Бала-бақша тәрбиешілерінің эмпатиялық даму ерекшеліктерінің сипатын ашу
КІРІСПЕ
1 Тәрбиеші мен балалар арасындағы қарым.қатынас психологиясының ғылыми.теориялық негіздері
1.1 Тәрбиешінің бала тәрбиесіндегі психологиялық ерекшеліктері
1.2 Эмпатияның психологиялық.тәрбиешіикалық ерекшеліктері
1.3 Тәрбиешітардың эмпатиялық мәселесіне теориялық шолу
1.4 Бала бақша тәрбиешілерінің эмпатиясының даму ерекшеліктері
2 БАЛА.БАҚША ТӘРБИЕШІЛЕРІНІҢ ЭМПАТИЯСЫНЫҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭМПИРИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2.1 Зерттеуді ұйымдастыру, оның әдістері және мақсаты
2.3 Тәрбиешітың кәсіби қасиетінде эмпатияны қалыптастыру бойынша тренингтік бағдарлама
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қосымшалар
1 Тәрбиеші мен балалар арасындағы қарым.қатынас психологиясының ғылыми.теориялық негіздері
1.1 Тәрбиешінің бала тәрбиесіндегі психологиялық ерекшеліктері
1.2 Эмпатияның психологиялық.тәрбиешіикалық ерекшеліктері
1.3 Тәрбиешітардың эмпатиялық мәселесіне теориялық шолу
1.4 Бала бақша тәрбиешілерінің эмпатиясының даму ерекшеліктері
2 БАЛА.БАҚША ТӘРБИЕШІЛЕРІНІҢ ЭМПАТИЯСЫНЫҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭМПИРИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2.1 Зерттеуді ұйымдастыру, оның әдістері және мақсаты
2.3 Тәрбиешітың кәсіби қасиетінде эмпатияны қалыптастыру бойынша тренингтік бағдарлама
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қосымшалар
Зерттеу өзектілігі: Қазақстан Республикасының егеменді ел болып қазіргі таңдағы даму кезеңі, қоғамның барлық саласындағы қозғайтын істерін қайта құрумен, әлеуметтік-саяси және экономикалық қарым-қатынастардың өзгеруімен сипатталады. Бұл қазiргi кезеңдегi тәрбиешілердің келешек ұрпаққа көзқарасы әлеуметтiк жағдайдағы дамуына үлкен өзгерiстер келтiредi, яғни олардың өзiн-өзi бағалауының жеке тұлға болып қалыптасуына әсерiн тигiзедi [1].
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамытудың мақсаттары мен міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын және негізгі стратегиялық бағыттарын айқындайтын білім беруді дамыту тұжырымдамасы мемлекеттік тәуелсіздікті қалыптастыру мен нығайтудың, елдің прогресшіл дамуының негізін құрайды. Бұл тұжырымдамада көрсетілгендей ағымдағы жағдай және білім беруді дамытуды тежейтін факторлар бөлімінде негізгі мәселе мектеп жасына дейінгі жас кезеңдегі эмоциялық дағдарыстар деп көрсетіледі. Сондықтан соңғы жылдары мектеп жасына дейінгі балалардағы агрессивтілік жағдай бой көрсетіп келеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 11 қазандағы №1459 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылдарға дейінгі Стратегиялы даму жоспарында — бала тәрбиесі мен білім беру жүйесін нығайтуда баланың эмоциялы күй-жағдайына көбірек көңіл бөле отырып дамыту негізгі мәселесі болып қарастырылған.
Бүгінгі таңда осы проблема ауқымды, өзекті мәселе. Қоғамның дамуындағы жеке адамның эмоциясы тұрақты нормада болуының қоғамға әсері, экономикалық техниканың жетістіктеріне жетуге итермелейтіндігі [2].
Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында былай деді: «Біріншіден, осы өңірде тұрақсыздық пен діни экстремизм етек жая бастауы. Екіншіден, географиялық орналасуы жағынан алғанда Қазақстан бел ортасында тұрған өңірде есірткі таратудың тыйылмай отыруы». Нашақорлық, өзгеге қиянат зорлық көрсету сияқты осындай жағдайлар адам бойында кері әсердің жиылуы, агрессивтілік әрекеттің осылай бой көрсетуі - өзін және өзгені талқандауы. Бұл көрініс баланың тұлғалық дамуында қалыптасуының алдын алу, мүны мектепке дейінгі жастан бастап қолға алу қажеттілігі. Яғни ерте мектепке дейінгі жас, тұлғаның оң көрсеткішті құндылықтарының дамуының негізгі фундаменті. Балаға ерте жастан ішкі кері әсерін, өзіне немесе өзгеге бағыттау емес, оны ойын арқылы затқа ауыстыру жолдарын үйретіп отырған жағдайда, бала өсе келе осы артық энергияны еңбекке, спортқа т.б. яғни қоғамға пайда келтіретін тұстарына жұмсап, үлестіріп отырады (жеңілдейді).
Осы проблеманы көпжоспарлы зерттеуде, осы бағытта психология саласында жұмыс жасаған көптеген отандық авторлар тізімі (Г.А.Андреева, В.В.Знаков, Л.П.Колчина, О.Ю.Михайлова, А.А.Реан, Т.Г.Румянцева, Я.Л.Коломинский т.б.) кездесті [3].
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамытудың мақсаттары мен міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын және негізгі стратегиялық бағыттарын айқындайтын білім беруді дамыту тұжырымдамасы мемлекеттік тәуелсіздікті қалыптастыру мен нығайтудың, елдің прогресшіл дамуының негізін құрайды. Бұл тұжырымдамада көрсетілгендей ағымдағы жағдай және білім беруді дамытуды тежейтін факторлар бөлімінде негізгі мәселе мектеп жасына дейінгі жас кезеңдегі эмоциялық дағдарыстар деп көрсетіледі. Сондықтан соңғы жылдары мектеп жасына дейінгі балалардағы агрессивтілік жағдай бой көрсетіп келеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 11 қазандағы №1459 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылдарға дейінгі Стратегиялы даму жоспарында — бала тәрбиесі мен білім беру жүйесін нығайтуда баланың эмоциялы күй-жағдайына көбірек көңіл бөле отырып дамыту негізгі мәселесі болып қарастырылған.
Бүгінгі таңда осы проблема ауқымды, өзекті мәселе. Қоғамның дамуындағы жеке адамның эмоциясы тұрақты нормада болуының қоғамға әсері, экономикалық техниканың жетістіктеріне жетуге итермелейтіндігі [2].
Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында былай деді: «Біріншіден, осы өңірде тұрақсыздық пен діни экстремизм етек жая бастауы. Екіншіден, географиялық орналасуы жағынан алғанда Қазақстан бел ортасында тұрған өңірде есірткі таратудың тыйылмай отыруы». Нашақорлық, өзгеге қиянат зорлық көрсету сияқты осындай жағдайлар адам бойында кері әсердің жиылуы, агрессивтілік әрекеттің осылай бой көрсетуі - өзін және өзгені талқандауы. Бұл көрініс баланың тұлғалық дамуында қалыптасуының алдын алу, мүны мектепке дейінгі жастан бастап қолға алу қажеттілігі. Яғни ерте мектепке дейінгі жас, тұлғаның оң көрсеткішті құндылықтарының дамуының негізгі фундаменті. Балаға ерте жастан ішкі кері әсерін, өзіне немесе өзгеге бағыттау емес, оны ойын арқылы затқа ауыстыру жолдарын үйретіп отырған жағдайда, бала өсе келе осы артық энергияны еңбекке, спортқа т.б. яғни қоғамға пайда келтіретін тұстарына жұмсап, үлестіріп отырады (жеңілдейді).
Осы проблеманы көпжоспарлы зерттеуде, осы бағытта психология саласында жұмыс жасаған көптеген отандық авторлар тізімі (Г.А.Андреева, В.В.Знаков, Л.П.Колчина, О.Ю.Михайлова, А.А.Реан, Т.Г.Румянцева, Я.Л.Коломинский т.б.) кездесті [3].
1. Назарбаев Н.Ә // Егемен Қазақстан ,2006ж
2.Жарықбаев Қ.Б. Психология.- Алматы,2002.
3.Тәжібаев Т. Жалпы психология.- Алматы,2000.
4. Немов Р.С. Психология. - Владос, 1999.
5.Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию.- М, 1988.
6.Сейталиев Қ. Жалпы психология.- Алматы,2007.
7. Леонтьев А.Н. Деятельность.Сознание.Личность.- МГУ,1999. с-173-182.
8.Асмолов А.Г. Деятельность и установка.- М., 1979.
9.Абраменкова В.В. Межличностные отношения // Проблемы диагностики, обучения и развития школьников: Сб. научн. тр. – М., 1985. – С. 121-130.
10.Адлер А. Практика и теория индивидуальной психологии. – М., 1995. – 296 с.
11.Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания // Избранные психологические труды. – М.: Тәрбиешіика, 1980. – Т.1. – С.13-178.
12.Андреева Г.М. Социальная психология. – М.: Аспект Пресс, 2001. – 384 с.
13.Асмолов А.Г. Личность как предмет психологического исследования. – М.: Изд-во МГУ, 1874. – 104 с.
14.Бобкова, М. Г. Формирование профессиональной установки на эмпатийный способ взаимодействия: Дисс. канд. психол. наук/Бобкова М.Г. -Тобольск, 2005, 216с.
15.Бодалев А.А. Восприятие человека человеком. – Л.: Изд-во Ленинград ун-та, 1965. – 124 с.
16.Божович Л.И., Конникова Т.Е. О нравственном развитии и воспитании детей // Вопросы психологии. – 1975. – № 1. – С. 80-89.
17.Бор Н. Атомная физика и человеческое познание. – М.: Изд-во иностр. лит., 1961. – 151 с.
18.Берн Э. Трансакционный анализ и психотерапия. – СПб, 1994. –455 с.
19.Бойко В.В. Энергия эмоций в общении: взгляд на себя и на других. – М., 1996. – 285 с.
20.Бреслав Г.М. Эмоциональные особенности формирования личности в детстве: Норма и отклонения. – М.: Тәрбиешіика, 1990. – 140 с.
21.Бэн А. Психология. – М.: Изд-во Н. Проковича, 1996. – 104 с.
22.Валлон А. Психическое развитие ребенка. – М.: Просвещение, 1967. –196 с.
23.Василюк Ф.Е. Психология переживаний. – М.: Изд-во МГУ, 1984. – 200 с.
24.Вилюнас В.К. Психология эмоциональных явления. – М.: Изд-во МГУ, 1976. – 142 с.
25.Выготский Л.С. Избранные психологические произведения. – М.: Изд-во АПН РСФСР, 1956. – 379 с.
26.Гаврилова Т.П. Понятие эмпатии в зарубежной психологии // Вопросы психологии. – 1975. - № 2. – С. 147-158.
27.Гаврилова Т.П. Социальная децентрация и ее роль в развитии эмпатии // Теоретические и прикладные проблемы познания людьми друг друга. – Краснодар: Изд-во Кубанского ун-та, 1979. – С. 10-11.
28.Гаврилова Т.П. Экспериментальное изучение эмпатии у детей младшего и среднего возраста // Вопросы психологии. – 1974. – №5. – С. 107-114.
29.Гарбер Е.И., Козача В.В. Методика профессиографии. – Саратов: Изд-во Саратов ун-та, 1992. – 196 с.
30.Гиппенрейтер Ю.Б., Карягина Т.Д., Козлова Е.Н. Феномен конгруэнтной эмпатии // Вопросы психологии. – 1993. – №4. – С.61-68.
31.Гозман Л.Я. Психология эмоциональных отношений. – М.: Изд-во МГУ, 1987. –176 с.
32.Гуревич С.А. Психотерапия в народной медицине // Руководство по психотерапии. – Ташкент, 1985. – С. 129-147.
33.Денисова З.В. Механизмы эмоционального поведения ребенка. –Л.: Наука, 1978. – 143 с.
34.Добрович А.Б. Воспитателю о психологии и психогигиене общения: Книга для учителя и родителей. – М.: Просвещение, 1987. – 207 с.
35.Дорфман Л.Я. Индивидуальный эмоциональный стиль // Вопросы психологии. – 1989. – №5. – С.88-95.
36.Жданов И.А. Прогнозирование успешности профессиональной деятельности. Методические рекомендации для экспериментальной работы. – М.: 1988. – 64 с.
37.Запорожец А.В. Роль Л.С. Выготского в разработке проблемы эмоций // Научное творчество Л.С. Выгодского и современная психология. – М.: Тәрбиешіика, 1981. – С. 57-63.
38.Запорожец А.В. Об эмоциях и их развитии у ребенка // развитие социальных эмоций у детей дошкольного возраста: Психологические исследования. – М.: Тәрбиешіика, 1986. – С.7-32.
39.Иванова Е.М. Аналитическая профессиограмма как средство обеспечения профессиональной диагностики кадров // Вестник МГУ. Психология. – 1989. – №3. – С.13-20.
40.Игры – обучение, тренинг, досуг …/ Под ред. В.В. Петрусинского. - М.: Новая школа, 1994. - 368 с.
41.Кабрин В.И. Межиндивидуальное общение // Психология – производству и воспитанию. – Л.: Изд-во ЛГУ, 1977. – С.239-250.
42.Каган М.С. Эткинд А.М. Индивидуальность как объективная и субъективная реальность // Вопросы психологии. – 1989. – №4. – С. 5-15.
43.Климов Е.А. Человек как субъект труда и проблемы психологии // Вопросы психологии. – 1984. – №4. – С.5-14.
44.Коломенский Я.Л. Субъективная информативность как мотив межличностного общения // Психология подготовки к тәрбиешіической деятельности. – Минск, 1990. – 88 с.
45.Коломенский Я.Л. Психология взаимоотношений в малых группах. – Мн.: Изд-во БГУ, 1976. – 350 с.
46.Кошелева Л.Д. Взаимосвязь эмоционального отношения ребенка к ребенку от условий деятельности детей // Развитие социальных эмоций у детей дошкольного возраста: Психологические исследования. – М.: Тәрбиешіика, 1986. – С. 61-70.
47.Красная Е.В., Панферов В.Н. Психологический анализ проблемных ситуаций, возникающих в работе воспитателя детского сада // Вопросы психологии. – 1991. – №4. – С.59-65.
48.Лабунская В.А. Невербальное поведение. Социально-перцептивный подход. – Ростов н/Д: Изд-во Ростовского ун-та, 1986. – 135 с.
49.Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – М.: Политиздат, 1975. – 304 с.
50.Леонтьев А.Н. Тәрбиешіическое общение. – М.: Знание, 1979. – 435 с.
51.Липпс Т. Руководство к психологии. – СПб.: Изд-во О.Попова. 1997. – 394 с.
52.Лэндер Г. Игровая психотерапия: искусство отношений. – М.: Международная тәрбиешіическая академия, 1994. – 365 с.
53.Мак Даугалл У. Основные проблемы социальной психологии. – М.: Космос, 1916. – 282 с.
54.Митина Л.М. Учитель как личность и профессионал. – М.: Просвещение, 1994. – 215 с.
55.Мясищев В.Н. Личность и неврозы. Л.: Изд-во ЛГУ, 1960.426 с.
2.Жарықбаев Қ.Б. Психология.- Алматы,2002.
3.Тәжібаев Т. Жалпы психология.- Алматы,2000.
4. Немов Р.С. Психология. - Владос, 1999.
5.Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию.- М, 1988.
6.Сейталиев Қ. Жалпы психология.- Алматы,2007.
7. Леонтьев А.Н. Деятельность.Сознание.Личность.- МГУ,1999. с-173-182.
8.Асмолов А.Г. Деятельность и установка.- М., 1979.
9.Абраменкова В.В. Межличностные отношения // Проблемы диагностики, обучения и развития школьников: Сб. научн. тр. – М., 1985. – С. 121-130.
10.Адлер А. Практика и теория индивидуальной психологии. – М., 1995. – 296 с.
11.Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания // Избранные психологические труды. – М.: Тәрбиешіика, 1980. – Т.1. – С.13-178.
12.Андреева Г.М. Социальная психология. – М.: Аспект Пресс, 2001. – 384 с.
13.Асмолов А.Г. Личность как предмет психологического исследования. – М.: Изд-во МГУ, 1874. – 104 с.
14.Бобкова, М. Г. Формирование профессиональной установки на эмпатийный способ взаимодействия: Дисс. канд. психол. наук/Бобкова М.Г. -Тобольск, 2005, 216с.
15.Бодалев А.А. Восприятие человека человеком. – Л.: Изд-во Ленинград ун-та, 1965. – 124 с.
16.Божович Л.И., Конникова Т.Е. О нравственном развитии и воспитании детей // Вопросы психологии. – 1975. – № 1. – С. 80-89.
17.Бор Н. Атомная физика и человеческое познание. – М.: Изд-во иностр. лит., 1961. – 151 с.
18.Берн Э. Трансакционный анализ и психотерапия. – СПб, 1994. –455 с.
19.Бойко В.В. Энергия эмоций в общении: взгляд на себя и на других. – М., 1996. – 285 с.
20.Бреслав Г.М. Эмоциональные особенности формирования личности в детстве: Норма и отклонения. – М.: Тәрбиешіика, 1990. – 140 с.
21.Бэн А. Психология. – М.: Изд-во Н. Проковича, 1996. – 104 с.
22.Валлон А. Психическое развитие ребенка. – М.: Просвещение, 1967. –196 с.
23.Василюк Ф.Е. Психология переживаний. – М.: Изд-во МГУ, 1984. – 200 с.
24.Вилюнас В.К. Психология эмоциональных явления. – М.: Изд-во МГУ, 1976. – 142 с.
25.Выготский Л.С. Избранные психологические произведения. – М.: Изд-во АПН РСФСР, 1956. – 379 с.
26.Гаврилова Т.П. Понятие эмпатии в зарубежной психологии // Вопросы психологии. – 1975. - № 2. – С. 147-158.
27.Гаврилова Т.П. Социальная децентрация и ее роль в развитии эмпатии // Теоретические и прикладные проблемы познания людьми друг друга. – Краснодар: Изд-во Кубанского ун-та, 1979. – С. 10-11.
28.Гаврилова Т.П. Экспериментальное изучение эмпатии у детей младшего и среднего возраста // Вопросы психологии. – 1974. – №5. – С. 107-114.
29.Гарбер Е.И., Козача В.В. Методика профессиографии. – Саратов: Изд-во Саратов ун-та, 1992. – 196 с.
30.Гиппенрейтер Ю.Б., Карягина Т.Д., Козлова Е.Н. Феномен конгруэнтной эмпатии // Вопросы психологии. – 1993. – №4. – С.61-68.
31.Гозман Л.Я. Психология эмоциональных отношений. – М.: Изд-во МГУ, 1987. –176 с.
32.Гуревич С.А. Психотерапия в народной медицине // Руководство по психотерапии. – Ташкент, 1985. – С. 129-147.
33.Денисова З.В. Механизмы эмоционального поведения ребенка. –Л.: Наука, 1978. – 143 с.
34.Добрович А.Б. Воспитателю о психологии и психогигиене общения: Книга для учителя и родителей. – М.: Просвещение, 1987. – 207 с.
35.Дорфман Л.Я. Индивидуальный эмоциональный стиль // Вопросы психологии. – 1989. – №5. – С.88-95.
36.Жданов И.А. Прогнозирование успешности профессиональной деятельности. Методические рекомендации для экспериментальной работы. – М.: 1988. – 64 с.
37.Запорожец А.В. Роль Л.С. Выготского в разработке проблемы эмоций // Научное творчество Л.С. Выгодского и современная психология. – М.: Тәрбиешіика, 1981. – С. 57-63.
38.Запорожец А.В. Об эмоциях и их развитии у ребенка // развитие социальных эмоций у детей дошкольного возраста: Психологические исследования. – М.: Тәрбиешіика, 1986. – С.7-32.
39.Иванова Е.М. Аналитическая профессиограмма как средство обеспечения профессиональной диагностики кадров // Вестник МГУ. Психология. – 1989. – №3. – С.13-20.
40.Игры – обучение, тренинг, досуг …/ Под ред. В.В. Петрусинского. - М.: Новая школа, 1994. - 368 с.
41.Кабрин В.И. Межиндивидуальное общение // Психология – производству и воспитанию. – Л.: Изд-во ЛГУ, 1977. – С.239-250.
42.Каган М.С. Эткинд А.М. Индивидуальность как объективная и субъективная реальность // Вопросы психологии. – 1989. – №4. – С. 5-15.
43.Климов Е.А. Человек как субъект труда и проблемы психологии // Вопросы психологии. – 1984. – №4. – С.5-14.
44.Коломенский Я.Л. Субъективная информативность как мотив межличностного общения // Психология подготовки к тәрбиешіической деятельности. – Минск, 1990. – 88 с.
45.Коломенский Я.Л. Психология взаимоотношений в малых группах. – Мн.: Изд-во БГУ, 1976. – 350 с.
46.Кошелева Л.Д. Взаимосвязь эмоционального отношения ребенка к ребенку от условий деятельности детей // Развитие социальных эмоций у детей дошкольного возраста: Психологические исследования. – М.: Тәрбиешіика, 1986. – С. 61-70.
47.Красная Е.В., Панферов В.Н. Психологический анализ проблемных ситуаций, возникающих в работе воспитателя детского сада // Вопросы психологии. – 1991. – №4. – С.59-65.
48.Лабунская В.А. Невербальное поведение. Социально-перцептивный подход. – Ростов н/Д: Изд-во Ростовского ун-та, 1986. – 135 с.
49.Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – М.: Политиздат, 1975. – 304 с.
50.Леонтьев А.Н. Тәрбиешіическое общение. – М.: Знание, 1979. – 435 с.
51.Липпс Т. Руководство к психологии. – СПб.: Изд-во О.Попова. 1997. – 394 с.
52.Лэндер Г. Игровая психотерапия: искусство отношений. – М.: Международная тәрбиешіическая академия, 1994. – 365 с.
53.Мак Даугалл У. Основные проблемы социальной психологии. – М.: Космос, 1916. – 282 с.
54.Митина Л.М. Учитель как личность и профессионал. – М.: Просвещение, 1994. – 215 с.
55.Мясищев В.Н. Личность и неврозы. Л.: Изд-во ЛГУ, 1960.426 с.
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі: Қазақстан Республикасының егеменді ел болып қазіргі таңдағы даму кезеңі, қоғамның барлық саласындағы қозғайтын істерін қайта құрумен, әлеуметтік-саяси және экономикалық қарым-қатынастардың өзгеруімен сипатталады. Бұл қазiргi кезеңдегi тәрбиешілердің келешек ұрпаққа көзқарасы әлеуметтiк жағдайдағы дамуына үлкен өзгерiстер келтiредi, яғни олардың өзiн-өзi бағалауының жеке тұлға болып қалыптасуына әсерiн тигiзедi [1].
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамытудың мақсаттары мен міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын және негізгі стратегиялық бағыттарын айқындайтын білім беруді дамыту тұжырымдамасы мемлекеттік тәуелсіздікті қалыптастыру мен нығайтудың, елдің прогресшіл дамуының негізін құрайды. Бұл тұжырымдамада көрсетілгендей ағымдағы жағдай және білім беруді дамытуды тежейтін факторлар бөлімінде негізгі мәселе мектеп жасына дейінгі жас кезеңдегі эмоциялық дағдарыстар деп көрсетіледі. Сондықтан соңғы жылдары мектеп жасына дейінгі балалардағы агрессивтілік жағдай бой көрсетіп келеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 11 қазандағы №1459 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылдарға дейінгі Стратегиялы даму жоспарында -- бала тәрбиесі мен білім беру жүйесін нығайтуда баланың эмоциялы күй-жағдайына көбірек көңіл бөле отырып дамыту негізгі мәселесі болып қарастырылған.
Бүгінгі таңда осы проблема ауқымды, өзекті мәселе. Қоғамның дамуындағы жеке адамның эмоциясы тұрақты нормада болуының қоғамға әсері, экономикалық техниканың жетістіктеріне жетуге итермелейтіндігі [2].
Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында былай деді: Біріншіден, осы өңірде тұрақсыздық пен діни экстремизм етек жая бастауы. Екіншіден, географиялық орналасуы жағынан алғанда Қазақстан бел ортасында тұрған өңірде есірткі таратудың тыйылмай отыруы. Нашақорлық, өзгеге қиянат зорлық көрсету сияқты осындай жағдайлар адам бойында кері әсердің жиылуы, агрессивтілік әрекеттің осылай бой көрсетуі - өзін және өзгені талқандауы. Бұл көрініс баланың тұлғалық дамуында қалыптасуының алдын алу, мүны мектепке дейінгі жастан бастап қолға алу қажеттілігі. Яғни ерте мектепке дейінгі жас, тұлғаның оң көрсеткішті құндылықтарының дамуының негізгі фундаменті. Балаға ерте жастан ішкі кері әсерін, өзіне немесе өзгеге бағыттау емес, оны ойын арқылы затқа ауыстыру жолдарын үйретіп отырған жағдайда, бала өсе келе осы артық энергияны еңбекке, спортқа т.б. яғни қоғамға пайда келтіретін тұстарына жұмсап, үлестіріп отырады (жеңілдейді).
Осы проблеманы көпжоспарлы зерттеуде, осы бағытта психология саласында жұмыс жасаған көптеген отандық авторлар тізімі (Г.А.Андреева, В.В.Знаков, Л.П.Колчина, О.Ю.Михайлова, А.А.Реан, Т.Г.Румянцева, Я.Л.Коломинский т.б.) кездесті [3].
Тәрбиеші тәрбиеленушілердің күнделікті оқу-тәрбие жұмысын, демалыс уақытын ұйымдастырады. Ал бөбекжай мен балабақша тәрбиешісі мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелейді, мектепке даярлайды, отбасына көмектеседі. Тәрбиеші балалардың жақын досы болуы керек, ал еркелетуге сақтықпен қараған жөн. Бір баланы еркелету басқа балалардың қызғанышын тудырады. Дегенмен, балаларды еркелету де қажет. Тәрбиеші өз талабына ұқыпты болуы қажет. Бала тек адамның жеке басының тікелей тигізетін әсері арқылы ғана тәрбиеленеді. Балабақша тәрбиешісі жас ұрпақты жан-жақты дамытып тәрбие беру, оны өмірге еңбекке даярлауда педогогикалық білімді көпшілік арасына насихаттау сияқты әрі жауапты , әрі қадірлі қоғамдық міндеттер атқарады. Тәрбиеші жас ұрпақтың бойына тәрбиенің алғашқы негіздерін қалыптасытра алатын, адамгершілік жоғары, эмпатиясы, ғылым жетістіктерін дұрыс бағалай алатын , әдебиет пен өнердің, техниканың даму жайын жақсы білетін, оның түсіндіре алатын адам болуы керек. Тәрбиешінің эмпатиясының көрсеткіші- әдептілі, қоғамдық орындарда өзін сыпайы, еркін ортаға лайықты ұстай білуі, өнегелі тәртіпті, сүйкімділігі, адамдармен өзара сыйластыққа , адалдыққа негізделген қарым-қатынасы. Ондай тәрбиешіні балалар жақсы көреді, сыйлайды, құрметтейді, оған жақын жүргісі келеді, оның балалар арасында беделі зор болады.
Тәрбиешінің жеке басының үлгісі- жас ұрпақ тәрбиесінде ең әсерлі әдістердің бірі, өйткені балалар тәрбиешіге барлық жағынан еліктейді. Сол себеппен де ол үнемі жинақты, таза, ұқыпты жүріп, сөйлеген сөзі мәнді, ойлы әдемі, салмақты келіп, асықпай, байыппен сөйлеуі керек. Бала еліктегіш болғандықтан, жақсыны да, жамандыда тез қабылдайды.
Зерттеудің мақсаты: бала-бақша тәрбиешілерінің эмпатиялық даму ерекшеліктерінің сипатын ашу.
Зерттеу пәні: бала-бақша тәрбиешілерінің эмпатиясының даму ерекшеліктерін зерттеу.
Зертеу міндеттері:
1. Эмпатия, эмпатиялық мінез-құлық, эмпатияның даму ерекшеліктерін теориялық зерттеу.
2. Бала-бақша тәрбиешілерінің эмпатиясының даму ерекшеліктерінің
түрлерін ашып көрсету.
3. Бала-бақша тәрбиешілерінің эмпатиясының даму ерекшеліктерін
эксперименталды зерттеу.
4. Бала-бақша тәрбиешілерінің эмпатиясының даму ерекшеліктеріне бағытталған психокоррекциялық жұмыстардың нәтижесі бойынша нұсқаулар мен кеңестер көрсету.
Зерттеу болжамы: Егер де бала-бақша тәрбиешілерінің балаға эмпатиялық қарым-қатынасы жоғары болса,онда ол баланың дамуына жағымды ықпал етеді.
Зерттеу нысаны: Ақтөбе қаласының №43 Гүлдәурен бала-бақша тәрбиешілері.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі: біздің зерттеу жұмысымызға өзек болған Ю.В. Кулюткин, Э.Титченер В.В.Бойко Г.С.Сухобскаяның еңбектері болды.
Зерттеу жұмысының базасы: зерттеу жұмысы Ақтөбе қаласындағы № 43Гүлдәурен бала бақшасында жүргізілді. Барлық мектепке даярлық және ересек топтарынан агрессивтілікті анықтау мақсатында алынған диагностиканың нәтижесінде 20 бала (ұл-қыз аралас) іріктеп алынды.
Зерттеу әдістері: И.М.Юсуповтың Эмпатия деңгейінің диагностикасы, В.В.Бойконың Эмпатиялық қабілеттің даму деңгейін зерттеу, Г.А.Урунтаева мен Ю.А.Афонькиннің Эмоциялық жағдайларды мектеп жасына дейінгілердің түсінуі және Балаларда эмоцияның білінуін зерттеу әдістемелері қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттен және қосымшалардан тұрады.
1 Тәрбиеші мен балалар арасындағы қарым-қатынас психологиясының ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Тәрбиешінің бала тәрбиесіндегі психологиялық ерекшеліктері
Мектепке дейінгі балалар мен тәрбиешілер арасындағы өзара қарым-қатынас жасау мәселесі-психология ғылымындағы және тәлім-тәрбие ісіндегі әрі маңызды, әрі күрделі проблемалардың қатарына жатады. Бұл салада жүргізілген бірсыпыра зерттеулер мен осы бағытта жинақталған тәжірибелердің нәтижелері жасөспірімдер мен ұстаздар, балалармен тәлімгерлер арасындағы қарым-қатынас орнатуда айтарлықтай ерекшеліктер мен сипаттар түрліше түсініктер бар екендігін көрсетті [4]. Міне, мұндай мәселедегі елеулі жәйттің бірі-тәрбиеші мен шәкірттер арасындағы қарым-қатынас жасауда әрқилы қиыншылықтардың үнемі кездесіп отыратындығы.
Егер мектепке дейінгі балалар үшін тәрбиеші барлық бейнесімен ерекше із қалдырып, оларға күшті әсер ететін тұлға болып саналатын болса, ал ересек балалар тәрбиешінің әрбір қимыл-қозғалысына, іс-әрекеті мен сөйлеген сөзіне, оның ақыл кеңесіне, өзге адамдармен қарым-қатынасына, шәкірттерге қоятын түрлі талаптарына өздерінше іштей сын көзімен қарайды. Осы мәселені анықтау бағытында арнайы жүргізілген психологиялық және тәрбиешіикалық зерттеулер төменгі сынып балаларынан гөрі ересек балаларарасында үлкендердің айтқан сөздеріне құлақ аспау және айтқанынан қайтпайтын мінез көріністерінде әрқилы кедергілер мен себептер болатындығын анықтады. Әрине, мұндай мәселенің түпкі себептерін психологиялық жағынан тереңірек зерттеу-тәлім-тәрбие ісінде маңызды мәселе болып саналады.
Бізде, атап айтқанда, Қазақстанда, әсіресе қазақ мектептері мен арнаулы білім беретін орта дәрежелі оқу орындарында ұстаз бен шәкірттер арасындағы қарым-қатынас орнату, олардың арасында кездесіп қалатын қиыншылықтар психологиялық тұрғыдан әлі де қызу қолға алынып, тиянақты іздестірілмеген мәселелердің қатарына жатады. Ал, тәрбиеші мен шәкірттер арасындағы қатынасты іздестірудегі ғылыми-тәрбиешіикалық бірең-сараң әдебиет пен мақалаларда тек ұстазға қажетті сапаларды сөз етумен шектеледі. Осы кезде тәлім-тәрбие ісіндегі жасөспірімдермен қарым-қатынас жасауда тәрбиешінің өзіндік сапа ерекшеліктерімен қатар, оның өзге адамдармен, әсіресе балалардың даралық ерекшеліктерімен санасып отыру қажеттігіне баса мән беріледі. Осындай талапты анықтап оны жүзеге асыру жолында тәрбиешінің бойында өзіндік сапа, ұстаздық қасиет және арнайы білімі болу керек деген міндет қойылады [5].
Ұстаздар мен шәкірттер арасындағы қарым-қатынастың бірсыпыра жәйттерін психологиялық тұрғыдан анықтау мақсатымен Алматы қаласындағы бірнеше мектептерде арнайы тәжірибелік зерттеулер жүргізіліп, онда мақсат етіп қойылған мәселенің жай-жапсары іздестірілді. Бұл зерттеуде негізгі мәселе-тәрбиешідік мамандыққа қойылатын жасөспірімдердің талабын психологиялық тұрғыдан негіздеп, ұстазға тән сапалар мен ерекшеліктердің сырын ашып көрсету және оны тәрбиешіні және методикалық жағынан алып талдау.
Зерттеу арқылы іздестірілетін мәселенің түйінін шешу үшін мынадай тәсіл қолданылды. Тәрбиешінің ұстаздық қызметіндегі барлық іс-әрекеттерін балалардың ой-пікірлері бойынша қалайша бағаланатынын анықтау ниетімен ұнамды және ұнамсыз жақтары деп екі жікке бөлінді. Осы сапалар мен ерекшеліктерден тәрбиешінің ұстаздық қызметіндегі даралық қасиеттері мен мамандық біліктілігіне қойылатын талаптар айқындала түсер деген жорамал жасалды. Соның нәтижесінде шәкірттер тарапынан тәрбиешіге қойылатын талаптар мен тілектердің мән-жайын қарастырып мынадай төрт топқа бөліп іздестірілді де, олардан тиісті қорытындылар жасалды.
Бірінші топқа ұстаз бен шәкірт арасындағы қарым-қатынастағы тәрбиешінің адамгершілік сапалары жатады. Олар: игі тілек, шәкірттерге мүмкіндігінше ықыласты көмек көрсету, олардың жан дүниесін түсінуі. Мұндай қасиеттерді шәкірттер өз тәрбиешілерның бойынан көргісі келеді. Ал, ұстаздардың бұларға немқұрайлы, селқос, ықылассыз қарауын балаларұстаздың ұнамсыз қасиеттері деп санайды [6].
Екінші топқа тәрбиешінің ұстаздық шеберлігіне байланысты қойылатын талап-тілектер. Тәрбиешінің өз пәнін жетік білетіндігі балаларға оқу материалдарын жете түсіндіріп ұғындыра алатындығы, әр алуан амал-тәсілдер қолданып, сабақты тартымды және қызықты етіп өткізетіндігі.
Үшінші топқа ұстаздық жасөспірімдердің бірімен-бірінің өзара қарым-қатынасына, олардың өміріндегі күйініш-сүйініштеріне, табыстары мен сәтсіздіктеріне, әр түрлі қоғамдық-көпшілік жұмыстарға қатысуына байланысты көңіл бөліп, мән беруі, ұстаздың класс жетекшілік жұмысындағы іс-әрекеттері жатады.
Төртінші топтағы шәкірттер, тәрбиешінің жеке басына тән мінез-құлықтарының ерекшеліктерін атап көрсетеді.Балалардың ұстаз бойындағы сапалары мен ерекшеліктері туралы көзқарастары мен өзіндік пайым-түсініктерін мынадай төрт топқа бөліп анықтап көрсетейік:
1. Тәрбиешінің адамгершілік сапалары мен өзіндік қасиеттері; балаларға деген қатынасы;
2.Тәрбиешінің өз пәнін жетік меңгеруі мен ұстаздық шеберлігі;
3. Тәрбиешінің класс ұжымын басқарып,оған жетекшілік ете алуы;
4.Тәрбиешінің мінез-құлқындағы даралық сапалары, бойындағы қасиет ерекшеліктері.
Арнайы зерттеу нәтижелерін талдай отырып, тәрбиеші жайындағы балалардың пікірлерін топтастыра отырып қарастырылғанда ұстазға тән 27 ұнамды сапалармен бірге 27 ұнамсыз ерекшеліктердің бар екендігін атап көрсетуге болады. Сол балалардың тәрбиешінің мінез-құлқы жайындағы ұнататын сапалары мен қарым-қатынас жасауда талап етілетін жағымды сипаттар мынадай:
Бірінші топқа жататын сапалық ерекшеліктер:
а) балалардың адами қасиеттерін ескеріп онымен үнемі санасып отыруы;
ә) жасөспірімдер мен ересек адамдарға бірдей деңгейде қарым-қатынас жасап, олардың пікірлерімен санасу;
б) балаларға сенім білдіру;
в) балалардың бойындағы кемшіліктерді көпшілік талқысына салмай,жеке өзіне оңаша айтуы;
г) шәкірттермен сөйлескенде үнемі сыпайылық пен әдептілік үлгісін көрсету;
ғ) кімге де болса игі тілекпен ықыласты көмек көрсету;
д) балалардың жан дүниесін (психикасын) айтпай-ақ түсініп, үнемі сезімталдық көрсетуі;
е) әрбір істе үнемі әділетті болуы;
ж) балалардың табысы мен ықылас-ынтасын тез аңғарғыштығы;
з) әркімге лайықты орынды талап қоюы.
Екінші топтағы сапаларға:
а) өз пәнін жетік біліп, бағдарламалардан тыс материалдарды қамти алатындығы;
ә) өзінің мамандығын өзге ғылымдармен ұштастыра білуі мен білімінің әр тараптығы; б)сабақты түсінікті әрі нақты жүргізуі;
в) өз ынтасымен қосымша әдебиет оқыған шәкірттерді тез аңғарып, оларды көтермелеп отыруы;
г) өз пәніне деген балалардың ықылас-ынтасын арттыра білуі; ғ) сабақты шебер ұйымдастырып, әрбір баланың дербес жұмыс істеуін, сабаққа кластың түгел қатысып отыруын қамтамасыз еру.
Үшінші топтағы сапалар: а)қоғамдық ұйымдар мен кластан тыс жүргізілетін жұмыстарды қызықты әрі тартымды етіп өткізуі;
ә) балалардың белсенділігі мен дербестігін бағалап,балалардың бастамасын үнемі қолдауы;
б) балалардың пікірлерімен санасып, оған мән беруі және олардың талап-тілектерін ылғи ескеріп отыратындығы;
в) балаларға берген уәдесін қалайда орындайтындығы;
г) балалардың өзара қарым-қатынасына мән бере зер салуы, тату болуға бағыттай білетіндігі;
ғ) ұлдар мен қыздар арасындағы достық қатынастарды дұрыс қалыптастырып, қамқорлық жасауы;
д) әрбір нәрсені істей білетін шебер ұстаз шәкірттеріне де көп нәрсе алатындығы.
Төртінші топтағы сапалар:
а)әрбір істі көңілді орындап сөзді тапқыр сөйлейтіндігі;
ә) мінез-құлқының қарапайымдылығы;
б)өзін-өзі меңгеріп, ұстамдық үлгісін көрсететіндігі.
Осындай топтастырып көрсетілген сапалар балалардың тәрбиешілер жайындағы шынайы ой-пікірлерін білдіреді. Мұндай ұнамды сапалармен қатар, балалар тәрбиешілердің іс-әрекеті мен мінез-құлқындағы және шәкірттермен қарым-қатынасындағы ұнамсыз ерекшеліктері мен жағымсыз сипаттарын атап көрсетеді. Осы тұрғыдан алғанда ұстаздың ұнамсыз ерекшеліктерін де мынадай төрт топқа бөліп жіктеп көрсетуге болады.
Бірінші топтағы ерекшеліктер:
а)шәкірттерге немқұрайлы қарап, дара ерекшеліктермен санаспай, оларды балаға санайды;
ә)ақыл-есі жетілмеген деп санап,балаларға көбінесе ақыл айтады;
б)балаларға сенімсіздікпен қарап, олардан тек өз айтқандарын ғана бұлжытпай орындауды талап етеді;
в)балалардың ағат сөздері мен кемшіліктеріне мысқыл күлкімен ескертулер жасайды;
г)шәкірттерге дауыс көтере зекіп сөйлеп, олардың айтайын деген сөзі мен жауабын толық тыңдамай, бөліп тастайды; ғ)балалардың қиыншылықтары мен мұңын жете түсінгісі келмей, атүсті жауап береді;
д)шәкірттерінің көпшілік арасында ұялатын құпия сырларын ішінде сақтамайды;
е)кейбір балаларды ғана бөлектей көрсетіп, алалап, әділетсіздік білдіреді;
ж)балаларбойындағы ұнамды қасиеттерді аңғармай, олардың қабілеті мен күш-жігерін жете бағаламайды;
з)балалардың мінез-құлқынан үнемі мін іздеп, оның әрбір жаза басқандығын жазалап отыруды қолдайды.
Екінші топқа жататын кемшіліктер:
а)оқу материалдарын оқулық шеңберінде ғана түсіндірумен шектеледі: ә)балалардың бағдарламадан тыс қойған сұрақтарына көмескі және шала жауап береді;
б)сабақты нақты түсіндіре алмайды;
в)сабақты қызықсыз әрі жалаң өткізеді;
г)оқу материалының түйінді мәселелеріне көңіл аудармай, оны түрлендіре отырып түсіндіруге жете мән бермейді;
ғ)балаларға бір талабын орындатпай жатып екіншісін қойып, сабақтың берекесін алады.
Үшінші топқа жататын кемшіліктер:
а)мектептегі және кластағы қоғамдық жұмыстардың жүргізілуіне жеткілікті көңіл аудармайды, олармен қоян-қолтық араласып кетпейді;
ә)балалардың әлі жетерлік қоғамдық жұмыстарды өзі істеп,балаларға сенімсіздік білдіреді;
б)балалардан тек өзінің ғана айтқанын орындауды талап етеді; в)класс ұжымына берген уәдесін дер кезінде орындамайды; г)балалардың көкейтесті мәселелеріне мән бермейді, олардың жеке басының істеріне араласпайды, өйткені мұндай істер балалардың өз жұмыстары деп санайды;
ғ)ұлдар мен қыздар арасындағы жолдастық, достық қарым-қатынастың дұрыс қалыптасу мерзімі ерте деген пікірде болады; д)қоғамдық жұмыстарды орындаудың жолын жете түсіне берме;
Төртінші топқа жатын кемшіліктер:
а)ашуланшақ, күйгелек;
ә)тұйық, балалармен қарым-қатынасы салқын;
б)жүріс-тұрысының бәрі асығыс, үнемі өз жұмыстарымен ғана шұғылданады.
Балалардың тәрбиешідерге қойылатын мұндай талаптарын ұстаздар үнемі ескеретін болуға тиіс.
Ұстаз бен шәкірттер арасындағы қарым-қатынасты күнделікті тәлім-тәрбиенің нақтылы фактілерінен алынып, оларды салыстыра отырып, өзара топтастырып көрсетілді [7]. Осындай аталған ұнамды, ұнамсыз деген сапалар менг ерекшеліктер шәкірттер тарапынан көрсетілген өз пікірлері. Солай дегенмен де бұл қасиеттердің бәрі оқу-тәрбие ісінде жиі кездесіп отырады. Мұндай жәйттердің бәрі балалардың жүрегін жарып шыққан пікірлері мен жанашырлық ниетімен айтылған олардың жан дүниесін тебіренткен мәселелер екенін әрбір ұстаз, тәлім-тәрбиеші ақыл-ойға салып, өз қабырғасымен кеңесіп, таразылап көруі қажет.
Тәрбиеші мен оқушы арасындағы тартыс пен өзара реніштің туындау себептері.
Осы заманғы психологиялық зерттеулерде әлеуметтік өмірдің әр түрлі өрісінде болып отыратын талас-тартыстар мен дау-дамайдың өрбуі ерекше назар аударып, олардың себеп-салдарын анықтап отыруға ерекше мән беріп отыруды қажет ететін өмір тіршілігінің шындығы. Біз бұл еңбектің алғы тарауларында өнеркәсіп орындарымен мекеме ұжымдары арсындағы әр алуан ситуациялар мен шиеленісті жағдайлардың болып отыратындығына баса көңіл аударып, сондай жәйттерді жеңудің жөн-жосығын, әдіс-тәсілдерін нақты жағдайлар негізінде психологиялық тұрғыдан іздестіріп көрдік.
Талас-тартысты мәселелердің туындап отыруына әлеуметтік- психологиялық заңдылықтардың болатындығына көз жеткіздік. Ал бұл мәселенің теориялық және методикалық негіздері мен сипаттарын ғылыми тұрғыдан тереңірек ашып көрсету өз алдына зерттеліп, тиісті шешімін келешектен күтеді[8].
Шәкірттер мен тәрбиешідер арасындағы, әсіресе тәрбиеші мен жасөспірімдер арасындағы, қарым-қатынаста кездесіп қалатын тартыстар осы кезге дейін жете зерттелмеген мәселе. Міне,осы мәселені зерттеуді негізгі объект етіп алып қарастыру мынадай себептерге байланысты.
1.Орта жастағы мектеп балалары өздеріне ерекше зейін қойып қарауды қажетсінеді. Олардың өмірдегі өтпелі кезең, жоғарғы талаптар, сана сезімі мен ақыл-ойының өсуі тәрбиешіді жасөспірімдерге жаңа қырынан келуге мәжбүр етеді.
2.Өтпелі кезең жасындағы балаларға дұрыс қалып көрсетпеуден туындайтын тартыстарды жиі кездестіруге болады. Балалардың жас ерекшелігін және тәлім-тәрбие жұмысында соған сай әдіс амалдарды қолдана білмеуден кейбір тәрбиешілер өз жұмысында көптеген қиындықтарға кездесіп жүр. Олар бірер рет көзге түсіп қалғандарды "тәрбиеленуі қиын" балалар қатарына ой салмақтамай қосып, өз жұмыстарында қиындатады. Енді-енді қалыптаса бастаған жеткіншек мінез-құлқына кері әсерін тигізеді.
Тәрбиеші мен оқушы арасындағы тартысты туғызатын себептерге балалар тобы, олардың жас және өзіндік ерекшеліктері, тәрбиеші мен оның балалар ұжымына басшылық ету стилі де әсер етуі жатады.Тәлім-тәрбие саласында жүргізілген зерттеу нәтижелерін жинақтап қарастырғанда тәрбиеші мен балаларарасындағы тартыстардың туындап, олардың етек алуының бірнеше түрлері болатындығы байқалады.
Оқу ісін жүзеге асырып, оны бірізділікпен жүргізуде кедергі болатын жәйттер тәрбиешінің білім деңгейі мен оны шәкірттерге тиімді әдіс-тәсілдермен жеткізе алмай, тәжірибесіздік көрсетіп, балаларға серпінді ықпал ете алмайды. Сондай-ақ тәрбиеші балаларға қоятын талабын үнемі өзгертіп қалыпты жағдайдан жиі ауытқып отырады. Соның салдарынан балалардың тәртібі де нашарлайды. Мұндай кемшіліктер, ең алдымен, ұстаздың ұйымдастырушылық қабілеті мен сабақ жүргізудегі методикалық олқылығынан пайда болып, шәкірттер сабаққа көпшілік уақытын босқа жіберетін болады. Алайда мұндай жағдайдан туындайтын тартыстар оқу-тәрбие ісіндегі өзге сипаттағы дау-дамайлардан кемдеу.
Жеке бастың өзі ұстанған адамгершілік қасиеттерге байланысты кездесетін кедергілер мен талас-тартыстар. Баланың өз басына талап қоюы, айналасына зер салып, әрбір нәрсеге мән беруі баланың өсіп жетіле бастағанын көрсетеді [9]. Мұндай ерекшеліктерге баланың ересек адамдармен қарым-қатынас жасап, өзінің есейгендігін байқатуы оның адами-этикалық жағынан да талап-тілегінің өскендігі деп санау керек. Ересек адамдармен салыстырғанды тәрбиеші мен балалар арасындағы өзара қарым-қатынас едәуір күрделі. Өйткені, мұндағы бірінші жақ-тәрбиеші толық қалыптасқан, мораль, этикалық жағынан жетілген, мінез-құлқы орныққан адам. Екінші жақ- балалар. Бұлар небары өз ұстазының сезімі мен ақыл-ойына ынтыққандар ғана. Тәрбиеші мен баланың ойлану, түсіну сипаттары да түрлі деңгейде. Ұстаздарға айдай анық құбылыс шәкіртіне нанымды бола бермейді. Кейде тәрбиеші мен оқушы бір құбылысқа, сөзге немесе қылыққа беретін бағалары да түрліше. Тіпті қарама-қарсы мәнде де болуы мүмкін. Ұстаз бен шәкірттер арасындағы қарым-қатынаста тартыстың туындауына ұстаздық методикалық тұрғыда қате жіберіп жаңылысуы, не оқу материалын тиянақты түсіндіре алмауы да себеп болады.
Балалардың жас ерекшеліктерін елемей, олардың құрдастарымен қарым-қатынастарының қыры мен сырына жете мән беріп, оларды жете бағаламау салдарынан болатын табыстар. Ал, балалартобы тарапынан тәрбиешіге қойылатын талаптар, олардың рухани тілектерін қанағаттандырмауға байланысты. Әдетте, мұндай жағдайда тәрбиеші балаларұжымынан өз бойын аулақ ұстап көпшілік-қоғам жұмыстарына сирек қатысады. Балалар ұжымының сан алуан жұмыстарына, ұжымдық пікірлерге жете мән бермейді. Мұндай жағдайда балалартарапынан ұстазға деген наразылық, қанағаттанбау сезіміне орай тартыстың туындауына себеп болады.
Балалардың даралық ерекшеліктеріне тән жағымсыз қасиеттері мен мінез-құлқына орай туатын тартыстар. Балалар арсындағы ұшқалақ мінезді, қызу қанды, айтқанынан қайтпайтын өжет, жан дүниесіеің шеңбері тар өзін қатар құрбыларынан жоғары санайтын балалар да бар.Олардың сөйлеген сөзі, істеген қылығы өзгелердің зығырданын қайнатып тұрады. Ондай балалармен қарым-қатынас жасау тәрбиешідерге оңай тие қоймайды. Негізгі мақсат мінезі ерекше балалармен қалыпты қатынас орнатудың тиімді әдісі - оларды ұжымдық өмірдің ыңғайына қарай бейімдеп, олардың іс-әрекеттерімен үйлестіру. Дегенмен, мұндай жағдайда ұстаз бен шәкірт арасындағы айырым шығатын жәйттер жиі болып тұрады. Мұндайда ұстамды ұстаздар шыдамдылық пен тапқырлық көрсетіп,қалайда шәкірттермен тиімді қарым-қатынас орнатудың әдіс-тәсілдерін ізденеді [10,11]. Жастардың мінез-құлқындағы жағымсыз қылықтарын жөндеуге күш жұмсап, әрбір баланың даралық ерекшеліктеріне баса көңіл аударады.
Тәрбиеші мен балалар арасында кейде бірін-бірі жете түсінбей өзара келіспеушілік сияқты қолайсыз жәйттер кездеседі. Мұндайда баланың даралық ерекшеліктері мен жан дүниесінің сырына терең бойлап, олардың мінез-құлық ерекшеліктерімен санасқан тиімді. Бала психикасының қарқынды дамып отыруына орай түрлі тілек талаптары мен қажеттіліктері, әрбір нәрсенің сырын білуге құштарлығы арта түседі. Тәлім-тәрбие ісінде баланың санасы мен ақыл-ойының дамуындағы саналы өзгерістерді ескеріп, оларды дұрыс жолға пәрменді бағыттап отыратын болса, онда шәкірт мінезінің ұнамды қасиеттерін бірізділікпен қалыптастыруға болады.
Ұстаздар мен шәкірттер арасында дұрыс қалыптаспаған қарым-қатынастар тәлім-тәрбие істерінің жемісті жүргізілуіне елеулі нұқсан келтіреді [12]. Мұндай жәйттер арнайы іздестірілген тәжірибелер арқылы анықталды. Біріншіден, бір кластағы балалардың жеке пән тәрбиешідеріне қатынасы; екіншіден, сабақ жүргізген пән тәрбиешілерінің ерекшеліктері; үшіншіден, балалардың жеке пәндерге деген ықылас-ынтасы;
Төртіншіден,тәрбиешідердің класс ұжымымен қарым-қатынасының сипат тәрбиеші мен балалар арасындағы кездесіп отыратын наразылық пен дау-дамайдың туындау себептерін психологиялық тұрғыдан ашып көрсетудің маңызды екендігіне жете түсініп, мектеп тәжірибесінен жинақталған материалдарды топтастыра отырып іздестірілді. Осы мақсатқа орай мектепте жүргізілген бақылау нәтижелері 4-кластан бастап, олар 6-класқа көшкенге дейінгі мерзім арасында іздестірілді. Мұндай бақылаудан тиісті қорытындылар жасау үшін 4-клас балалары таңдап алынды. Осы клас ұжымымен жүргізілген бақылау бойынша балалардың бәрін қамтып, олардың тәрбиешілеріне де түрліше көзқараста екенін байқатты. Мысалы, кейбір пән тәрбиешілері өз сабақтарын қызықты етіп ұйымдастырып өткізетін болса, онда сабақтарға балаларда белсене қатысып, өтілген материалдарды тиянақты меңгеруге ұмтылады. Ал, кейбір сабақтарда балалардың бір сыпырасы оларға енжарлықпен қатысып, кейбір реттерде оғаш қылық көрсетті [13]. Әдетте мұндай сабақтарда тәрбиеші мен балалар арасында наразылық тудыруға себеп болады. Мәселен, осы мектептің 5-класында өтілген орыс тілі сабағында кластағы балалардың басым көпшілігі бөгде нәрселермен шұғылданып, өзара дабырлап сөйлеп отырды. Тәрбиешінің тәртіпке шақырған ескертуіне де миығынан қарап немқұрайлы күйін байқатты.
Сабақты талдап, балалардың оғаш мінездерін көрсетудің басты себептері неде екеніне келсек, біріншіден, тәрбиеші класқа басшылық ету ролін көрсете алмады. Бұл оның даярлығындағы методикалық елеулі олқылылығын аңғартты. Екіншіден, тәрбиешінің өз қызметіне немқұрайлы қарайтынын көрсетті. Үшіншіден, балалардың бағдарламалық материалдарды тиянақты меңгеруінің тиімді жолдарын іздестірмейтінін сездірді. Керісінше, бұл сабақта балалардың ықылас-зейіні сабақтың бітуіне де бағытталды. Төртіншіден, балалардың мінез-құлқына байланысты көтермелеу мен кінәләу талаптары да орындалмады. Сөзі мен ісі бір жерден шықпады. Содан келіп тәрбиеші мен балалар арасында дау-дамай етек алады. Өйткені, бұл сабақта тәрбиешінің білім дәрежесінің төмендігі мен әдісінің шалалығы балалардың мұқтаж-тілектерін қанағаттандыра алмады.
Тәрбиешідер мен балаларарасында кездесетін наразылықтар мен керіс-жанжалдар тәрбиешінің жеке басындағы мінез-құлық мен қызметіндегі кәсіби ол қылықтарына байланысты екенін аңғартты[14].
Тәрбиешінің мінез-құлқы өз мамандығының талаптарына сай болса, онда мұндай қолайсыз жағдай болмас еді. Қолдан келгенше өзара қақтығыстар мен реніштерді тудырмаған жақсы. Ондай жәйттер кімге де болса абырой әпермейді. Болашақ ұстаздар мұндай жағдайлардың мән-жайын терең барлап түсінгені дұрыс.
Тәрбиешінің жеке басының жас жанға ететін ықпал оқулықтармен де, жақсы әдет - ғұрыпты құлаққа сіңіретін уағызбен де, жазалау және мадақтау жүйесімен де, ауыстыруға көнбейтін тәрбиелеушілік күшке ие.
(К. Д. Ушинский)
Тәрбиеші тәрбиеленушілердің күнделікті оқу - тәрбие жұмысын, демалыс уақытын ұйымдастырады. Ал мектепке дейінгі даярлық тобының тәрбиешісі мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелейді, мектепке даярлайды, отбасына көмектеседі. Тәрбиеші балалардың жақын досы болуы керек, ал еркелетуге сақтықпен қараған жөн. Бір баланы еркелету басқа балалардың қызғанышын тудырады. Дегенмен, балаларды еркелету де қажет. Тәрбиеші өз талабына ұқыпты болуы қажет. Бала тек адамның жеке басының тікелей тигізетін әсері арқылы ғана тәрбиеленеді. Мектепке дейінгі даярлық тобының тәрбиешісі жас ұрпақты жан - жақты дамытып тәрбие беру, оны өмірге еңбекке даярлауда педогогикалық білімді көпшілік арасына насихаттау сияқты әрі жауапты, әрі қадірлі қоғамдық міндеттер атқарады.
Мектепке дейінгі даярлық тобының тәрбиешісінің міндеттері:
а) Балаларды дұрыс тәрбиелеуді қамтамасыз етеді;
б) Өз тобындағы әрбір баланың қызығуы мен қажетіне ұқыптылықпен, қамқорлықпен қарайды;
в) Балалардың денсаулығын сақтауға, қорғауға байланысты дәрігер талабын орындайды;
г) Балаларды отбасында, балабақшада тәрбиелеу мәселелері туралы ата - аналармен жұмыс жүргізеді;
д) Балалармен жүргізілетін өз жұмыстары туралы жоспар құрады, есеп береді, әрбір сабаққа ұқыпты дайындалады.Балалар тобын тәрбиеші мектепке шығарып салғанға дейін жетелейді.
Тәрбиеші жас ұрпақтың бойына тәрбиенің алғашқы негіздерін қалыптастыра алатын, адамгершілігі жоғары, мәдениетті, ғылым жетістіктерін дұрыс бағалай алатын, әдебиет пен өнердің, техниканың даму жайын жақсы білетін, оның түсіндіре алатын адам болуы керек. Тәрбиешінің мәдениеттілігінің көрсеткіші - әдепті, қоғамдық орындарда өзін сыпайы, еркін ортаға лайықты ұстай білуі, өнегелі, тәртіпті, сүйкімділігі, адамдармен өзара сыйластыққа, адалдыққа негізделген қарым - қатынасы. Ондай тәрбиешіні балалар жақсы көреді, сыйлайды, құрметтейді, оған жақын жүргісі келеді, оның балалар арасында беделі зор болады [15].
Тәрбиешінің жеке басының үлгісі - жас ұрпақ тәрбиесінде ең әсерлі әдістердің бірі, өйткені балалар тәрбиешіге барлық жағынан еліктейді. Сол себеппен де ол үнемі жинақты, таза, ұқыпты жүріп, сөйлеген сөзі мәнді, ойлы әдемі, салмақты келіп, асықпай, байыппен сөйлеуі керек. Бала еліктегіш болғандықтан, жақсыны да, жаманды да тез қабылдайды.
Тәрбиешіге қойылатын талаптар:
Тәрбиеші болатын адам өзінің мінезін, жүріс - тұрысын жөнге салып, балалар іс - әрекетін дұрыс ұйымдастыра білуі керек;
Арнаулы білім, білік пен іскерлік - дағдыны меңгеруі керек;
Баламен еркін, жақын тарта сөйлесе білуі керек;
Ол өзінің көзқарасымен, ым - ишарасымен де өз ойын балаға жеткізіп, түсіндіре алуы керек;
Жұмысты ұйымдастыра біле, тиісті жерінде қатал талап қоя алатын болуы, кейде әзілдесіп, тиісті жерде көңіл аудара алатын болуы шарт;
Тәрбиешінің әрбір қимылы, жүріс - тұрысының өзі балаларға өнеге, тәлім - тәрбие берерліктей болуы тиіс.
Жаңашыл педогог Ш. А. Амонашвили тәрбиешіге төмендегідей талап қояды: педогог - тәрбиеші әріптестеріне мейрімді, жылы шырайлы, ықыласты болуы керек, әріптестерімен қарым қатынас жасаудың әдебін, дауыс сарынын, жылы үнін игеру керек, әріптестерінің табысына қызғанышпен, күншілдікпен қарауға құқы жоқ, әріптестерімен өз тәжірибесін бөлісуге міндетті, әріптестерінен үйренуге ұялмауы керек, әріптестеріне жоғарыдан менсінбей қарауға құқы жоқ, әріптестерінің ар - намысын, атақ - даңқын сақтауы керек, балаға байланысты отбасы құпиясының бәрін білу керек, бірақ оны ешкімге шашпауы тиіс [16].
Тәрбиеші - тәрбиешітың бейнесі:
Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен білім беру мазмұны, әдіс - тәсілдерін жетік білуі;
Материалды түсінікті жеткізе білу;
Балалардың оқу тәрбие жұмыстарын дұрыс ұйымдастыра білуі және баланың іс - әрекетін дұрыс бағалай білуі;
Тәжірибелік білім - білік дағдыларды қалыптастыра білуі;
Өзінің іс - әрекетін сыни тұрғыдан бағалай білу қабілеті;
Кәсіби біліктілікті жетілдіре білу қабілеттілігі;
Балалармен дұрыс қарым - қатынас орнықтыра білу;
Ата - аналармен тіл табыса білу;
Сөйлеу мәдениеттілігі.
1.2 Эмпатияның психологиялық-тәрбиешіикалық ерекшеліктері
Эмпатия (лат.empatheіa ) - өзге адамдардың жан дүниесін түсіну мен жай-күйін ұғыну қабілеттілігі. Эмпатия адам бойында жиі кездесетін, өзіндік мән-мағынасы бар ерекше сезім. Оның айқын көрінісі - өзге адамдардың қайғы-қасіреті мен қиыншылықтарына ортақтасып, оларға жанашырлық білдіру, сол арқылы өзгенің ауыр психикалық жай-күйін өз басынан кешіргендей халге түсуі. Эмпатияны алғаш рет АҚШ психологы Э.Титченер (1867 - 1927) зерттеді [17]. Ол философиядағы "ұнату" сезімінің теориялық негіздеріне сүйене отырып, жанашырлық сезімнің салыстыру мен ұқсату тәсілдерімен түсіндірілетін танымдық негіздерін ашып көрсетті [18]. Сол арқылы адамның күйзеліске түсу себептерін ғылыми тұрғыда жүйелеп шықты. Cезімнің адам бойында жиі кездесетін, өзіндік мән-мағынасы бар ерекшелігі. Эмпатия адамның өзгелер қайғы қасіреті жағдайлар мен қиыншылықтарға ұшырағанда, оларға жанашырлық білдіріп, солардың ауыр халінің өз басына түскендей көңіл күйде болуы. Эмпатия өзге адамдардың жан дүниесінің сыры мен күй-жайын білу қабілеттілігі және оған жанашырлық білдіру. Эмпатия айқын көрінісі -- идентификация. Бұл адамның өзге адамның психикалық жай-күйін өз басынан кешіргеңдей халде болуы.
Эмпатия дегеніміз гректің patho сөзінен шыққан (күшті терең сезім, қайғы- қасырет сезімінен жақын). Префике em ішке бағыттау дегенді білдіреді. Эмпатияның алғашқы түсініктері философиялық пән этика жәнеэстетикамен және басқа симпатия деген атқа ие болады. Ежелгі гректер симпатия сөзіне космсстық мән берген, заттардың рухани жалпылаған, адамдардың бір- біріне көңіл білдіруін айтқан [19]. ХVІІ-ХІХ ғасыр Смит Спенсер және Шопенгауэрдің философиялық- этикалық жүйесінде адамдар арасындағы өзара қарым-қатынастарды реттейтін ар-ұят, әділеттілік, альтруизм сұрақтарына жауап беретін, симпатия адам жанының қасіреті ретінде қарастырылады. Эмпатияның жиі кездесетін үш анықтамасы бар:
1. Басқа адамдардың сезімдері мен қажеттіліктерін түсіну.
2. Табиғатты, өнер объектісін оқиғаны сезіну.
3. Психотерапевтің кәсіби қасиеті.
Шығармашыл мұғалім - зиялы тұлға. Оның сыртқы келбеті ұқыптылық пен жарасымдылықпен сипатталады, тәрбиешіикалық әдебі жоғары, басқаны түсіне біледі. Прогрессивті алдыңғы қатарлы ойларды уағыздаушы, сыни ойлау деңгейі жоғары, өзгенің ойын, өзгенің пікірін, құрметтей біледі, ұстамды. Өз білімін тұрақты көтеріп отырумен жүйелі айналысады, өз жұмысына рефлексия жасауға қабілетті. Эрудициясы, жалпы эмпатиясы жоғары, эстетикалық талғам және көркемдік эмпатиясы жинақталған. Ол саясаттағы, ғылымдағы, өнердегі барлық жаңалық пен озық ойларға қызығушылық танытып отырады. Зиялы тұлға ретінде өз бойына адамзат эмпатиясындегі ең жақсы үлгілерді жинақтайды.
Шығармашыл мұғалім - рухани бай тұлға. Оның рухани байлығы алдымен балаға деген махабатында, жоғары адамгершілігінде және арлылығы мен ұяттылығында байқалады. Оның ізгіліктілігі қайрымдылылығы, барлық тіршілік иелеріне, ең алдымен бабаларға деген сүйіспеншілігінен байқалады. Ол кезкелген уақытта өз балаларына, жалпы балалрға көмекке келуге әзір. Өзгеше ойлайтын адамдарды құрметтейді, өз көзқарасына сәйкес келмесе де ол адамдардың қалыптан тыс ойларын түсінуге деген төзімділігі шексіз. Әртүрлі ұлт, дін, эмпатия өкілдеріне бірдей сыйластықпен қарайды. Оның тек балалармен ғана емес,ата - аналармен, әріптестерімен ынтымақтаса алу қабілеті зор. Психологиялық мұғалімнің шығармашылығын дамытудың қысқаша формуласын тәжірибе + сол тәжірибенің рефлексиясы= даму түрінде ұсынады [20]. Г.С.Сухобская мен Ю.В. Кулюткин екеуі бірлесе жазған тәрбиешіика оқулығында бұл үрдісті сипаттай отырып, оның мұғалімнің кәсіби әрекетінің өн бойында мына төмендегідей жағдайда байқалатындығы айтылды: біріншіден - тәрбиешінің,балалардың ойын, сезімдері мен іс - қимылдарын түсіну бағытындағы әрекеттесуінде; екіншіден - балалардың жас ерекшеліктері, даму мүмкіндіктерін ескере отырып оқыту үрдісінің мақсаттарын анықтау мен жобалауда; үшіншіден - оның өз әрекетін, сол әрекеттің субьектісі ретіндегі өзін талдауда. Тек сонда ғана тәрбиешінің тәрбиешіикалық әрекетінде шығармашылыққа жол ашылады.
Дәстүрлі тәрбиешітар оқытушы ролі оқушы ролімен салыстырғанда ерекше мән берледі. К. Роджерстің көзқарасы бойынша мұғалімнің басты міндеті балаларды оқу процесіне итермелеу және оны жеңілдету болып табылады, яғни класста сәйкес интелектуалды және имоционалды жағдайды орнату, психологиялық қолдауды байқату [21].
Білім беру оқушыға қандай да бір мәселені шешуге игерлендіретін түрде құрылып, жоспарлануы керек.
Егер сабақта жағымды психологиялық атмосфера орын алса ғана қарым - қатынас өз мақсатына жетеді. Нәтижеге жеткен соң, сіз класқа енгеніңізбен сізді олар жылы қабылдайды, және сіз сабаққа дайындалуға жағымды көңіл күй орын алғанын сезінессіз де, тыныш, білдіртпей аудиторияға даусыңызды басым шығарып амандасасыз. Дауыс, жест, жүріс бұл жерде маңызды орын алатынын еске алғаныңыз жөн. Жүрісіңіз жеңіл болғанын қадағалаңыз. Бәрі қарапайым , әрі шынайы болуы керек. Балалар арасымен алға - артқа жүріп жаймен ғана персоналды ескертулер жасаңыз. Үстіге отырарда ондағы этиканы қадағалаңыз. Әрі киім стилін де ескерген жөн. Киміңізде жұмсақ түстер болғаны жақсы. Әрине формаңызды ұстағаныңыз дұрыс, балалардың сізді олпы - солпы көрмегені абзал, шаршағаныңызға қарамастан сыпайылық сіздің қылығыңыздың стильіне айналуы керек .
Талапшылардың ұсақ түйікке көп байланыспауы керек, десе де мұғалім сабақ мазмұнына әсер ететін заттарды ескеріп отырғаны жөн.
Талап қою мәнері қонымды әрі нақты болуы керек. Бұл жерде айқай, қатты сөйлеу, т.с.с. аулақ болуы керек. Яғни мұғалім өз талаптарында асықпағаны абзал, соның ішінде жалпыға міндетті ережелер бекітуде. Максималды шыдам көрсету керек, дегенменде шыдамның да шегі бар. Талапшылдық нақтылай және тереңдей түсуі үшін де қажет. Мұндай ұмтылыстар бұған үйренбегендерді мазалауы мүмкін. Бұл мазасыздықты жою керек. мынандай етіп ескертуге болады: Менің қайталай бергенімді кешіріңдер, десе де мұны бұдан да жақсы етуге болады, егер... т.с.с..
Мұндай талапшылыдық өз талаптарының орындалу мүмкіндігін еш ренішсіз дұрыс қабылдау мүмкіндігін көрсетеді [22].
Балалар мазасыздығы оқушымен контакт сенімді, бекем, сабақтарда жоғарламайды. Сабақ атмосферасы барлық оқу жылы басты тәрбиелеушілер мен контакт ерекшелігімен анықталады.
Қарым - қатынас стильі тәрбиеші және балалардың әлеуметтік психологиялық өзара әрекетінің индивидуалды - типологиялық ерекшелігі. Қарым - қатынас стильінің көрінісі:
а) мұғалімнің коммуникативті мүмкіндіктерінің ерекшеліктері;
б) тәрбиеші пен тәрбиеленушінің өзара әрекетінің сипаты;
в) тәрбиешінің шығармашылық даралығы;
г) оқу ұйымиының ерекшеліктері.
Мұнда тәрбиеші балалар мен қарым - қатынас стилі әлеуметтік және өнегеліу ұйымдастырылғаны ескеру керек. Ол әлеуметтік - этикалық қоғам құрылымына ие.
Педагиогикалық қарым - қатыныастың стильі кең атарлған.Әкестілік негізіндегі қарым - қатынас, яғни шығармашылық іс - әрекетпен әуестену (Юсупов бойынша - бірікке шығармашылық). Бұл стиль негізінде жоғары кәсіпкерлік пен оның этикалық құрылымының бірлігі жатыр. Бұл қарым - қатынастың іс - әрекетті - диологтық схемасы тәрбиеші пен оқушыны паритетті күйге түсіреді. Мұндай стиль негізінде балалармен өзарақатынас жүйесін құралады. Достық лорналасудағы тәрбиешіикалық қарым - қатынас өнімді болып табылады. Оның негізінде қарым - қатынас бойынша әріптес тұлғасына, аудиторияға қызығушылық, әрбіріне сыйлы қатынас жатыр [23]. Мұндай қарым - қатынас түрін (стилін) сәтті біріккен оқу - тәрбие іс - әрекетінің алғышарты ретінде қарастырады. Белгілі бір деңгейде ол жоғарыда көрсетілген қарым - қатынас стилін дайындайды. Достық пен әуестілік қарым - қатынас стилі, өзара тығыз байланысты. Әуестілік жалпы түрде - достыө көзі. Тәрбиеші тәрбиеленушілермен өзара қатынас жүйесі туралы айта отырып А. С. Макаренко тәрбиеші бір жағынан үлкен жолдас, бір жағынан бірлескен іс -әрекет мүшесі ретінде көрінуі керек деп тұжырымдады [24].
Тәрбиеші мен тәрбиеленушінің және олардың мінезін игерлендіретін өзара қатынастың достық стильін біріккен шығармашылық іс - әрекетпен әуестену негізінде кез келген эмоционалды көңіл - үй сияқты тәрбиешіикалық құрылым қарым - қатынас процесінде белгілі бір шекке ие болуы керек, ол тәрбиешінің балалармен өзара қатынасының жалпы жүйесіне қайшы келмеуі керек, қарым - қатынас дистанция ең кең тараған (Юсупов бойынша дистанция). Оның мәні шынында, яғни бала мен балалар ретінде дистанция көрінеді. Бірақ мұндада бір өлшемді сақтау керек. Дистанцияның шпертрофтылығы барлық жүйкенің формализациясына, балалар мен оқытушының психологиялық өзара әсеріне әкеліп соғ,ады, шынайы шығармашылық атмосферасын құруға кедергі болады. Дистанция оқытушы мен баланың өзарақатынас жүйесінде болуы керек. Ол қажетті. Дистанция тәрбиешітың жетекші рольі көрсеткіші ретінде көрінеді, оның авторитетінде құрылады. Авторитет дистанцияның механикалық орнатылуы арқылы емес, біріккен шығармашылық іс - әрекетпроцесінде өзара түсіністік арқылы қоол жеткізілуі керек. А. А. Бодалев пен Л. И. Криволапов мәліметтері бойынша қалыпты қанағаттану және қуаныш күйі мектеп жасындағы жеткіншектермен өзара қарым - қатынасында жемократиялық принципі ұстанатын тәрбиеші жетекші орын алатын класс ұжымында оқитын балаларда жиі көрінеді[25].
Тәрбиешінің балалармен қарым - қатынасының демократиялық формасы оқу - тәрьбие процесінің эффективтілігіне жағымды әсер етеді. Ол жемісті біріккен іс - әрекет үшін қажет балалар мен тәрбиешітың әлеуметтік - психологиялық бірлігін құрайды. Қарым - қатынас дистанция белгілі бір деңгейде жағымсыз қарым - қатынас формасына өтпелі этап болып табылады (қарым қатынас устранение) [26]. Бұл қарым - қатынас түрі біріккен іс- әрекет әуестілігі негізінде желісті қарым - қатынасты құру қиын. Ол өз мәні бойынша тек коммуникативті қарым - қатынасты құрмай ғана қоймайды, ал тәрбиешілер қарым - қатынасты өзара түсіністік туғызатын, біріккен шығармашылық іс - әрекетке қажет достық сүйгіштілікпен айырады.
Балалармен жұмыста қарым - қатынас - (заиырывание) ерекше жағымсыз ролді көрсетеді. Мәні бойыншв қарым - қатынастық бұл пипті балаларда жалған, оңай авторитетке қол жеткізуге ұмтылуы жауап береді. Бұл стильдің тууы бір жағынан баланың балалармен тез контакт орнатуға ұмтылысымен, екінші жағынан қажетті жалпы тәрбиешілердің және коммуникативті мәдениет, дағдының, кәсіби коммуникативті іс - әрекет тәжірибесінің жоқтығымен байланысты.
А. С. Макаренко мұндай махаббатың соңынан түсуді талқыға салды,. Ол былай деді: Мен өз көмекшілерімді сайлай отырып, мен оларды ең аз дегенде сүйекті тәрбиеші болу керектігіне түсіндірдім [27]. Мен әрқашан балалар сүйіспеншілігіне бөленгенім жоқ, сондықтан өз қанағаты үшін тәрбиешітың бұл махаббаты ұйымдастыруы қылмыс емес. Бұл махаббаттың ізіне түсу, онымен мақтану, бұл тәрбиеші мен тәрбиеге кері әсер етеді. Мен өзге мен өз достарымды мұның біздің шерімізде болмауына сендірдім...
Махаббат сіздің еш күш жіберуіңіз, байқатпай ешсен. Егер адам мақсатынан махаббаты көрсе, бұл жаман болады.
Қарым - қатынас - (золырывание) бақылау көрсетіп отырғандай мынаның нәтижесінде пайда болады:
а) тәрбиешінің өз алдындағы жауапты тәрбиешілер тапсырманы түзету;
б) қарым - қатынас дағдысының жоқ болуы;
в) класпен қарым қатынастағы шиеленіс және балалармен контакт орнату тілегі.
Мұндай қарым - қатынас стильі тәрбиешіта кәсіби қарым - қатынас дағдысының болмауынан қарым қатынас түбіртектеніп қалуымен қауіпті .
Қарым - қатынас стилі мен ұжымның психологиялық клиамты тікелей бір - бірімен тәуелді.
Қарым - қатынас стильі оқу - тәрбие іс - әрекетінің нәтижелігін анықтайтын ұжымдағы эмоционалды әсер етеді.
Жоғарыда қарым - қатынас ситльі кластағы интелектуалды және эмоционалды жағдайға, психологиялық қолдану атмосферасында әсері ететіндігін айтып өттік. К. Роджерс оқытушы класста келесі принциптерге сүйене отырып қажетті атмосфераны құра алады деп санайды:
1. Оқу басында және кейін тәрбиеші балаларға деген өз сенімін көрсете білу керек;
2. Ол балаларға топ алдында және әрбірінің алдындағы мақсат пен міндетті қою және бекітуде көмектесуі керек;
3. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу өзектілігі: Қазақстан Республикасының егеменді ел болып қазіргі таңдағы даму кезеңі, қоғамның барлық саласындағы қозғайтын істерін қайта құрумен, әлеуметтік-саяси және экономикалық қарым-қатынастардың өзгеруімен сипатталады. Бұл қазiргi кезеңдегi тәрбиешілердің келешек ұрпаққа көзқарасы әлеуметтiк жағдайдағы дамуына үлкен өзгерiстер келтiредi, яғни олардың өзiн-өзi бағалауының жеке тұлға болып қалыптасуына әсерiн тигiзедi [1].
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамытудың мақсаттары мен міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын және негізгі стратегиялық бағыттарын айқындайтын білім беруді дамыту тұжырымдамасы мемлекеттік тәуелсіздікті қалыптастыру мен нығайтудың, елдің прогресшіл дамуының негізін құрайды. Бұл тұжырымдамада көрсетілгендей ағымдағы жағдай және білім беруді дамытуды тежейтін факторлар бөлімінде негізгі мәселе мектеп жасына дейінгі жас кезеңдегі эмоциялық дағдарыстар деп көрсетіледі. Сондықтан соңғы жылдары мектеп жасына дейінгі балалардағы агрессивтілік жағдай бой көрсетіп келеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 11 қазандағы №1459 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылдарға дейінгі Стратегиялы даму жоспарында -- бала тәрбиесі мен білім беру жүйесін нығайтуда баланың эмоциялы күй-жағдайына көбірек көңіл бөле отырып дамыту негізгі мәселесі болып қарастырылған.
Бүгінгі таңда осы проблема ауқымды, өзекті мәселе. Қоғамның дамуындағы жеке адамның эмоциясы тұрақты нормада болуының қоғамға әсері, экономикалық техниканың жетістіктеріне жетуге итермелейтіндігі [2].
Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында былай деді: Біріншіден, осы өңірде тұрақсыздық пен діни экстремизм етек жая бастауы. Екіншіден, географиялық орналасуы жағынан алғанда Қазақстан бел ортасында тұрған өңірде есірткі таратудың тыйылмай отыруы. Нашақорлық, өзгеге қиянат зорлық көрсету сияқты осындай жағдайлар адам бойында кері әсердің жиылуы, агрессивтілік әрекеттің осылай бой көрсетуі - өзін және өзгені талқандауы. Бұл көрініс баланың тұлғалық дамуында қалыптасуының алдын алу, мүны мектепке дейінгі жастан бастап қолға алу қажеттілігі. Яғни ерте мектепке дейінгі жас, тұлғаның оң көрсеткішті құндылықтарының дамуының негізгі фундаменті. Балаға ерте жастан ішкі кері әсерін, өзіне немесе өзгеге бағыттау емес, оны ойын арқылы затқа ауыстыру жолдарын үйретіп отырған жағдайда, бала өсе келе осы артық энергияны еңбекке, спортқа т.б. яғни қоғамға пайда келтіретін тұстарына жұмсап, үлестіріп отырады (жеңілдейді).
Осы проблеманы көпжоспарлы зерттеуде, осы бағытта психология саласында жұмыс жасаған көптеген отандық авторлар тізімі (Г.А.Андреева, В.В.Знаков, Л.П.Колчина, О.Ю.Михайлова, А.А.Реан, Т.Г.Румянцева, Я.Л.Коломинский т.б.) кездесті [3].
Тәрбиеші тәрбиеленушілердің күнделікті оқу-тәрбие жұмысын, демалыс уақытын ұйымдастырады. Ал бөбекжай мен балабақша тәрбиешісі мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелейді, мектепке даярлайды, отбасына көмектеседі. Тәрбиеші балалардың жақын досы болуы керек, ал еркелетуге сақтықпен қараған жөн. Бір баланы еркелету басқа балалардың қызғанышын тудырады. Дегенмен, балаларды еркелету де қажет. Тәрбиеші өз талабына ұқыпты болуы қажет. Бала тек адамның жеке басының тікелей тигізетін әсері арқылы ғана тәрбиеленеді. Балабақша тәрбиешісі жас ұрпақты жан-жақты дамытып тәрбие беру, оны өмірге еңбекке даярлауда педогогикалық білімді көпшілік арасына насихаттау сияқты әрі жауапты , әрі қадірлі қоғамдық міндеттер атқарады. Тәрбиеші жас ұрпақтың бойына тәрбиенің алғашқы негіздерін қалыптасытра алатын, адамгершілік жоғары, эмпатиясы, ғылым жетістіктерін дұрыс бағалай алатын , әдебиет пен өнердің, техниканың даму жайын жақсы білетін, оның түсіндіре алатын адам болуы керек. Тәрбиешінің эмпатиясының көрсеткіші- әдептілі, қоғамдық орындарда өзін сыпайы, еркін ортаға лайықты ұстай білуі, өнегелі тәртіпті, сүйкімділігі, адамдармен өзара сыйластыққа , адалдыққа негізделген қарым-қатынасы. Ондай тәрбиешіні балалар жақсы көреді, сыйлайды, құрметтейді, оған жақын жүргісі келеді, оның балалар арасында беделі зор болады.
Тәрбиешінің жеке басының үлгісі- жас ұрпақ тәрбиесінде ең әсерлі әдістердің бірі, өйткені балалар тәрбиешіге барлық жағынан еліктейді. Сол себеппен де ол үнемі жинақты, таза, ұқыпты жүріп, сөйлеген сөзі мәнді, ойлы әдемі, салмақты келіп, асықпай, байыппен сөйлеуі керек. Бала еліктегіш болғандықтан, жақсыны да, жамандыда тез қабылдайды.
Зерттеудің мақсаты: бала-бақша тәрбиешілерінің эмпатиялық даму ерекшеліктерінің сипатын ашу.
Зерттеу пәні: бала-бақша тәрбиешілерінің эмпатиясының даму ерекшеліктерін зерттеу.
Зертеу міндеттері:
1. Эмпатия, эмпатиялық мінез-құлық, эмпатияның даму ерекшеліктерін теориялық зерттеу.
2. Бала-бақша тәрбиешілерінің эмпатиясының даму ерекшеліктерінің
түрлерін ашып көрсету.
3. Бала-бақша тәрбиешілерінің эмпатиясының даму ерекшеліктерін
эксперименталды зерттеу.
4. Бала-бақша тәрбиешілерінің эмпатиясының даму ерекшеліктеріне бағытталған психокоррекциялық жұмыстардың нәтижесі бойынша нұсқаулар мен кеңестер көрсету.
Зерттеу болжамы: Егер де бала-бақша тәрбиешілерінің балаға эмпатиялық қарым-қатынасы жоғары болса,онда ол баланың дамуына жағымды ықпал етеді.
Зерттеу нысаны: Ақтөбе қаласының №43 Гүлдәурен бала-бақша тәрбиешілері.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі: біздің зерттеу жұмысымызға өзек болған Ю.В. Кулюткин, Э.Титченер В.В.Бойко Г.С.Сухобскаяның еңбектері болды.
Зерттеу жұмысының базасы: зерттеу жұмысы Ақтөбе қаласындағы № 43Гүлдәурен бала бақшасында жүргізілді. Барлық мектепке даярлық және ересек топтарынан агрессивтілікті анықтау мақсатында алынған диагностиканың нәтижесінде 20 бала (ұл-қыз аралас) іріктеп алынды.
Зерттеу әдістері: И.М.Юсуповтың Эмпатия деңгейінің диагностикасы, В.В.Бойконың Эмпатиялық қабілеттің даму деңгейін зерттеу, Г.А.Урунтаева мен Ю.А.Афонькиннің Эмоциялық жағдайларды мектеп жасына дейінгілердің түсінуі және Балаларда эмоцияның білінуін зерттеу әдістемелері қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттен және қосымшалардан тұрады.
1 Тәрбиеші мен балалар арасындағы қарым-қатынас психологиясының ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Тәрбиешінің бала тәрбиесіндегі психологиялық ерекшеліктері
Мектепке дейінгі балалар мен тәрбиешілер арасындағы өзара қарым-қатынас жасау мәселесі-психология ғылымындағы және тәлім-тәрбие ісіндегі әрі маңызды, әрі күрделі проблемалардың қатарына жатады. Бұл салада жүргізілген бірсыпыра зерттеулер мен осы бағытта жинақталған тәжірибелердің нәтижелері жасөспірімдер мен ұстаздар, балалармен тәлімгерлер арасындағы қарым-қатынас орнатуда айтарлықтай ерекшеліктер мен сипаттар түрліше түсініктер бар екендігін көрсетті [4]. Міне, мұндай мәселедегі елеулі жәйттің бірі-тәрбиеші мен шәкірттер арасындағы қарым-қатынас жасауда әрқилы қиыншылықтардың үнемі кездесіп отыратындығы.
Егер мектепке дейінгі балалар үшін тәрбиеші барлық бейнесімен ерекше із қалдырып, оларға күшті әсер ететін тұлға болып саналатын болса, ал ересек балалар тәрбиешінің әрбір қимыл-қозғалысына, іс-әрекеті мен сөйлеген сөзіне, оның ақыл кеңесіне, өзге адамдармен қарым-қатынасына, шәкірттерге қоятын түрлі талаптарына өздерінше іштей сын көзімен қарайды. Осы мәселені анықтау бағытында арнайы жүргізілген психологиялық және тәрбиешіикалық зерттеулер төменгі сынып балаларынан гөрі ересек балаларарасында үлкендердің айтқан сөздеріне құлақ аспау және айтқанынан қайтпайтын мінез көріністерінде әрқилы кедергілер мен себептер болатындығын анықтады. Әрине, мұндай мәселенің түпкі себептерін психологиялық жағынан тереңірек зерттеу-тәлім-тәрбие ісінде маңызды мәселе болып саналады.
Бізде, атап айтқанда, Қазақстанда, әсіресе қазақ мектептері мен арнаулы білім беретін орта дәрежелі оқу орындарында ұстаз бен шәкірттер арасындағы қарым-қатынас орнату, олардың арасында кездесіп қалатын қиыншылықтар психологиялық тұрғыдан әлі де қызу қолға алынып, тиянақты іздестірілмеген мәселелердің қатарына жатады. Ал, тәрбиеші мен шәкірттер арасындағы қатынасты іздестірудегі ғылыми-тәрбиешіикалық бірең-сараң әдебиет пен мақалаларда тек ұстазға қажетті сапаларды сөз етумен шектеледі. Осы кезде тәлім-тәрбие ісіндегі жасөспірімдермен қарым-қатынас жасауда тәрбиешінің өзіндік сапа ерекшеліктерімен қатар, оның өзге адамдармен, әсіресе балалардың даралық ерекшеліктерімен санасып отыру қажеттігіне баса мән беріледі. Осындай талапты анықтап оны жүзеге асыру жолында тәрбиешінің бойында өзіндік сапа, ұстаздық қасиет және арнайы білімі болу керек деген міндет қойылады [5].
Ұстаздар мен шәкірттер арасындағы қарым-қатынастың бірсыпыра жәйттерін психологиялық тұрғыдан анықтау мақсатымен Алматы қаласындағы бірнеше мектептерде арнайы тәжірибелік зерттеулер жүргізіліп, онда мақсат етіп қойылған мәселенің жай-жапсары іздестірілді. Бұл зерттеуде негізгі мәселе-тәрбиешідік мамандыққа қойылатын жасөспірімдердің талабын психологиялық тұрғыдан негіздеп, ұстазға тән сапалар мен ерекшеліктердің сырын ашып көрсету және оны тәрбиешіні және методикалық жағынан алып талдау.
Зерттеу арқылы іздестірілетін мәселенің түйінін шешу үшін мынадай тәсіл қолданылды. Тәрбиешінің ұстаздық қызметіндегі барлық іс-әрекеттерін балалардың ой-пікірлері бойынша қалайша бағаланатынын анықтау ниетімен ұнамды және ұнамсыз жақтары деп екі жікке бөлінді. Осы сапалар мен ерекшеліктерден тәрбиешінің ұстаздық қызметіндегі даралық қасиеттері мен мамандық біліктілігіне қойылатын талаптар айқындала түсер деген жорамал жасалды. Соның нәтижесінде шәкірттер тарапынан тәрбиешіге қойылатын талаптар мен тілектердің мән-жайын қарастырып мынадай төрт топқа бөліп іздестірілді де, олардан тиісті қорытындылар жасалды.
Бірінші топқа ұстаз бен шәкірт арасындағы қарым-қатынастағы тәрбиешінің адамгершілік сапалары жатады. Олар: игі тілек, шәкірттерге мүмкіндігінше ықыласты көмек көрсету, олардың жан дүниесін түсінуі. Мұндай қасиеттерді шәкірттер өз тәрбиешілерның бойынан көргісі келеді. Ал, ұстаздардың бұларға немқұрайлы, селқос, ықылассыз қарауын балаларұстаздың ұнамсыз қасиеттері деп санайды [6].
Екінші топқа тәрбиешінің ұстаздық шеберлігіне байланысты қойылатын талап-тілектер. Тәрбиешінің өз пәнін жетік білетіндігі балаларға оқу материалдарын жете түсіндіріп ұғындыра алатындығы, әр алуан амал-тәсілдер қолданып, сабақты тартымды және қызықты етіп өткізетіндігі.
Үшінші топқа ұстаздық жасөспірімдердің бірімен-бірінің өзара қарым-қатынасына, олардың өміріндегі күйініш-сүйініштеріне, табыстары мен сәтсіздіктеріне, әр түрлі қоғамдық-көпшілік жұмыстарға қатысуына байланысты көңіл бөліп, мән беруі, ұстаздың класс жетекшілік жұмысындағы іс-әрекеттері жатады.
Төртінші топтағы шәкірттер, тәрбиешінің жеке басына тән мінез-құлықтарының ерекшеліктерін атап көрсетеді.Балалардың ұстаз бойындағы сапалары мен ерекшеліктері туралы көзқарастары мен өзіндік пайым-түсініктерін мынадай төрт топқа бөліп анықтап көрсетейік:
1. Тәрбиешінің адамгершілік сапалары мен өзіндік қасиеттері; балаларға деген қатынасы;
2.Тәрбиешінің өз пәнін жетік меңгеруі мен ұстаздық шеберлігі;
3. Тәрбиешінің класс ұжымын басқарып,оған жетекшілік ете алуы;
4.Тәрбиешінің мінез-құлқындағы даралық сапалары, бойындағы қасиет ерекшеліктері.
Арнайы зерттеу нәтижелерін талдай отырып, тәрбиеші жайындағы балалардың пікірлерін топтастыра отырып қарастырылғанда ұстазға тән 27 ұнамды сапалармен бірге 27 ұнамсыз ерекшеліктердің бар екендігін атап көрсетуге болады. Сол балалардың тәрбиешінің мінез-құлқы жайындағы ұнататын сапалары мен қарым-қатынас жасауда талап етілетін жағымды сипаттар мынадай:
Бірінші топқа жататын сапалық ерекшеліктер:
а) балалардың адами қасиеттерін ескеріп онымен үнемі санасып отыруы;
ә) жасөспірімдер мен ересек адамдарға бірдей деңгейде қарым-қатынас жасап, олардың пікірлерімен санасу;
б) балаларға сенім білдіру;
в) балалардың бойындағы кемшіліктерді көпшілік талқысына салмай,жеке өзіне оңаша айтуы;
г) шәкірттермен сөйлескенде үнемі сыпайылық пен әдептілік үлгісін көрсету;
ғ) кімге де болса игі тілекпен ықыласты көмек көрсету;
д) балалардың жан дүниесін (психикасын) айтпай-ақ түсініп, үнемі сезімталдық көрсетуі;
е) әрбір істе үнемі әділетті болуы;
ж) балалардың табысы мен ықылас-ынтасын тез аңғарғыштығы;
з) әркімге лайықты орынды талап қоюы.
Екінші топтағы сапаларға:
а) өз пәнін жетік біліп, бағдарламалардан тыс материалдарды қамти алатындығы;
ә) өзінің мамандығын өзге ғылымдармен ұштастыра білуі мен білімінің әр тараптығы; б)сабақты түсінікті әрі нақты жүргізуі;
в) өз ынтасымен қосымша әдебиет оқыған шәкірттерді тез аңғарып, оларды көтермелеп отыруы;
г) өз пәніне деген балалардың ықылас-ынтасын арттыра білуі; ғ) сабақты шебер ұйымдастырып, әрбір баланың дербес жұмыс істеуін, сабаққа кластың түгел қатысып отыруын қамтамасыз еру.
Үшінші топтағы сапалар: а)қоғамдық ұйымдар мен кластан тыс жүргізілетін жұмыстарды қызықты әрі тартымды етіп өткізуі;
ә) балалардың белсенділігі мен дербестігін бағалап,балалардың бастамасын үнемі қолдауы;
б) балалардың пікірлерімен санасып, оған мән беруі және олардың талап-тілектерін ылғи ескеріп отыратындығы;
в) балаларға берген уәдесін қалайда орындайтындығы;
г) балалардың өзара қарым-қатынасына мән бере зер салуы, тату болуға бағыттай білетіндігі;
ғ) ұлдар мен қыздар арасындағы достық қатынастарды дұрыс қалыптастырып, қамқорлық жасауы;
д) әрбір нәрсені істей білетін шебер ұстаз шәкірттеріне де көп нәрсе алатындығы.
Төртінші топтағы сапалар:
а)әрбір істі көңілді орындап сөзді тапқыр сөйлейтіндігі;
ә) мінез-құлқының қарапайымдылығы;
б)өзін-өзі меңгеріп, ұстамдық үлгісін көрсететіндігі.
Осындай топтастырып көрсетілген сапалар балалардың тәрбиешілер жайындағы шынайы ой-пікірлерін білдіреді. Мұндай ұнамды сапалармен қатар, балалар тәрбиешілердің іс-әрекеті мен мінез-құлқындағы және шәкірттермен қарым-қатынасындағы ұнамсыз ерекшеліктері мен жағымсыз сипаттарын атап көрсетеді. Осы тұрғыдан алғанда ұстаздың ұнамсыз ерекшеліктерін де мынадай төрт топқа бөліп жіктеп көрсетуге болады.
Бірінші топтағы ерекшеліктер:
а)шәкірттерге немқұрайлы қарап, дара ерекшеліктермен санаспай, оларды балаға санайды;
ә)ақыл-есі жетілмеген деп санап,балаларға көбінесе ақыл айтады;
б)балаларға сенімсіздікпен қарап, олардан тек өз айтқандарын ғана бұлжытпай орындауды талап етеді;
в)балалардың ағат сөздері мен кемшіліктеріне мысқыл күлкімен ескертулер жасайды;
г)шәкірттерге дауыс көтере зекіп сөйлеп, олардың айтайын деген сөзі мен жауабын толық тыңдамай, бөліп тастайды; ғ)балалардың қиыншылықтары мен мұңын жете түсінгісі келмей, атүсті жауап береді;
д)шәкірттерінің көпшілік арасында ұялатын құпия сырларын ішінде сақтамайды;
е)кейбір балаларды ғана бөлектей көрсетіп, алалап, әділетсіздік білдіреді;
ж)балаларбойындағы ұнамды қасиеттерді аңғармай, олардың қабілеті мен күш-жігерін жете бағаламайды;
з)балалардың мінез-құлқынан үнемі мін іздеп, оның әрбір жаза басқандығын жазалап отыруды қолдайды.
Екінші топқа жататын кемшіліктер:
а)оқу материалдарын оқулық шеңберінде ғана түсіндірумен шектеледі: ә)балалардың бағдарламадан тыс қойған сұрақтарына көмескі және шала жауап береді;
б)сабақты нақты түсіндіре алмайды;
в)сабақты қызықсыз әрі жалаң өткізеді;
г)оқу материалының түйінді мәселелеріне көңіл аудармай, оны түрлендіре отырып түсіндіруге жете мән бермейді;
ғ)балаларға бір талабын орындатпай жатып екіншісін қойып, сабақтың берекесін алады.
Үшінші топқа жататын кемшіліктер:
а)мектептегі және кластағы қоғамдық жұмыстардың жүргізілуіне жеткілікті көңіл аудармайды, олармен қоян-қолтық араласып кетпейді;
ә)балалардың әлі жетерлік қоғамдық жұмыстарды өзі істеп,балаларға сенімсіздік білдіреді;
б)балалардан тек өзінің ғана айтқанын орындауды талап етеді; в)класс ұжымына берген уәдесін дер кезінде орындамайды; г)балалардың көкейтесті мәселелеріне мән бермейді, олардың жеке басының істеріне араласпайды, өйткені мұндай істер балалардың өз жұмыстары деп санайды;
ғ)ұлдар мен қыздар арасындағы жолдастық, достық қарым-қатынастың дұрыс қалыптасу мерзімі ерте деген пікірде болады; д)қоғамдық жұмыстарды орындаудың жолын жете түсіне берме;
Төртінші топқа жатын кемшіліктер:
а)ашуланшақ, күйгелек;
ә)тұйық, балалармен қарым-қатынасы салқын;
б)жүріс-тұрысының бәрі асығыс, үнемі өз жұмыстарымен ғана шұғылданады.
Балалардың тәрбиешідерге қойылатын мұндай талаптарын ұстаздар үнемі ескеретін болуға тиіс.
Ұстаз бен шәкірттер арасындағы қарым-қатынасты күнделікті тәлім-тәрбиенің нақтылы фактілерінен алынып, оларды салыстыра отырып, өзара топтастырып көрсетілді [7]. Осындай аталған ұнамды, ұнамсыз деген сапалар менг ерекшеліктер шәкірттер тарапынан көрсетілген өз пікірлері. Солай дегенмен де бұл қасиеттердің бәрі оқу-тәрбие ісінде жиі кездесіп отырады. Мұндай жәйттердің бәрі балалардың жүрегін жарып шыққан пікірлері мен жанашырлық ниетімен айтылған олардың жан дүниесін тебіренткен мәселелер екенін әрбір ұстаз, тәлім-тәрбиеші ақыл-ойға салып, өз қабырғасымен кеңесіп, таразылап көруі қажет.
Тәрбиеші мен оқушы арасындағы тартыс пен өзара реніштің туындау себептері.
Осы заманғы психологиялық зерттеулерде әлеуметтік өмірдің әр түрлі өрісінде болып отыратын талас-тартыстар мен дау-дамайдың өрбуі ерекше назар аударып, олардың себеп-салдарын анықтап отыруға ерекше мән беріп отыруды қажет ететін өмір тіршілігінің шындығы. Біз бұл еңбектің алғы тарауларында өнеркәсіп орындарымен мекеме ұжымдары арсындағы әр алуан ситуациялар мен шиеленісті жағдайлардың болып отыратындығына баса көңіл аударып, сондай жәйттерді жеңудің жөн-жосығын, әдіс-тәсілдерін нақты жағдайлар негізінде психологиялық тұрғыдан іздестіріп көрдік.
Талас-тартысты мәселелердің туындап отыруына әлеуметтік- психологиялық заңдылықтардың болатындығына көз жеткіздік. Ал бұл мәселенің теориялық және методикалық негіздері мен сипаттарын ғылыми тұрғыдан тереңірек ашып көрсету өз алдына зерттеліп, тиісті шешімін келешектен күтеді[8].
Шәкірттер мен тәрбиешідер арасындағы, әсіресе тәрбиеші мен жасөспірімдер арасындағы, қарым-қатынаста кездесіп қалатын тартыстар осы кезге дейін жете зерттелмеген мәселе. Міне,осы мәселені зерттеуді негізгі объект етіп алып қарастыру мынадай себептерге байланысты.
1.Орта жастағы мектеп балалары өздеріне ерекше зейін қойып қарауды қажетсінеді. Олардың өмірдегі өтпелі кезең, жоғарғы талаптар, сана сезімі мен ақыл-ойының өсуі тәрбиешіді жасөспірімдерге жаңа қырынан келуге мәжбүр етеді.
2.Өтпелі кезең жасындағы балаларға дұрыс қалып көрсетпеуден туындайтын тартыстарды жиі кездестіруге болады. Балалардың жас ерекшелігін және тәлім-тәрбие жұмысында соған сай әдіс амалдарды қолдана білмеуден кейбір тәрбиешілер өз жұмысында көптеген қиындықтарға кездесіп жүр. Олар бірер рет көзге түсіп қалғандарды "тәрбиеленуі қиын" балалар қатарына ой салмақтамай қосып, өз жұмыстарында қиындатады. Енді-енді қалыптаса бастаған жеткіншек мінез-құлқына кері әсерін тигізеді.
Тәрбиеші мен оқушы арасындағы тартысты туғызатын себептерге балалар тобы, олардың жас және өзіндік ерекшеліктері, тәрбиеші мен оның балалар ұжымына басшылық ету стилі де әсер етуі жатады.Тәлім-тәрбие саласында жүргізілген зерттеу нәтижелерін жинақтап қарастырғанда тәрбиеші мен балаларарасындағы тартыстардың туындап, олардың етек алуының бірнеше түрлері болатындығы байқалады.
Оқу ісін жүзеге асырып, оны бірізділікпен жүргізуде кедергі болатын жәйттер тәрбиешінің білім деңгейі мен оны шәкірттерге тиімді әдіс-тәсілдермен жеткізе алмай, тәжірибесіздік көрсетіп, балаларға серпінді ықпал ете алмайды. Сондай-ақ тәрбиеші балаларға қоятын талабын үнемі өзгертіп қалыпты жағдайдан жиі ауытқып отырады. Соның салдарынан балалардың тәртібі де нашарлайды. Мұндай кемшіліктер, ең алдымен, ұстаздың ұйымдастырушылық қабілеті мен сабақ жүргізудегі методикалық олқылығынан пайда болып, шәкірттер сабаққа көпшілік уақытын босқа жіберетін болады. Алайда мұндай жағдайдан туындайтын тартыстар оқу-тәрбие ісіндегі өзге сипаттағы дау-дамайлардан кемдеу.
Жеке бастың өзі ұстанған адамгершілік қасиеттерге байланысты кездесетін кедергілер мен талас-тартыстар. Баланың өз басына талап қоюы, айналасына зер салып, әрбір нәрсеге мән беруі баланың өсіп жетіле бастағанын көрсетеді [9]. Мұндай ерекшеліктерге баланың ересек адамдармен қарым-қатынас жасап, өзінің есейгендігін байқатуы оның адами-этикалық жағынан да талап-тілегінің өскендігі деп санау керек. Ересек адамдармен салыстырғанды тәрбиеші мен балалар арасындағы өзара қарым-қатынас едәуір күрделі. Өйткені, мұндағы бірінші жақ-тәрбиеші толық қалыптасқан, мораль, этикалық жағынан жетілген, мінез-құлқы орныққан адам. Екінші жақ- балалар. Бұлар небары өз ұстазының сезімі мен ақыл-ойына ынтыққандар ғана. Тәрбиеші мен баланың ойлану, түсіну сипаттары да түрлі деңгейде. Ұстаздарға айдай анық құбылыс шәкіртіне нанымды бола бермейді. Кейде тәрбиеші мен оқушы бір құбылысқа, сөзге немесе қылыққа беретін бағалары да түрліше. Тіпті қарама-қарсы мәнде де болуы мүмкін. Ұстаз бен шәкірттер арасындағы қарым-қатынаста тартыстың туындауына ұстаздық методикалық тұрғыда қате жіберіп жаңылысуы, не оқу материалын тиянақты түсіндіре алмауы да себеп болады.
Балалардың жас ерекшеліктерін елемей, олардың құрдастарымен қарым-қатынастарының қыры мен сырына жете мән беріп, оларды жете бағаламау салдарынан болатын табыстар. Ал, балалартобы тарапынан тәрбиешіге қойылатын талаптар, олардың рухани тілектерін қанағаттандырмауға байланысты. Әдетте, мұндай жағдайда тәрбиеші балаларұжымынан өз бойын аулақ ұстап көпшілік-қоғам жұмыстарына сирек қатысады. Балалар ұжымының сан алуан жұмыстарына, ұжымдық пікірлерге жете мән бермейді. Мұндай жағдайда балалартарапынан ұстазға деген наразылық, қанағаттанбау сезіміне орай тартыстың туындауына себеп болады.
Балалардың даралық ерекшеліктеріне тән жағымсыз қасиеттері мен мінез-құлқына орай туатын тартыстар. Балалар арсындағы ұшқалақ мінезді, қызу қанды, айтқанынан қайтпайтын өжет, жан дүниесіеің шеңбері тар өзін қатар құрбыларынан жоғары санайтын балалар да бар.Олардың сөйлеген сөзі, істеген қылығы өзгелердің зығырданын қайнатып тұрады. Ондай балалармен қарым-қатынас жасау тәрбиешідерге оңай тие қоймайды. Негізгі мақсат мінезі ерекше балалармен қалыпты қатынас орнатудың тиімді әдісі - оларды ұжымдық өмірдің ыңғайына қарай бейімдеп, олардың іс-әрекеттерімен үйлестіру. Дегенмен, мұндай жағдайда ұстаз бен шәкірт арасындағы айырым шығатын жәйттер жиі болып тұрады. Мұндайда ұстамды ұстаздар шыдамдылық пен тапқырлық көрсетіп,қалайда шәкірттермен тиімді қарым-қатынас орнатудың әдіс-тәсілдерін ізденеді [10,11]. Жастардың мінез-құлқындағы жағымсыз қылықтарын жөндеуге күш жұмсап, әрбір баланың даралық ерекшеліктеріне баса көңіл аударады.
Тәрбиеші мен балалар арасында кейде бірін-бірі жете түсінбей өзара келіспеушілік сияқты қолайсыз жәйттер кездеседі. Мұндайда баланың даралық ерекшеліктері мен жан дүниесінің сырына терең бойлап, олардың мінез-құлық ерекшеліктерімен санасқан тиімді. Бала психикасының қарқынды дамып отыруына орай түрлі тілек талаптары мен қажеттіліктері, әрбір нәрсенің сырын білуге құштарлығы арта түседі. Тәлім-тәрбие ісінде баланың санасы мен ақыл-ойының дамуындағы саналы өзгерістерді ескеріп, оларды дұрыс жолға пәрменді бағыттап отыратын болса, онда шәкірт мінезінің ұнамды қасиеттерін бірізділікпен қалыптастыруға болады.
Ұстаздар мен шәкірттер арасында дұрыс қалыптаспаған қарым-қатынастар тәлім-тәрбие істерінің жемісті жүргізілуіне елеулі нұқсан келтіреді [12]. Мұндай жәйттер арнайы іздестірілген тәжірибелер арқылы анықталды. Біріншіден, бір кластағы балалардың жеке пән тәрбиешідеріне қатынасы; екіншіден, сабақ жүргізген пән тәрбиешілерінің ерекшеліктері; үшіншіден, балалардың жеке пәндерге деген ықылас-ынтасы;
Төртіншіден,тәрбиешідердің класс ұжымымен қарым-қатынасының сипат тәрбиеші мен балалар арасындағы кездесіп отыратын наразылық пен дау-дамайдың туындау себептерін психологиялық тұрғыдан ашып көрсетудің маңызды екендігіне жете түсініп, мектеп тәжірибесінен жинақталған материалдарды топтастыра отырып іздестірілді. Осы мақсатқа орай мектепте жүргізілген бақылау нәтижелері 4-кластан бастап, олар 6-класқа көшкенге дейінгі мерзім арасында іздестірілді. Мұндай бақылаудан тиісті қорытындылар жасау үшін 4-клас балалары таңдап алынды. Осы клас ұжымымен жүргізілген бақылау бойынша балалардың бәрін қамтып, олардың тәрбиешілеріне де түрліше көзқараста екенін байқатты. Мысалы, кейбір пән тәрбиешілері өз сабақтарын қызықты етіп ұйымдастырып өткізетін болса, онда сабақтарға балаларда белсене қатысып, өтілген материалдарды тиянақты меңгеруге ұмтылады. Ал, кейбір сабақтарда балалардың бір сыпырасы оларға енжарлықпен қатысып, кейбір реттерде оғаш қылық көрсетті [13]. Әдетте мұндай сабақтарда тәрбиеші мен балалар арасында наразылық тудыруға себеп болады. Мәселен, осы мектептің 5-класында өтілген орыс тілі сабағында кластағы балалардың басым көпшілігі бөгде нәрселермен шұғылданып, өзара дабырлап сөйлеп отырды. Тәрбиешінің тәртіпке шақырған ескертуіне де миығынан қарап немқұрайлы күйін байқатты.
Сабақты талдап, балалардың оғаш мінездерін көрсетудің басты себептері неде екеніне келсек, біріншіден, тәрбиеші класқа басшылық ету ролін көрсете алмады. Бұл оның даярлығындағы методикалық елеулі олқылылығын аңғартты. Екіншіден, тәрбиешінің өз қызметіне немқұрайлы қарайтынын көрсетті. Үшіншіден, балалардың бағдарламалық материалдарды тиянақты меңгеруінің тиімді жолдарын іздестірмейтінін сездірді. Керісінше, бұл сабақта балалардың ықылас-зейіні сабақтың бітуіне де бағытталды. Төртіншіден, балалардың мінез-құлқына байланысты көтермелеу мен кінәләу талаптары да орындалмады. Сөзі мен ісі бір жерден шықпады. Содан келіп тәрбиеші мен балалар арасында дау-дамай етек алады. Өйткені, бұл сабақта тәрбиешінің білім дәрежесінің төмендігі мен әдісінің шалалығы балалардың мұқтаж-тілектерін қанағаттандыра алмады.
Тәрбиешідер мен балаларарасында кездесетін наразылықтар мен керіс-жанжалдар тәрбиешінің жеке басындағы мінез-құлық мен қызметіндегі кәсіби ол қылықтарына байланысты екенін аңғартты[14].
Тәрбиешінің мінез-құлқы өз мамандығының талаптарына сай болса, онда мұндай қолайсыз жағдай болмас еді. Қолдан келгенше өзара қақтығыстар мен реніштерді тудырмаған жақсы. Ондай жәйттер кімге де болса абырой әпермейді. Болашақ ұстаздар мұндай жағдайлардың мән-жайын терең барлап түсінгені дұрыс.
Тәрбиешінің жеке басының жас жанға ететін ықпал оқулықтармен де, жақсы әдет - ғұрыпты құлаққа сіңіретін уағызбен де, жазалау және мадақтау жүйесімен де, ауыстыруға көнбейтін тәрбиелеушілік күшке ие.
(К. Д. Ушинский)
Тәрбиеші тәрбиеленушілердің күнделікті оқу - тәрбие жұмысын, демалыс уақытын ұйымдастырады. Ал мектепке дейінгі даярлық тобының тәрбиешісі мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелейді, мектепке даярлайды, отбасына көмектеседі. Тәрбиеші балалардың жақын досы болуы керек, ал еркелетуге сақтықпен қараған жөн. Бір баланы еркелету басқа балалардың қызғанышын тудырады. Дегенмен, балаларды еркелету де қажет. Тәрбиеші өз талабына ұқыпты болуы қажет. Бала тек адамның жеке басының тікелей тигізетін әсері арқылы ғана тәрбиеленеді. Мектепке дейінгі даярлық тобының тәрбиешісі жас ұрпақты жан - жақты дамытып тәрбие беру, оны өмірге еңбекке даярлауда педогогикалық білімді көпшілік арасына насихаттау сияқты әрі жауапты, әрі қадірлі қоғамдық міндеттер атқарады.
Мектепке дейінгі даярлық тобының тәрбиешісінің міндеттері:
а) Балаларды дұрыс тәрбиелеуді қамтамасыз етеді;
б) Өз тобындағы әрбір баланың қызығуы мен қажетіне ұқыптылықпен, қамқорлықпен қарайды;
в) Балалардың денсаулығын сақтауға, қорғауға байланысты дәрігер талабын орындайды;
г) Балаларды отбасында, балабақшада тәрбиелеу мәселелері туралы ата - аналармен жұмыс жүргізеді;
д) Балалармен жүргізілетін өз жұмыстары туралы жоспар құрады, есеп береді, әрбір сабаққа ұқыпты дайындалады.Балалар тобын тәрбиеші мектепке шығарып салғанға дейін жетелейді.
Тәрбиеші жас ұрпақтың бойына тәрбиенің алғашқы негіздерін қалыптастыра алатын, адамгершілігі жоғары, мәдениетті, ғылым жетістіктерін дұрыс бағалай алатын, әдебиет пен өнердің, техниканың даму жайын жақсы білетін, оның түсіндіре алатын адам болуы керек. Тәрбиешінің мәдениеттілігінің көрсеткіші - әдепті, қоғамдық орындарда өзін сыпайы, еркін ортаға лайықты ұстай білуі, өнегелі, тәртіпті, сүйкімділігі, адамдармен өзара сыйластыққа, адалдыққа негізделген қарым - қатынасы. Ондай тәрбиешіні балалар жақсы көреді, сыйлайды, құрметтейді, оған жақын жүргісі келеді, оның балалар арасында беделі зор болады [15].
Тәрбиешінің жеке басының үлгісі - жас ұрпақ тәрбиесінде ең әсерлі әдістердің бірі, өйткені балалар тәрбиешіге барлық жағынан еліктейді. Сол себеппен де ол үнемі жинақты, таза, ұқыпты жүріп, сөйлеген сөзі мәнді, ойлы әдемі, салмақты келіп, асықпай, байыппен сөйлеуі керек. Бала еліктегіш болғандықтан, жақсыны да, жаманды да тез қабылдайды.
Тәрбиешіге қойылатын талаптар:
Тәрбиеші болатын адам өзінің мінезін, жүріс - тұрысын жөнге салып, балалар іс - әрекетін дұрыс ұйымдастыра білуі керек;
Арнаулы білім, білік пен іскерлік - дағдыны меңгеруі керек;
Баламен еркін, жақын тарта сөйлесе білуі керек;
Ол өзінің көзқарасымен, ым - ишарасымен де өз ойын балаға жеткізіп, түсіндіре алуы керек;
Жұмысты ұйымдастыра біле, тиісті жерінде қатал талап қоя алатын болуы, кейде әзілдесіп, тиісті жерде көңіл аудара алатын болуы шарт;
Тәрбиешінің әрбір қимылы, жүріс - тұрысының өзі балаларға өнеге, тәлім - тәрбие берерліктей болуы тиіс.
Жаңашыл педогог Ш. А. Амонашвили тәрбиешіге төмендегідей талап қояды: педогог - тәрбиеші әріптестеріне мейрімді, жылы шырайлы, ықыласты болуы керек, әріптестерімен қарым қатынас жасаудың әдебін, дауыс сарынын, жылы үнін игеру керек, әріптестерінің табысына қызғанышпен, күншілдікпен қарауға құқы жоқ, әріптестерімен өз тәжірибесін бөлісуге міндетті, әріптестерінен үйренуге ұялмауы керек, әріптестеріне жоғарыдан менсінбей қарауға құқы жоқ, әріптестерінің ар - намысын, атақ - даңқын сақтауы керек, балаға байланысты отбасы құпиясының бәрін білу керек, бірақ оны ешкімге шашпауы тиіс [16].
Тәрбиеші - тәрбиешітың бейнесі:
Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен білім беру мазмұны, әдіс - тәсілдерін жетік білуі;
Материалды түсінікті жеткізе білу;
Балалардың оқу тәрбие жұмыстарын дұрыс ұйымдастыра білуі және баланың іс - әрекетін дұрыс бағалай білуі;
Тәжірибелік білім - білік дағдыларды қалыптастыра білуі;
Өзінің іс - әрекетін сыни тұрғыдан бағалай білу қабілеті;
Кәсіби біліктілікті жетілдіре білу қабілеттілігі;
Балалармен дұрыс қарым - қатынас орнықтыра білу;
Ата - аналармен тіл табыса білу;
Сөйлеу мәдениеттілігі.
1.2 Эмпатияның психологиялық-тәрбиешіикалық ерекшеліктері
Эмпатия (лат.empatheіa ) - өзге адамдардың жан дүниесін түсіну мен жай-күйін ұғыну қабілеттілігі. Эмпатия адам бойында жиі кездесетін, өзіндік мән-мағынасы бар ерекше сезім. Оның айқын көрінісі - өзге адамдардың қайғы-қасіреті мен қиыншылықтарына ортақтасып, оларға жанашырлық білдіру, сол арқылы өзгенің ауыр психикалық жай-күйін өз басынан кешіргендей халге түсуі. Эмпатияны алғаш рет АҚШ психологы Э.Титченер (1867 - 1927) зерттеді [17]. Ол философиядағы "ұнату" сезімінің теориялық негіздеріне сүйене отырып, жанашырлық сезімнің салыстыру мен ұқсату тәсілдерімен түсіндірілетін танымдық негіздерін ашып көрсетті [18]. Сол арқылы адамның күйзеліске түсу себептерін ғылыми тұрғыда жүйелеп шықты. Cезімнің адам бойында жиі кездесетін, өзіндік мән-мағынасы бар ерекшелігі. Эмпатия адамның өзгелер қайғы қасіреті жағдайлар мен қиыншылықтарға ұшырағанда, оларға жанашырлық білдіріп, солардың ауыр халінің өз басына түскендей көңіл күйде болуы. Эмпатия өзге адамдардың жан дүниесінің сыры мен күй-жайын білу қабілеттілігі және оған жанашырлық білдіру. Эмпатия айқын көрінісі -- идентификация. Бұл адамның өзге адамның психикалық жай-күйін өз басынан кешіргеңдей халде болуы.
Эмпатия дегеніміз гректің patho сөзінен шыққан (күшті терең сезім, қайғы- қасырет сезімінен жақын). Префике em ішке бағыттау дегенді білдіреді. Эмпатияның алғашқы түсініктері философиялық пән этика жәнеэстетикамен және басқа симпатия деген атқа ие болады. Ежелгі гректер симпатия сөзіне космсстық мән берген, заттардың рухани жалпылаған, адамдардың бір- біріне көңіл білдіруін айтқан [19]. ХVІІ-ХІХ ғасыр Смит Спенсер және Шопенгауэрдің философиялық- этикалық жүйесінде адамдар арасындағы өзара қарым-қатынастарды реттейтін ар-ұят, әділеттілік, альтруизм сұрақтарына жауап беретін, симпатия адам жанының қасіреті ретінде қарастырылады. Эмпатияның жиі кездесетін үш анықтамасы бар:
1. Басқа адамдардың сезімдері мен қажеттіліктерін түсіну.
2. Табиғатты, өнер объектісін оқиғаны сезіну.
3. Психотерапевтің кәсіби қасиеті.
Шығармашыл мұғалім - зиялы тұлға. Оның сыртқы келбеті ұқыптылық пен жарасымдылықпен сипатталады, тәрбиешіикалық әдебі жоғары, басқаны түсіне біледі. Прогрессивті алдыңғы қатарлы ойларды уағыздаушы, сыни ойлау деңгейі жоғары, өзгенің ойын, өзгенің пікірін, құрметтей біледі, ұстамды. Өз білімін тұрақты көтеріп отырумен жүйелі айналысады, өз жұмысына рефлексия жасауға қабілетті. Эрудициясы, жалпы эмпатиясы жоғары, эстетикалық талғам және көркемдік эмпатиясы жинақталған. Ол саясаттағы, ғылымдағы, өнердегі барлық жаңалық пен озық ойларға қызығушылық танытып отырады. Зиялы тұлға ретінде өз бойына адамзат эмпатиясындегі ең жақсы үлгілерді жинақтайды.
Шығармашыл мұғалім - рухани бай тұлға. Оның рухани байлығы алдымен балаға деген махабатында, жоғары адамгершілігінде және арлылығы мен ұяттылығында байқалады. Оның ізгіліктілігі қайрымдылылығы, барлық тіршілік иелеріне, ең алдымен бабаларға деген сүйіспеншілігінен байқалады. Ол кезкелген уақытта өз балаларына, жалпы балалрға көмекке келуге әзір. Өзгеше ойлайтын адамдарды құрметтейді, өз көзқарасына сәйкес келмесе де ол адамдардың қалыптан тыс ойларын түсінуге деген төзімділігі шексіз. Әртүрлі ұлт, дін, эмпатия өкілдеріне бірдей сыйластықпен қарайды. Оның тек балалармен ғана емес,ата - аналармен, әріптестерімен ынтымақтаса алу қабілеті зор. Психологиялық мұғалімнің шығармашылығын дамытудың қысқаша формуласын тәжірибе + сол тәжірибенің рефлексиясы= даму түрінде ұсынады [20]. Г.С.Сухобская мен Ю.В. Кулюткин екеуі бірлесе жазған тәрбиешіика оқулығында бұл үрдісті сипаттай отырып, оның мұғалімнің кәсіби әрекетінің өн бойында мына төмендегідей жағдайда байқалатындығы айтылды: біріншіден - тәрбиешінің,балалардың ойын, сезімдері мен іс - қимылдарын түсіну бағытындағы әрекеттесуінде; екіншіден - балалардың жас ерекшеліктері, даму мүмкіндіктерін ескере отырып оқыту үрдісінің мақсаттарын анықтау мен жобалауда; үшіншіден - оның өз әрекетін, сол әрекеттің субьектісі ретіндегі өзін талдауда. Тек сонда ғана тәрбиешінің тәрбиешіикалық әрекетінде шығармашылыққа жол ашылады.
Дәстүрлі тәрбиешітар оқытушы ролі оқушы ролімен салыстырғанда ерекше мән берледі. К. Роджерстің көзқарасы бойынша мұғалімнің басты міндеті балаларды оқу процесіне итермелеу және оны жеңілдету болып табылады, яғни класста сәйкес интелектуалды және имоционалды жағдайды орнату, психологиялық қолдауды байқату [21].
Білім беру оқушыға қандай да бір мәселені шешуге игерлендіретін түрде құрылып, жоспарлануы керек.
Егер сабақта жағымды психологиялық атмосфера орын алса ғана қарым - қатынас өз мақсатына жетеді. Нәтижеге жеткен соң, сіз класқа енгеніңізбен сізді олар жылы қабылдайды, және сіз сабаққа дайындалуға жағымды көңіл күй орын алғанын сезінессіз де, тыныш, білдіртпей аудиторияға даусыңызды басым шығарып амандасасыз. Дауыс, жест, жүріс бұл жерде маңызды орын алатынын еске алғаныңыз жөн. Жүрісіңіз жеңіл болғанын қадағалаңыз. Бәрі қарапайым , әрі шынайы болуы керек. Балалар арасымен алға - артқа жүріп жаймен ғана персоналды ескертулер жасаңыз. Үстіге отырарда ондағы этиканы қадағалаңыз. Әрі киім стилін де ескерген жөн. Киміңізде жұмсақ түстер болғаны жақсы. Әрине формаңызды ұстағаныңыз дұрыс, балалардың сізді олпы - солпы көрмегені абзал, шаршағаныңызға қарамастан сыпайылық сіздің қылығыңыздың стильіне айналуы керек .
Талапшылардың ұсақ түйікке көп байланыспауы керек, десе де мұғалім сабақ мазмұнына әсер ететін заттарды ескеріп отырғаны жөн.
Талап қою мәнері қонымды әрі нақты болуы керек. Бұл жерде айқай, қатты сөйлеу, т.с.с. аулақ болуы керек. Яғни мұғалім өз талаптарында асықпағаны абзал, соның ішінде жалпыға міндетті ережелер бекітуде. Максималды шыдам көрсету керек, дегенменде шыдамның да шегі бар. Талапшылдық нақтылай және тереңдей түсуі үшін де қажет. Мұндай ұмтылыстар бұған үйренбегендерді мазалауы мүмкін. Бұл мазасыздықты жою керек. мынандай етіп ескертуге болады: Менің қайталай бергенімді кешіріңдер, десе де мұны бұдан да жақсы етуге болады, егер... т.с.с..
Мұндай талапшылыдық өз талаптарының орындалу мүмкіндігін еш ренішсіз дұрыс қабылдау мүмкіндігін көрсетеді [22].
Балалар мазасыздығы оқушымен контакт сенімді, бекем, сабақтарда жоғарламайды. Сабақ атмосферасы барлық оқу жылы басты тәрбиелеушілер мен контакт ерекшелігімен анықталады.
Қарым - қатынас стильі тәрбиеші және балалардың әлеуметтік психологиялық өзара әрекетінің индивидуалды - типологиялық ерекшелігі. Қарым - қатынас стильінің көрінісі:
а) мұғалімнің коммуникативті мүмкіндіктерінің ерекшеліктері;
б) тәрбиеші пен тәрбиеленушінің өзара әрекетінің сипаты;
в) тәрбиешінің шығармашылық даралығы;
г) оқу ұйымиының ерекшеліктері.
Мұнда тәрбиеші балалар мен қарым - қатынас стилі әлеуметтік және өнегеліу ұйымдастырылғаны ескеру керек. Ол әлеуметтік - этикалық қоғам құрылымына ие.
Педагиогикалық қарым - қатыныастың стильі кең атарлған.Әкестілік негізіндегі қарым - қатынас, яғни шығармашылық іс - әрекетпен әуестену (Юсупов бойынша - бірікке шығармашылық). Бұл стиль негізінде жоғары кәсіпкерлік пен оның этикалық құрылымының бірлігі жатыр. Бұл қарым - қатынастың іс - әрекетті - диологтық схемасы тәрбиеші пен оқушыны паритетті күйге түсіреді. Мұндай стиль негізінде балалармен өзарақатынас жүйесін құралады. Достық лорналасудағы тәрбиешіикалық қарым - қатынас өнімді болып табылады. Оның негізінде қарым - қатынас бойынша әріптес тұлғасына, аудиторияға қызығушылық, әрбіріне сыйлы қатынас жатыр [23]. Мұндай қарым - қатынас түрін (стилін) сәтті біріккен оқу - тәрбие іс - әрекетінің алғышарты ретінде қарастырады. Белгілі бір деңгейде ол жоғарыда көрсетілген қарым - қатынас стилін дайындайды. Достық пен әуестілік қарым - қатынас стилі, өзара тығыз байланысты. Әуестілік жалпы түрде - достыө көзі. Тәрбиеші тәрбиеленушілермен өзара қатынас жүйесі туралы айта отырып А. С. Макаренко тәрбиеші бір жағынан үлкен жолдас, бір жағынан бірлескен іс -әрекет мүшесі ретінде көрінуі керек деп тұжырымдады [24].
Тәрбиеші мен тәрбиеленушінің және олардың мінезін игерлендіретін өзара қатынастың достық стильін біріккен шығармашылық іс - әрекетпен әуестену негізінде кез келген эмоционалды көңіл - үй сияқты тәрбиешіикалық құрылым қарым - қатынас процесінде белгілі бір шекке ие болуы керек, ол тәрбиешінің балалармен өзара қатынасының жалпы жүйесіне қайшы келмеуі керек, қарым - қатынас дистанция ең кең тараған (Юсупов бойынша дистанция). Оның мәні шынында, яғни бала мен балалар ретінде дистанция көрінеді. Бірақ мұндада бір өлшемді сақтау керек. Дистанцияның шпертрофтылығы барлық жүйкенің формализациясына, балалар мен оқытушының психологиялық өзара әсеріне әкеліп соғ,ады, шынайы шығармашылық атмосферасын құруға кедергі болады. Дистанция оқытушы мен баланың өзарақатынас жүйесінде болуы керек. Ол қажетті. Дистанция тәрбиешітың жетекші рольі көрсеткіші ретінде көрінеді, оның авторитетінде құрылады. Авторитет дистанцияның механикалық орнатылуы арқылы емес, біріккен шығармашылық іс - әрекетпроцесінде өзара түсіністік арқылы қоол жеткізілуі керек. А. А. Бодалев пен Л. И. Криволапов мәліметтері бойынша қалыпты қанағаттану және қуаныш күйі мектеп жасындағы жеткіншектермен өзара қарым - қатынасында жемократиялық принципі ұстанатын тәрбиеші жетекші орын алатын класс ұжымында оқитын балаларда жиі көрінеді[25].
Тәрбиешінің балалармен қарым - қатынасының демократиялық формасы оқу - тәрьбие процесінің эффективтілігіне жағымды әсер етеді. Ол жемісті біріккен іс - әрекет үшін қажет балалар мен тәрбиешітың әлеуметтік - психологиялық бірлігін құрайды. Қарым - қатынас дистанция белгілі бір деңгейде жағымсыз қарым - қатынас формасына өтпелі этап болып табылады (қарым қатынас устранение) [26]. Бұл қарым - қатынас түрі біріккен іс- әрекет әуестілігі негізінде желісті қарым - қатынасты құру қиын. Ол өз мәні бойынша тек коммуникативті қарым - қатынасты құрмай ғана қоймайды, ал тәрбиешілер қарым - қатынасты өзара түсіністік туғызатын, біріккен шығармашылық іс - әрекетке қажет достық сүйгіштілікпен айырады.
Балалармен жұмыста қарым - қатынас - (заиырывание) ерекше жағымсыз ролді көрсетеді. Мәні бойыншв қарым - қатынастық бұл пипті балаларда жалған, оңай авторитетке қол жеткізуге ұмтылуы жауап береді. Бұл стильдің тууы бір жағынан баланың балалармен тез контакт орнатуға ұмтылысымен, екінші жағынан қажетті жалпы тәрбиешілердің және коммуникативті мәдениет, дағдының, кәсіби коммуникативті іс - әрекет тәжірибесінің жоқтығымен байланысты.
А. С. Макаренко мұндай махаббатың соңынан түсуді талқыға салды,. Ол былай деді: Мен өз көмекшілерімді сайлай отырып, мен оларды ең аз дегенде сүйекті тәрбиеші болу керектігіне түсіндірдім [27]. Мен әрқашан балалар сүйіспеншілігіне бөленгенім жоқ, сондықтан өз қанағаты үшін тәрбиешітың бұл махаббаты ұйымдастыруы қылмыс емес. Бұл махаббаттың ізіне түсу, онымен мақтану, бұл тәрбиеші мен тәрбиеге кері әсер етеді. Мен өзге мен өз достарымды мұның біздің шерімізде болмауына сендірдім...
Махаббат сіздің еш күш жіберуіңіз, байқатпай ешсен. Егер адам мақсатынан махаббаты көрсе, бұл жаман болады.
Қарым - қатынас - (золырывание) бақылау көрсетіп отырғандай мынаның нәтижесінде пайда болады:
а) тәрбиешінің өз алдындағы жауапты тәрбиешілер тапсырманы түзету;
б) қарым - қатынас дағдысының жоқ болуы;
в) класпен қарым қатынастағы шиеленіс және балалармен контакт орнату тілегі.
Мұндай қарым - қатынас стильі тәрбиешіта кәсіби қарым - қатынас дағдысының болмауынан қарым қатынас түбіртектеніп қалуымен қауіпті .
Қарым - қатынас стилі мен ұжымның психологиялық клиамты тікелей бір - бірімен тәуелді.
Қарым - қатынас стильі оқу - тәрбие іс - әрекетінің нәтижелігін анықтайтын ұжымдағы эмоционалды әсер етеді.
Жоғарыда қарым - қатынас ситльі кластағы интелектуалды және эмоционалды жағдайға, психологиялық қолдану атмосферасында әсері ететіндігін айтып өттік. К. Роджерс оқытушы класста келесі принциптерге сүйене отырып қажетті атмосфераны құра алады деп санайды:
1. Оқу басында және кейін тәрбиеші балаларға деген өз сенімін көрсете білу керек;
2. Ол балаларға топ алдында және әрбірінің алдындағы мақсат пен міндетті қою және бекітуде көмектесуі керек;
3. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz