкент қаласы Абай ауданы бойынша мүлік салығының түсуіне талдау;
- Қазақстан Республикасында мүлік салығын есептеудегі негізгі
проблемаларды анықтау;
- Жергілікті бюджетті қалыптастырудағы мүлік салығын жетілдіру жолдарын
қарастыру.
Дипломдық жұмыста жүргізілген зерттеу мүлік салығы тұрғысындағы
салық заңдылығын жетілдіруге бағытталған ұсыныстарды шетелдік тәжірибемен
байланыстыра отырып өңдеуге мүмкіндік береді,
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі Қазақстан
Респуликасы Салық Кодексі, Азаматтық Кодекс тағы басқа заңдар мен
нормативтік құқықтық актілер мен әлемдік экономика ғылымының
классиктерінің, ресей және қазақстандық ғалым-экономистер мен мамандар
еңбектері қарастырылып отырған мәселеге байланысты әр түрлі нысандағы
есептілік мәліметтері қолданылған.
Дипломдық жұмыстың объектісі ҚР-ның салық жүйесіндегі мүлік салығы,
оның ішінде Шымкент қаласы Абай ауданы бойынша салық комитетінің мүлік
салығы түсімі. Алға қойылған мақсаттарға жету барысында ҚР мемлекеттік
бюджетінің, сондай-ақ Шымкент қаласы Абай ауданының салық комитеті бойынша
салықтық түсімдердің жылдық, тоқсандық есептіліктері және жедел
ақпараттары, сонымен бірге осы қарастырылып отырған мәселеге тиесілі
шеңберіндегі арнайы материалдарға, жалпы экономикалық және құқықтық
әдебиеттерге жүгініп негізделінген.
1 Мүлікке салынатын салықтың теориялық аспектілері
1.1 Мүлік салығының пайда болу алғышарттары
Салық салудың қарапайым әрі тарихи ерте нысаны тікелей салықтар, яғни
салық төлеушінің табысы не мүлкінен тікелей өндіріп алынатын салықтар
болған.
Жалпы алғашқы салықтардың пайда болуының күнiн анықтау мүмкiн емес.
Салықтардың прототипi адамзат қоғамымен басқарудың ең алғашқы формаларымен
бiрге пайда болған. Алғашқы қауымдастықтың өзiнде, қоршаған ортаның қатаң
шарттарына амалсыз бейiмделуге, сыртқы жаудан қорғау үшін, сонымен қатар
асаршылық жағдайна азық- тұлiк қоғамдық запастарын сақтау үшін, бiрнеше
адамдардың қолдауын түсiнген.
Осыдан келiп, мынаны айтуға болады, салықтардың алғашқы пайда
болуына қоғамның осы немесе басқа да қызығушылықтардың қанағаттандырылуының
ұжымдық тұтынуы болды. Байлар өздерiн адал әрi байыту үшін кедейлерден
салықтарды ұстайтынын ұмытпау керек. Бұл түрде салықтар ұзақ уақыт бойы
әрекет еттi және де қоғам бұны объективтi қажеттiлiк ретiнде түсiндi.
Салықтардың өзі пайда болғаннан бастап қазірге дейін даму барысында
бірнеше кезеңнен өткен. Олармен бірге салық теориялары да дамыған.
Салықтардың пайда болып, салық салу жүйесінің қалыптасуындағы ерте
заманнан орта ғасырға дейінгі бірінші кезең кездейсоқ сипатқа ие болды.
Алымдар, негізінде натуралды формада жүйесіз төлемдер ретінде болды. Тауар
– ақша қатынастарының дамуына қарай алымдар біртіндеп ақшалай формаға ие
бола бастады. Қаржы ғылымының негіздері тек XV ғасырда пайда болды.
Неополитандық қаржыгер Д. Карафа бюджет негізін мемлекетке тиесілі домендер
(жер, орман, заттық құқықтар, капитал) құрауы керек деген [1].
Жалпы салықтардың iшiнде мүлiк салығының алатын орны ерекше. Мүлiк
салығы толығымен дерлiк жергiлiктi бюджетке барып түседi. Мүлiк салығы
нақтылай тiкелей салықтардың қатарына жатады. Мүлiк салығының сомасы салық
төлеушiнiң табыс көлемiне қарай емес, мүлкiнiң қарқына қарай анықталады.
Мүлікке салық Рим империясы кезінің өзінде белгілі болды. Европада ол
орта ғасырдың соңына дейін салық салудың негізі формасы ретінде
қарастырылды. Оған жер учаскелеріндегі меншік және ақшалай меншік жатты.
Рим провинцияларында ең негiзгi табыс көзi мүлік және жер салығы болды.
Оның орташа ставкасы жер учаскесi табысының оннан бiр бөлiгiн құрады. Басқа
да құндылықтарға салық салынатын қозғалмайтын мүлiк, тiрi инвентарь (iрi
қара мал, сондай-ақ құлдар), құндылықта.
ХVII ғасырдың екінші жартысында Ұлы Моғол мемлекетінде бүкіл жердің
иесі падишах болып есептелді. Осыған сәйкес елдің бүкіл жарамды жерлердің
бәріне салық салынып, ол мемлекет қазынасына құйылатын. Сондай-ақ джагир,
заминдар, инам және уакф деп аталған әртүрлі феодалдық жеке меншіктегі
үйлер де болды.
Джагир - әскери қызметі үшін жеке меншікке берілген үй, оларды
иеленуші әскери қызметкерлерді джагирдарлар деп атады. Аурангзеб падишах
тұсында джагирдарлар саны көбейіп, олар падишахтың негізгі тірегіне
айналды.
Заминдар – оның иелері заминдарлар, яғни заминдарлар өз иелігін
мұраға қалдыра алатын еді. Заминдарлардың тегі көбінесе үнді ақсүйектері,
ал джагидарлардың негізі мұсылмандардан құрылатын еді. Ал инам – мұсылман
дінбасыларының меншігіндегі үйлер. Олар салықтан босатылды. Уакф – діни
орындардың, яғни мешіттер, медреселер, діни мектептер. Оларға да салық
салынбады.
ХIХ ғасырдың басында Араб елдерінде қызметшілерге жалақы орнына жер
бөлініп берілген. Олар жеке меншік жерлер, мешіт-медреселер иеленетін
жерлер, қауымдық жерлерге бөлінетін. Алым-салықтардың бір бөлігін феодалдар
түрік сұлтандарына өткізетін. Өз тарапынан түскен табыстың 13-ін сұлтан
қазынасына жіберіп, қалғанын өз пайдасына жұмсайтын. Ішіп-жеуге құныққан
феодалдар мен әкімдер шаруашылықты дамытуға мән берген жоқ.
ХVIII ғасырда Ресейде І Петр патшалық құрған уақытында үнемі алдында
үлкен мәселе – армияны ұстауға, қарулы күшке, флот құруға, соғыс жүргізуге,
мемлекеттік аппараты ұстауға қайдан ақша табу керек деген мәселе болды.
Үздіксіз өсу үстіндегі мемлекеттік шығынды жабу үшін қандай да болсын
тәсілдер мен мүмкіндіктер іздеу керек болды. Халықтан тікелей салық алу
жұмысы жүргізіліп, жанама төлем енгізілді (ол бюджеттік кірістердің 40%-ына
жуығын құрады). Помещиктердің басыбайлыларынан басқа барлық салық төлеуші
адамдар салықтан бөлек әр жыл сайын мемлекетке 40 тиын алым төлеуге
міндеттелді.
XIХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басында адам қоғамында iрi қалалар үлкен
рөл атқара бастады. Мәскеу қаласындағы 1890 - 1891 жж. салықтық түсiмдер
барлық табыстардың 60 %-тiн қамтамасыз еттi. Ал егерде негiзгi кәсiпорындар
мен қалалық ғимараттың алымдарын қосатын болсақ, онда ол барлық табыстың 70-
75 % құрайды. Тiкелей салықтар барлық табыстың 57% құрады. Тiкелей
салықтардың iшiндегi ең негiзгiсi қозғалмайтын мүлiкке салынатын салық
болды. Айтылған кезең аралығында ол 9% ставка бойынша алынды. 1890 жылы
салықтың бұл түрi 4,14 млн. рубль тiкелей салықтардың iшiнен 2,3 млн.рубль
болды. Бұл өсiм салық ставкасының жоғарлауын немесе қозғалмайтын мүлiктiң
тез өсуiне емес, Мәскеу қалалық басқармасындағы қозғалмайтын мүлiктi қайта
бағалауға байланысты болды. Қозғалмайтын мүлiктi сатудан түсетiн салық 1890
жылы 7785 рубль болса, ал 1891 жылы 6340рубль болды, яғни үлес салмағы
0,1%. 1900 жылы қозғалмайтын мүлiкке салынатын салық ставкасы заңмен
бекiтiлген максимумға дейiн, яғни 10%- ке дейiн өстi. 1901 жылы ол 9 %- ке
дейiн төмендедi. 1902 жылы 9,5%- тi құрады, 1903 жылы қайтадан 10% көмiнде
қалыптасты. 1890-1913жж. құрады, қозғалмайтын мүлiк құны екi есеге дейiн
өстi.
Қазақстан аумағындағы салық және салық салу дамуының өзіндік теориясы
бар. Жеке меншіктің пайда болуы мен жерді жеке меншікке иеленудің
қалыптасуы туралы б.д.д I мыңжылдықтан сақталған материалдық (қабір,
тиындар) және жазбаша түрдегі мәліметтер бар.
Қазақстанда ХVIII – ХІХ ғысырларда мүлікке салық – түтін салығы деп
аталды.
Түрлі тарихи дәуірлерде отарланған халықты қанаудың басты құралы –
салық жүйесі болды. Түрлі алым-салықтар салу арқылы басыбайлы халықты қанау
отаршылдар кеңінен қолданатын тәжірибе. Қазақ халқын отарлық қанау саясаты
барысында патшалық Ресейдің салық жүйесі өз дамуының бірнеше кезеңдерінен
өтті. Осы ретте, отаршыл өкіметтің мүддесіне сай құрылған.
Қазақстандағы салық жүйесін реттеудің кезекті сатысы – 1891 жылғы 25-
наурызда қабылданған Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Торғай облыстарын
басқару туралы ереже болды.
1891 жылғы Ереже бойынша қазақ халқына салынған алым-салықтар
нақтыланды, олардың көлемі ұлғайтылды, салықты төлеушілердің санын есепке
алу жүйесі, салықты жинау тәртібі жетілдірілді, салықтың жиналуына жауапты
адамдардың өкілеттілігі, оларды өкімет тарапынан бақылау тетіктері
күшейтілді.
1891 жылғы Ереженің басты жаңалығы - ол түтін салығы көлемінің
өсірілуі болды. Далалық облыстардың көшпелі халқын қазына кірісінің
пайдасына әрбір шаңырақтан және оны ауыстыратын кез-келген тұруға арналған
үй-жайлардан – киіз үйден, үйден, жеркепеден, жертөледен 4 сом есебімен
есептелетін түтін салығын төлеуді міндеттеді. Осы бапқа қосымшада: белгілі-
бір қожайынның жазғы және қысқы тұрғын үйі бір шаңырақ болып есептеледі
деген ескерту берілген. Жалпы, көшпелі халыққа салынатын алымның негізгі
түрі болған түтін салығының мөлшерін өзгертуді патша өкіметі бұрыннан-ақ
1891 жылғы Ереже және салық саясатындағы өзгерістер жоспарлады.
Осы кезден бастап Қазақстанның бүкіл аумағында салық – түтін салығы
енгізілді. Ол жыл сайын бір рет әр үй басынан ақшалай алынып тұрды. Орынбор
және Батыс Сібір генерал-губернаторлығындағы қазақтар 3 сомнан, ал
Түркістан генерал-губернаторлығындағы қазақтар 2 сом 75 тиыннан төлеп
келді. Мал санағы 3 жылда бір рет өткізілді. Малдың санын жасырғандарға
салық есе көп салынды. Түтін салығын төлеуде, басқа да міндетті борыштарды
өтеуде Кіші жүздің қайтыс болған ханы Шерғазы Айшуақұлының отбасы
мүшелеріне жеңілдік жасалды. Жеңілдіктер 1844 жылы хан Кенесары Қасымұлының
әскери жасақтарының қолынан қаза тапқан қазақтарға да берілді.
1868 жылғы Уақытша Ереже бойынша жылына 3 сом болып белгіленген түтін
салығының көлемі 1891 жылға дейін бірнеше рет өсірілді. Бұған орталық та
және жергілікті отаршыл өкімет органдары да мүдделі болды. Бұл жөнінде
Орынбор өлкесінің шенеуніктері де ашық мәлімдеп отырды. Мәселен, Орал
әскери губернаторы князь Голицын 1878 жылы генерал-губернаторға: Орал
облысының барлық уезд бастықтары түтін салығын 3 рубльден 5 рубльге көтеру
қырғыздар үшін ешқандай қысымшылық туғызбайтынын және олардың тұрмыс
жағдайына ешқандай зиянды ықпалын тигізбейтінін бір ауыздан мәлімдеп отыр.
Мен өз тарапымнан, Орал облысындағы басқару құрылымын жан-жақты зерттеп
шығып, әкімшілікті, сот пен тергеу бөлімінің құрамын күшейту және кейбір
қызметтердің жалақысын ұлғайту қажет деп таптым. Көбейтілген салықтың
белгілі-бір бөлігі әкімшілік және сот мекемелерінің қазіргі құрамын
жақсартуға жұмсалса деген тілек білдіремін. Мұндай жағдайда мемлекеттік
қазына ешқандай шығынға ұшырамайды, керісінше, өзінің кірісін едәуір
ұлғайтады деп жазды.
Өлкеде түтін салығының жаңа мөлшері тек 1886 жылы бекітілді. Осы 1886
жылғы Ереже салық жүйесінің отаршылдық бағытын нығайта түсті. Бұған дейін
патша өкіметі алым көлемін бірте-бірте көбейтіп, бірқатар үстеме шаралар
жүргізген болатын. 1882 жылы Жетісу облысында бастапқы үлес 1 сом 25
тиынға көбейтілді. Алайда қазақ шаруашылықтарына 1879- 1880 жылдардағы жұт
келтірген зор зиян себепті 4 сомдық міндеткерлікті кейінірек, Түркістан
өлкесінде 1886 жылғы 8-желтоқсаннан, далалық облыстарда 1887 жылғы 1-
қаңтардан бастап енгізу ұйғарылды. Осылайша, 4 сом мөлшеріндегі түтін
салығы 1891 жылға дейін-ақ енгізіліп қойған еді.
1891 жылғы шаңырақ санының санағы үш жылда бір рет жүргізіліп отырды.
Бұл орайда, көшпелі халықтың шаңырақ санын дұрыс есепке алуға үлкен көңіл
бөлінді. Ол үшін арнайы статистикалық органдар құрылды.
Әр шаңырақтың көшіп-қонуын тұрақты түрде бақылау болыс басқарушылары
мен ауыл старшындарына міндеттелді. Шаңырақ санын жасырып, теріс көрсеткен
болыс басқарушылары облыстық басқарманың қаулысы бойынша шаңырақтан салық
алу кезінде әрбір жасарылған шаңырақтан алынатын алымның екі есе сомасын
өндіріп алумен жазаланды.
Сонымен бірге, Қазақстан тұрғындарына заттай және ақшалай земстволық
міндеткерліктер жүктелді. Бұл міндеткерліктер негізінен төрт далалық
облыстың қазақ халқына қатысты болды. Ереже Император маңындағылар
кабинетінің жерінде орналасқан қазақтарға қолданылмады.Құлынды даласында
(Ертіс пен Обь арасында), Алтай таулы аймағында көшіп жүретін қазақтар жер
пайдаланғаны үшін Кабинеттің пайдасына 6 сом 50 тиын сомасында, қалғандары
– мемлекеттік қазына пайдасына 1 сом 50 тиын түтін салығын төледі.
Әрбір шаңырақтан алынатын түтін салығын ауыл старшындары жинады; өз
кезегінде, олар алынған қаражатты болыс басқарушысына берді. Қаражат одан
әрі уездік казначейлікке немесе оны алмастыратын мекемеге тапсырылды.
Осылайша, 1891 жылғы Ереже өлкеде құрылған отаршылдық салық жүйесін
одан әрі күшейте түсті. Ал, қазақ халқына қатысты Ереже баптарының қатаң
сақталуы бұл басқа мәселе болды. Өйткені, алым- салықтар үнемі белгіленген
мөлшерден артық алынып отырды. Осы жағдай қазақ халқына қосымша
ауыртпалықтар әкелді. Жаңа міндетті борыштар мен алым-салық түрлерінің
еселеп енгізілуі қазақтардың материалдық жағдайын нашарлатып жіберді. Түтін
салығы бұрынғы 1 сом 50 тиыннан 3 сомға бір-ақ көтерілді. Болыстарды, ауыл
старшындарын, сондай-ақ олардың толып жатқан шабармандарын ұстауға
жұмсалатын қаржы да халықтан жыл сайын қосымша жинап алынды. Әр түрлі
қажеттерге жұмсау үшін қара шығын деп аталатын қосымша салықта салынды.
Бұдан түскен қаржы жол салуға, оны жөндеуге, көпір, мешіт, мектеп, аурухана
салуға жұмсалды.
ХІХ ғасырдың 20-30-жылдарында алым-салықтын мынадай тәтрібін
орнатты. Халықтан киім-кешек, қару-жарақ, ат әбзелдерін жинау қолға алынды.
Салық жинауда халықтың жағдайы жеке-жеке ескерілді. Меншігінде малы 40
бастан аспайтындар алым-салықтан босатылды. 40-тан 100 басқа дейін малы
барлар бір малдан, ал 100 бастан артық малының әрбір 40 басына бір малдан
төлеп тұратын болып белгіленді.
ХІХ ғасырдың 60-жылдарынан бастап патша үкіметі Қазақстанның
аумағына шаруаларды қоныс аудара бастады. Шаруалар өздерімен бірге
егіншілік мәдениетін, сондай-ақ жаңа еңбек құралдарын ала келді. Осыған
байланысты бау-бақша және омарта шарушылығы пайда болып, едәуір дамыды.
Жергілікті қазақ халқы мен қоныс аударып келген шаруалар арасында тұрақты
шаруашылық қатынастары қалыптасты.
Ресей мемлекеті қоныс аударып келген шаруаларға олардың жаңа жерлерге
жайғасуы үшін көмектесіп тұрды. Оларға көшіп келген бойда үй сайын 185
сомнан ақшалай қарыз берілді. Сонымен қатар оларға егін үшін тұқым, азық-
түлік сатып алуғу қаржы бөлінді. Шаруалардың үй-жай салып алуына көмек
ретінде ағаш материалдары тегін таратылды.
Әр отбасыға норма бойынша 200-ге дейін құрылыстық бөрене және 50
сырғауыл берілді, мәселен монша салып алуға деп 20 бөрене берілді. Сатқан
кезде шикі кірпіштен тұрғызылған үйлердің бағасы 200 сом, ал ағаш үйлердің
бағасы 400 сом тұрды.
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретіндегі жаңа салық жүйесінің
қалыптасуы әлеуметтік және психологиялық қолайсыз жағдайларда өтті. Салық
заңдарында көптеген түпкілікті анықталмаған жағдайлар болды, тәжірибе
Қазақстанда болмаған терең теориялық зерттемелердің қажеттілігін көрсетті.
Аралас экономиканың алғашқы белгілерінің пайда болуымен, 80-ші жылдары
басталған нарықтық қатынастарға көшу, экономиканың барлық сфералары мен
салаларына, оның ішінде салық салу жүйесіне де өзгерістер әкелді.
Қазақстанда ұлттық салық жүйесінің қалыптасуының 5 кезеңін бөліп
көрсетуге болады [2].
1. Өтпелі кезең (1991-1994жж.) – салықтардың белгілі бір түрлері және
олардың мемлекеттік бюджетті жинақтау мен инфляциянын алдын алуға
элементтері тәріздес түрлі құралдарды пайдалану арқылы ұлттық салық жүйесін
қалыптастыруымен сипатталады. 1991 жылғы 25 желтоқсандағы Салықтар туралы
заңның негізгі баптары салықтарды тәртіпке салу, жылына 2000%-ға жеткен
инфляцияны төмендету және макроэкономикалық тұрақтылыққа жетуге
бағытталған.
1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің ҚазКСР мемлекеттік
салық қызметін құру туралы Жарлығымен КазКСР- ның басты мемлекеттік салық
инспекциясы құрылды. 16 жалпымемлекеттік 10 жалпыға бірдей міндетті
жергілікті салықтар мен алымдар және 17 жергілікті салықтар мен алымдар
түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілер пакеті қабылданды. Заңды
тұлғалардың мүлкіне салық жалпымемлекеттік салықтардың ішінде заңды
ұйымдардың мүлкіне салық ретінде қарастырылды. Жеке тұлғалардың мүлкіне
салық жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдарға кіріп, жеке
адамдардың мүлкіне салынатын салық деп аталды.
2. Қалыптасу кезеңі (1995-1998жж.) – салықтар жалпымемлекеттік,
жергілікті салықтар мен алымдар болып бөлінді. Барлық салықтар саны 11-ге
дейін қысқартылды.
Салық реформасының екінші кезеңінінің мақсаты: салық ауыртпалығын
азайту; салық түрлерін азайту; Қазақстанның салық жүйесін әлемдік
стандарттарға жақындату. Бұл мақсатты жүзеге асыруға Президентіміздің
жарғысымен 1995 жылы 24 сәуірде шыққан Салық дәне бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдер туралы заңы жауап берді.
ҚР Президенті мен жергілікті әкімдерге уақытша қосымша өкілеттік беру
туралы 1993 жылғы 10 желтоқсандағы ҚР Заңының 1 – бабына сәйкес 2005 жылы
шығарылған Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы ҚР Президентінің заңды күші бар жарлығында мүлік салығы біраз
қарастырылған. Бұл заңды күші бар жарлықта салық төлеушілер меншік иесі,
меншікті сенім білдіріп басқару, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару
құқығындағы салық салу обьектілері бар заңды және жеке тұлғалар мүлік
салығын төлеушілер болып табылады.
3. Даму кезеңі (1999-2001жж.) – салықтардың жалпымемлекеттік және
жергілікті болып бөлінуі алынып тасталды. Салықтар, алымдар және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер деп аталды. Олардың саны 11-ден 17-ге
дейін жеткізілді. Әлеуметтік салық және алымдардың түрлері енгізілді. 1999
жылдың 16 шілде айында жаңа салық заңы енгізілген.
4. Өрлеу кезеңі (2002-2008жж.) – Салық және басқа да міндетті
төлемдердің мынадай түрлері бөлінді: Салықтар (9); алымдар(13); төлемақы
(9); мемлекеттік баж, кеден төлемдері.
Бұл кезеңнің негізгі мақсаты - құқықтық аспектілердің бюджетке қатысы
бар мемлекеттік органдар мен фискалды органдар және салық төлеушілер
арасындағы қатынастарды арттыру.
2006 жылғы Салық кодексінде салық төлешілерге қатысты өзгерістер
болмаған. 2007 жылғы Салық кодексінде мүлікке салынатын салықты төлеушілер
болып табылмайтын заңды тұлғалар қатарынан ҚР Ұлттық Банкі, оның филиалдары
мен өкілдіктері алынып тасталды. 2008 жылғы Салық кодексінде салық
төлешілер қатарына концессия келісімшарты бойынша концессионер қосылды.
5. Жетілдіру кезеңі (2009ж. – қазіргі кезге дейін) – Салықтар және
басқа да
міндетті төлемдердің мынадай түрлері бөлінді: Салықтар (13); алымдар (6);
төлемақы (10); мемлекеттік баж, кеден төлемдері.
Салық кодексі 2009 жылы, 2008 жылдағы салық төлеуші болып табылатын
концессия келісімшарты бойынша концессионер, жеке пункт ретінде, концессия
шартына сәйкес концессия обьектісі болып табылатын салық салу обьектісін
иеленуге, пайдалануға құқығы бар концессионер деп толықтырылды. Мүлікке
салынатын салық төлеушілер болып табылмайтын заңды тұлғалар құрамындағы ҚР
Үкіметі белгілейтін қажеттілік нормативтер шегінде салық салу обьектілері
бойынша бірыңғай жер салығын төлеушілер өз ауылшаруышылық өнімдерін өндіру,
сақтау және қайта өңдеу процесінде тікелей пайдаланатын, меншік құқығында
бар салық салу обьектілері бойынша жер салығын төлеушілер деп өзгертілді.
Салық салу белгіленген салық режимінің екінші үлгісі бойынша жүзеге
асырылатын жер қойнауын пайдаланушылар алынып тасталды.
1.2 Мүлік салығының экономикалық мәні
Салықтар мемлекет пен халықтың жан-жақты мұқтаждықтарын қанағаттандыру
және өндірісті дамыту мақсатында ұлттық табыс және жалпы ішкі өнімді қайта
бөлуге байланысты экономикалық қатынастарды көрсетеді. Сондықтан салықтар -
шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен екі
арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты
туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық категория болып
табылады Салық ұғымы әр түрлі экономикалық әдебиеттерде әр түрлі
қарастырылады. Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде салық ұғымы
бюджет қорына белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті
төлем ретінде қарастырылады. Ал Қазақстан Республикасының Салық кодексі
бойынша салықтар дегеніміз мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер болып
табылады.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
- біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық
табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді;
- екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық
қатынастарын көрсетеді [3].
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын түсіну
қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне
тікелей қатысты. Салықтардың функцияларына талдау жасау арқылы салықтардың
тікелей мәнін және экономикалық табиғатын, атқаратын қызметтерінің негізгі
бағыттарын көруге болады. Салықтардың функциялары белгілі кезеңде өздері
атқаратын рөліне байланысты мемлекет алдында тұрған негізгі мәселелерді
шешуге ықпал ететін қажетті экономикалық реттеуші тұтқа болып табылады.
Экономикалық мазмұны жағынан салықтар – заңды белгiленген ретпен
тұрғындардан, кәсiпорындар мен мекемелерден алынатын мiндеттi төлемдер
жүйесi. Табыстардың әр түрлi нысандарынан салық көздерi болып мыналар
табылады: пайда, жалақы, дивиденд, рента т.б. Салықтардың мәжбүр ету
сипатынан басқа ерекше қасиетi – олардың салықты өндiрiп алу ретiмен
төленген сомасының мөлшерi мен салық төлеушiлердiң мемлекеттен алатын
қызметтерi құнының арасындағы сәйкессiздiк болып табылады. Салық салудың
мынадай негiзгi принциптерi бар:
а) азаматтар салықты мемлекеттен алатын игiлiктерге пропорционалды
төлеу керек;
б) салықтар табыстың мөлшерiнен, салық төлеушiлердiң жұмыс халiнiң
дәрежесiнен тәуелдi болу керек.
Салықтар бірнеше белгілері бойынша жіктеледі:
1. Өндіріп алу тәсілі немесе салықтарды салу объектісі бойынша: тікелей
және жанама салықтар болып бөлінеді.
Тікелей салық – тікелей табыс немесе меншік иеленушілерден алынады.
Оған жататындар: корпоративтік табыс салығы, жеке табыс салығы,жер қойнауын
пайдаланушылардың салықтары, әлеуметтік салық, жер салығы, мүлік салығы.
Мәселен, жеке тұлғалар бүгін салық төлеуші болмаса да, ол ертеңгі күні
міндетті түрде салық төлеуші болып табылады. Себебі ол белгілі бір жұмыс
атқарады, табыс табады, мүлік алады.
2. Тікелей салықтар: нақты және жеке болып бөлінеді. Нақты салықтар –
мүлікке салынатын салықты айтамыз. Нақты салықтарда мүмкіндіктер сыртқы
белгілеріне қарап алынады, яғни салық объектісі назарға алынады. Нақты
салықтарға мүлік салығы,көлік құралдары салығы, жер салығы жатады. Сонымен
мүлік салығы өндіріп алу тәсіліне және салық салу объектісіне қарай тікелей
салықтарға, оның ішінде нақты салықтарға жатады.
Жеке салық – салық төлеушілердің табыстарына салынатын салық.
Жанама салық – тауар бағасына тағайындалу арқылы алынатын салық.
Мәселен, қосылған құн салығы, акциз салығы.
3. Объектінің экономикалық белгілері бойынша былайша бөлуге болады:
- тұтынуға салынатын салықтар;
- табысқа салынатын салықтар.
Тұтынуға салынатын салық - мұнда белгілі таурларға (қызмет көрсетуге)
салық салынады. Табысқа салынатын салық - салық төлеушілердің әртүрлі
табыстарынан түскен ақша қаражаттарына салық салынады.
4. Салық көлемін анықтау тәсілі бойынша: үйлесімді салық, үдемелі
салық, кеміміелі салықтар болып бөлінеді.
Үйлесімді салық – табыс көлемінің өзгерісіне қарамастан салық мөлшері,
ставкасы өзгеріссіз қалатын салық. Үдемелі салық – салық мөлшері табыстың
өсуіне қарай өсіп отыратын салық.
Кемімелі салық – салық мөлшері табыс өскен сайын, кеміп отыратын салық.
Мүлік салығы салық көлемін анықтау тәсілі бойынша үйлесімді салықтарға
жатады.
5. Салық сомасы түсетін бюджет деңгейіне немесе салықты алатын және
оған билік жасайтын органға қарай:
- жалпы мемлекеттік немесе республикалық салықтар;
- жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Жалпы мемлекеттік салықтар - заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс
салығы, қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Ал жергілікті
салықтарға жер салығы, заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық,
көлік құралдарына салынатын салық жатады. Мүлік салығы салық сомасы түсетін
бюджет деңгейіне немесе салықты алатын және оған билік жасайтын органға
қарай жергілікті салықтарға жатады, өйткені толығымен жергілікті бюджетке
түседі.
6. Салықтарды пайдалану ретіне немесе тәртібіне қарай: жалпы салықтар
және мақсатты салықтар болып бөлінеді.
Жалпы салықтар – бір қазынаға түсетін және жалпы бір мақсатқа
жұмсалатын салықтар. Бұған көптеген салықтар жатады. Соның ішінде жер
салығы мен мүлік салығы да жалпы салықтарға жатады. Мақсатты салықтар –
белгілі бір мақсатқа аранлған салықтар. Мәселен, көлік құралдары салығы –
жол жөндеуге, әлеуметтік салықтар - әлеуметтік төлемдерге жұмсалады.
7. Салық төлеуге байланысты: заттай және ақшалай болып бөлінеді.
Заттай салық – салықты заттай немесе тауар түрінде төлейді. Ақшалай
салық – ақша түрінде төленеді. Мүлік салығы салықтарды төлеуге байланысты
ақшалай салықтарға жатады.
8. Салық субъектілеріне қарай немесе салықты төлеушілерге байланысты:
- заңды тұлғалардың салықтары;
- жеке тұлғалардың салықтары және аралас салықтар.
Заңды тұлғалардың салықтарына корпоративтік табыс салығы, заңды
тұлғалардың мүлік салығы жатады. Жеке тұлғалардың салықтарына жеке табыс
салығы, жеке тұлғалардың мүлік салығы жатады. Аралас салықтарға заңды
тұлғалармен де, жеке тұлғалармен де төленетін салықтар. ҚР-да салықтардың
басым бөлігі аралас салықтар болып табылады. Мүлік салығы аралас салықтарға
да жатады, өйткені заңды тұлғалар да, жеке тұлғаларда төлейді.
9. Салықтардың қолданылу қызметтеріне орай:
- жеке салықтар;
- төтенше слықтар.
Жай салықтар – мемлекеттің күнделікті қызмет барысында қолданлады.
Бұған Қазақстан Республикасындағы барлық салық түрін жатқызуға болады.
Оның ішінде мүлікке салынатын салық.
Төтенше салықтар – мемлекеттік шығындардың деңгейінің көбеюіне орай
қосымша табыстарды қажет еткен жағдайда, форсмажор кезінде қолданылады.
10. Салықты есептеу және төлеу субъектісі бойынша салықтарды:
- қызметақылы;
- қызметақысыз деп бөлуге болады.
Қызметақылы салық – кезінде салық органдары салық төлеушіге салық
сомасын жекелеп бекітеді және салық сомасы, салық базасы мен салықты төлеу
мерзімі көрсетілген салық органдарының өкімдерін, яғни салық хабарламасын
алғаннан кейін салық төлеу міндеттеледі.
Мәселен, мүлік салығы қызметақылы слықтарға жатады, өйткені салық
сомасын салық органдары есептеп, салық төлеушілерге сәйкес хабарламаларды
ұсынады.
Қызметақысыз салық – салық төлеушілерде өз алдына есептеледі және
төленеді. Салық органдары салықты дұрыс есептеуін және дер кезінде
төленуіне бақылау жасайды. Қызметақысыз салықтарға қосылған құн салығы,
акциздер, заңды тұлғалардың мүлік салығы жатады. Заңды тұлғалардың мүлік
салығын алсақ, мұнда салық төлеушілердің өздері салық салынатын
объектілерді есепке алады, өі салық базасын есептейді, төлеуге тиіс салық
сомасын есептеп және ол соманы төлейді.
11. Салық базасының пайда болуы мен салықты төлеу көзіне қарай
салықтарды:
- активті салық;
- пассивті салық болып бөлінеді.
Активті салық – салық төлеушінің ағымдағы шаруашылық және өндірістік
қызметтерінің нәтижесінде салық салынатын объект, салық базасы және төлем
көзі анықталады.
Пассивті салық, ең бастысы салықты төлеу – салық төлеушінің негізігі
міндеті болып саналады. Пассивті салықтардың объектілеріне мыналарды
жатқызуға болады:
- біріншіден, субъектінің кейбір жағдайларына салық салынады: мәселен
некеде болмауы, баладан бас тарту, бойдақ салығы;
- екіншіден, белгілі бір заттарға салу. Мұндай заттарға: өндірістік
ғимарат, үй, саяжай, құрылыс, экипаж және тағы басқалар жатады. Яғни
пассивті салықты мүлікке салынатын салыққа жатызуға болады.
12. Сонымен қатар салықтарды салық төлеушілердің арасында бөлуге
байланысты былайш бөлуге болады:
- үлестірме салық;
- сандық салық.
Санды салықтар нақты шығындарды жабудағы қажеттіліктер үшін емес,
керісінше, салық төлеушінің мүмкіндіктеріне қарай салық төлейді. Бұл
салықтар салық төлеушінің мүліктік жағдайын тікелей немесе жанама есепке
алады.
13. Салықтардың төленуіне қарай:
- тұрақты салықтар;
- біржолғы салықтар деп бөлінеді.
Тұрақты салықтар – салық төлеушілердің меншігіндегі мүліктеріне немесе
табыс табудағы қызметтеріне белгілі бір мерзім аралығында тұрақты түрде
салық салынып отырады. Біржолғы салықтар – кейбір жағдайларға байланысты
туындайды. Мүлікке салынатын салықты тұрақты салықтарға жатқызуға болады.
Өйткені салық төлеушілер меншігіндегі мүліктеріне белгілі бір мерзім
аралығында тұрақты түрде салық салынады [4].
Мүлікке салынатын салық - жылжитын және жылжымайтын болып болып
бөлінеді.
Жалпы, мүліктің жылжитын және жылжымайтын болып бөлінуі барлық құқықтық
жүйелерде мақұлданған.
Жылжымайтын мүлік ұғымы үш элементтің жиынтығымен сипатталады деп
тұжырым жасауға болады:
- жылжымайтын мүлік – жер учаскесінен бөлінбейтін адам қолымен жасалған
ғимараттар, құрылыстар, көпжылдық екпелер түріндегі толықтыру-лар;
- жер учаскесі – табиғи объектілер орналасқан шектеулі жер беті.
ҚР Азаматтық кодексінің жылжымайтын заттар ұғымына қатысты анықтаманы
сақтап, ал жылжымайтын мүлікті оларды иелену, пайдалану және билік етуге
қатысты заңды және жеке тұлғалар, сондай-ақ мемлекет арасындағы
қатынастардың объектілері болып табылатын жылжымайтын дүние-мүлік ретінде
анықтау керек. Аталған анықтама, жылжымайтын мүліктің экономикалық мәнін
толық ашады.
Әйтсе де, салық салу мақсатында, құқықтық және экономикалық көзқарас
тұрғысынан жылжымайтын мүлік объектісі ұғымын пайдаланған жөн болады.
Енді мүлік ұғымын экономикалық категория тұрғысынан, сол сияқты оны
салық салу объектісі ретінде анықтап алу қажет.
Мүлікке берілген түрлі анықтамаларға талдау жасай келе, мүлік
экономикалық категория тұрғысынан құндық бағасы бар және иелену, пайдалану
немесе бір немесе бірнеше субъектінің, оның ішінде мемлекеттің де, билік
ету құқығындағы әрі қарай тұтыну үшін адам еңбегімен жасалған материалдық
құндылықтар. Оның материалдық құндылықтардың жиынтығынан құралатындығы, не
болмаса біртұтас материалдық құндылық екендігі маңызды емес.
Мүлік салықтарының салық салу объектісі ретіндегі мүлікке бір мезгілде
мынадай сипаттамаларды қанағаттандыра алатын материалдық құндылықтар
жатады, яғни олардың құндық бағасы болуы керек, адамдардың игілігі үшін
тұтынылып, бір немесе бірнеше субъектінің иелену, пайдалану немесе билік
ету құқығында болуы керек және ұзақ уақыт бойы оны пайдалану табыс әкелетін
немесе әкелу ықтималдылығы болуы керек.
Экономикалық категория ретіндегі мүліктен мүлік салықтарының салық
салу объектісі ретіндегі мүліктің ерекшелігі сол, табыс алу үшін тек қана
мүліктің өзі ғана емес (яғни оны сатудан – айырбастаудан), сол сияқты оны
иелену мен пайдаланудан тікелей табыс алудың көзі ретінде пайдаланылуы
мүмкін. Сондай-ақ мүлікті тауар деп те тануға болады, яғни ол (экономикалық
мағынада) сатуға арналуы мүмкін.
Мүлік салығы меншікке салынатын салықтар қатарына жатады. Меншікке
салынатын салықтар нарықтық экономика жағдайында мемлекет иелігінен алу
үшін және жекешелендіру процесінің дамуына қарай меншік қатынастарындағы
нақтылы өзгерістермен байланысты едәуір орын алады. Меншікке салынатын
салықтар негізінен жергілікті бюджеттерге есептеледі.
Меншікке салынатын салықтар қоғам алдындағы салықтық жауапкершілікті
біркелкі етіп бөлуге мүмкіндік береді. Мұның әсіресе жер салығына, мүлікке
салынатын салыққа қатысы бар.
Мүлікке салынатын салық тікелей нақты салыққа жатады, оның мөлшері
мүліктің табыстылығына емес, төлеушілер мүлкінің құныны байланысты болады.
Салық мүлік иелеріне түрткі болады.
Жалпы мүлік салығы жергілікті бюджетке түсетін маңызды кіріс көзі болып
табылады. мүлікке тән белгілер мен құнына байланысты салық салу базасы мен
салық ставкасын объективті анықтайды. Салық төлеуге байланысты салық
төлеушілердің негізгі міндеті болып салық салу базасын оңтайлы айқындау мен
мүлікті дұрыс өлшеу болып табылады [5].
Мүлікке салынатын салықтар көптеген мемлекеттерге кеңінен танымал
ескіден келе жатқан дәстүрлі әрі консервативті салықтар қатарына жатады.
Тарихи тұрғыдан алып қарасақ, мүлікке салынатын салықтар (ең алдымен
жер меншігіне қатысты) табыс салықтарының негізін қалады, және өздерінің
бастапқы нысанында табыс салықтары жай ғана капиталға салық салудың жаңа
тәсілі (қаржы капиталынан түскен табысқа салынатын салық, көпестерге
капиталдың декларацияланған сомасы мөлшерінде салық салу) ретінде көрініс
тапты. Алайда, табысқа салық салу неғұрлым қарқынды дамыған сайын,
керісінше, мүлікке салынатын салықтардың мәні төмендеп, табыс салығының
көлеңкесінде қалды. Дегенмен, біздің ойымызша, мүлік салықтарының салық
жүйесіндегі рөлі төмендегеніне қарамастан, жергілікті бюджеттің кіріс көзі
ретінде олардан бас тартуға болмайды.
Қазіргі салық заңдылығында кең қолданылатын мүліктік салықтар ұғымы
мәні жағынан кешенді болып табылады. Жалпы ұғым астарында әртүрлі мүлік
түрлеріне қатысты салықтар мен алымдардың бүтін бір тобы жинақталған.
Оларды біріктіретін барынша ортақ белгі болып, біріншіден, олардың барлығы
да тікелей салықтар қатарына жатады. Екіншіден, олардың төлеушілері болып
мүлікті иеленуші тұлға табылады. Үшіншіден, бұл жерде мүлік табыс көзі
ретінде емес, салық салу объектісі ретінде қаралады.
1.3 Мүлік салығын шетел тәжірибесінде қолдану ерекшеліктері
Әр елде мүлікке салық салу жүйелері өзінің ерекшеліктерімен
ерекшеленеді.
Ұлыбританияда жергілікті салықтар ішінде мүлікке салық негізгі болып
табылады. Ол жылжымайтын мүліктің иелерінен немесе жалдаушыларынан алынады.
Бұл ұғымға жер кіреді. Бұл салықтың төлеушілерінің санына тұрған үйде тұрып
және оның пәтерақысын төлеуші тұлғалар да жатады.
Ұлыбританияда кәсіпкерлік қызметті жүргізуге пайдаланылатын бірыңғай
мүлік салығы өндіріп алынады. Жергілікті өзін-өзі басқару органдары
жылжымайтын мүлік салығын өндіріп алады. Бұл жағдайда салық салынатын база
жылдық арендалық төлемнің болжамды сомасы болып келеді. Ол өндірістік және
өндірістік емес мақсаттағы жылжымайтын мүліктің меншік иелерінен не жалға
берушілерден алынады. Бұл түсінікке жер де кіреді. Аталған салықты
төлеушілердің қатарына тұрғын үйді жалдайтын және пәтерақысын төлейтін
тұлғалар да жатады. Салық жыл сайын жиналады, бірақ бөлшектеп те енізілуі
мүмкін. Ол толығымен жергілікті бюджетке түседі және олардың түсімдерінің
мөлшерлеп үштен бірін қамтамасыз етуге жеткілікті мөлшерде жоғары болып
келеді.
Жылжымайтын мүлікті бағалау құны негізінде 10 жылда бір рет жүргізіледі
және де жылжымайтын мүлік салығы есебінің негізі болып табылады. Ол мүлікті
жалға беруден алынатын жылдық табыстың болжанатын сомасын көрсетеді. Салық
мөлшері мүлік құнының әр фунт стерлингінен пенстерде белгіленеді. Салық
салу мөлшерлемесін қаржылық ресурстардағы қажеттіліктерге байланысты
муниципалды орган белгілейді, сондықтан мөлшерлеме Ұлыбританияның графтық
аймақтары мен қалалары бойынша шағылады.
Сауда, бизнес, кәсіби қызметке пайдаланылатын жылжымайтын мүлікке
төленген салық, компанияның табыстарына салыққа шегерім негізі болып қызмет
ете алады.
Құрама Корольдікте (Англия, Шотландия, Уэльс, екі Ирландияда, Мэн,
Джерси және Гернси аралдарында) жылжымайтын мүлік туралы негізгі заңдар
1925 жылдан бері өзгермеген. Алайда заң шығарушылық бір орында тұрмайды.
Салық және тұрғын үй туралы заңдар әсіресе құбылмалы, яғни өзгермелі болып
келеді. Коммерциялық (кісі тұрмайтын) жылжымайтын мүлік туралы заң 1954
жылы қабылданды. Бұл сала тұрғын үй әлеуметтік қызығушылықтар сферасына
кіргенде және көбінесе мемлекетпен дотацияланғанда саясаттан тыс.
Егер жер учаскесі тұрғын үйге не коммерциялық болып табылмайтын өзге
обьектіге қызмет көрсетуге берілсе, онда салық салудың бірыңғай обьектісі
құрылыс болып табылады, ал құрылыс жанындағы жер учаскесі құрама бөлімі
ретінде үй иеленудің бағалауына кіреді. Бұндай участокты коммерциялық
мақсаттарға (оның ішінде ауылшаруашылық өнімін өндіруге тіпті өз
қажеттіліктері үшін) қолдануға болмайды. Басында ауылшаруашылық өнімін
өндіруге квота алу қажет. Содан кейін участок коммерциялық салық салу
обьектісі болып табылады, ал құрылыс құрама бөлімі ретінде сондай
коммерциялық кәсіпорынның бағалауына кіреді.
Егер де участоктегі тұрғын үйді коммерциялық бағытта пайдалана бастаса
(мысалы, қонақ үй ретінде), онда жылжымайтын мүлік бірыңғайлылығы
сақталады, ал салық салу обьектісі ұлттық рента мөлшеріне негізделген
жердің шартты бірлігі болып табылады. Айта кететін жайт, жердің шартты
бірлігі тек Құрама Корольдікке ғана тән, себебі Орталық Еуропада бұндай
түсінік жоқ.
Ұлыбританияда ғана барлық еуропа елдерінің ішінде жылжымайтын мүлікке
салық жалғыз жергілікті салық болып табылады. Салыстырмалы түрде
қарастыратын болсақ, Францияда 50-ге жуық жергілікті салықтардың әртүрлі
түрлері өндіріп алынады, Италияда 70 –тен жоғары, Бельгияда 100-ге жуық.
Бұл елдердегі олардың түсімдерінің сомасы жергілікті бюджеттердің 30%-дан
60%-ға дейінгі түсімдерін құрайды. Ұлыбританияда бұл салықтан түсетін
түсім Құрама Корольдіктің жалпы салықтық түсімдерінен 10%-ды құрайды.
Құрама корольдікте жылжымайтын мүлік түсінігі жер учаскесінің
бірлігімен байланысты. Жылжымайтын мүлік обьектісі салық салу обьектісі
ретінде де және құқық обьектісі ретінде де бірыңғай, бірақ бұл жер учаскесі
емес, не болмаса коммерциялық емес бағыттағы участогімен құрылыс не
құрылысымен участок.
Англияда нақты түрде жылжымайтын мүлікке салық ставкасы 1991 жылдың 1
сәуірі орнатылған осы мерзімге тұрғын үйді ашық нарықта тиісті жарнамамен
сатуға болған сома негізінде оның нарықтық құнына байланысты. 120 мың фунт
стерлингке дейін тұратын үйге салық мүлдем салынбайды, 120-дан 250 мың фунт
стерлингке дейін 1% ставкасы бойынша, 250-ден 500 мың фунт стерлингке дейін
- 3%, 500 мың фунт стерлингтен жоғары - 4% ставка бойынша салық салынады
[6].
Францияда мүлік салығының үш түрі бар:
- мүлік салығы (салынған учаскелер);
- мүлік салығы (салынып бітпеген учаскелер);
- тұрғын үйге салық;
Мүлік салығы (салынған учаскелер) құрылыс салынған аймақтардан
алынады. Салық барлық жылжымайтын мүлікке қатысты – ғимараттар, мекендер,
мұнаралар және тағы басқалар, сондай-ақ өндірістік немесе коммерциялық
пайдалану үшін тағайындалған жер телімдері.
Салық салынатын бөлік телімінің кадастрлық арендалық құнының жартысына
тең.
Бұл салықтан мемлекеттік меншік және қала шетінде орналасқан және
ауылшаруашылығына пайдалану үшін тағайындалған мекендер босатылады. Бұл
салықтан 75 жастан асқан жеке тұлғалар, сондай-ақ қоғамдық қорлардан арнайы
жәрдемақы алатын тұлғалар босатылған.
Францияда пәтер иесі фактілі түрде екі салық төлейді: (шынымен, салық
соңғы жарты ғасыр қайта қарастырылмаған құрылыстың кадастрлық құнынан
есептеледі). Егер үйдің меншік иесі онда тұрса, ол екі салықты да төлейді,
егер тұрмаса, тек жылжымайтын мүлікке салықты ғана төлейді.
Француз логикасы ресейдікіне қарама – қарсы екенін атап өтуге болады:
Ресейде, керісінше, пәтер иемденіп, онда тұрмайтын адамдарға жоғары салық
салуды жоспарлайды. Жылжымайтын мүлікке салық және тұрғын үйге салық – бұл
әртүрлі салық түрлері және олар бір уақытта салынуы мүмкін. Осылайша,
тұрғын үйдің меншік иесіне екі салық та салынуы мүмкін.
Ұлы француз революциясы кездерінен бері салықтардың негізгі түрлері
жерге және анық бағыттағы құрылысқа (ауылшаруашылықтан басқа) жергілікті
салықтар болып тарихи қалыптасты. Еңбек заты болып табылатын ауыл
шаруашылық мақсатындағы құрылыстар жерге тиесілі ретінде, салық салудың
дербес обьектісі болып табылмайды, бірақ олардың құндылығы жерді бағалауда
ескеріледі.
Салықтар сомасы жергілікті өзін - өзі басқару органдары мен мемлекет
арасында бөлінеді.
Тұрғын үйге салық – бұл әр жылдың бірінші қаңтары тұрғын үйде тұрып
жатқан кез келген тұлғамен жыл сайын төленетін жергілікті салық. Салық
жергілікті жер реестірімен анықталған тұрғын үйдің шартты арендалық құнын
жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен бекітілетін коэффициенттерге
көбейту арқылы анықталады.
Әр түрлі жеңілдіктер салық төлеушінің отбасылық жағдайына байланысты
ұсынылады. Тұрғын үйге салықтан аз қамтылған тұлғалар олардың негізгі
тұратын жері бойынша толық немесе жартылай босатылуы мүмкін.
Салынған учаскелерге салық Францияда орналасқан ғимараттарға салынады
және де ол жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен жыл сайын нақты
бекітілетін коэффициенттерді жергілікті жер реестірімен анықталған тәртіпте
шартты арендалық төлем құнының жартысына қолдану арқылы есептеледі. Салық
жылжымайтын барлық мүлікке қатысты - ғимараттар, құрылыстар, резервуарлар,
мұнаралар және т.б., сондай-ақ өндірістік немесе коммерциялық мақсаттарға
арналған учаскелерге. Бұл салықты төлеуден мемлекеттік меншік; қалалардын
тыс орналасқан және ауылшаруашылық мақсатта пайдалануға арналған
ғимараттар; 75 жастан жоғары және жәрдемақыларды қоғамдық қорлардан алатын
және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мүлік салығы – Қазақстан Республикасының аумағында меншік, шаруашылық
жүргізу немесе оралымды басқару құқығында салық салу объектісі бар заңды
тұлғалар, жеке кәсіпкерлер және жеке тұлғалар төлейтін салық түрі болып
келеді. Мүлік салғы жергілікті бюджетке түсетін, меншікке салынатын
салықтың бір түрі ретінде қарастырылады. Бұл салықтың жергілікті бюджет
кірістерін қалыптастырып, аймақтарды дамытуда маңызы зор.
Еліміздің егемендік алуымен бірге туындаған қоғамдық қатынастар
жүйесінің өзгеруі, азаматтық құқықтық ортаның өзгеруі ел экономикасына өз
салқынын тигізбей кеткен жоқ. Бұл жағдай ел экономикасы негіздерінің бірі
болып табылатын салық жүйесінің дамуына да өз әсерін тигізді.
Алайда, ұлттық экономиканың өркендеуімен бірге, бүгінде жылжымайтын
мүлік нарығының жедел қарқынмен дамуы салық жүйесінде мүлікке салық салу
жүйесін қайта қарап, оны жетілдіруді талап етеді.
Соңғы уақытта елімізде құрылыстың қарқынды дамуы, жылжымайтын мүлікке,
оның ішінде жерге деген сұраныстың өсуі, оның нарықтық құнын шарықтауға
жеткізді, әйтсе де салық жүйесінде олардан түсетін түсімдердің өзгеріссіз
қалуы бұл салықтарды жетілдірудің қажеттігін білдіреді. Әлемдегі көптеген
экономист ғалымдардың еңбектерінде салық тақырыбы, оның маңыздылығы,
қоғамның дамуындағы рөлі, экономикадағы алатын орны кең және терең
зерттелген. Сонымен бірге тажірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер
жарияланып жүр.
Қазіргі қолданыстағы салық жүйесінде салық ауыртпалығы негізінен заңды
және жеке тұлғалардың табыстарына көбірек түсуде. Бұған табыс салықтарынан
түсетін түсімдердің мүлік салықтарынан түскен түсім мөлшерінен бірнеше есе
жоғары болуы дәлел. Мұндай айқын құрылымдық үйлеспеушілік өндірісті
дамытуға қажетті алғы шарттарды жасауға кедергі келтіріп, дәулетті мүлік
иелерін фискалды ауыртпалықтан босатуға негіз болып отыр.
Сол себепті бүгінгі күні бюджеттің кіріс көзінің басым бөлігін құрап
отырған, экономика салаларының табысына салынатын шектен тыс салық
ауыртпалығының бір бөлігін осы уақытқа дейін салық жүйесімен мүлде
ескерілмей келген мүліктен түсетін кіріс түрлеріне аударған жөн.
Мүліктің басқа объектілерге (табыс және қосылған құнмен) қарағандағы
ерекшелігі, ол салық салудың барынша тұрақты объектілерінің бірі болып
табылады. Сонымен бірге мүлікке салық салу осы мүлікті барынша тиімді
пайдалануға ынталандырады әрі мүлікті салық салудан жасыру тіптен мүмкін
емес.
Сондай-ақ мүліктік салықтарды жергілікті деңгейде қолдану салықтың
негізгі функциялары – фискалдық, реттеушілік және бақылау қызметтерін
айтарлықтай дәрежеде көтеруге мүмкіндік береді. Мүлікке салық салу өткен
кезеңдерде жасалған капитализацияланған табысқа салық салу объектілерін
қоса, табысқа салық салуға толықтауыш қызметін атқарады.
Жұмыс өзектілігі Қазақстанның дүниежүзілік шаруашылыққа
итеграциялануымен байланысты біздің елде мүлікке салық салуды өзгерту мен
жетілдіру қажеттілігі мен салық жүйесін халықаралық нормаларға сәйкес
келтіру болып табылады.
Дипломдық жұмыс мақсаты – мүлік салығын зерттеу негізінде
Қазақстандағы мүлікке салық салу бойынша ұсыныстар жасау мен салық салудың
даму перспективаларын анықтау.
Мақсатты жүзеге асыру мынадай міндеттерді шешуді талап етеді:
- Мүлік салығының пайда болу алғышарттарын қарастыру;
- Мүлік салығының экономикалық мәнін анықтау;
- Мүлік салығын шетел тәжірибесінде қолану ерешеліктерін қарау;
- Мүлік салығын есептеу механизмі және төлеу тәртібімен танысу;
- Бюджет кірістерін қалыптастырудағы мүлік салығының орнын анықтау;
- Шымкент қаласы Абай ауданы бойынша мүлік салығының түсуіне талдау;
- Қазақстан Республикасында мүлік салығын есептеудегі негізгі
проблемаларды анықтау;
- Жергілікті бюджетті қалыптастырудағы мүлік салығын жетілдіру жолдарын
қарастыру.
Дипломдық жұмыста жүргізілген зерттеу мүлік салығы тұрғысындағы
салық заңдылығын жетілдіруге бағытталған ұсыныстарды шетелдік тәжірибемен
байланыстыра отырып өңдеуге мүмкіндік береді,
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі Қазақстан
Респуликасы Салық Кодексі, Азаматтық Кодекс тағы басқа заңдар мен
нормативтік құқықтық актілер мен әлемдік экономика ғылымының
классиктерінің, ресей және қазақстандық ғалым-экономистер мен мамандар
еңбектері қарастырылып отырған мәселеге байланысты әр түрлі нысандағы
есептілік мәліметтері қолданылған.
Дипломдық жұмыстың объектісі ҚР-ның салық жүйесіндегі мүлік салығы,
оның ішінде Шымкент қаласы Абай ауданы бойынша салық комитетінің мүлік
салығы түсімі. Алға қойылған мақсаттарға жету барысында ҚР мемлекеттік
бюджетінің, сондай-ақ Шымкент қаласы Абай ауданының салық комитеті бойынша
салықтық түсімдердің жылдық, тоқсандық есептіліктері және жедел
ақпараттары, сонымен бірге осы қарастырылып отырған мәселеге тиесілі
шеңберіндегі арнайы материалдарға, жалпы экономикалық және құқықтық
әдебиеттерге жүгініп негізделінген.
1 Мүлікке салынатын салықтың теориялық аспектілері
1.1 Мүлік салығының пайда болу алғышарттары
Салық салудың қарапайым әрі тарихи ерте нысаны тікелей салықтар, яғни
салық төлеушінің табысы не мүлкінен тікелей өндіріп алынатын салықтар
болған.
Жалпы алғашқы салықтардың пайда болуының күнiн анықтау мүмкiн емес.
Салықтардың прототипi адамзат қоғамымен басқарудың ең алғашқы формаларымен
бiрге пайда болған. Алғашқы қауымдастықтың өзiнде, қоршаған ортаның қатаң
шарттарына амалсыз бейiмделуге, сыртқы жаудан қорғау үшін, сонымен қатар
асаршылық жағдайна азық- тұлiк қоғамдық запастарын сақтау үшін, бiрнеше
адамдардың қолдауын түсiнген.
Осыдан келiп, мынаны айтуға болады, салықтардың алғашқы пайда
болуына қоғамның осы немесе басқа да қызығушылықтардың қанағаттандырылуының
ұжымдық тұтынуы болды. Байлар өздерiн адал әрi байыту үшін кедейлерден
салықтарды ұстайтынын ұмытпау керек. Бұл түрде салықтар ұзақ уақыт бойы
әрекет еттi және де қоғам бұны объективтi қажеттiлiк ретiнде түсiндi.
Салықтардың өзі пайда болғаннан бастап қазірге дейін даму барысында
бірнеше кезеңнен өткен. Олармен бірге салық теориялары да дамыған.
Салықтардың пайда болып, салық салу жүйесінің қалыптасуындағы ерте
заманнан орта ғасырға дейінгі бірінші кезең кездейсоқ сипатқа ие болды.
Алымдар, негізінде натуралды формада жүйесіз төлемдер ретінде болды. Тауар
– ақша қатынастарының дамуына қарай алымдар біртіндеп ақшалай формаға ие
бола бастады. Қаржы ғылымының негіздері тек XV ғасырда пайда болды.
Неополитандық қаржыгер Д. Карафа бюджет негізін мемлекетке тиесілі домендер
(жер, орман, заттық құқықтар, капитал) құрауы керек деген [1].
Жалпы салықтардың iшiнде мүлiк салығының алатын орны ерекше. Мүлiк
салығы толығымен дерлiк жергiлiктi бюджетке барып түседi. Мүлiк салығы
нақтылай тiкелей салықтардың қатарына жатады. Мүлiк салығының сомасы салық
төлеушiнiң табыс көлемiне қарай емес, мүлкiнiң қарқына қарай анықталады.
Мүлікке салық Рим империясы кезінің өзінде белгілі болды. Европада ол
орта ғасырдың соңына дейін салық салудың негізі формасы ретінде
қарастырылды. Оған жер учаскелеріндегі меншік және ақшалай меншік жатты.
Рим провинцияларында ең негiзгi табыс көзi мүлік және жер салығы болды.
Оның орташа ставкасы жер учаскесi табысының оннан бiр бөлiгiн құрады. Басқа
да құндылықтарға салық салынатын қозғалмайтын мүлiк, тiрi инвентарь (iрi
қара мал, сондай-ақ құлдар), құндылықта.
ХVII ғасырдың екінші жартысында Ұлы Моғол мемлекетінде бүкіл жердің
иесі падишах болып есептелді. Осыған сәйкес елдің бүкіл жарамды жерлердің
бәріне салық салынып, ол мемлекет қазынасына құйылатын. Сондай-ақ джагир,
заминдар, инам және уакф деп аталған әртүрлі феодалдық жеке меншіктегі
үйлер де болды.
Джагир - әскери қызметі үшін жеке меншікке берілген үй, оларды
иеленуші әскери қызметкерлерді джагирдарлар деп атады. Аурангзеб падишах
тұсында джагирдарлар саны көбейіп, олар падишахтың негізгі тірегіне
айналды.
Заминдар – оның иелері заминдарлар, яғни заминдарлар өз иелігін
мұраға қалдыра алатын еді. Заминдарлардың тегі көбінесе үнді ақсүйектері,
ал джагидарлардың негізі мұсылмандардан құрылатын еді. Ал инам – мұсылман
дінбасыларының меншігіндегі үйлер. Олар салықтан босатылды. Уакф – діни
орындардың, яғни мешіттер, медреселер, діни мектептер. Оларға да салық
салынбады.
ХIХ ғасырдың басында Араб елдерінде қызметшілерге жалақы орнына жер
бөлініп берілген. Олар жеке меншік жерлер, мешіт-медреселер иеленетін
жерлер, қауымдық жерлерге бөлінетін. Алым-салықтардың бір бөлігін феодалдар
түрік сұлтандарына өткізетін. Өз тарапынан түскен табыстың 13-ін сұлтан
қазынасына жіберіп, қалғанын өз пайдасына жұмсайтын. Ішіп-жеуге құныққан
феодалдар мен әкімдер шаруашылықты дамытуға мән берген жоқ.
ХVIII ғасырда Ресейде І Петр патшалық құрған уақытында үнемі алдында
үлкен мәселе – армияны ұстауға, қарулы күшке, флот құруға, соғыс жүргізуге,
мемлекеттік аппараты ұстауға қайдан ақша табу керек деген мәселе болды.
Үздіксіз өсу үстіндегі мемлекеттік шығынды жабу үшін қандай да болсын
тәсілдер мен мүмкіндіктер іздеу керек болды. Халықтан тікелей салық алу
жұмысы жүргізіліп, жанама төлем енгізілді (ол бюджеттік кірістердің 40%-ына
жуығын құрады). Помещиктердің басыбайлыларынан басқа барлық салық төлеуші
адамдар салықтан бөлек әр жыл сайын мемлекетке 40 тиын алым төлеуге
міндеттелді.
XIХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басында адам қоғамында iрi қалалар үлкен
рөл атқара бастады. Мәскеу қаласындағы 1890 - 1891 жж. салықтық түсiмдер
барлық табыстардың 60 %-тiн қамтамасыз еттi. Ал егерде негiзгi кәсiпорындар
мен қалалық ғимараттың алымдарын қосатын болсақ, онда ол барлық табыстың 70-
75 % құрайды. Тiкелей салықтар барлық табыстың 57% құрады. Тiкелей
салықтардың iшiндегi ең негiзгiсi қозғалмайтын мүлiкке салынатын салық
болды. Айтылған кезең аралығында ол 9% ставка бойынша алынды. 1890 жылы
салықтың бұл түрi 4,14 млн. рубль тiкелей салықтардың iшiнен 2,3 млн.рубль
болды. Бұл өсiм салық ставкасының жоғарлауын немесе қозғалмайтын мүлiктiң
тез өсуiне емес, Мәскеу қалалық басқармасындағы қозғалмайтын мүлiктi қайта
бағалауға байланысты болды. Қозғалмайтын мүлiктi сатудан түсетiн салық 1890
жылы 7785 рубль болса, ал 1891 жылы 6340рубль болды, яғни үлес салмағы
0,1%. 1900 жылы қозғалмайтын мүлiкке салынатын салық ставкасы заңмен
бекiтiлген максимумға дейiн, яғни 10%- ке дейiн өстi. 1901 жылы ол 9 %- ке
дейiн төмендедi. 1902 жылы 9,5%- тi құрады, 1903 жылы қайтадан 10% көмiнде
қалыптасты. 1890-1913жж. құрады, қозғалмайтын мүлiк құны екi есеге дейiн
өстi.
Қазақстан аумағындағы салық және салық салу дамуының өзіндік теориясы
бар. Жеке меншіктің пайда болуы мен жерді жеке меншікке иеленудің
қалыптасуы туралы б.д.д I мыңжылдықтан сақталған материалдық (қабір,
тиындар) және жазбаша түрдегі мәліметтер бар.
Қазақстанда ХVIII – ХІХ ғысырларда мүлікке салық – түтін салығы деп
аталды.
Түрлі тарихи дәуірлерде отарланған халықты қанаудың басты құралы –
салық жүйесі болды. Түрлі алым-салықтар салу арқылы басыбайлы халықты қанау
отаршылдар кеңінен қолданатын тәжірибе. Қазақ халқын отарлық қанау саясаты
барысында патшалық Ресейдің салық жүйесі өз дамуының бірнеше кезеңдерінен
өтті. Осы ретте, отаршыл өкіметтің мүддесіне сай құрылған.
Қазақстандағы салық жүйесін реттеудің кезекті сатысы – 1891 жылғы 25-
наурызда қабылданған Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Торғай облыстарын
басқару туралы ереже болды.
1891 жылғы Ереже бойынша қазақ халқына салынған алым-салықтар
нақтыланды, олардың көлемі ұлғайтылды, салықты төлеушілердің санын есепке
алу жүйесі, салықты жинау тәртібі жетілдірілді, салықтың жиналуына жауапты
адамдардың өкілеттілігі, оларды өкімет тарапынан бақылау тетіктері
күшейтілді.
1891 жылғы Ереженің басты жаңалығы - ол түтін салығы көлемінің
өсірілуі болды. Далалық облыстардың көшпелі халқын қазына кірісінің
пайдасына әрбір шаңырақтан және оны ауыстыратын кез-келген тұруға арналған
үй-жайлардан – киіз үйден, үйден, жеркепеден, жертөледен 4 сом есебімен
есептелетін түтін салығын төлеуді міндеттеді. Осы бапқа қосымшада: белгілі-
бір қожайынның жазғы және қысқы тұрғын үйі бір шаңырақ болып есептеледі
деген ескерту берілген. Жалпы, көшпелі халыққа салынатын алымның негізгі
түрі болған түтін салығының мөлшерін өзгертуді патша өкіметі бұрыннан-ақ
1891 жылғы Ереже және салық саясатындағы өзгерістер жоспарлады.
Осы кезден бастап Қазақстанның бүкіл аумағында салық – түтін салығы
енгізілді. Ол жыл сайын бір рет әр үй басынан ақшалай алынып тұрды. Орынбор
және Батыс Сібір генерал-губернаторлығындағы қазақтар 3 сомнан, ал
Түркістан генерал-губернаторлығындағы қазақтар 2 сом 75 тиыннан төлеп
келді. Мал санағы 3 жылда бір рет өткізілді. Малдың санын жасырғандарға
салық есе көп салынды. Түтін салығын төлеуде, басқа да міндетті борыштарды
өтеуде Кіші жүздің қайтыс болған ханы Шерғазы Айшуақұлының отбасы
мүшелеріне жеңілдік жасалды. Жеңілдіктер 1844 жылы хан Кенесары Қасымұлының
әскери жасақтарының қолынан қаза тапқан қазақтарға да берілді.
1868 жылғы Уақытша Ереже бойынша жылына 3 сом болып белгіленген түтін
салығының көлемі 1891 жылға дейін бірнеше рет өсірілді. Бұған орталық та
және жергілікті отаршыл өкімет органдары да мүдделі болды. Бұл жөнінде
Орынбор өлкесінің шенеуніктері де ашық мәлімдеп отырды. Мәселен, Орал
әскери губернаторы князь Голицын 1878 жылы генерал-губернаторға: Орал
облысының барлық уезд бастықтары түтін салығын 3 рубльден 5 рубльге көтеру
қырғыздар үшін ешқандай қысымшылық туғызбайтынын және олардың тұрмыс
жағдайына ешқандай зиянды ықпалын тигізбейтінін бір ауыздан мәлімдеп отыр.
Мен өз тарапымнан, Орал облысындағы басқару құрылымын жан-жақты зерттеп
шығып, әкімшілікті, сот пен тергеу бөлімінің құрамын күшейту және кейбір
қызметтердің жалақысын ұлғайту қажет деп таптым. Көбейтілген салықтың
белгілі-бір бөлігі әкімшілік және сот мекемелерінің қазіргі құрамын
жақсартуға жұмсалса деген тілек білдіремін. Мұндай жағдайда мемлекеттік
қазына ешқандай шығынға ұшырамайды, керісінше, өзінің кірісін едәуір
ұлғайтады деп жазды.
Өлкеде түтін салығының жаңа мөлшері тек 1886 жылы бекітілді. Осы 1886
жылғы Ереже салық жүйесінің отаршылдық бағытын нығайта түсті. Бұған дейін
патша өкіметі алым көлемін бірте-бірте көбейтіп, бірқатар үстеме шаралар
жүргізген болатын. 1882 жылы Жетісу облысында бастапқы үлес 1 сом 25
тиынға көбейтілді. Алайда қазақ шаруашылықтарына 1879- 1880 жылдардағы жұт
келтірген зор зиян себепті 4 сомдық міндеткерлікті кейінірек, Түркістан
өлкесінде 1886 жылғы 8-желтоқсаннан, далалық облыстарда 1887 жылғы 1-
қаңтардан бастап енгізу ұйғарылды. Осылайша, 4 сом мөлшеріндегі түтін
салығы 1891 жылға дейін-ақ енгізіліп қойған еді.
1891 жылғы шаңырақ санының санағы үш жылда бір рет жүргізіліп отырды.
Бұл орайда, көшпелі халықтың шаңырақ санын дұрыс есепке алуға үлкен көңіл
бөлінді. Ол үшін арнайы статистикалық органдар құрылды.
Әр шаңырақтың көшіп-қонуын тұрақты түрде бақылау болыс басқарушылары
мен ауыл старшындарына міндеттелді. Шаңырақ санын жасырып, теріс көрсеткен
болыс басқарушылары облыстық басқарманың қаулысы бойынша шаңырақтан салық
алу кезінде әрбір жасарылған шаңырақтан алынатын алымның екі есе сомасын
өндіріп алумен жазаланды.
Сонымен бірге, Қазақстан тұрғындарына заттай және ақшалай земстволық
міндеткерліктер жүктелді. Бұл міндеткерліктер негізінен төрт далалық
облыстың қазақ халқына қатысты болды. Ереже Император маңындағылар
кабинетінің жерінде орналасқан қазақтарға қолданылмады.Құлынды даласында
(Ертіс пен Обь арасында), Алтай таулы аймағында көшіп жүретін қазақтар жер
пайдаланғаны үшін Кабинеттің пайдасына 6 сом 50 тиын сомасында, қалғандары
– мемлекеттік қазына пайдасына 1 сом 50 тиын түтін салығын төледі.
Әрбір шаңырақтан алынатын түтін салығын ауыл старшындары жинады; өз
кезегінде, олар алынған қаражатты болыс басқарушысына берді. Қаражат одан
әрі уездік казначейлікке немесе оны алмастыратын мекемеге тапсырылды.
Осылайша, 1891 жылғы Ереже өлкеде құрылған отаршылдық салық жүйесін
одан әрі күшейте түсті. Ал, қазақ халқына қатысты Ереже баптарының қатаң
сақталуы бұл басқа мәселе болды. Өйткені, алым- салықтар үнемі белгіленген
мөлшерден артық алынып отырды. Осы жағдай қазақ халқына қосымша
ауыртпалықтар әкелді. Жаңа міндетті борыштар мен алым-салық түрлерінің
еселеп енгізілуі қазақтардың материалдық жағдайын нашарлатып жіберді. Түтін
салығы бұрынғы 1 сом 50 тиыннан 3 сомға бір-ақ көтерілді. Болыстарды, ауыл
старшындарын, сондай-ақ олардың толып жатқан шабармандарын ұстауға
жұмсалатын қаржы да халықтан жыл сайын қосымша жинап алынды. Әр түрлі
қажеттерге жұмсау үшін қара шығын деп аталатын қосымша салықта салынды.
Бұдан түскен қаржы жол салуға, оны жөндеуге, көпір, мешіт, мектеп, аурухана
салуға жұмсалды.
ХІХ ғасырдың 20-30-жылдарында алым-салықтын мынадай тәтрібін
орнатты. Халықтан киім-кешек, қару-жарақ, ат әбзелдерін жинау қолға алынды.
Салық жинауда халықтың жағдайы жеке-жеке ескерілді. Меншігінде малы 40
бастан аспайтындар алым-салықтан босатылды. 40-тан 100 басқа дейін малы
барлар бір малдан, ал 100 бастан артық малының әрбір 40 басына бір малдан
төлеп тұратын болып белгіленді.
ХІХ ғасырдың 60-жылдарынан бастап патша үкіметі Қазақстанның
аумағына шаруаларды қоныс аудара бастады. Шаруалар өздерімен бірге
егіншілік мәдениетін, сондай-ақ жаңа еңбек құралдарын ала келді. Осыған
байланысты бау-бақша және омарта шарушылығы пайда болып, едәуір дамыды.
Жергілікті қазақ халқы мен қоныс аударып келген шаруалар арасында тұрақты
шаруашылық қатынастары қалыптасты.
Ресей мемлекеті қоныс аударып келген шаруаларға олардың жаңа жерлерге
жайғасуы үшін көмектесіп тұрды. Оларға көшіп келген бойда үй сайын 185
сомнан ақшалай қарыз берілді. Сонымен қатар оларға егін үшін тұқым, азық-
түлік сатып алуғу қаржы бөлінді. Шаруалардың үй-жай салып алуына көмек
ретінде ағаш материалдары тегін таратылды.
Әр отбасыға норма бойынша 200-ге дейін құрылыстық бөрене және 50
сырғауыл берілді, мәселен монша салып алуға деп 20 бөрене берілді. Сатқан
кезде шикі кірпіштен тұрғызылған үйлердің бағасы 200 сом, ал ағаш үйлердің
бағасы 400 сом тұрды.
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретіндегі жаңа салық жүйесінің
қалыптасуы әлеуметтік және психологиялық қолайсыз жағдайларда өтті. Салық
заңдарында көптеген түпкілікті анықталмаған жағдайлар болды, тәжірибе
Қазақстанда болмаған терең теориялық зерттемелердің қажеттілігін көрсетті.
Аралас экономиканың алғашқы белгілерінің пайда болуымен, 80-ші жылдары
басталған нарықтық қатынастарға көшу, экономиканың барлық сфералары мен
салаларына, оның ішінде салық салу жүйесіне де өзгерістер әкелді.
Қазақстанда ұлттық салық жүйесінің қалыптасуының 5 кезеңін бөліп
көрсетуге болады [2].
1. Өтпелі кезең (1991-1994жж.) – салықтардың белгілі бір түрлері және
олардың мемлекеттік бюджетті жинақтау мен инфляциянын алдын алуға
элементтері тәріздес түрлі құралдарды пайдалану арқылы ұлттық салық жүйесін
қалыптастыруымен сипатталады. 1991 жылғы 25 желтоқсандағы Салықтар туралы
заңның негізгі баптары салықтарды тәртіпке салу, жылына 2000%-ға жеткен
инфляцияны төмендету және макроэкономикалық тұрақтылыққа жетуге
бағытталған.
1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің ҚазКСР мемлекеттік
салық қызметін құру туралы Жарлығымен КазКСР- ның басты мемлекеттік салық
инспекциясы құрылды. 16 жалпымемлекеттік 10 жалпыға бірдей міндетті
жергілікті салықтар мен алымдар және 17 жергілікті салықтар мен алымдар
түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілер пакеті қабылданды. Заңды
тұлғалардың мүлкіне салық жалпымемлекеттік салықтардың ішінде заңды
ұйымдардың мүлкіне салық ретінде қарастырылды. Жеке тұлғалардың мүлкіне
салық жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдарға кіріп, жеке
адамдардың мүлкіне салынатын салық деп аталды.
2. Қалыптасу кезеңі (1995-1998жж.) – салықтар жалпымемлекеттік,
жергілікті салықтар мен алымдар болып бөлінді. Барлық салықтар саны 11-ге
дейін қысқартылды.
Салық реформасының екінші кезеңінінің мақсаты: салық ауыртпалығын
азайту; салық түрлерін азайту; Қазақстанның салық жүйесін әлемдік
стандарттарға жақындату. Бұл мақсатты жүзеге асыруға Президентіміздің
жарғысымен 1995 жылы 24 сәуірде шыққан Салық дәне бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдер туралы заңы жауап берді.
ҚР Президенті мен жергілікті әкімдерге уақытша қосымша өкілеттік беру
туралы 1993 жылғы 10 желтоқсандағы ҚР Заңының 1 – бабына сәйкес 2005 жылы
шығарылған Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы ҚР Президентінің заңды күші бар жарлығында мүлік салығы біраз
қарастырылған. Бұл заңды күші бар жарлықта салық төлеушілер меншік иесі,
меншікті сенім білдіріп басқару, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару
құқығындағы салық салу обьектілері бар заңды және жеке тұлғалар мүлік
салығын төлеушілер болып табылады.
3. Даму кезеңі (1999-2001жж.) – салықтардың жалпымемлекеттік және
жергілікті болып бөлінуі алынып тасталды. Салықтар, алымдар және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер деп аталды. Олардың саны 11-ден 17-ге
дейін жеткізілді. Әлеуметтік салық және алымдардың түрлері енгізілді. 1999
жылдың 16 шілде айында жаңа салық заңы енгізілген.
4. Өрлеу кезеңі (2002-2008жж.) – Салық және басқа да міндетті
төлемдердің мынадай түрлері бөлінді: Салықтар (9); алымдар(13); төлемақы
(9); мемлекеттік баж, кеден төлемдері.
Бұл кезеңнің негізгі мақсаты - құқықтық аспектілердің бюджетке қатысы
бар мемлекеттік органдар мен фискалды органдар және салық төлеушілер
арасындағы қатынастарды арттыру.
2006 жылғы Салық кодексінде салық төлешілерге қатысты өзгерістер
болмаған. 2007 жылғы Салық кодексінде мүлікке салынатын салықты төлеушілер
болып табылмайтын заңды тұлғалар қатарынан ҚР Ұлттық Банкі, оның филиалдары
мен өкілдіктері алынып тасталды. 2008 жылғы Салық кодексінде салық
төлешілер қатарына концессия келісімшарты бойынша концессионер қосылды.
5. Жетілдіру кезеңі (2009ж. – қазіргі кезге дейін) – Салықтар және
басқа да
міндетті төлемдердің мынадай түрлері бөлінді: Салықтар (13); алымдар (6);
төлемақы (10); мемлекеттік баж, кеден төлемдері.
Салық кодексі 2009 жылы, 2008 жылдағы салық төлеуші болып табылатын
концессия келісімшарты бойынша концессионер, жеке пункт ретінде, концессия
шартына сәйкес концессия обьектісі болып табылатын салық салу обьектісін
иеленуге, пайдалануға құқығы бар концессионер деп толықтырылды. Мүлікке
салынатын салық төлеушілер болып табылмайтын заңды тұлғалар құрамындағы ҚР
Үкіметі белгілейтін қажеттілік нормативтер шегінде салық салу обьектілері
бойынша бірыңғай жер салығын төлеушілер өз ауылшаруышылық өнімдерін өндіру,
сақтау және қайта өңдеу процесінде тікелей пайдаланатын, меншік құқығында
бар салық салу обьектілері бойынша жер салығын төлеушілер деп өзгертілді.
Салық салу белгіленген салық режимінің екінші үлгісі бойынша жүзеге
асырылатын жер қойнауын пайдаланушылар алынып тасталды.
1.2 Мүлік салығының экономикалық мәні
Салықтар мемлекет пен халықтың жан-жақты мұқтаждықтарын қанағаттандыру
және өндірісті дамыту мақсатында ұлттық табыс және жалпы ішкі өнімді қайта
бөлуге байланысты экономикалық қатынастарды көрсетеді. Сондықтан салықтар -
шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен екі
арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты
туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық категория болып
табылады Салық ұғымы әр түрлі экономикалық әдебиеттерде әр түрлі
қарастырылады. Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде салық ұғымы
бюджет қорына белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті
төлем ретінде қарастырылады. Ал Қазақстан Республикасының Салық кодексі
бойынша салықтар дегеніміз мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер болып
табылады.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
- біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық
табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді;
- екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық
қатынастарын көрсетеді [3].
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын түсіну
қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне
тікелей қатысты. Салықтардың функцияларына талдау жасау арқылы салықтардың
тікелей мәнін және экономикалық табиғатын, атқаратын қызметтерінің негізгі
бағыттарын көруге болады. Салықтардың функциялары белгілі кезеңде өздері
атқаратын рөліне байланысты мемлекет алдында тұрған негізгі мәселелерді
шешуге ықпал ететін қажетті экономикалық реттеуші тұтқа болып табылады.
Экономикалық мазмұны жағынан салықтар – заңды белгiленген ретпен
тұрғындардан, кәсiпорындар мен мекемелерден алынатын мiндеттi төлемдер
жүйесi. Табыстардың әр түрлi нысандарынан салық көздерi болып мыналар
табылады: пайда, жалақы, дивиденд, рента т.б. Салықтардың мәжбүр ету
сипатынан басқа ерекше қасиетi – олардың салықты өндiрiп алу ретiмен
төленген сомасының мөлшерi мен салық төлеушiлердiң мемлекеттен алатын
қызметтерi құнының арасындағы сәйкессiздiк болып табылады. Салық салудың
мынадай негiзгi принциптерi бар:
а) азаматтар салықты мемлекеттен алатын игiлiктерге пропорционалды
төлеу керек;
б) салықтар табыстың мөлшерiнен, салық төлеушiлердiң жұмыс халiнiң
дәрежесiнен тәуелдi болу керек.
Салықтар бірнеше белгілері бойынша жіктеледі:
1. Өндіріп алу тәсілі немесе салықтарды салу объектісі бойынша: тікелей
және жанама салықтар болып бөлінеді.
Тікелей салық – тікелей табыс немесе меншік иеленушілерден алынады.
Оған жататындар: корпоративтік табыс салығы, жеке табыс салығы,жер қойнауын
пайдаланушылардың салықтары, әлеуметтік салық, жер салығы, мүлік салығы.
Мәселен, жеке тұлғалар бүгін салық төлеуші болмаса да, ол ертеңгі күні
міндетті түрде салық төлеуші болып табылады. Себебі ол белгілі бір жұмыс
атқарады, табыс табады, мүлік алады.
2. Тікелей салықтар: нақты және жеке болып бөлінеді. Нақты салықтар –
мүлікке салынатын салықты айтамыз. Нақты салықтарда мүмкіндіктер сыртқы
белгілеріне қарап алынады, яғни салық объектісі назарға алынады. Нақты
салықтарға мүлік салығы,көлік құралдары салығы, жер салығы жатады. Сонымен
мүлік салығы өндіріп алу тәсіліне және салық салу объектісіне қарай тікелей
салықтарға, оның ішінде нақты салықтарға жатады.
Жеке салық – салық төлеушілердің табыстарына салынатын салық.
Жанама салық – тауар бағасына тағайындалу арқылы алынатын салық.
Мәселен, қосылған құн салығы, акциз салығы.
3. Объектінің экономикалық белгілері бойынша былайша бөлуге болады:
- тұтынуға салынатын салықтар;
- табысқа салынатын салықтар.
Тұтынуға салынатын салық - мұнда белгілі таурларға (қызмет көрсетуге)
салық салынады. Табысқа салынатын салық - салық төлеушілердің әртүрлі
табыстарынан түскен ақша қаражаттарына салық салынады.
4. Салық көлемін анықтау тәсілі бойынша: үйлесімді салық, үдемелі
салық, кеміміелі салықтар болып бөлінеді.
Үйлесімді салық – табыс көлемінің өзгерісіне қарамастан салық мөлшері,
ставкасы өзгеріссіз қалатын салық. Үдемелі салық – салық мөлшері табыстың
өсуіне қарай өсіп отыратын салық.
Кемімелі салық – салық мөлшері табыс өскен сайын, кеміп отыратын салық.
Мүлік салығы салық көлемін анықтау тәсілі бойынша үйлесімді салықтарға
жатады.
5. Салық сомасы түсетін бюджет деңгейіне немесе салықты алатын және
оған билік жасайтын органға қарай:
- жалпы мемлекеттік немесе республикалық салықтар;
- жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Жалпы мемлекеттік салықтар - заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс
салығы, қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Ал жергілікті
салықтарға жер салығы, заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық,
көлік құралдарына салынатын салық жатады. Мүлік салығы салық сомасы түсетін
бюджет деңгейіне немесе салықты алатын және оған билік жасайтын органға
қарай жергілікті салықтарға жатады, өйткені толығымен жергілікті бюджетке
түседі.
6. Салықтарды пайдалану ретіне немесе тәртібіне қарай: жалпы салықтар
және мақсатты салықтар болып бөлінеді.
Жалпы салықтар – бір қазынаға түсетін және жалпы бір мақсатқа
жұмсалатын салықтар. Бұған көптеген салықтар жатады. Соның ішінде жер
салығы мен мүлік салығы да жалпы салықтарға жатады. Мақсатты салықтар –
белгілі бір мақсатқа аранлған салықтар. Мәселен, көлік құралдары салығы –
жол жөндеуге, әлеуметтік салықтар - әлеуметтік төлемдерге жұмсалады.
7. Салық төлеуге байланысты: заттай және ақшалай болып бөлінеді.
Заттай салық – салықты заттай немесе тауар түрінде төлейді. Ақшалай
салық – ақша түрінде төленеді. Мүлік салығы салықтарды төлеуге байланысты
ақшалай салықтарға жатады.
8. Салық субъектілеріне қарай немесе салықты төлеушілерге байланысты:
- заңды тұлғалардың салықтары;
- жеке тұлғалардың салықтары және аралас салықтар.
Заңды тұлғалардың салықтарына корпоративтік табыс салығы, заңды
тұлғалардың мүлік салығы жатады. Жеке тұлғалардың салықтарына жеке табыс
салығы, жеке тұлғалардың мүлік салығы жатады. Аралас салықтарға заңды
тұлғалармен де, жеке тұлғалармен де төленетін салықтар. ҚР-да салықтардың
басым бөлігі аралас салықтар болып табылады. Мүлік салығы аралас салықтарға
да жатады, өйткені заңды тұлғалар да, жеке тұлғаларда төлейді.
9. Салықтардың қолданылу қызметтеріне орай:
- жеке салықтар;
- төтенше слықтар.
Жай салықтар – мемлекеттің күнделікті қызмет барысында қолданлады.
Бұған Қазақстан Республикасындағы барлық салық түрін жатқызуға болады.
Оның ішінде мүлікке салынатын салық.
Төтенше салықтар – мемлекеттік шығындардың деңгейінің көбеюіне орай
қосымша табыстарды қажет еткен жағдайда, форсмажор кезінде қолданылады.
10. Салықты есептеу және төлеу субъектісі бойынша салықтарды:
- қызметақылы;
- қызметақысыз деп бөлуге болады.
Қызметақылы салық – кезінде салық органдары салық төлеушіге салық
сомасын жекелеп бекітеді және салық сомасы, салық базасы мен салықты төлеу
мерзімі көрсетілген салық органдарының өкімдерін, яғни салық хабарламасын
алғаннан кейін салық төлеу міндеттеледі.
Мәселен, мүлік салығы қызметақылы слықтарға жатады, өйткені салық
сомасын салық органдары есептеп, салық төлеушілерге сәйкес хабарламаларды
ұсынады.
Қызметақысыз салық – салық төлеушілерде өз алдына есептеледі және
төленеді. Салық органдары салықты дұрыс есептеуін және дер кезінде
төленуіне бақылау жасайды. Қызметақысыз салықтарға қосылған құн салығы,
акциздер, заңды тұлғалардың мүлік салығы жатады. Заңды тұлғалардың мүлік
салығын алсақ, мұнда салық төлеушілердің өздері салық салынатын
объектілерді есепке алады, өі салық базасын есептейді, төлеуге тиіс салық
сомасын есептеп және ол соманы төлейді.
11. Салық базасының пайда болуы мен салықты төлеу көзіне қарай
салықтарды:
- активті салық;
- пассивті салық болып бөлінеді.
Активті салық – салық төлеушінің ағымдағы шаруашылық және өндірістік
қызметтерінің нәтижесінде салық салынатын объект, салық базасы және төлем
көзі анықталады.
Пассивті салық, ең бастысы салықты төлеу – салық төлеушінің негізігі
міндеті болып саналады. Пассивті салықтардың объектілеріне мыналарды
жатқызуға болады:
- біріншіден, субъектінің кейбір жағдайларына салық салынады: мәселен
некеде болмауы, баладан бас тарту, бойдақ салығы;
- екіншіден, белгілі бір заттарға салу. Мұндай заттарға: өндірістік
ғимарат, үй, саяжай, құрылыс, экипаж және тағы басқалар жатады. Яғни
пассивті салықты мүлікке салынатын салыққа жатызуға болады.
12. Сонымен қатар салықтарды салық төлеушілердің арасында бөлуге
байланысты былайш бөлуге болады:
- үлестірме салық;
- сандық салық.
Санды салықтар нақты шығындарды жабудағы қажеттіліктер үшін емес,
керісінше, салық төлеушінің мүмкіндіктеріне қарай салық төлейді. Бұл
салықтар салық төлеушінің мүліктік жағдайын тікелей немесе жанама есепке
алады.
13. Салықтардың төленуіне қарай:
- тұрақты салықтар;
- біржолғы салықтар деп бөлінеді.
Тұрақты салықтар – салық төлеушілердің меншігіндегі мүліктеріне немесе
табыс табудағы қызметтеріне белгілі бір мерзім аралығында тұрақты түрде
салық салынып отырады. Біржолғы салықтар – кейбір жағдайларға байланысты
туындайды. Мүлікке салынатын салықты тұрақты салықтарға жатқызуға болады.
Өйткені салық төлеушілер меншігіндегі мүліктеріне белгілі бір мерзім
аралығында тұрақты түрде салық салынады [4].
Мүлікке салынатын салық - жылжитын және жылжымайтын болып болып
бөлінеді.
Жалпы, мүліктің жылжитын және жылжымайтын болып бөлінуі барлық құқықтық
жүйелерде мақұлданған.
Жылжымайтын мүлік ұғымы үш элементтің жиынтығымен сипатталады деп
тұжырым жасауға болады:
- жылжымайтын мүлік – жер учаскесінен бөлінбейтін адам қолымен жасалған
ғимараттар, құрылыстар, көпжылдық екпелер түріндегі толықтыру-лар;
- жер учаскесі – табиғи объектілер орналасқан шектеулі жер беті.
ҚР Азаматтық кодексінің жылжымайтын заттар ұғымына қатысты анықтаманы
сақтап, ал жылжымайтын мүлікті оларды иелену, пайдалану және билік етуге
қатысты заңды және жеке тұлғалар, сондай-ақ мемлекет арасындағы
қатынастардың объектілері болып табылатын жылжымайтын дүние-мүлік ретінде
анықтау керек. Аталған анықтама, жылжымайтын мүліктің экономикалық мәнін
толық ашады.
Әйтсе де, салық салу мақсатында, құқықтық және экономикалық көзқарас
тұрғысынан жылжымайтын мүлік объектісі ұғымын пайдаланған жөн болады.
Енді мүлік ұғымын экономикалық категория тұрғысынан, сол сияқты оны
салық салу объектісі ретінде анықтап алу қажет.
Мүлікке берілген түрлі анықтамаларға талдау жасай келе, мүлік
экономикалық категория тұрғысынан құндық бағасы бар және иелену, пайдалану
немесе бір немесе бірнеше субъектінің, оның ішінде мемлекеттің де, билік
ету құқығындағы әрі қарай тұтыну үшін адам еңбегімен жасалған материалдық
құндылықтар. Оның материалдық құндылықтардың жиынтығынан құралатындығы, не
болмаса біртұтас материалдық құндылық екендігі маңызды емес.
Мүлік салықтарының салық салу объектісі ретіндегі мүлікке бір мезгілде
мынадай сипаттамаларды қанағаттандыра алатын материалдық құндылықтар
жатады, яғни олардың құндық бағасы болуы керек, адамдардың игілігі үшін
тұтынылып, бір немесе бірнеше субъектінің иелену, пайдалану немесе билік
ету құқығында болуы керек және ұзақ уақыт бойы оны пайдалану табыс әкелетін
немесе әкелу ықтималдылығы болуы керек.
Экономикалық категория ретіндегі мүліктен мүлік салықтарының салық
салу объектісі ретіндегі мүліктің ерекшелігі сол, табыс алу үшін тек қана
мүліктің өзі ғана емес (яғни оны сатудан – айырбастаудан), сол сияқты оны
иелену мен пайдаланудан тікелей табыс алудың көзі ретінде пайдаланылуы
мүмкін. Сондай-ақ мүлікті тауар деп те тануға болады, яғни ол (экономикалық
мағынада) сатуға арналуы мүмкін.
Мүлік салығы меншікке салынатын салықтар қатарына жатады. Меншікке
салынатын салықтар нарықтық экономика жағдайында мемлекет иелігінен алу
үшін және жекешелендіру процесінің дамуына қарай меншік қатынастарындағы
нақтылы өзгерістермен байланысты едәуір орын алады. Меншікке салынатын
салықтар негізінен жергілікті бюджеттерге есептеледі.
Меншікке салынатын салықтар қоғам алдындағы салықтық жауапкершілікті
біркелкі етіп бөлуге мүмкіндік береді. Мұның әсіресе жер салығына, мүлікке
салынатын салыққа қатысы бар.
Мүлікке салынатын салық тікелей нақты салыққа жатады, оның мөлшері
мүліктің табыстылығына емес, төлеушілер мүлкінің құныны байланысты болады.
Салық мүлік иелеріне түрткі болады.
Жалпы мүлік салығы жергілікті бюджетке түсетін маңызды кіріс көзі болып
табылады. мүлікке тән белгілер мен құнына байланысты салық салу базасы мен
салық ставкасын объективті анықтайды. Салық төлеуге байланысты салық
төлеушілердің негізгі міндеті болып салық салу базасын оңтайлы айқындау мен
мүлікті дұрыс өлшеу болып табылады [5].
Мүлікке салынатын салықтар көптеген мемлекеттерге кеңінен танымал
ескіден келе жатқан дәстүрлі әрі консервативті салықтар қатарына жатады.
Тарихи тұрғыдан алып қарасақ, мүлікке салынатын салықтар (ең алдымен
жер меншігіне қатысты) табыс салықтарының негізін қалады, және өздерінің
бастапқы нысанында табыс салықтары жай ғана капиталға салық салудың жаңа
тәсілі (қаржы капиталынан түскен табысқа салынатын салық, көпестерге
капиталдың декларацияланған сомасы мөлшерінде салық салу) ретінде көрініс
тапты. Алайда, табысқа салық салу неғұрлым қарқынды дамыған сайын,
керісінше, мүлікке салынатын салықтардың мәні төмендеп, табыс салығының
көлеңкесінде қалды. Дегенмен, біздің ойымызша, мүлік салықтарының салық
жүйесіндегі рөлі төмендегеніне қарамастан, жергілікті бюджеттің кіріс көзі
ретінде олардан бас тартуға болмайды.
Қазіргі салық заңдылығында кең қолданылатын мүліктік салықтар ұғымы
мәні жағынан кешенді болып табылады. Жалпы ұғым астарында әртүрлі мүлік
түрлеріне қатысты салықтар мен алымдардың бүтін бір тобы жинақталған.
Оларды біріктіретін барынша ортақ белгі болып, біріншіден, олардың барлығы
да тікелей салықтар қатарына жатады. Екіншіден, олардың төлеушілері болып
мүлікті иеленуші тұлға табылады. Үшіншіден, бұл жерде мүлік табыс көзі
ретінде емес, салық салу объектісі ретінде қаралады.
1.3 Мүлік салығын шетел тәжірибесінде қолдану ерекшеліктері
Әр елде мүлікке салық салу жүйелері өзінің ерекшеліктерімен
ерекшеленеді.
Ұлыбританияда жергілікті салықтар ішінде мүлікке салық негізгі болып
табылады. Ол жылжымайтын мүліктің иелерінен немесе жалдаушыларынан алынады.
Бұл ұғымға жер кіреді. Бұл салықтың төлеушілерінің санына тұрған үйде тұрып
және оның пәтерақысын төлеуші тұлғалар да жатады.
Ұлыбританияда кәсіпкерлік қызметті жүргізуге пайдаланылатын бірыңғай
мүлік салығы өндіріп алынады. Жергілікті өзін-өзі басқару органдары
жылжымайтын мүлік салығын өндіріп алады. Бұл жағдайда салық салынатын база
жылдық арендалық төлемнің болжамды сомасы болып келеді. Ол өндірістік және
өндірістік емес мақсаттағы жылжымайтын мүліктің меншік иелерінен не жалға
берушілерден алынады. Бұл түсінікке жер де кіреді. Аталған салықты
төлеушілердің қатарына тұрғын үйді жалдайтын және пәтерақысын төлейтін
тұлғалар да жатады. Салық жыл сайын жиналады, бірақ бөлшектеп те енізілуі
мүмкін. Ол толығымен жергілікті бюджетке түседі және олардың түсімдерінің
мөлшерлеп үштен бірін қамтамасыз етуге жеткілікті мөлшерде жоғары болып
келеді.
Жылжымайтын мүлікті бағалау құны негізінде 10 жылда бір рет жүргізіледі
және де жылжымайтын мүлік салығы есебінің негізі болып табылады. Ол мүлікті
жалға беруден алынатын жылдық табыстың болжанатын сомасын көрсетеді. Салық
мөлшері мүлік құнының әр фунт стерлингінен пенстерде белгіленеді. Салық
салу мөлшерлемесін қаржылық ресурстардағы қажеттіліктерге байланысты
муниципалды орган белгілейді, сондықтан мөлшерлеме Ұлыбританияның графтық
аймақтары мен қалалары бойынша шағылады.
Сауда, бизнес, кәсіби қызметке пайдаланылатын жылжымайтын мүлікке
төленген салық, компанияның табыстарына салыққа шегерім негізі болып қызмет
ете алады.
Құрама Корольдікте (Англия, Шотландия, Уэльс, екі Ирландияда, Мэн,
Джерси және Гернси аралдарында) жылжымайтын мүлік туралы негізгі заңдар
1925 жылдан бері өзгермеген. Алайда заң шығарушылық бір орында тұрмайды.
Салық және тұрғын үй туралы заңдар әсіресе құбылмалы, яғни өзгермелі болып
келеді. Коммерциялық (кісі тұрмайтын) жылжымайтын мүлік туралы заң 1954
жылы қабылданды. Бұл сала тұрғын үй әлеуметтік қызығушылықтар сферасына
кіргенде және көбінесе мемлекетпен дотацияланғанда саясаттан тыс.
Егер жер учаскесі тұрғын үйге не коммерциялық болып табылмайтын өзге
обьектіге қызмет көрсетуге берілсе, онда салық салудың бірыңғай обьектісі
құрылыс болып табылады, ал құрылыс жанындағы жер учаскесі құрама бөлімі
ретінде үй иеленудің бағалауына кіреді. Бұндай участокты коммерциялық
мақсаттарға (оның ішінде ауылшаруашылық өнімін өндіруге тіпті өз
қажеттіліктері үшін) қолдануға болмайды. Басында ауылшаруашылық өнімін
өндіруге квота алу қажет. Содан кейін участок коммерциялық салық салу
обьектісі болып табылады, ал құрылыс құрама бөлімі ретінде сондай
коммерциялық кәсіпорынның бағалауына кіреді.
Егер де участоктегі тұрғын үйді коммерциялық бағытта пайдалана бастаса
(мысалы, қонақ үй ретінде), онда жылжымайтын мүлік бірыңғайлылығы
сақталады, ал салық салу обьектісі ұлттық рента мөлшеріне негізделген
жердің шартты бірлігі болып табылады. Айта кететін жайт, жердің шартты
бірлігі тек Құрама Корольдікке ғана тән, себебі Орталық Еуропада бұндай
түсінік жоқ.
Ұлыбританияда ғана барлық еуропа елдерінің ішінде жылжымайтын мүлікке
салық жалғыз жергілікті салық болып табылады. Салыстырмалы түрде
қарастыратын болсақ, Францияда 50-ге жуық жергілікті салықтардың әртүрлі
түрлері өндіріп алынады, Италияда 70 –тен жоғары, Бельгияда 100-ге жуық.
Бұл елдердегі олардың түсімдерінің сомасы жергілікті бюджеттердің 30%-дан
60%-ға дейінгі түсімдерін құрайды. Ұлыбританияда бұл салықтан түсетін
түсім Құрама Корольдіктің жалпы салықтық түсімдерінен 10%-ды құрайды.
Құрама корольдікте жылжымайтын мүлік түсінігі жер учаскесінің
бірлігімен байланысты. Жылжымайтын мүлік обьектісі салық салу обьектісі
ретінде де және құқық обьектісі ретінде де бірыңғай, бірақ бұл жер учаскесі
емес, не болмаса коммерциялық емес бағыттағы участогімен құрылыс не
құрылысымен участок.
Англияда нақты түрде жылжымайтын мүлікке салық ставкасы 1991 жылдың 1
сәуірі орнатылған осы мерзімге тұрғын үйді ашық нарықта тиісті жарнамамен
сатуға болған сома негізінде оның нарықтық құнына байланысты. 120 мың фунт
стерлингке дейін тұратын үйге салық мүлдем салынбайды, 120-дан 250 мың фунт
стерлингке дейін 1% ставкасы бойынша, 250-ден 500 мың фунт стерлингке дейін
- 3%, 500 мың фунт стерлингтен жоғары - 4% ставка бойынша салық салынады
[6].
Францияда мүлік салығының үш түрі бар:
- мүлік салығы (салынған учаскелер);
- мүлік салығы (салынып бітпеген учаскелер);
- тұрғын үйге салық;
Мүлік салығы (салынған учаскелер) құрылыс салынған аймақтардан
алынады. Салық барлық жылжымайтын мүлікке қатысты – ғимараттар, мекендер,
мұнаралар және тағы басқалар, сондай-ақ өндірістік немесе коммерциялық
пайдалану үшін тағайындалған жер телімдері.
Салық салынатын бөлік телімінің кадастрлық арендалық құнының жартысына
тең.
Бұл салықтан мемлекеттік меншік және қала шетінде орналасқан және
ауылшаруашылығына пайдалану үшін тағайындалған мекендер босатылады. Бұл
салықтан 75 жастан асқан жеке тұлғалар, сондай-ақ қоғамдық қорлардан арнайы
жәрдемақы алатын тұлғалар босатылған.
Францияда пәтер иесі фактілі түрде екі салық төлейді: (шынымен, салық
соңғы жарты ғасыр қайта қарастырылмаған құрылыстың кадастрлық құнынан
есептеледі). Егер үйдің меншік иесі онда тұрса, ол екі салықты да төлейді,
егер тұрмаса, тек жылжымайтын мүлікке салықты ғана төлейді.
Француз логикасы ресейдікіне қарама – қарсы екенін атап өтуге болады:
Ресейде, керісінше, пәтер иемденіп, онда тұрмайтын адамдарға жоғары салық
салуды жоспарлайды. Жылжымайтын мүлікке салық және тұрғын үйге салық – бұл
әртүрлі салық түрлері және олар бір уақытта салынуы мүмкін. Осылайша,
тұрғын үйдің меншік иесіне екі салық та салынуы мүмкін.
Ұлы француз революциясы кездерінен бері салықтардың негізгі түрлері
жерге және анық бағыттағы құрылысқа (ауылшаруашылықтан басқа) жергілікті
салықтар болып тарихи қалыптасты. Еңбек заты болып табылатын ауыл
шаруашылық мақсатындағы құрылыстар жерге тиесілі ретінде, салық салудың
дербес обьектісі болып табылмайды, бірақ олардың құндылығы жерді бағалауда
ескеріледі.
Салықтар сомасы жергілікті өзін - өзі басқару органдары мен мемлекет
арасында бөлінеді.
Тұрғын үйге салық – бұл әр жылдың бірінші қаңтары тұрғын үйде тұрып
жатқан кез келген тұлғамен жыл сайын төленетін жергілікті салық. Салық
жергілікті жер реестірімен анықталған тұрғын үйдің шартты арендалық құнын
жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен бекітілетін коэффициенттерге
көбейту арқылы анықталады.
Әр түрлі жеңілдіктер салық төлеушінің отбасылық жағдайына байланысты
ұсынылады. Тұрғын үйге салықтан аз қамтылған тұлғалар олардың негізгі
тұратын жері бойынша толық немесе жартылай босатылуы мүмкін.
Салынған учаскелерге салық Францияда орналасқан ғимараттарға салынады
және де ол жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен жыл сайын нақты
бекітілетін коэффициенттерді жергілікті жер реестірімен анықталған тәртіпте
шартты арендалық төлем құнының жартысына қолдану арқылы есептеледі. Салық
жылжымайтын барлық мүлікке қатысты - ғимараттар, құрылыстар, резервуарлар,
мұнаралар және т.б., сондай-ақ өндірістік немесе коммерциялық мақсаттарға
арналған учаскелерге. Бұл салықты төлеуден мемлекеттік меншік; қалалардын
тыс орналасқан және ауылшаруашылық мақсатта пайдалануға арналған
ғимараттар; 75 жастан жоғары және жәрдемақыларды қоғамдық қорлардан алатын
және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz