Мектепке дейінгі балалар шығармашылығы дамуының психологиялық жағдайлары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Бастауыш класс оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастырудың теориялық негіздер ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Қабілеттің психологиялық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Бастауыш класс оқушыларының психикалық даму ерекшеліктері ... ... .
1.3. Оқушының шығармашылық қабілетін дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Бастауыш класс оқушыларының шығармашылық қабілетінің дамуын эксперименталды зерттеу.
2.1. Эксперименталды зерттеудің мақсаты, міндеттері, әдістемесі ... ... ... ... ...
2.2.Эксперименталдық зерттеулердің нәтижелерін сандық және сапалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Бастауыш класс оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастырудың теориялық негіздер ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Қабілеттің психологиялық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Бастауыш класс оқушыларының психикалық даму ерекшеліктері ... ... .
1.3. Оқушының шығармашылық қабілетін дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Бастауыш класс оқушыларының шығармашылық қабілетінің дамуын эксперименталды зерттеу.
2.1. Эксперименталды зерттеудің мақсаты, міндеттері, әдістемесі ... ... ... ... ...
2.2.Эксперименталдық зерттеулердің нәтижелерін сандық және сапалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Зерттеудің өзектілігі. Әрбір қоғамның әлеуметтік – экономикалық даму деңгейі, сол қоғамдағы жеке адамның шығармашылық потенциалына байланысты. Олай болса, егеменді еліміз Қазақстанда шығармашылық жеке адамды дайындау қажеттігі туындап отыр. Қазіргі кезде қоғамдағы қарқынды өзгерістер жыл сайын жаңа өмір салтын құруда. Осыған орай, қоғамның жаңа талап-тілектері мен әлеуметтік сұранысын қамтамасыз ету мақсатында творчестволық тұрғыда ойлаушы, тәуелсіз жеке адамды, дербес шешім қабылдауға бейім ұрпақты тәрбиелеу – бүгінгі күнде аса маңызды мәселе болып отыр. Шығармашылық жеке адамды қалыптастыру педагогикалық психология ғылымының кейбір жақтарын жаңаша қарауды талап етеді.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында білім беру жүйесінің жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған ролі атап көрсетілсе, осы заңның 41-бабында: «педагог қызметкерлер оқушылардың мемлекеттік білім беру стандартында көздеген деңгейден төмен емес білім, білік, дағды алуын қамтамасыз етуге, жеке шығармашылық қабілеттерінің көрінісін, дамуы үшін жағдай жасауға міндетті», - делінген (1).
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептердің дамуында жағымды өзгерістер және оқыту мен тәрбиелеу ісінің ұтымды жақтары ашылып жатқанымен, оқушылардың жеке басының шығармашылық жақтарына терең үңіле бермейміз.
Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекеті мен оқудан тыс уақытындағы іс-әрекетінде шығармашылық қабілетін дамыту - өскелең буынға тәлім-тәрбие берудегі күрделі психологиялық әрекет болып табылады. Шығармашылық қабілеттің дамуы оқушылардың интеллектісін дамытумен байланысты екендігін негізге ала отырып, оқу үрдісін тиімді ұйымдастырудың, іс-әрекеттің субъектісінің творчестволық сапалық ерекшеліктерінің, сабақ кезінде және сабақтан тыс кездерінде диагностикалық және творчестволық тапсырмаларды ұтымды қолданудың мәні зор. Қазіргі кезде мектептердегі білімдер жүйесінен бір дағдарыс кезеңдерін көруге болады. Мұның мәні – оқыту әдіс-тәсілдерінің жеткіліксіздігі емес немесе мектеп өмірін басқаша ұйымдастыру емес. Бүгінгі күннің негізгі талабы – білімді адамды әлемнің бүтіндей бейнесін қабылдай алатын, шығармашылық таныммен тікелей қатынас жасай алатын жаңаша ойлай алатын шығармашылық адамға айналдыру.
Балаларға әлемнің көп бейнелі жақтарын шығармашылық таным негізінде қабылдай алу қабілетін дамыту қажет /2/. Осының негізінде интеллектуалды, креативті (творчестволық қабілетті) ұрпақты тәрбиелеп оқыту, педагогикалық психологияның маңызды мәселелерінің бірі деп білеміз. Педагогикалық психология тұрғысынан шығармашылық іс-әрекетті зерттеу, соның бір тарауы шығармашылық қабілет мәселесі аса маңызды сұрақтардың бірі.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында білім беру жүйесінің жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған ролі атап көрсетілсе, осы заңның 41-бабында: «педагог қызметкерлер оқушылардың мемлекеттік білім беру стандартында көздеген деңгейден төмен емес білім, білік, дағды алуын қамтамасыз етуге, жеке шығармашылық қабілеттерінің көрінісін, дамуы үшін жағдай жасауға міндетті», - делінген (1).
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептердің дамуында жағымды өзгерістер және оқыту мен тәрбиелеу ісінің ұтымды жақтары ашылып жатқанымен, оқушылардың жеке басының шығармашылық жақтарына терең үңіле бермейміз.
Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекеті мен оқудан тыс уақытындағы іс-әрекетінде шығармашылық қабілетін дамыту - өскелең буынға тәлім-тәрбие берудегі күрделі психологиялық әрекет болып табылады. Шығармашылық қабілеттің дамуы оқушылардың интеллектісін дамытумен байланысты екендігін негізге ала отырып, оқу үрдісін тиімді ұйымдастырудың, іс-әрекеттің субъектісінің творчестволық сапалық ерекшеліктерінің, сабақ кезінде және сабақтан тыс кездерінде диагностикалық және творчестволық тапсырмаларды ұтымды қолданудың мәні зор. Қазіргі кезде мектептердегі білімдер жүйесінен бір дағдарыс кезеңдерін көруге болады. Мұның мәні – оқыту әдіс-тәсілдерінің жеткіліксіздігі емес немесе мектеп өмірін басқаша ұйымдастыру емес. Бүгінгі күннің негізгі талабы – білімді адамды әлемнің бүтіндей бейнесін қабылдай алатын, шығармашылық таныммен тікелей қатынас жасай алатын жаңаша ойлай алатын шығармашылық адамға айналдыру.
Балаларға әлемнің көп бейнелі жақтарын шығармашылық таным негізінде қабылдай алу қабілетін дамыту қажет /2/. Осының негізінде интеллектуалды, креативті (творчестволық қабілетті) ұрпақты тәрбиелеп оқыту, педагогикалық психологияның маңызды мәселелерінің бірі деп білеміз. Педагогикалық психология тұрғысынан шығармашылық іс-әрекетті зерттеу, соның бір тарауы шығармашылық қабілет мәселесі аса маңызды сұрақтардың бірі.
Мектепке дейінгі балалар шығармашылығы дамуының психологиялық жағдайлары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Бастауыш класс оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастырудың теориялық негіздер ... ... ... ... ... ... ... ...
0.1. Қабілеттің психологиялық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
0.2. Бастауыш класс оқушыларының психикалық даму ерекшеліктері ... ... .
0.3. Оқушының шығармашылық қабілетін дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Бастауыш класс оқушыларының шығармашылық қабілетінің дамуын эксперименталды зерттеу.
2.1. Эксперименталды зерттеудің мақсаты, міндеттері, әдістемесі ... ... ... ... ...
2.2.Эксперименталдық зерттеулердің нәтижелерін сандық және сапалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Әрбір қоғамның әлеуметтік - экономикалық даму деңгейі, сол қоғамдағы жеке адамның шығармашылық потенциалына байланысты. Олай болса, егеменді еліміз Қазақстанда шығармашылық жеке адамды дайындау қажеттігі туындап отыр. Қазіргі кезде қоғамдағы қарқынды өзгерістер жыл сайын жаңа өмір салтын құруда. Осыған орай, қоғамның жаңа талап-тілектері мен әлеуметтік сұранысын қамтамасыз ету мақсатында творчестволық тұрғыда ойлаушы, тәуелсіз жеке адамды, дербес шешім қабылдауға бейім ұрпақты тәрбиелеу - бүгінгі күнде аса маңызды мәселе болып отыр. Шығармашылық жеке адамды қалыптастыру педагогикалық психология ғылымының кейбір жақтарын жаңаша қарауды талап етеді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру жүйесінің жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған ролі атап көрсетілсе, осы заңның 41-бабында: педагог қызметкерлер оқушылардың мемлекеттік білім беру стандартында көздеген деңгейден төмен емес білім, білік, дағды алуын қамтамасыз етуге, жеке шығармашылық қабілеттерінің көрінісін, дамуы үшін жағдай жасауға міндетті, - делінген (1).
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептердің дамуында жағымды өзгерістер және оқыту мен тәрбиелеу ісінің ұтымды жақтары ашылып жатқанымен, оқушылардың жеке басының шығармашылық жақтарына терең үңіле бермейміз.
Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекеті мен оқудан тыс уақытындағы іс-әрекетінде шығармашылық қабілетін дамыту - өскелең буынға тәлім-тәрбие берудегі күрделі психологиялық әрекет болып табылады. Шығармашылық қабілеттің дамуы оқушылардың интеллектісін дамытумен байланысты екендігін негізге ала отырып, оқу үрдісін тиімді ұйымдастырудың, іс-әрекеттің субъектісінің творчестволық сапалық ерекшеліктерінің, сабақ кезінде және сабақтан тыс кездерінде диагностикалық және творчестволық тапсырмаларды ұтымды қолданудың мәні зор. Қазіргі кезде мектептердегі білімдер жүйесінен бір дағдарыс кезеңдерін көруге болады. Мұның мәні - оқыту әдіс-тәсілдерінің жеткіліксіздігі емес немесе мектеп өмірін басқаша ұйымдастыру емес. Бүгінгі күннің негізгі талабы - білімді адамды әлемнің бүтіндей бейнесін қабылдай алатын, шығармашылық таныммен тікелей қатынас жасай алатын жаңаша ойлай алатын шығармашылық адамға айналдыру.
Балаларға әлемнің көп бейнелі жақтарын шығармашылық таным негізінде қабылдай алу қабілетін дамыту қажет 2. Осының негізінде интеллектуалды, креативті (творчестволық қабілетті) ұрпақты тәрбиелеп оқыту, педагогикалық психологияның маңызды мәселелерінің бірі деп білеміз. Педагогикалық психология тұрғысынан шығармашылық іс-әрекетті зерттеу, соның бір тарауы шығармашылық қабілет мәселесі аса маңызды сұрақтардың бірі.
Әрбір жеке адамның шығармашылық қабілетінің дамуының жоғары жетістігі, тек сол адамның ғана жеке басының даму көрсеткіші емес, бұл қоғам дамуында да, өркендеуіне де едәуір әсер етеді.
Біз зерттеу жұмысымызда бастауыш мектеп кезеңін алып отырған себебіміз, шығармашылықты жеке адам ретінде дамуына бұл кезеңнің мәні зор. Сондай-ақ қабілетті балалардың шығармашылық потенциялын дамытуда оқыту жүйесіне бірқатар өзгерістер енгізу, оқыту үрдісін біршама жаңаша ұйымдастыруды да негізге алу қажет.
Бастауыш мектеп оқушыларының шығармашылық қабілетінің дамуы оқу барысын дұрыс ұйымдастырумен байланысты. Мектеп мұғалімдері көп жағдайда оқушылардың пәнге байланысты жаңа материалды дұрыс меңгеріп, сабақ үлгерімінің жақсы көрсеткіштеріне қанағаттанып қояды да, олардың айрықша, стандартты емес шешім қабылдауына, творчестволық белсенділігіне жағдай жасай бермейді.
Бастауыш мектеп оқушыларының қызығулары заттық әлеммен байланысты. Оларға тән жағдай үлкендерге бағдарлану, яғни оларға еліктеу, үлкендерді үлгі тұту ерекшеліктері педагог үшін күшті дамыту құралы болып табылады. Соның негізінде балалардың шығармашылық және интеллектуалды даму деңгейлері жоғарылап қана қоймайды, әрі олардың мінез-құлқындағы жағымды өзгерістер де жүзеге асырылады.
Қазақша оқитын бастауыш мектеп шәкірттерінің тұйықтық, жасқаншақтық қасиеттері, олардың бойындағы шығармашылық потенциалдарын үнемі жарыққа шығара бермейді. Олай болса, шығармашылық қабілеттің физиологиялық негізін сипаттауда әрбір бала белгілі бір нышанымен туылатындықтан, ал оның дамуы кейінгі дамытушылық жағдайларға байланыстылығын басшылаққа алу қажет болады.
Зерттеудің өзектілігі шығармашылық жеке адамды дамыту қажеттілігінен туындап отыр. Зерттеу жұмысы жеке адамның шығармашылық мүмкіншілігінің дамуы - креативті дамумен интеллектуалды дамудың байланысты екендігін, шығармашылық таным негізінде жеке бастық даму сапаларымен, объектіге деген творчестволық танымды тұтастық жүйесінде мәнді қабілеттер мен қажеттіліктерді таратуға бағытталған творчестволық іс-әрекеттің негізінде қарастыруды өзіне мақсат етіп қойды.
Зерттеудің мақсаты: Мектепке дейінгі балалардың шығармашылық қабілетінің дамуы мен интеллектуалды дамуының өзара байланысын және творчестволық танымдағы негізгі жеке бастық құрылымдардың байланысын ашу. Соның негізінде шығармашылық қабілетті дасытудың психологиялық ерекшеліктерін көрсету.
Зерттеу объектісі: Ақтөбе қаласындағы № 1 орта мектептің даярлық класы.
Мектепке дейінгі балалардың (5-6 жас) шығармашылық жеке адам ретінде даму процесі.
Зерттеу пәні. Оқыту процесінде мектепке дейінгі балалардың шығармашылық қабілетінің дамуы мен интеллектісінің даму динамикасы.
Зерттеу жұмысының негізгі болжамы. Жеке адамның шығармашылықты потенциалды дамуының бір белгісі - креативтіліктің дамуы интеллектуалды дамуға тәуелді болады, әрі шығармашылық іс-әрекетке деген орнықты мотивация дамиды.
Негізгі болжам жанама жорамалдармен нақтыланды:
oo креативтілік - жеткілікті түрде жоғары дамыған интеллект негізінде дамиды, жеке адамның интеллектуалды және шығармашылық қабілеттері (креативтілігі) өзара байланысты;
oo арнайы ұйымдастырылған оқу барысында объектіге деген шығармашылық таным сипаттамалары (синтездеуге деген бағдар тұтастық деңгейлері) неғұрлым жоғары болса, креативтілікте (шығармашылық қабілетте) соғұрлым жоғары болады.
Зерттеу мақсаты мен ұсынылған болжамдарға сәйкес төмендегідей міндеттер қойылды:
oo шығармашылық қабілет ұғымдарын теориялық және эмпирикалық тұрғыдан зерттеу;
oo мектепке дейінгі балалардың творчестволық мүмкіндіктерін дамытуға негіз болатын - шығармашылық қабілетті бала моделін жасау және шығармашылық жеке адамды тәрбиелеуші творчестволы ұстазды дамыту мақсатын көздеген оқу-практикалық жұмыстарын ұйымдастыру;
oo қазақ мектептеріндегі бастауыш мектеп оқушыларының интеллектуалды даму деңгейі мен творчестволық қабілетінің дамуын эксперименталды зерттеу;
oo шығармашылық қабілеттің нәтижелі болу белгілерінің бірі жеке адамның объектіге деген шығармашылық таным сиапттамаларын эмпирикалық зерттеу;
oo орыс тілдеріндегі шығармашылық және интеллектіні зерттеу тестерін қазақ бастауыш сынып оқушыларына арнайы арнып бейімдеу және нұсқау дайындау, оны қолданудың практикалық мүмкіншілігін бағалау. Соның көмегімен арнайы оқу жүйесін қалыптастырып, балалардың шығармашылық жеке адам ретінде дамуына ықпал ету.
Зерттеудің әдіснмалық және теориялық негізі. Шығармашылық қабілетті зерттеу мәселесіне Л.С.Выготскийдің, А.Н.Леонтьевтің, Б.М.Тепловтың іс-әрекеттік ықпал және адамды тұтастай жүйеде қарастыратын концепциялары, шығармашылық ойлаудың дамуы - оқушыларға дидактикалық ұйымдастырылған қарым-қатынаста белсенділікті тәрбиелеудің негізінде жүзеге асатындығы туралы Матюшкиннің концепциясы, творчество психологиясында жиі айтылып жүрген Л.Л.Гурова, Д.Б.Богоявленская тағы басқалардың жеке адамның когнитивті және жеке бастық аспектілерін арақатыстыру концепциялары, В.В.Давыдов, Н.А.Менчинскаяның проблемалық оқыту концепциясы, шығармасы - жеке адамның өздігінен дамуы дейтін гуманистік ықпалдары (К.Роджерс, А.Маслоу) негіз болды. Зерттеуге әдістемелік өзек болған еңбектер - Б.Г.Ананьев, В.С.Мерлин, П.Я.Пономарев, П.Торренс, Дж.Гильфорд, Дж.Рензулли, Э.Боно, Н.Н.Палагина, С.М.Жақыпов, Қ.Р.Рақымбеков, С.Қ.Бердібаева, М.О.Резванцева т.б. жұмыстары болды.
Зерттеу әдістері мен әдістемелері. Зерттеуге қойылған мақсаттарды шешу мен болжамдарды тексеруге бір-бірін толықтырушы және бірін-бірі тексеруші әдістер қолданылды: шығармашылық қабілет мәселесі бойынша еліміздегі және шетелдердегі әдебиеттерге теориялық талдау әдісі, зерттеудің ұйымдастырушылық әдісі ретінде салыстырмалы әдіс, шығармашылық қабілет пен интеллектінің даму деңгейін бағалауға арналған анықтаушы әдістері: Равен (А формасындағы) Д.Векслер, П.Торренс әдістемелері, жеке адамның дайын базалық ұғымдарда зерттейтін Идеалды әрекетті бейнелейтін сана ерекшеліктері әдістемесі (Н.И.Непомнящая, 1992) шығармашылық қабілеттің дамуын бақылау, талдауға байланысты әдістер: психологиялық эксперимент, бақылау, әңгімелесу, анкета. Зерттеу нәтижелерін математикалық-статистикалық өңдеу әдістері: Стьюденттің Т-критериясы, Спирменнің корреляциялық рангілеу коэфициенті, Пирсонның корреляциялық коэффициенті.
Зерттеудің практикалық құндылығы. Зерттеуден алынған нәтижелерді педагогикалық тәжірибеде қолдану шығармашылық жеке адамды қалыптастыру мүмкіндіктерінің тиімділігін жоғарылатады. Шығармашылық тапсырмалар мен ойындар мектеп тәжірибесінде балалардың мектепке даярлығын анықтауда және бастауыш мектеп оқушыларының шығармашылық жеке адам ретінде даму болашағын анықтауға қолдануға болады.
Зерттеудің нәтижесінің сенімділігі мен дәлелділігі балаларда шығармашылық қабілетті дамыту мәселесі бойынша теориялық талдаудың тереңдігі және көлемімен, экспериментті-психологиялық әдістемелер жиынтығын таңдауды негіздеумен, алынған мәліметтердің сандық және сапалық талдау жүйесінің өзара байланыстылығымен және стандартты математикалық - статистика әдістерін қолданумен қамтамасыз етілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, әдебиеттер тізімінен, қорытынды және қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1. Бастауыш класс оқушыларында шығармашылық қабілетті қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1. Қабілеттің психологиялық мәні
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесін талдау ең алдымен қабілет ұғымының мәнін терең түсініп алуды талап етеді.
Философияда қабілеттерді тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері дей келе олар қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратынын атап көрсетеді.
Қабілет ұғымына берілген психологиялық анықтамалар саны өте көп. Қабілеттер деп әрекеттің талаптарын қанағаттандыратын және үлкен жетістіктерге жеткізетін адамның қасиеттерінің синтезін атайды (А.Н.Леонтьев)3.
Қабілеттер - білім алуға қажетті адамның психологиялық ерекшеліктері - дейді А.В.Петровский 4.
Қабілет - іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай, нәтижелі орындауында көрінетін адамның жеке қасиеті, - деп жазады академик Т.Тәжібаев 5.
Қабілеттер - адамның іс-әрекеттің белгілі бір түрін орындай алу мүмкіндіктері - деген де анықтама бар.
Психологтар қабілеттердің 2 түрлі деңгейі болатындығын дәлелдейді.
Репродуктивті (өнімсіз) - іс-әрекетті, не білімді берілген үлгі бойынша қабылдай, меңгере алу деңгейі.
Шығармашылық - жаңа нәрсе ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі.
Қабілеттердің даму мәселесін зерттей келе А.Н.Леонтьев3, А.В.Петровский4, В.А.Крутецкий6, Б.М.Теплов7, В.С.Шубинский8, М.Мұқанов9, Т.Тәжібаев5, Қ.Жарықбаев10 қабілеттер оқытусыз да дамитынын, бірақ онда ол ұзақ процеске айналатынын айтады. Американ психологы Э.Фромм 1959 жылы шығармашылыққа мынадай бастау ұғым беруді ұсынды: Бұл таңдау мен таным қабілетті болу және қалыптан тыс жағдайларда шешім таба білу және жаңалық табуды көздеп, өз тәжірбесін жете түсіну қабілеті. Бұл анықтама шығармашылық барысын белсенді ететін процесстер мен сипаттамаларға көңіл аударылып, нәтиженің сапасы қалып қоятынын айта кету керек [10, 11 б.].
Американ психологы Э.Фромм 1959 жылы шығармашылыққа мынадай ұғым беруді ұсынды: Бұл таңдау мен таным қабілетті болу және қалыптан тыс жағдайларда шешім таба білу және жаңалық табуды көздеп, өз тәжірбесін жете түсіну қабілеті. Бұл анықтама шығармашылық барысын белсенді ететін процесстер мен сипаттамаларға көңіл аударылып, нәтиженің сапасы қалып қоятынын айта кету керек.
Авторларда шығармашылық қабілет түрліше анықталады. Бұл анықтамалардың сан алуандылығына қарамай оларда ортақ нәрсе бар: шығармашылық қабілет ашқанмен тең анықталады. Д.Н.Морган 25 әртүрлі анықтаманы талдай келе ортақ нәрсе: жаңа, ерекше жаңаша нәрсе жасау деп көрсетеді [12, 16 б.].
Осылайша психологияда шығармашылық адамның белсенділік және жеке қызметінің нысаны ретінде анықталады, эксперимент жасайды, қоршаған ортаның түрін өзгертіп жаңа әрі бағалы нәрсе құрайды.
Бұл шығармашыл адамның өзі үшін де жаңалық болуы мүмкін. Мұндай жағдайда шығармашылық және тұлғалық болып табылады. Есепті шығарудың жаңа тәсілін тапқан мектеп окушысы жеке тұлғалық шығармашылық көрсеткен. Шығармашылық субъектінің жаңалығы болып табылса, онда жеке тұлғалық маңыз алғаны. Нақ осы қоғамдық маңызы бар шығармашылық қоғам мен елдің алға басу прогресін анықтайды. Сөйтіп, қоғамдық маңызды шығармашылық жеке шығармашылықтан туады.
Шығармашылық бастаманы жас кезден бастап дамыта беру қажет.
Шығармашылық ақыл - ойды дамытудың басты шартының бірі жаңа идеялар мен пікірлер туындауға қолайлы жағдай жасау болып табылады. Оның негізі балаларды психологиялық жағынан қорғату. Сын ескертпелер мен олардың ұсыныстарын, түкке тұрмайтын нәрсе сынау - баланың шығармашыл ойынбасып тастау болды. Мұғалім жалпы бақылау қызметін атқара жүріп, кеңесші және көмекші болуы қажет, ол балаларға шығармашылық процесті жеке өзі құруға мүмкіндік беруі жөн.
Қабілет - бір іс - әрекетті орындаудағы тұлғаның жеке дара қасиеті. Сонымен қатар, белгілі бір іс - әрекетті берілген уақыт ішінде жүзеге асыруға мүмкіндік беретін сапалар, мүмкіндік, білік, тәжірибе, шеберлік, талант және т.б. Мұның мәнісі - адам міндетті тап қазір орындауы керек. Бұдан арғы жаттығулардың қажеті болмайды. Осылайша қабілеттілік пен жарамдылық арасындағы айырмашылық сараланады. Қабілеттілік дегеніміз - жеке адамның қайсыбір іс - әрекетті орындауға дайын болуы: жарамдылық - қайсыбір іс-әрекетті орындау үшін бар әлеуетті немесе қабілеттілікті дамытудың белгілі бір деңгейіне жету мүмкіндігі [7, 97 б.].
Қабілеттілік
Тұлғаның индиви-дуалдық- психқ ерекшрі
Іс-әрекетті табысты орындаудағы негізгі шарттар
Тұлғаның жеке бастық икемділік, іскерлік ерекшелік-тері
Тұлғаның даралық-психологиялық ерекшеліктері
* Қабілеттілік - біріншіден, белгілі бір өнімді іс - әрекетті табысты орындаудың шарты болатын тұлғаның индивидуалдық - психологиялық ерекшеліктері. Қабілеттілік тұлғаның жалпы бағыттылығы мен адамның белгілі бір қарекетке бейімділігінің орнықтылығымен тығыз байланысты. Түрлері: жалпы қабілеттілік және арнайы қабілеттіліктің даму деңгейі талант, дарын ұғымдарымен байланысты. Қабілеттілік - табиғи дарындылық, қандай да бір әрекетті жасауға ептілік. Қабілеттілік берілген уақытқа сай белгілі бір әрекетті жасауды мүмкін ететін сапа, ептілік, икемділік, тәжірибе, шеберлік, талант және т.б. Қабілеттілік пен жарамдылық ұғымын ажырата білу керек. Қабілеттілік жеке адамның әрекетті орындауға дайындығы. Жарамдылық іс-әрекетті орындайтын әлеуетті немесе қабілетті дамытудың белгілі бір деңгейіне жету.
Екіншіден, тұлғаның белгілі бір өнімді іс - әрекетті табысты орындауының шарты болып табылатын даралық - психологиялық ерекшеліктері: қабілеттілік - адамның ақыл - ой өзгешеліктерінің жеке қасиеттерін көрсететін, кез - келген адамнан табылатын қасиет. Қабілеттіліктің ойдағыдай дамуы адамда тиісті білім жүйесінің икемділік пен дағдының болуына байланысты. Мысалы, мектеп балаларында техникалық қабілеттіңойдағыдай дамуы үшін техниканың конструкциялардың құрылысын оны іс жүзінде дайындауды үйрету қажет. Баланың қабілетін дұрыс байқап, онымен санасып отыру - мұғалімдердің маңызды міндеттерінің бірі. Қабілеттілік негізінен екіге бөлінеді: адамның ақыл - ой ерекшеліктерінің жеке жақтарын көрсететін қабілет жалпы қабілет деп аталады. Ақылдың оралымдылығы мен сыншылдығы, зейіндік пен бақылағыштығы, зерелік пен тапқырлық т.б. Осы сияқты ақыл - ой әрекетінде көрінетін ерекшеліктер жалпы қабілетке жатады. Іс - әрекеттің жеке жақтарынан көрініп, оның нәтижелі орындалуына мүмкіндік беретін қабілетті арнаулы қабілеттілік дейді. Бұған суретшінің, актердің, музыканттың және т.б. қабілеті жатады. Адамның қабілеттілігі қоғамның дамуына, оның әлеуметтік сипатына байланысты дамиды.
Жалпы қабілеттілік
Арнаулы қабілеттілік
Адамның ақыл-ой ерекшеліктерінің жеке жақтарын көрсетеді.
Іс-әрекеттің жеке жақ тарынан көрініп,оның нәтижелі орындалуына мүмкіндік беретін қабілеттілік.
Екі қабілеттілік қоғамның дамуына, оның әлеуметтік сипатына қарай дамиды.
Қабілеттіліктің негізгі екі түрі
Үшіншіден, еңбек процесіндегі адамның жеке бастық икемділік, іскерлік қасиеті. Баланың қасиетін оқуда, ойында өнер түрлеріне қатынаста анықтауға болады. Бірсыпыра педагогтар мен психологтар бала қабілетін зерттей келіп, оны үш түрлі аспектіде қарастырады. Мысалы, қабілеттілік жөнінде көптеген авторлар анықтама берді. Педагог-ғалым Н.В.Кузьмина оқу материалын баланың игеруіне құра отырып, олардың жеке бастық ерекшеліктері мен жас ерекшелігін ескере отыруды ұсынса, кейбір педагогтар іске ұйымдастыру арқылы оқушының қабілетін жетілдіруге болады деп қарайды. Ал педагог - ғалымдардың енді бір тобы қабілеттілікті сынып ұжымы мен жеке қарым - қатынасы арқылы оқушының сабақ процесінде қалыптастырып жетілдіруге болады деп есептейді. Ф.Гальтов, Кокс, Р.Кеттел, Вольтер және т. б. шетелдік ғалымдар қабілеттілікті тұқым қуалаушылық деп қарап, тәрбиедегі ортаның, тәрбиенің өзінің ішкі белсенділігінің ролін жоққа шығарады. Шығармашылық психологиясы - адамдардың ғылым, әдебиет, музыка, бейнелеу және сахналық өнер, өнертапқыштақ және рационализаторлық салаларындағы шығармашылық қызметін психологиялық зерттеулер саласы. Шығармашылық психологиясының әдістемелік негізі - тарихилық принципі. Шығармашылық психологиясының ерекше бір тарауын балалардың шығармашылық қызметін зерттеу құрайды. Шығармашылықпсихологиясының тән сипатты проблемасына елестетудің, ойланудың, интуицияның, шабыттың, жағдаяттан үстем белсенділігінің шығармашылық процесте көрінетін индивидуалдылық - психологиялық ерекшеліктердің рөлін зерттеу (қабілеттілік, талант, данышпандылық және т.б.), тұлғаның шығармашылық ұжымға кіруімен байланысты, оған осы жағдайдың ықпалын, шығармашылық белсенділікті күшейтетін факторларды (топтық пікір - сайыс, кейбір психофармологиялық құралдыр және т.б.) зерделеу жатады [12, 17-19 б.].
Қабілет деген психологиялық ұғымды күнделікті өмірде жиі қолданамыз. Қабілет адамның іс - әрекетінің белгілі - бір түріне, өнер саласының біріне жарамдылығын жақсы көрсете алады. Белгілі - бір істі үздік орындауға мүмкіндік беретін адамның әртүрлі жеке қасиеттерінің қиысып келуі, яғни адам қасиеттерінің синтезін қабілет деп атаймыз.
Қабілеттің дамуы оны қажет ететін қызмет саласында және әрекетке үйрену үстінде көрініп отырады. Қабілеттіліктің ойдағыдай дамуы адамның тиісті білім жүйесінің, икемділік пен дағдының болуына байланысты болады. Мәселен, адамда қандай да бір қабілеттің дамуы үшін ол сол қабілеті бар саланы жетік оқып, не түсініп біліп, икемділігі артып, дағдысы көбейе түссе, оның қабілеті де ойдағыдай дамып отырады.
Қабілет негізінен екіге бөлінеді: адамның ақыл - ой өзгешеліктерінің жеке қасиеттерін көрсететін, кез - келген адамнан табылатын қабілет жалпы қабілет. Ақылдың орамдылығы мен сыншылдылығы, материалды есте тез сақтау, зейінділік, зеректік пен тапқырлық т.б. жалпы қабілеттің көрінісі болып келеді.
Іс - әрекеттердің жеке салаларында ғана көрініп, оның нәтижелі орындалуына мүмкіндік беретін қабілетті арнаулы қабілет деп атайды. Бұған суретші, музыкант, актер, спортсменнің, т.б. қасиеттерін жатқызуға болады. Сонымен қатер соңғы кездерде кейбір зерттеушілер қабілеттің Үшінші түрі деп практикалық іске қабілеттілікті санап жүр. Бұған ұйымдастырушылық, педагогтық, т.б. қабілеттерді жатқызады. Қабілеттердің осы түрлері іс - әрекеттердің басты саласына (ғылым, өнер, практика) орайлас бөлінеді. Адамның қабілетінің дамуы, қоғамның дамуы оның әлеуметтік сипатына байланысты болып отырады.
Сонымен қатар адамдардың әрекеттің бір түрімен айналысатын бейімділік байқалады. Бейімділік пен қабілет көп жағдайда бірге болады. Себебі адамның бір нәрсеге қабілеттілігі оның бейімділігіне орай қалыптасады.
Бейімділік - адамның белгілі - бір әрекетпен айналысуға бет бұрысы, көңілі аууы, оянып келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі. Сонымен қатар бейімділік әрекеттің бір саласына (сурет, музыка, спорт, т.б.) әдістенушілікті көрсетеді.
Қабілет саласындағы дара айырмашылықтар да сан алуан болып келеді. Қандай болмасын әрекетті сапалы етіп орындау үшін кейде бірнеше қабілеттің жиынтығы керек болады.мысалға мұғалімдерге ұйымдастырушылықпен қатар бақылағыштық, ақыл - ой ерекшеліктерінің белсенділігімен қатар сөйлеу шеберлігі, зейін қойғыштық т.б.
Сонымен қатар адам қабілетінің әр қилы болып келуі сигнал жүйенің ерекшелігіне де байланысты.
Бастауыш кластарда мұғалім оқушылардың оқуға ынтасын тәрбиелеу арқылы олардың қабілеттерінің дамуына кең жол ашады. Мұғалім алғашқы күннен бастап оқушының ыждағаты мен бейімділігін, оның қолынан не істеу келетіндігін, оқу мен еңбекке ұқыптылығы қандай екендігін есепке алып, оқу процесін осы негізге орайластыра жүргізгені дұрыс.
Бала қабілетін тәрбиелеу үшін жүргізілетін жұмыстардың мазмұны мен түрлері сан алуан. Бұларды нақты жағдайларға байланысты (оқушылардың жас, дара ерекшеліктері, туған жер, жанұя жағдайы т.б.) жүргізе білу әрбір мұғалімнің жеке творчестволық ісі. Төменгі класс оқушыларының биімділіктерін көтермелеп, белсенділігін үнемі арттырып отырған жөн.
Мұғалім оқушылардың практикалық қабілеттерін дамытып отыруда да ұмытпауы тиіс. Бұл үшін оқушыларға қоғамдық тапсырмалар беріледі, оның орындалу сапасын тексереді, сондай - ақ баланың ыждағаттылығын, ұқыптылығын қадағалап, оның қабілетінің дами түсуіне бағыт көрсетіп отырады.
Сонымен қатар мұғалім оқушылардың жалпы қабілеттері мен арнаулы қабілеттерінің дамытылуына көңіл бөлуі тиіс. Балаларды алғашқы кезден бастап өз беттерінше ерінбей еңбек етуге, еңбек сүйгіштікке үйрету, оқушылардың еңбегін дұрыс, әділ бағалау, практикалық дағдыларға машықтандыруға, олардың жеке басын жақсы қасиеттерге (табандылық, дербестілік, жинақылық, бақылағыштық т.б.) тәрбиелеу - қабілеттерін тәрбиелеудің негізгі жолдары.
Қабілеттер проблемасы - оқушылардың жекелік айырмашылықтар проблемасы. Егер барлық адамдардың әрекеттің түрлерімен айналысуға арналған мүмкіндіктері бірдей болса, онда қабілеттер туралы сөз етпеуге де болар еді. Мүлдем еш нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Әр адам бойында бір нәрсеге деген қабілет болатындығын кеңестік психология ғылымының негізгі ережелерінің бірі, бірақ ол қабілеттер дәрежесі әр адамда әр түрлі деңгейде болады. Олардың іс-әрекетінің белгілі бір түріне қабілеті не жоғарылау, не төмендей келеді. Бұған қарап мысалы музыкаға, не хореографияға немесе математикаға қабілет төмен оқушыларды қабілеті төмен дарынсыздар қатарына жатқызу әсте дұрыс емес. Бұл - оның қабілетінің басқа салада жатқандығының белгісі. Қабілеттер туа бітті қасиет емес, олар өмір сүру барысында іс-әрекет арқылы дамып отырады11.
Кеңестік психологтар бірауыздан ақыл есі дұрыс, дені сау баланың оқуға қабілеті орта білім алу мүмкіндігі бар деген көзқарасты қуаттайды. Мектеп курсында оқылатын пәндердің бірден-бір тарауының бала үшін қолайсыз екендігін кездестірген емеспін - деп жазды В.А.Крутецкий. Ал академик А.Н.Калмогоровтың тұжырымдамасы былай дейді: Математиканы меңгеру үшін баланың айрықша қабілеті болуы керек деген ұғымдар артық айтылады... 6.
Айтылғандарды қорытындылай келе, қабілет термині адамның белгілі бір істі орындап, одан нәтижеге жеткізетін қасиетін білдіреді деуге болады.
Демек, әр бала бойындағы табиғи нышандардың, жоғарғы қабілеттер деңгейіне көтерілуі тек баланың белсенділігіне және дұрыс ұйымдастырылған оқу-тәрбие жұмысына байланысты.
Балаларда кездесетін баяулықты, сылбырлықты, оның биологиялық кемшілігі деп қарауға әзір тұрамыз. Біздіңше, тұйықтық, бұйығылық, баяулық оның табиғатының әсері емес, көп жағдайда оқыту мен тәрбиенің нәтижесі ондағы әміршілдіктің салдары болуы мүмкін12.
Академик Д.Ковалевский ән айтқысы, би билегісі, әңгіме, ертегі, өлең құрастырғысы, сурет салғысы келмейтін баланы табыңызшы, - дейді13. Шынында, табу қиын. Егер ондай бала кездесе қалса, ол жаман тәрбиенің нәтижесі деуге әбден болады.
Қабілеттілік нәтижесінің теориялық және практикалық негізін қалауда С.Л.Рубинштейн еңбектері зор роль атқарады14. Ең алдымен қабілеттіліктің дамуы туралы, қабілеттің қалыптасуының негізін салса, кейінірек олардың көрінуінің психологиялық құрылымын ашып берді (15). С.Л.Рубинштейн қабілеттілікті нақты бір іс-әрекетке икемділік деп түсіндіреді. Оның айтуы бойынша қабілеттілік - жаңа бір іс-әрекетті жеңіл меңгерумен, сонымен қатар индивидтің бір іс-әрекеттен екінші іс-әрекетке көшуі мен қабылдау тәсілдерін терең меңгере алуы. Оның айтуы бойынша қабілеттің негізі - туа біткен нышан, тұқымқуалаушылықтың белгісі болып табылады, яғни, адамның жүйке, ми аппараттарының анатомиялық-физиологиялық ерекшелігі болып табылады. Осыған орай, ғалым қабілет нышандарының негізінде дами отырып, нышанның өз бетінше функциялануы емес, тек дамудың негізгі кезеңі, алғы шарты деп жазды.
С.Л.Рубинштейн іс-әрекет барысында қабілет пен ептіліктің өзара байланысы ерекше роль атқаратынын айтады14. Бұл екеуінің бір-бірімен тығыз байланыста екендігін еске ала отырып, бір жағынан ептілік, білім т.б. меңгері қабілеті бар екенін білдірсе, қабілеттің қалыптасуы сол іс-әрекеттің ептілігі мен білімдерді меңгеру арқылы іске асатындығын түсіндіреді.
Б.М.Теплов қабілетті адамдар арасындағы жеке даралық психологиялық өзгешелік деп қарастырады (7). Б.М.Теплов қабілеттілікке анықтама бере отырып, қабілеттіліктің үш белгісін көрсетеді, біріншіден, қабілеттілік бір адамды екінші адамнан ажыратуға негіз болатын жеке даралық психологиялық ерекшелік; екіншіден, қабілеттілікке барлық жеке даралық ерекшеліктерді жатқыза беруге болмайды, тек қандай да бір немесе бірнеше іс-әрекетті орындау барысында нәтижесі табысқа сәйкес жететін ерекшеліктерді, қабілет деп атауға болады; үшіншіден, қабілет түсінігі адамда бар білім, ептілік және дағдымен ғана шектеліп қоймайтындығын айтады, яғни тек ептілік, білім, дағды ғана бар деп айтуға болмайды, керісінше, сол ептілік, білім, дағды ғана бар деп айтуға болмайды, керісінше, сол ептілік, білім, дағдыны меңгеруге қабылетті деп санайды. Б.М.Теплов қабілеттіліктің дамуы - бір жақты ғана болмайды, оның қозғаушы күші қарама-қарсы ойлардың күресі деп көрсетеді.
Б.Г.Ананьев қабілет мәселесін жетілдіре отырып, қабілет тек индивидтің белсенді іс-әрекетінде тәжірибені меңгерудегі психологиялық аспектісі ретінде ғана көрсетпей, сонымен қатар психологиялық құрылым ретінде жеке адамның қабілетке байланысын көрсетеді. Оның айтуынша, қабілеттілік - ақылдың шығармашылық дамуының көрінуі (16). Тек білімдердің жинақталуы, әрі бұл білімдерді шығармашылық көрсетуінде ғана емес, жаңа бейне, жасампаздық әрекет құра алуы деп көрсетеді.
В.И.Корюкин өзінің Шығармашылық әрекеттің приоритеті атты еңбегінде адамзат санасының қалыптасуы, адамзаттың шығармашылық іс-әрекетінің дамып-жетілуі - қоғамдық дамудың негізгі факторы деп көрсетеді17.
Ю.Е.Виноградов еңбектері аффектілі жағдай мен ойлаудың байланыстылығын, адам ой әрекетінде эмоционалды күйдің пайда болу жағдайы және оның ой әрекетінің құрылымна әсері туралы жан-жақты түсіндіреді18.
А.Н. Леонтьевтің қабілет мәселесі туралы айтылатын барлық еңбектеріндегі оның негізгі идеясы адамға берілген кез-келген психикалық іс-әрекет, соның ішінде қабілет ұрпақтан-ұрпаққа берілетін тәжірибелерді меңгеру барысында дамиды және қалыптасады. Оның техникалық даму деңгейіне байланысты, яғни мәдени жүйедегі қабілет тұқымнан берілмейді. Қабілет жаңа құрылым жасауды қажетсінеді19.
Қабілет адамның қандайда бір нәрсені істеуге мүмкіншілігі және ол іс-әрекеттің нәтижелігі болып табылады.
Кеңес психологиясында, ең алдымен, С.Л.Рубинштейн және Б.М.Теплов өз еңбектерінде іс-әрекеттің нәтижелігі бойынша қабілеттілік, дарындылық және талант ұғымдарына жіктеу жасауға тырысқан.
А.М.Матюшкин дарындылықты, таланттылықты, творчествоның көрінуімен, творчестволық адамның функциялануымен. өзіндік творчестволық іс-әрекеттің ерекшеліктерімен міндетті түрде байланыстыруды аса қажет деп есептейді20.
Қабілет, дарындылық, талант мәселесін шешудің эмпирикалық негізін салушы, әрі осы күнге дейін қолданып жүрген оның зерттеу әдістері мен әдістемелерін ұсынған Гальтон болды. Оның айтуы бойынша қабілеттің детерминациясы - тұқымқуалаушылық пен ортаның сәйкестігі және жалпы қабілет пен арнайы қабілеттің өзара байланысы - қабілеттің дамуының негізі болып табылады.
Н.С.Лейтес дарынды балаларды зерттей келе, олар еңбекке тартымдылығымен өзгешеленетін және еңбектен қанағаттануды сезінетін нағыз кішкентай еңбекқорлар болып табылады, - деп көрсетеді 21.
Барлық қабілеттің түрлерінің дамуын қамтамасыз ететін ең негізгі фактор - іс-әрекет, олай болса, балалардың негізгі іс-әрекеті - ойын әрекетін белсендіре отырып, творчестволық қабілетін дамытуға болатындығы дәлелдене түседі. Баланың айнала қоршаған ортамен өзара әрекеттесуі көбінесе өзі үлгі тұтатын мұғалімдері мен ата-аналары болғандықтан, ересектердің бала қабілетінің дамуына әсері ұшан - теңіз. Сондықтан шығармашыл жеке адамды қалыптастыруда шығармашыл ұстаздың психологиялық дайындығы жоғары деңгейде болуы тиіс. Осыған орай мұғалімнің оқу барысында арнайы оқу жүйесін ұйымдастыру аса маңызды бола түседі.
Дамудың жас кезеідері барысында, әсіресе, соның ішінде - жалпы қабілеттің алғы шарттарының әртүрлі жақтары - әрбір балалық шақта - өзіне тән нақты жақтары болатындығына негіздеме бар. Жалпы қабілеттің қалыптасуы үшін, тек ақыл-ой деңгейі ғана аса қажет емес, сондай-ақ оқу-тәрбиелік әсердің де, жас кезеңдерінде де мәні зор, - деп көрсетеді Н.С.Лейтес (21).
Қабілет мәселесіне байланысты әдебиеттерге шолу жасау арқылы оның дамуының төмендегідей тарихи кезеңдік сатыларын байқауға болады:
* Қабілетті туа біткен және интеллектуалды құбылыс деп құрастыратын түсініктердің қазіргі кездегі жеке адамның құрылымы ретінде, оның дамуына табиғи және ортаның әсері бар деп қарастыратын жаңа теориялық концепцияларға енуі де көп жағдайды айтады.
* Қабілеттің негізгі компоненті ретінде жоғары интеллект және творчество - жеке адамның мүмкіншілігін көрсетуді, өзін-өзі іске асруды қамтамасыз ететін даму көрсеткіші болып табылады.
* Қабілеттің негізінде творчестволық потенцияла, оның таным мотивацияларының басымдылығымен, психикалық процестердің жылдам дамуымен, творчествоға ынталылығымен, жаңа бейне құра алуға икемділігімен сипатталынатын түсіндірме концепциялары алынады.
* Қабілет - адамның өмір сүру барысында іс-әрекетте дамиды, осыған сәйкес қабілеттің дамуына әлеуметтік орта арнайы жағдайлар құру арқылы оның жедел дамуына әсер етуге болатындығын дәлелдейтін ой-пікірлер болып табылады22.
Біздің зерттеуімізге өзек болы отырған шығармашылық қабілеттің дамуы туралы мәселе өз бастауын шығармашылықтың туындауынан алады.
Шығармашылық - үнемі білімдер мен ептіліктерді өз бетімен жаңа жағдайға өткізу болып табылады, білім неғұрлым өз бетінше жүзеге асса, соғұрлым бұл ілімді қолдану творчестволық сипатта болады.
Шығармашылық іс-әрекеттің бірнеше белгілерін атап кетсек: таныс объектіден жаңа функция көре білу, зерттеуге жататын объектінің құрылымын көре білу, альтернативті шешімді көре білу және оны іздестіру, проблеманы шешудің бұрынғы танымалы тәсілдерін жаңа тәсілге қиылыстыру, басқа танымалы шешімнің айрықша тәсілін құра білу болып табылады.
Шығармашылықтың дамуында интеллектуалдық, қарым-қатынас және тапсырмаларды шешу жүзеге асырылады. Бала өзінің бос уақытының көп бөлігін ойынмен өткізеді. Олардың бірқатары шығармашылық қабілеттің дамуына әсер етуі мүмкін. Біздің қалай ойнайтынымыздың да мәні зор. Ойын барысында шығармашылық элементтерді қолдану арқылы, кез-келген ойын затына шығармашылық танымдық сипатта жүзеге асыру арқылы балалардың ойынында шығармашылық қабілетті дамытуға болады.
Шығармашылық механизмі туралы айтқанда, бұл шығармашылық қабілетті зерттеуді өзімен ілестіре жүреді.
Психология ғылымында қабілеттің үш концепциясы қалыптасқан. Оның бірі - қабілет толығымен әлеуметтік орта және тәрбиеге байланысты анықталады. Біршама дұрыс концепция - қабілеттің үшінші концепциясы. Оның өкілдері Б.М.Теплов, В.А.Крутецкий, Я.А.Пономарев концепцияларында кез келген адам белгіл бір нышанмен туылады, дегенмен табиғи күштер мен нышан, қабілеттің дамуы үшін әлеуметтік қолайлы жағдай қажет деп көрсетеді. Үшінші концепция табиғилықтың мәнін жоққа шығармайды, сонымен бірге қабілеттердің әлеуметтік тарихи сипатын ашып көрсетеді. Біз өзіміздің жұмысымызда осы концепцияны басшылыққа ала отырып, бастауыш мектеп оқушыларына әлеуметтік қолайлы жағдай құру арқылы олардың шығармашылық қабілетін дамытуға болатынын дәлелдеп отырмыз.
Д.Меймонның және тағы басқа зерттеушілер креативтіліктің дамуына еліктеу объектісі болып табылатын шығармашылық сипаттағы үлгі және жағымды жағдай жасау әсер етеді деп көрсетеді. Бастауыш мектеп жасындағы балаларда шығармашылық қабілетті дамытуға бағытталған біздің зерттеуіміздегі педагогтармен жүргізілген жұмыстарымыздың негізі де осы тұжырымдамадан алынды.
Қабілеттің дамуы мен қалыптасуына оқу мен тәрбие ерекше орын алады. Шығармашылық белсенділіктің даму барысы балалардың жас ерекшелік мүмкіншіліктеріне және іс-әрекет сипатына байланысты. Л.С.Выготский өзінің зерттеулерінде оқу мен тәрбие дамуды өзімен бірге сүйреп жүретін және дамудың алдында ілгері жүру деп оқу мен тәрбиенің негізгі ролін көрсетті23.
Білімдерді меңгерудің екі жолы бар, олардың әрқайсысынан таным процестерінің сипаты анықталады. Бір жолы жаңа білімді өз бетінше алуға әкеп соғатын іс-әрекеттің белсенді қалыптасуына бағытталған: баланың заттар арасындағы байланысты байқауынан бастап бұрын ешкімге танымал болмаған заңдылықтарды көрсету және алдыңғы өнер табыстарына дейінгі жаңа білім. Екінші жолы - дайын бейнелер мен эталондарды меңгеруінде құрылатын қайта жаңғыру іс-әрекетіне бағытталған. Бірінші жағдайда шығармашылық продуктивті процесс туралы айтылады. Шығармашылық өлшемі ситуацияның жаңалығына, жаңадан қайта жасап шығару құралдары мен тәсілдеріне, алынған нәтиженің айрықшалығына байланысты болады.
Таным процесінің шығармашылық жолы - жеке адам өзінің шығармашылық мүмкіншіліктерін көрсетуге қажетті негізгі жағдай ретінде ішкі танымдық мотивация болып табылады. Жеке адамның шығармашылық мүмкіншіліктеріне: шығармашылық процестің ізденіс механизмі, мәсеені айқындауға осы мүмкіншілітердің өзі, айрықша шешім іздестіру, образды ойлауды өзіндік реттеу жатады. Мұның бәрі де қиял бейнелерінен туындайтындығы белгілі. Олай болса, шығармашылық қабілеттің дамуы - шығармашылық тапсырмаларды шешу қиялдың негізінен жасалады.
М.Розете зерттеулері бала үшін сыртқы әлем туралы білім әлі жеткіліксіз болғандықтан, таңқаларлық әрі өткір ойлы және күтпеген нәтижелі бейнелерді құруын жеңіл қолдана алады24.
Шығармашылық қабілетті дамыту мәселесі бойынша әдебиеттерге шолу нәтижесінде мектеп жасына дейінгі балаларда шығармашылық қабілетті дамыту мәселелері терең қаралғанмен, бастауыш мектеп жасындағы баланың шығармашылық жеке адам ретінде даму концепциялары жоқтың қасы деген тұжырымға келдік.
Осыған орай шығармашылық қабілеттің даму мәселесін ғылыми тұрғыда зерттеу барысында көптеген еңбектерден аңғарғанымыз, баланың шығармашылық қабілетінің дамуының ең нәтижелі кезеңі 3-5 жас деп көрсетеді. Ал біздің зерттеу жұмысымыз мектеп өмірінің алғашқы жылдарында да осы нәтижелі дамуды балада шығармашылыққа деген орнықты мотивацияны қалыптастыра отырып жалғастыруға болатындығын көрсетіп отырмыз.
Көп жағдайда шығармашылық қабілет жағдайында немесе шығармашылық таным мәселесі бойынша жеке қаралған, мұны тұтастай бір комплексте қарау көп ескеріле бермейді. Осыған байланысты біз өз зерттеу мақсатымызды бастауыш мектеп оқушыларының шығармашылық қабілетінің дамуы мен интеллектуалды дамуының өзара байланысын және шығармашылық танымдығы негізгі жеке бастық құрылымдардың байланысын ашу арқылы, олардың шығармашылық қабілетін дамытудың психологиялық ерекшеліктерін анықтау деп алдық.
Оқыту үрдісінде балалардың шығармашылық қабілеттілігінің дамуына жағдай жасау - мемлекеттік білім беру стандарттық бағдарламасын іске асрудың негізгі құралы.
Ж.Аймауытов өз еңбектерінде жақсы қойылған сұрау, жақсы жауап тілейді дей отырып, балалардың шығармашылық қабілетін дамытуға байланысты жақсы тапсырмалар мен жақсы сұраулар қойылса, соған сәйкес бала қабілеттіліктің жан-жақты әрі мәнді көрінуіне әсерін тигізетіндігін дәлелдейді. Оқыту адамдардың табиғатына қарай болсын деп айтылған ойы бар бала бойындағы қабілет құрылымы, бағыты, жүйесіне орай тапсырмалар беру - баланың білімді тез әрі жеңіл меңгеруіне, қабілеттің ақындылығына себепші болады25.
Кітаптан өмірге емес, өмірден кітапқа қарай жылжысын деген ойынан бала мектептегі оқу бағдарламасынан алған білім жүйесін, өмірде білімді қолдана алуға, қоғамға пайда келтіретін жаңа ұсыныстар мен ой қорытындыларын шығара алуға, жаңа бейне жасауға бейім болу қажет деп түсінуге болады.
Балалар психологиясында әрбір жас кезеңдерінде, әсіресе, бастауыш мектеп кезеңіндегі психикалық даму ерекшеліктері - педагогикалық тәлім-тәрбиелік іс-әрекеттерді ұйымдастыру мәселелеріндегі толғантатын жәйт26.
Еліміздің болашақ елеулі азаматын, кәсіби шығармашылық тұрғыда жан-жақты жетілген жеке адамды даярлауда - кіші мектеп кезіндегі оқу үрдісін тиімді ұйымдастырудың алатын орны ерекше екеніді даусыз. Сондықтан бала бойындағы шығармашылық қабілеттің жандануына жол ашу, жағдай жасау керектігі жайында ғұлама психолог - педагог ғалымдардың еңбектерінде ерте кезден-ақ баяндалып жүр.
Білім негізі бастауышта қаланатын болғандықтан, ендігі кезекте бастауыш мектеп кезеңінде ұлттық ерекшеліктерді, бастауыш мектептің оқу бағдарламасына енгізіліп отырған жыл сайынғы өзгерістерді, баланың тұрғылықты мекен-жайының өзгешеліктерін, баланың жеке даралық психологиялық қасиеттерін ескере отырып, оқу үрдісінде нақты пәндер бойынша белгілі бір саладағы шығармашылық қабілеттілікті дамытуға тиімді әдістемелік жолды теориялық және практикалық тұрғыда ашып беру керек деп ойлаймын. Қабілеттіліктің ең жоғарғы дәрежесін талант деген сөзбен белгілейді. Талант - бір әрекетті шығармашылықпен орындау мүмкіншілігін қамтамасыз ететін қабілеттердің ерекше қиысып келуі. Адамның таланты музыкада, әдебиетте, ғылымда, техникада т.б. әрекеттерде көрінеді. Таланттың дамуы еңбек ете білумен, еңбек сүйгіштікпен тығыз байланысты. А.М.Горький талантты өсіретін нәрсе - істі сүюің деп бекер айтпаған.Шығармашылық қызметтің асқан дарынды өкілдерінің барлық қуат - қабілеттерінің бірдей шарықтайтын кездері болады. Мұндайда олардың санасы барынша өткірленіп, мейлінше айқындалады, бақылампаздығы одан сайын арта түседі, жазатын нәрсесі мұқият әрі тез дайындалумен қабат, іште жетіліп піседі. Бұл - адам талантының шарықтауының тамаша бір көрінісі. Психологиялық және педагогикалық әдебиеттерді талдау қабілеттің жалпы құрылымын практикалық түрде төмендегіше белгіленді.
Кесте № 1.
Қабілеттің жалпы құрылымы.
д а м у д ы ң ж а ғ д а й л а р ы
Жалпы
Арнайы
Талант
Даныш пандық
Қабілет
Қоршаған ортамен белсенді өзара әрекет
Оқыту және тәрбиелеу
1.2. Бастауыш класс оқушыларының психикалық даму ерекшеліктері.
Бастауыш мектеп - өскелең ұрпаққа білім берудің бастамасы. Қазіргі қоғам талаптарының өзгеруіне байланысты, еліміздің көркейіп-өркендеуіне, ел талап-тілектерінің бетбұрыстарына байланысты жаңа ұрпақтың психологиясы да айтарлықтай өзгерістерге ұшырап, оны неғұрлым өмір талабына қарай өрістету міндеттері қойылды.
Еліміздің егемендігі мен тіліміздің тәуелсіздігі де өскелең ұрпаққа жаңа талаптар қояды. Бала психологиясын жан-жақты зерттеп, оны терең білу, оның даралық ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру мектеп пен мұғалімдерге жауапты да құрметті міндеттер жүктейді. 41,80
Бастауыш мектеп оқушысының психологиясы тек жас ерекшелігіне ғана байланысты емес, сонымен қатар тұрған, өскен ортасына (қала, ауыл) балабақшада болу-болмауына, тұрмыстық жағдайына, табиғи ортаға, әлеуметтік ортаға, т.б. жағдайларға байланысты.
Бастауыш мектеп кезеңіне 7-10 жас аралығындағы балалар жатады. Бұл кезеңде баланың денесі едәуір дамып, бұлшық еттері мен шеміршектері, сүйектері нығайып, табаны сүйектенеді, омыртқасы барлық мойын, арқа бел бүгілістері дамиды. Бұлшық еттері шапшаң өседі. Мидың маңдай бөліктерінің жетілуі баланың психикалық іс-әрекеті мен жүйке қалыптасуына үлкен роль атқарады.
Жекелеген психикалық үрдістердің қарқынды дамуы баланың бастауыш мектеп шағында жүзеге асады.Бұл кезде қабылдау қабілеті жетіледі. Көру мен есту қабілеті түстерді айқын ажырата алады. Қабылдаған заттардың қасиеттері мен сапаларын меңгереді. Қоғам өміріндегі жаңа негіздерге бақылампаздығыартып, қабылдауын басқарып, оны қажетті мақсатқа бағыттай алады28.
Бала зейінін негізінен өздері тікелей қызығатын нәрселерге аударады. Бала біртіндеп енді жай сырттай жартымды заттарға ғана емес, қажетті нәрселерге зейінін бағыттап, оны тұрақтандыруға үйренеді. Ырықты зейінінің дамуында сыртқы әсердің тартымдылығы, ұнамдылығы, көрнекілігінің мәні зор. Зейіннің дамуы, сондай-ақ оның көлемінің кеңеюі баланың қазіргі кездегі ойын әрекетінің алуан түрлерімен танысып, оларды меңгере алумен байланысты.
Бастауыш мектеп кезеңінде негізгі іс-әрекет оқу болғандықтан, баланың барлық психикалық үрдісіне өзгеріс енеді. Іс-әрекетке белсенділігін көрсете отырып, ақыл-ой еңбегін зейін арқылы жүзеге асырады28.
Оқу іс-әрекеті балаға өзінің есте сақтау үрдісін басқаруды талап етеді. Мектептегі оқу үрдісінің талаптары мен өзіне тән мазмұны бұл үрдісті едәуір дамытады; есте сақтау мықтылығы беки түседі. Есте сақтау деңгейі - есте сақталынатын материалдың мазмұнына, іс-әрекет сипатына, материалды есте сақтау және қайта жаңғырту тәсілдері мен әдістерін меңгеру деңгейіне байланысты болады.
Бастауыш мектеп кезеңінде сөздік материалды есте сақтау мүмкіншілігі күрт жоғарылайды, меңгерілетін оқу материалы үнемі оқушыдан елестетеу үрдісін талап етіп отырады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Бастауыш класс оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастырудың теориялық негіздер ... ... ... ... ... ... ... ...
0.1. Қабілеттің психологиялық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
0.2. Бастауыш класс оқушыларының психикалық даму ерекшеліктері ... ... .
0.3. Оқушының шығармашылық қабілетін дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Бастауыш класс оқушыларының шығармашылық қабілетінің дамуын эксперименталды зерттеу.
2.1. Эксперименталды зерттеудің мақсаты, міндеттері, әдістемесі ... ... ... ... ...
2.2.Эксперименталдық зерттеулердің нәтижелерін сандық және сапалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Әрбір қоғамның әлеуметтік - экономикалық даму деңгейі, сол қоғамдағы жеке адамның шығармашылық потенциалына байланысты. Олай болса, егеменді еліміз Қазақстанда шығармашылық жеке адамды дайындау қажеттігі туындап отыр. Қазіргі кезде қоғамдағы қарқынды өзгерістер жыл сайын жаңа өмір салтын құруда. Осыған орай, қоғамның жаңа талап-тілектері мен әлеуметтік сұранысын қамтамасыз ету мақсатында творчестволық тұрғыда ойлаушы, тәуелсіз жеке адамды, дербес шешім қабылдауға бейім ұрпақты тәрбиелеу - бүгінгі күнде аса маңызды мәселе болып отыр. Шығармашылық жеке адамды қалыптастыру педагогикалық психология ғылымының кейбір жақтарын жаңаша қарауды талап етеді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру жүйесінің жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған ролі атап көрсетілсе, осы заңның 41-бабында: педагог қызметкерлер оқушылардың мемлекеттік білім беру стандартында көздеген деңгейден төмен емес білім, білік, дағды алуын қамтамасыз етуге, жеке шығармашылық қабілеттерінің көрінісін, дамуы үшін жағдай жасауға міндетті, - делінген (1).
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептердің дамуында жағымды өзгерістер және оқыту мен тәрбиелеу ісінің ұтымды жақтары ашылып жатқанымен, оқушылардың жеке басының шығармашылық жақтарына терең үңіле бермейміз.
Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекеті мен оқудан тыс уақытындағы іс-әрекетінде шығармашылық қабілетін дамыту - өскелең буынға тәлім-тәрбие берудегі күрделі психологиялық әрекет болып табылады. Шығармашылық қабілеттің дамуы оқушылардың интеллектісін дамытумен байланысты екендігін негізге ала отырып, оқу үрдісін тиімді ұйымдастырудың, іс-әрекеттің субъектісінің творчестволық сапалық ерекшеліктерінің, сабақ кезінде және сабақтан тыс кездерінде диагностикалық және творчестволық тапсырмаларды ұтымды қолданудың мәні зор. Қазіргі кезде мектептердегі білімдер жүйесінен бір дағдарыс кезеңдерін көруге болады. Мұның мәні - оқыту әдіс-тәсілдерінің жеткіліксіздігі емес немесе мектеп өмірін басқаша ұйымдастыру емес. Бүгінгі күннің негізгі талабы - білімді адамды әлемнің бүтіндей бейнесін қабылдай алатын, шығармашылық таныммен тікелей қатынас жасай алатын жаңаша ойлай алатын шығармашылық адамға айналдыру.
Балаларға әлемнің көп бейнелі жақтарын шығармашылық таным негізінде қабылдай алу қабілетін дамыту қажет 2. Осының негізінде интеллектуалды, креативті (творчестволық қабілетті) ұрпақты тәрбиелеп оқыту, педагогикалық психологияның маңызды мәселелерінің бірі деп білеміз. Педагогикалық психология тұрғысынан шығармашылық іс-әрекетті зерттеу, соның бір тарауы шығармашылық қабілет мәселесі аса маңызды сұрақтардың бірі.
Әрбір жеке адамның шығармашылық қабілетінің дамуының жоғары жетістігі, тек сол адамның ғана жеке басының даму көрсеткіші емес, бұл қоғам дамуында да, өркендеуіне де едәуір әсер етеді.
Біз зерттеу жұмысымызда бастауыш мектеп кезеңін алып отырған себебіміз, шығармашылықты жеке адам ретінде дамуына бұл кезеңнің мәні зор. Сондай-ақ қабілетті балалардың шығармашылық потенциялын дамытуда оқыту жүйесіне бірқатар өзгерістер енгізу, оқыту үрдісін біршама жаңаша ұйымдастыруды да негізге алу қажет.
Бастауыш мектеп оқушыларының шығармашылық қабілетінің дамуы оқу барысын дұрыс ұйымдастырумен байланысты. Мектеп мұғалімдері көп жағдайда оқушылардың пәнге байланысты жаңа материалды дұрыс меңгеріп, сабақ үлгерімінің жақсы көрсеткіштеріне қанағаттанып қояды да, олардың айрықша, стандартты емес шешім қабылдауына, творчестволық белсенділігіне жағдай жасай бермейді.
Бастауыш мектеп оқушыларының қызығулары заттық әлеммен байланысты. Оларға тән жағдай үлкендерге бағдарлану, яғни оларға еліктеу, үлкендерді үлгі тұту ерекшеліктері педагог үшін күшті дамыту құралы болып табылады. Соның негізінде балалардың шығармашылық және интеллектуалды даму деңгейлері жоғарылап қана қоймайды, әрі олардың мінез-құлқындағы жағымды өзгерістер де жүзеге асырылады.
Қазақша оқитын бастауыш мектеп шәкірттерінің тұйықтық, жасқаншақтық қасиеттері, олардың бойындағы шығармашылық потенциалдарын үнемі жарыққа шығара бермейді. Олай болса, шығармашылық қабілеттің физиологиялық негізін сипаттауда әрбір бала белгілі бір нышанымен туылатындықтан, ал оның дамуы кейінгі дамытушылық жағдайларға байланыстылығын басшылаққа алу қажет болады.
Зерттеудің өзектілігі шығармашылық жеке адамды дамыту қажеттілігінен туындап отыр. Зерттеу жұмысы жеке адамның шығармашылық мүмкіншілігінің дамуы - креативті дамумен интеллектуалды дамудың байланысты екендігін, шығармашылық таным негізінде жеке бастық даму сапаларымен, объектіге деген творчестволық танымды тұтастық жүйесінде мәнді қабілеттер мен қажеттіліктерді таратуға бағытталған творчестволық іс-әрекеттің негізінде қарастыруды өзіне мақсат етіп қойды.
Зерттеудің мақсаты: Мектепке дейінгі балалардың шығармашылық қабілетінің дамуы мен интеллектуалды дамуының өзара байланысын және творчестволық танымдағы негізгі жеке бастық құрылымдардың байланысын ашу. Соның негізінде шығармашылық қабілетті дасытудың психологиялық ерекшеліктерін көрсету.
Зерттеу объектісі: Ақтөбе қаласындағы № 1 орта мектептің даярлық класы.
Мектепке дейінгі балалардың (5-6 жас) шығармашылық жеке адам ретінде даму процесі.
Зерттеу пәні. Оқыту процесінде мектепке дейінгі балалардың шығармашылық қабілетінің дамуы мен интеллектісінің даму динамикасы.
Зерттеу жұмысының негізгі болжамы. Жеке адамның шығармашылықты потенциалды дамуының бір белгісі - креативтіліктің дамуы интеллектуалды дамуға тәуелді болады, әрі шығармашылық іс-әрекетке деген орнықты мотивация дамиды.
Негізгі болжам жанама жорамалдармен нақтыланды:
oo креативтілік - жеткілікті түрде жоғары дамыған интеллект негізінде дамиды, жеке адамның интеллектуалды және шығармашылық қабілеттері (креативтілігі) өзара байланысты;
oo арнайы ұйымдастырылған оқу барысында объектіге деген шығармашылық таным сипаттамалары (синтездеуге деген бағдар тұтастық деңгейлері) неғұрлым жоғары болса, креативтілікте (шығармашылық қабілетте) соғұрлым жоғары болады.
Зерттеу мақсаты мен ұсынылған болжамдарға сәйкес төмендегідей міндеттер қойылды:
oo шығармашылық қабілет ұғымдарын теориялық және эмпирикалық тұрғыдан зерттеу;
oo мектепке дейінгі балалардың творчестволық мүмкіндіктерін дамытуға негіз болатын - шығармашылық қабілетті бала моделін жасау және шығармашылық жеке адамды тәрбиелеуші творчестволы ұстазды дамыту мақсатын көздеген оқу-практикалық жұмыстарын ұйымдастыру;
oo қазақ мектептеріндегі бастауыш мектеп оқушыларының интеллектуалды даму деңгейі мен творчестволық қабілетінің дамуын эксперименталды зерттеу;
oo шығармашылық қабілеттің нәтижелі болу белгілерінің бірі жеке адамның объектіге деген шығармашылық таным сиапттамаларын эмпирикалық зерттеу;
oo орыс тілдеріндегі шығармашылық және интеллектіні зерттеу тестерін қазақ бастауыш сынып оқушыларына арнайы арнып бейімдеу және нұсқау дайындау, оны қолданудың практикалық мүмкіншілігін бағалау. Соның көмегімен арнайы оқу жүйесін қалыптастырып, балалардың шығармашылық жеке адам ретінде дамуына ықпал ету.
Зерттеудің әдіснмалық және теориялық негізі. Шығармашылық қабілетті зерттеу мәселесіне Л.С.Выготскийдің, А.Н.Леонтьевтің, Б.М.Тепловтың іс-әрекеттік ықпал және адамды тұтастай жүйеде қарастыратын концепциялары, шығармашылық ойлаудың дамуы - оқушыларға дидактикалық ұйымдастырылған қарым-қатынаста белсенділікті тәрбиелеудің негізінде жүзеге асатындығы туралы Матюшкиннің концепциясы, творчество психологиясында жиі айтылып жүрген Л.Л.Гурова, Д.Б.Богоявленская тағы басқалардың жеке адамның когнитивті және жеке бастық аспектілерін арақатыстыру концепциялары, В.В.Давыдов, Н.А.Менчинскаяның проблемалық оқыту концепциясы, шығармасы - жеке адамның өздігінен дамуы дейтін гуманистік ықпалдары (К.Роджерс, А.Маслоу) негіз болды. Зерттеуге әдістемелік өзек болған еңбектер - Б.Г.Ананьев, В.С.Мерлин, П.Я.Пономарев, П.Торренс, Дж.Гильфорд, Дж.Рензулли, Э.Боно, Н.Н.Палагина, С.М.Жақыпов, Қ.Р.Рақымбеков, С.Қ.Бердібаева, М.О.Резванцева т.б. жұмыстары болды.
Зерттеу әдістері мен әдістемелері. Зерттеуге қойылған мақсаттарды шешу мен болжамдарды тексеруге бір-бірін толықтырушы және бірін-бірі тексеруші әдістер қолданылды: шығармашылық қабілет мәселесі бойынша еліміздегі және шетелдердегі әдебиеттерге теориялық талдау әдісі, зерттеудің ұйымдастырушылық әдісі ретінде салыстырмалы әдіс, шығармашылық қабілет пен интеллектінің даму деңгейін бағалауға арналған анықтаушы әдістері: Равен (А формасындағы) Д.Векслер, П.Торренс әдістемелері, жеке адамның дайын базалық ұғымдарда зерттейтін Идеалды әрекетті бейнелейтін сана ерекшеліктері әдістемесі (Н.И.Непомнящая, 1992) шығармашылық қабілеттің дамуын бақылау, талдауға байланысты әдістер: психологиялық эксперимент, бақылау, әңгімелесу, анкета. Зерттеу нәтижелерін математикалық-статистикалық өңдеу әдістері: Стьюденттің Т-критериясы, Спирменнің корреляциялық рангілеу коэфициенті, Пирсонның корреляциялық коэффициенті.
Зерттеудің практикалық құндылығы. Зерттеуден алынған нәтижелерді педагогикалық тәжірибеде қолдану шығармашылық жеке адамды қалыптастыру мүмкіндіктерінің тиімділігін жоғарылатады. Шығармашылық тапсырмалар мен ойындар мектеп тәжірибесінде балалардың мектепке даярлығын анықтауда және бастауыш мектеп оқушыларының шығармашылық жеке адам ретінде даму болашағын анықтауға қолдануға болады.
Зерттеудің нәтижесінің сенімділігі мен дәлелділігі балаларда шығармашылық қабілетті дамыту мәселесі бойынша теориялық талдаудың тереңдігі және көлемімен, экспериментті-психологиялық әдістемелер жиынтығын таңдауды негіздеумен, алынған мәліметтердің сандық және сапалық талдау жүйесінің өзара байланыстылығымен және стандартты математикалық - статистика әдістерін қолданумен қамтамасыз етілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, әдебиеттер тізімінен, қорытынды және қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1. Бастауыш класс оқушыларында шығармашылық қабілетті қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1. Қабілеттің психологиялық мәні
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесін талдау ең алдымен қабілет ұғымының мәнін терең түсініп алуды талап етеді.
Философияда қабілеттерді тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері дей келе олар қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратынын атап көрсетеді.
Қабілет ұғымына берілген психологиялық анықтамалар саны өте көп. Қабілеттер деп әрекеттің талаптарын қанағаттандыратын және үлкен жетістіктерге жеткізетін адамның қасиеттерінің синтезін атайды (А.Н.Леонтьев)3.
Қабілеттер - білім алуға қажетті адамның психологиялық ерекшеліктері - дейді А.В.Петровский 4.
Қабілет - іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай, нәтижелі орындауында көрінетін адамның жеке қасиеті, - деп жазады академик Т.Тәжібаев 5.
Қабілеттер - адамның іс-әрекеттің белгілі бір түрін орындай алу мүмкіндіктері - деген де анықтама бар.
Психологтар қабілеттердің 2 түрлі деңгейі болатындығын дәлелдейді.
Репродуктивті (өнімсіз) - іс-әрекетті, не білімді берілген үлгі бойынша қабылдай, меңгере алу деңгейі.
Шығармашылық - жаңа нәрсе ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі.
Қабілеттердің даму мәселесін зерттей келе А.Н.Леонтьев3, А.В.Петровский4, В.А.Крутецкий6, Б.М.Теплов7, В.С.Шубинский8, М.Мұқанов9, Т.Тәжібаев5, Қ.Жарықбаев10 қабілеттер оқытусыз да дамитынын, бірақ онда ол ұзақ процеске айналатынын айтады. Американ психологы Э.Фромм 1959 жылы шығармашылыққа мынадай бастау ұғым беруді ұсынды: Бұл таңдау мен таным қабілетті болу және қалыптан тыс жағдайларда шешім таба білу және жаңалық табуды көздеп, өз тәжірбесін жете түсіну қабілеті. Бұл анықтама шығармашылық барысын белсенді ететін процесстер мен сипаттамаларға көңіл аударылып, нәтиженің сапасы қалып қоятынын айта кету керек [10, 11 б.].
Американ психологы Э.Фромм 1959 жылы шығармашылыққа мынадай ұғым беруді ұсынды: Бұл таңдау мен таным қабілетті болу және қалыптан тыс жағдайларда шешім таба білу және жаңалық табуды көздеп, өз тәжірбесін жете түсіну қабілеті. Бұл анықтама шығармашылық барысын белсенді ететін процесстер мен сипаттамаларға көңіл аударылып, нәтиженің сапасы қалып қоятынын айта кету керек.
Авторларда шығармашылық қабілет түрліше анықталады. Бұл анықтамалардың сан алуандылығына қарамай оларда ортақ нәрсе бар: шығармашылық қабілет ашқанмен тең анықталады. Д.Н.Морган 25 әртүрлі анықтаманы талдай келе ортақ нәрсе: жаңа, ерекше жаңаша нәрсе жасау деп көрсетеді [12, 16 б.].
Осылайша психологияда шығармашылық адамның белсенділік және жеке қызметінің нысаны ретінде анықталады, эксперимент жасайды, қоршаған ортаның түрін өзгертіп жаңа әрі бағалы нәрсе құрайды.
Бұл шығармашыл адамның өзі үшін де жаңалық болуы мүмкін. Мұндай жағдайда шығармашылық және тұлғалық болып табылады. Есепті шығарудың жаңа тәсілін тапқан мектеп окушысы жеке тұлғалық шығармашылық көрсеткен. Шығармашылық субъектінің жаңалығы болып табылса, онда жеке тұлғалық маңыз алғаны. Нақ осы қоғамдық маңызы бар шығармашылық қоғам мен елдің алға басу прогресін анықтайды. Сөйтіп, қоғамдық маңызды шығармашылық жеке шығармашылықтан туады.
Шығармашылық бастаманы жас кезден бастап дамыта беру қажет.
Шығармашылық ақыл - ойды дамытудың басты шартының бірі жаңа идеялар мен пікірлер туындауға қолайлы жағдай жасау болып табылады. Оның негізі балаларды психологиялық жағынан қорғату. Сын ескертпелер мен олардың ұсыныстарын, түкке тұрмайтын нәрсе сынау - баланың шығармашыл ойынбасып тастау болды. Мұғалім жалпы бақылау қызметін атқара жүріп, кеңесші және көмекші болуы қажет, ол балаларға шығармашылық процесті жеке өзі құруға мүмкіндік беруі жөн.
Қабілет - бір іс - әрекетті орындаудағы тұлғаның жеке дара қасиеті. Сонымен қатар, белгілі бір іс - әрекетті берілген уақыт ішінде жүзеге асыруға мүмкіндік беретін сапалар, мүмкіндік, білік, тәжірибе, шеберлік, талант және т.б. Мұның мәнісі - адам міндетті тап қазір орындауы керек. Бұдан арғы жаттығулардың қажеті болмайды. Осылайша қабілеттілік пен жарамдылық арасындағы айырмашылық сараланады. Қабілеттілік дегеніміз - жеке адамның қайсыбір іс - әрекетті орындауға дайын болуы: жарамдылық - қайсыбір іс-әрекетті орындау үшін бар әлеуетті немесе қабілеттілікті дамытудың белгілі бір деңгейіне жету мүмкіндігі [7, 97 б.].
Қабілеттілік
Тұлғаның индиви-дуалдық- психқ ерекшрі
Іс-әрекетті табысты орындаудағы негізгі шарттар
Тұлғаның жеке бастық икемділік, іскерлік ерекшелік-тері
Тұлғаның даралық-психологиялық ерекшеліктері
* Қабілеттілік - біріншіден, белгілі бір өнімді іс - әрекетті табысты орындаудың шарты болатын тұлғаның индивидуалдық - психологиялық ерекшеліктері. Қабілеттілік тұлғаның жалпы бағыттылығы мен адамның белгілі бір қарекетке бейімділігінің орнықтылығымен тығыз байланысты. Түрлері: жалпы қабілеттілік және арнайы қабілеттіліктің даму деңгейі талант, дарын ұғымдарымен байланысты. Қабілеттілік - табиғи дарындылық, қандай да бір әрекетті жасауға ептілік. Қабілеттілік берілген уақытқа сай белгілі бір әрекетті жасауды мүмкін ететін сапа, ептілік, икемділік, тәжірибе, шеберлік, талант және т.б. Қабілеттілік пен жарамдылық ұғымын ажырата білу керек. Қабілеттілік жеке адамның әрекетті орындауға дайындығы. Жарамдылық іс-әрекетті орындайтын әлеуетті немесе қабілетті дамытудың белгілі бір деңгейіне жету.
Екіншіден, тұлғаның белгілі бір өнімді іс - әрекетті табысты орындауының шарты болып табылатын даралық - психологиялық ерекшеліктері: қабілеттілік - адамның ақыл - ой өзгешеліктерінің жеке қасиеттерін көрсететін, кез - келген адамнан табылатын қасиет. Қабілеттіліктің ойдағыдай дамуы адамда тиісті білім жүйесінің икемділік пен дағдының болуына байланысты. Мысалы, мектеп балаларында техникалық қабілеттіңойдағыдай дамуы үшін техниканың конструкциялардың құрылысын оны іс жүзінде дайындауды үйрету қажет. Баланың қабілетін дұрыс байқап, онымен санасып отыру - мұғалімдердің маңызды міндеттерінің бірі. Қабілеттілік негізінен екіге бөлінеді: адамның ақыл - ой ерекшеліктерінің жеке жақтарын көрсететін қабілет жалпы қабілет деп аталады. Ақылдың оралымдылығы мен сыншылдығы, зейіндік пен бақылағыштығы, зерелік пен тапқырлық т.б. Осы сияқты ақыл - ой әрекетінде көрінетін ерекшеліктер жалпы қабілетке жатады. Іс - әрекеттің жеке жақтарынан көрініп, оның нәтижелі орындалуына мүмкіндік беретін қабілетті арнаулы қабілеттілік дейді. Бұған суретшінің, актердің, музыканттың және т.б. қабілеті жатады. Адамның қабілеттілігі қоғамның дамуына, оның әлеуметтік сипатына байланысты дамиды.
Жалпы қабілеттілік
Арнаулы қабілеттілік
Адамның ақыл-ой ерекшеліктерінің жеке жақтарын көрсетеді.
Іс-әрекеттің жеке жақ тарынан көрініп,оның нәтижелі орындалуына мүмкіндік беретін қабілеттілік.
Екі қабілеттілік қоғамның дамуына, оның әлеуметтік сипатына қарай дамиды.
Қабілеттіліктің негізгі екі түрі
Үшіншіден, еңбек процесіндегі адамның жеке бастық икемділік, іскерлік қасиеті. Баланың қасиетін оқуда, ойында өнер түрлеріне қатынаста анықтауға болады. Бірсыпыра педагогтар мен психологтар бала қабілетін зерттей келіп, оны үш түрлі аспектіде қарастырады. Мысалы, қабілеттілік жөнінде көптеген авторлар анықтама берді. Педагог-ғалым Н.В.Кузьмина оқу материалын баланың игеруіне құра отырып, олардың жеке бастық ерекшеліктері мен жас ерекшелігін ескере отыруды ұсынса, кейбір педагогтар іске ұйымдастыру арқылы оқушының қабілетін жетілдіруге болады деп қарайды. Ал педагог - ғалымдардың енді бір тобы қабілеттілікті сынып ұжымы мен жеке қарым - қатынасы арқылы оқушының сабақ процесінде қалыптастырып жетілдіруге болады деп есептейді. Ф.Гальтов, Кокс, Р.Кеттел, Вольтер және т. б. шетелдік ғалымдар қабілеттілікті тұқым қуалаушылық деп қарап, тәрбиедегі ортаның, тәрбиенің өзінің ішкі белсенділігінің ролін жоққа шығарады. Шығармашылық психологиясы - адамдардың ғылым, әдебиет, музыка, бейнелеу және сахналық өнер, өнертапқыштақ және рационализаторлық салаларындағы шығармашылық қызметін психологиялық зерттеулер саласы. Шығармашылық психологиясының әдістемелік негізі - тарихилық принципі. Шығармашылық психологиясының ерекше бір тарауын балалардың шығармашылық қызметін зерттеу құрайды. Шығармашылықпсихологиясының тән сипатты проблемасына елестетудің, ойланудың, интуицияның, шабыттың, жағдаяттан үстем белсенділігінің шығармашылық процесте көрінетін индивидуалдылық - психологиялық ерекшеліктердің рөлін зерттеу (қабілеттілік, талант, данышпандылық және т.б.), тұлғаның шығармашылық ұжымға кіруімен байланысты, оған осы жағдайдың ықпалын, шығармашылық белсенділікті күшейтетін факторларды (топтық пікір - сайыс, кейбір психофармологиялық құралдыр және т.б.) зерделеу жатады [12, 17-19 б.].
Қабілет деген психологиялық ұғымды күнделікті өмірде жиі қолданамыз. Қабілет адамның іс - әрекетінің белгілі - бір түріне, өнер саласының біріне жарамдылығын жақсы көрсете алады. Белгілі - бір істі үздік орындауға мүмкіндік беретін адамның әртүрлі жеке қасиеттерінің қиысып келуі, яғни адам қасиеттерінің синтезін қабілет деп атаймыз.
Қабілеттің дамуы оны қажет ететін қызмет саласында және әрекетке үйрену үстінде көрініп отырады. Қабілеттіліктің ойдағыдай дамуы адамның тиісті білім жүйесінің, икемділік пен дағдының болуына байланысты болады. Мәселен, адамда қандай да бір қабілеттің дамуы үшін ол сол қабілеті бар саланы жетік оқып, не түсініп біліп, икемділігі артып, дағдысы көбейе түссе, оның қабілеті де ойдағыдай дамып отырады.
Қабілет негізінен екіге бөлінеді: адамның ақыл - ой өзгешеліктерінің жеке қасиеттерін көрсететін, кез - келген адамнан табылатын қабілет жалпы қабілет. Ақылдың орамдылығы мен сыншылдылығы, материалды есте тез сақтау, зейінділік, зеректік пен тапқырлық т.б. жалпы қабілеттің көрінісі болып келеді.
Іс - әрекеттердің жеке салаларында ғана көрініп, оның нәтижелі орындалуына мүмкіндік беретін қабілетті арнаулы қабілет деп атайды. Бұған суретші, музыкант, актер, спортсменнің, т.б. қасиеттерін жатқызуға болады. Сонымен қатер соңғы кездерде кейбір зерттеушілер қабілеттің Үшінші түрі деп практикалық іске қабілеттілікті санап жүр. Бұған ұйымдастырушылық, педагогтық, т.б. қабілеттерді жатқызады. Қабілеттердің осы түрлері іс - әрекеттердің басты саласына (ғылым, өнер, практика) орайлас бөлінеді. Адамның қабілетінің дамуы, қоғамның дамуы оның әлеуметтік сипатына байланысты болып отырады.
Сонымен қатар адамдардың әрекеттің бір түрімен айналысатын бейімділік байқалады. Бейімділік пен қабілет көп жағдайда бірге болады. Себебі адамның бір нәрсеге қабілеттілігі оның бейімділігіне орай қалыптасады.
Бейімділік - адамның белгілі - бір әрекетпен айналысуға бет бұрысы, көңілі аууы, оянып келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі. Сонымен қатар бейімділік әрекеттің бір саласына (сурет, музыка, спорт, т.б.) әдістенушілікті көрсетеді.
Қабілет саласындағы дара айырмашылықтар да сан алуан болып келеді. Қандай болмасын әрекетті сапалы етіп орындау үшін кейде бірнеше қабілеттің жиынтығы керек болады.мысалға мұғалімдерге ұйымдастырушылықпен қатар бақылағыштық, ақыл - ой ерекшеліктерінің белсенділігімен қатар сөйлеу шеберлігі, зейін қойғыштық т.б.
Сонымен қатар адам қабілетінің әр қилы болып келуі сигнал жүйенің ерекшелігіне де байланысты.
Бастауыш кластарда мұғалім оқушылардың оқуға ынтасын тәрбиелеу арқылы олардың қабілеттерінің дамуына кең жол ашады. Мұғалім алғашқы күннен бастап оқушының ыждағаты мен бейімділігін, оның қолынан не істеу келетіндігін, оқу мен еңбекке ұқыптылығы қандай екендігін есепке алып, оқу процесін осы негізге орайластыра жүргізгені дұрыс.
Бала қабілетін тәрбиелеу үшін жүргізілетін жұмыстардың мазмұны мен түрлері сан алуан. Бұларды нақты жағдайларға байланысты (оқушылардың жас, дара ерекшеліктері, туған жер, жанұя жағдайы т.б.) жүргізе білу әрбір мұғалімнің жеке творчестволық ісі. Төменгі класс оқушыларының биімділіктерін көтермелеп, белсенділігін үнемі арттырып отырған жөн.
Мұғалім оқушылардың практикалық қабілеттерін дамытып отыруда да ұмытпауы тиіс. Бұл үшін оқушыларға қоғамдық тапсырмалар беріледі, оның орындалу сапасын тексереді, сондай - ақ баланың ыждағаттылығын, ұқыптылығын қадағалап, оның қабілетінің дами түсуіне бағыт көрсетіп отырады.
Сонымен қатар мұғалім оқушылардың жалпы қабілеттері мен арнаулы қабілеттерінің дамытылуына көңіл бөлуі тиіс. Балаларды алғашқы кезден бастап өз беттерінше ерінбей еңбек етуге, еңбек сүйгіштікке үйрету, оқушылардың еңбегін дұрыс, әділ бағалау, практикалық дағдыларға машықтандыруға, олардың жеке басын жақсы қасиеттерге (табандылық, дербестілік, жинақылық, бақылағыштық т.б.) тәрбиелеу - қабілеттерін тәрбиелеудің негізгі жолдары.
Қабілеттер проблемасы - оқушылардың жекелік айырмашылықтар проблемасы. Егер барлық адамдардың әрекеттің түрлерімен айналысуға арналған мүмкіндіктері бірдей болса, онда қабілеттер туралы сөз етпеуге де болар еді. Мүлдем еш нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Әр адам бойында бір нәрсеге деген қабілет болатындығын кеңестік психология ғылымының негізгі ережелерінің бірі, бірақ ол қабілеттер дәрежесі әр адамда әр түрлі деңгейде болады. Олардың іс-әрекетінің белгілі бір түріне қабілеті не жоғарылау, не төмендей келеді. Бұған қарап мысалы музыкаға, не хореографияға немесе математикаға қабілет төмен оқушыларды қабілеті төмен дарынсыздар қатарына жатқызу әсте дұрыс емес. Бұл - оның қабілетінің басқа салада жатқандығының белгісі. Қабілеттер туа бітті қасиет емес, олар өмір сүру барысында іс-әрекет арқылы дамып отырады11.
Кеңестік психологтар бірауыздан ақыл есі дұрыс, дені сау баланың оқуға қабілеті орта білім алу мүмкіндігі бар деген көзқарасты қуаттайды. Мектеп курсында оқылатын пәндердің бірден-бір тарауының бала үшін қолайсыз екендігін кездестірген емеспін - деп жазды В.А.Крутецкий. Ал академик А.Н.Калмогоровтың тұжырымдамасы былай дейді: Математиканы меңгеру үшін баланың айрықша қабілеті болуы керек деген ұғымдар артық айтылады... 6.
Айтылғандарды қорытындылай келе, қабілет термині адамның белгілі бір істі орындап, одан нәтижеге жеткізетін қасиетін білдіреді деуге болады.
Демек, әр бала бойындағы табиғи нышандардың, жоғарғы қабілеттер деңгейіне көтерілуі тек баланың белсенділігіне және дұрыс ұйымдастырылған оқу-тәрбие жұмысына байланысты.
Балаларда кездесетін баяулықты, сылбырлықты, оның биологиялық кемшілігі деп қарауға әзір тұрамыз. Біздіңше, тұйықтық, бұйығылық, баяулық оның табиғатының әсері емес, көп жағдайда оқыту мен тәрбиенің нәтижесі ондағы әміршілдіктің салдары болуы мүмкін12.
Академик Д.Ковалевский ән айтқысы, би билегісі, әңгіме, ертегі, өлең құрастырғысы, сурет салғысы келмейтін баланы табыңызшы, - дейді13. Шынында, табу қиын. Егер ондай бала кездесе қалса, ол жаман тәрбиенің нәтижесі деуге әбден болады.
Қабілеттілік нәтижесінің теориялық және практикалық негізін қалауда С.Л.Рубинштейн еңбектері зор роль атқарады14. Ең алдымен қабілеттіліктің дамуы туралы, қабілеттің қалыптасуының негізін салса, кейінірек олардың көрінуінің психологиялық құрылымын ашып берді (15). С.Л.Рубинштейн қабілеттілікті нақты бір іс-әрекетке икемділік деп түсіндіреді. Оның айтуы бойынша қабілеттілік - жаңа бір іс-әрекетті жеңіл меңгерумен, сонымен қатар индивидтің бір іс-әрекеттен екінші іс-әрекетке көшуі мен қабылдау тәсілдерін терең меңгере алуы. Оның айтуы бойынша қабілеттің негізі - туа біткен нышан, тұқымқуалаушылықтың белгісі болып табылады, яғни, адамның жүйке, ми аппараттарының анатомиялық-физиологиялық ерекшелігі болып табылады. Осыған орай, ғалым қабілет нышандарының негізінде дами отырып, нышанның өз бетінше функциялануы емес, тек дамудың негізгі кезеңі, алғы шарты деп жазды.
С.Л.Рубинштейн іс-әрекет барысында қабілет пен ептіліктің өзара байланысы ерекше роль атқаратынын айтады14. Бұл екеуінің бір-бірімен тығыз байланыста екендігін еске ала отырып, бір жағынан ептілік, білім т.б. меңгері қабілеті бар екенін білдірсе, қабілеттің қалыптасуы сол іс-әрекеттің ептілігі мен білімдерді меңгеру арқылы іске асатындығын түсіндіреді.
Б.М.Теплов қабілетті адамдар арасындағы жеке даралық психологиялық өзгешелік деп қарастырады (7). Б.М.Теплов қабілеттілікке анықтама бере отырып, қабілеттіліктің үш белгісін көрсетеді, біріншіден, қабілеттілік бір адамды екінші адамнан ажыратуға негіз болатын жеке даралық психологиялық ерекшелік; екіншіден, қабілеттілікке барлық жеке даралық ерекшеліктерді жатқыза беруге болмайды, тек қандай да бір немесе бірнеше іс-әрекетті орындау барысында нәтижесі табысқа сәйкес жететін ерекшеліктерді, қабілет деп атауға болады; үшіншіден, қабілет түсінігі адамда бар білім, ептілік және дағдымен ғана шектеліп қоймайтындығын айтады, яғни тек ептілік, білім, дағды ғана бар деп айтуға болмайды, керісінше, сол ептілік, білім, дағды ғана бар деп айтуға болмайды, керісінше, сол ептілік, білім, дағдыны меңгеруге қабылетті деп санайды. Б.М.Теплов қабілеттіліктің дамуы - бір жақты ғана болмайды, оның қозғаушы күші қарама-қарсы ойлардың күресі деп көрсетеді.
Б.Г.Ананьев қабілет мәселесін жетілдіре отырып, қабілет тек индивидтің белсенді іс-әрекетінде тәжірибені меңгерудегі психологиялық аспектісі ретінде ғана көрсетпей, сонымен қатар психологиялық құрылым ретінде жеке адамның қабілетке байланысын көрсетеді. Оның айтуынша, қабілеттілік - ақылдың шығармашылық дамуының көрінуі (16). Тек білімдердің жинақталуы, әрі бұл білімдерді шығармашылық көрсетуінде ғана емес, жаңа бейне, жасампаздық әрекет құра алуы деп көрсетеді.
В.И.Корюкин өзінің Шығармашылық әрекеттің приоритеті атты еңбегінде адамзат санасының қалыптасуы, адамзаттың шығармашылық іс-әрекетінің дамып-жетілуі - қоғамдық дамудың негізгі факторы деп көрсетеді17.
Ю.Е.Виноградов еңбектері аффектілі жағдай мен ойлаудың байланыстылығын, адам ой әрекетінде эмоционалды күйдің пайда болу жағдайы және оның ой әрекетінің құрылымна әсері туралы жан-жақты түсіндіреді18.
А.Н. Леонтьевтің қабілет мәселесі туралы айтылатын барлық еңбектеріндегі оның негізгі идеясы адамға берілген кез-келген психикалық іс-әрекет, соның ішінде қабілет ұрпақтан-ұрпаққа берілетін тәжірибелерді меңгеру барысында дамиды және қалыптасады. Оның техникалық даму деңгейіне байланысты, яғни мәдени жүйедегі қабілет тұқымнан берілмейді. Қабілет жаңа құрылым жасауды қажетсінеді19.
Қабілет адамның қандайда бір нәрсені істеуге мүмкіншілігі және ол іс-әрекеттің нәтижелігі болып табылады.
Кеңес психологиясында, ең алдымен, С.Л.Рубинштейн және Б.М.Теплов өз еңбектерінде іс-әрекеттің нәтижелігі бойынша қабілеттілік, дарындылық және талант ұғымдарына жіктеу жасауға тырысқан.
А.М.Матюшкин дарындылықты, таланттылықты, творчествоның көрінуімен, творчестволық адамның функциялануымен. өзіндік творчестволық іс-әрекеттің ерекшеліктерімен міндетті түрде байланыстыруды аса қажет деп есептейді20.
Қабілет, дарындылық, талант мәселесін шешудің эмпирикалық негізін салушы, әрі осы күнге дейін қолданып жүрген оның зерттеу әдістері мен әдістемелерін ұсынған Гальтон болды. Оның айтуы бойынша қабілеттің детерминациясы - тұқымқуалаушылық пен ортаның сәйкестігі және жалпы қабілет пен арнайы қабілеттің өзара байланысы - қабілеттің дамуының негізі болып табылады.
Н.С.Лейтес дарынды балаларды зерттей келе, олар еңбекке тартымдылығымен өзгешеленетін және еңбектен қанағаттануды сезінетін нағыз кішкентай еңбекқорлар болып табылады, - деп көрсетеді 21.
Барлық қабілеттің түрлерінің дамуын қамтамасыз ететін ең негізгі фактор - іс-әрекет, олай болса, балалардың негізгі іс-әрекеті - ойын әрекетін белсендіре отырып, творчестволық қабілетін дамытуға болатындығы дәлелдене түседі. Баланың айнала қоршаған ортамен өзара әрекеттесуі көбінесе өзі үлгі тұтатын мұғалімдері мен ата-аналары болғандықтан, ересектердің бала қабілетінің дамуына әсері ұшан - теңіз. Сондықтан шығармашыл жеке адамды қалыптастыруда шығармашыл ұстаздың психологиялық дайындығы жоғары деңгейде болуы тиіс. Осыған орай мұғалімнің оқу барысында арнайы оқу жүйесін ұйымдастыру аса маңызды бола түседі.
Дамудың жас кезеідері барысында, әсіресе, соның ішінде - жалпы қабілеттің алғы шарттарының әртүрлі жақтары - әрбір балалық шақта - өзіне тән нақты жақтары болатындығына негіздеме бар. Жалпы қабілеттің қалыптасуы үшін, тек ақыл-ой деңгейі ғана аса қажет емес, сондай-ақ оқу-тәрбиелік әсердің де, жас кезеңдерінде де мәні зор, - деп көрсетеді Н.С.Лейтес (21).
Қабілет мәселесіне байланысты әдебиеттерге шолу жасау арқылы оның дамуының төмендегідей тарихи кезеңдік сатыларын байқауға болады:
* Қабілетті туа біткен және интеллектуалды құбылыс деп құрастыратын түсініктердің қазіргі кездегі жеке адамның құрылымы ретінде, оның дамуына табиғи және ортаның әсері бар деп қарастыратын жаңа теориялық концепцияларға енуі де көп жағдайды айтады.
* Қабілеттің негізгі компоненті ретінде жоғары интеллект және творчество - жеке адамның мүмкіншілігін көрсетуді, өзін-өзі іске асруды қамтамасыз ететін даму көрсеткіші болып табылады.
* Қабілеттің негізінде творчестволық потенцияла, оның таным мотивацияларының басымдылығымен, психикалық процестердің жылдам дамуымен, творчествоға ынталылығымен, жаңа бейне құра алуға икемділігімен сипатталынатын түсіндірме концепциялары алынады.
* Қабілет - адамның өмір сүру барысында іс-әрекетте дамиды, осыған сәйкес қабілеттің дамуына әлеуметтік орта арнайы жағдайлар құру арқылы оның жедел дамуына әсер етуге болатындығын дәлелдейтін ой-пікірлер болып табылады22.
Біздің зерттеуімізге өзек болы отырған шығармашылық қабілеттің дамуы туралы мәселе өз бастауын шығармашылықтың туындауынан алады.
Шығармашылық - үнемі білімдер мен ептіліктерді өз бетімен жаңа жағдайға өткізу болып табылады, білім неғұрлым өз бетінше жүзеге асса, соғұрлым бұл ілімді қолдану творчестволық сипатта болады.
Шығармашылық іс-әрекеттің бірнеше белгілерін атап кетсек: таныс объектіден жаңа функция көре білу, зерттеуге жататын объектінің құрылымын көре білу, альтернативті шешімді көре білу және оны іздестіру, проблеманы шешудің бұрынғы танымалы тәсілдерін жаңа тәсілге қиылыстыру, басқа танымалы шешімнің айрықша тәсілін құра білу болып табылады.
Шығармашылықтың дамуында интеллектуалдық, қарым-қатынас және тапсырмаларды шешу жүзеге асырылады. Бала өзінің бос уақытының көп бөлігін ойынмен өткізеді. Олардың бірқатары шығармашылық қабілеттің дамуына әсер етуі мүмкін. Біздің қалай ойнайтынымыздың да мәні зор. Ойын барысында шығармашылық элементтерді қолдану арқылы, кез-келген ойын затына шығармашылық танымдық сипатта жүзеге асыру арқылы балалардың ойынында шығармашылық қабілетті дамытуға болады.
Шығармашылық механизмі туралы айтқанда, бұл шығармашылық қабілетті зерттеуді өзімен ілестіре жүреді.
Психология ғылымында қабілеттің үш концепциясы қалыптасқан. Оның бірі - қабілет толығымен әлеуметтік орта және тәрбиеге байланысты анықталады. Біршама дұрыс концепция - қабілеттің үшінші концепциясы. Оның өкілдері Б.М.Теплов, В.А.Крутецкий, Я.А.Пономарев концепцияларында кез келген адам белгіл бір нышанмен туылады, дегенмен табиғи күштер мен нышан, қабілеттің дамуы үшін әлеуметтік қолайлы жағдай қажет деп көрсетеді. Үшінші концепция табиғилықтың мәнін жоққа шығармайды, сонымен бірге қабілеттердің әлеуметтік тарихи сипатын ашып көрсетеді. Біз өзіміздің жұмысымызда осы концепцияны басшылыққа ала отырып, бастауыш мектеп оқушыларына әлеуметтік қолайлы жағдай құру арқылы олардың шығармашылық қабілетін дамытуға болатынын дәлелдеп отырмыз.
Д.Меймонның және тағы басқа зерттеушілер креативтіліктің дамуына еліктеу объектісі болып табылатын шығармашылық сипаттағы үлгі және жағымды жағдай жасау әсер етеді деп көрсетеді. Бастауыш мектеп жасындағы балаларда шығармашылық қабілетті дамытуға бағытталған біздің зерттеуіміздегі педагогтармен жүргізілген жұмыстарымыздың негізі де осы тұжырымдамадан алынды.
Қабілеттің дамуы мен қалыптасуына оқу мен тәрбие ерекше орын алады. Шығармашылық белсенділіктің даму барысы балалардың жас ерекшелік мүмкіншіліктеріне және іс-әрекет сипатына байланысты. Л.С.Выготский өзінің зерттеулерінде оқу мен тәрбие дамуды өзімен бірге сүйреп жүретін және дамудың алдында ілгері жүру деп оқу мен тәрбиенің негізгі ролін көрсетті23.
Білімдерді меңгерудің екі жолы бар, олардың әрқайсысынан таным процестерінің сипаты анықталады. Бір жолы жаңа білімді өз бетінше алуға әкеп соғатын іс-әрекеттің белсенді қалыптасуына бағытталған: баланың заттар арасындағы байланысты байқауынан бастап бұрын ешкімге танымал болмаған заңдылықтарды көрсету және алдыңғы өнер табыстарына дейінгі жаңа білім. Екінші жолы - дайын бейнелер мен эталондарды меңгеруінде құрылатын қайта жаңғыру іс-әрекетіне бағытталған. Бірінші жағдайда шығармашылық продуктивті процесс туралы айтылады. Шығармашылық өлшемі ситуацияның жаңалығына, жаңадан қайта жасап шығару құралдары мен тәсілдеріне, алынған нәтиженің айрықшалығына байланысты болады.
Таным процесінің шығармашылық жолы - жеке адам өзінің шығармашылық мүмкіншіліктерін көрсетуге қажетті негізгі жағдай ретінде ішкі танымдық мотивация болып табылады. Жеке адамның шығармашылық мүмкіншіліктеріне: шығармашылық процестің ізденіс механизмі, мәсеені айқындауға осы мүмкіншілітердің өзі, айрықша шешім іздестіру, образды ойлауды өзіндік реттеу жатады. Мұның бәрі де қиял бейнелерінен туындайтындығы белгілі. Олай болса, шығармашылық қабілеттің дамуы - шығармашылық тапсырмаларды шешу қиялдың негізінен жасалады.
М.Розете зерттеулері бала үшін сыртқы әлем туралы білім әлі жеткіліксіз болғандықтан, таңқаларлық әрі өткір ойлы және күтпеген нәтижелі бейнелерді құруын жеңіл қолдана алады24.
Шығармашылық қабілетті дамыту мәселесі бойынша әдебиеттерге шолу нәтижесінде мектеп жасына дейінгі балаларда шығармашылық қабілетті дамыту мәселелері терең қаралғанмен, бастауыш мектеп жасындағы баланың шығармашылық жеке адам ретінде даму концепциялары жоқтың қасы деген тұжырымға келдік.
Осыған орай шығармашылық қабілеттің даму мәселесін ғылыми тұрғыда зерттеу барысында көптеген еңбектерден аңғарғанымыз, баланың шығармашылық қабілетінің дамуының ең нәтижелі кезеңі 3-5 жас деп көрсетеді. Ал біздің зерттеу жұмысымыз мектеп өмірінің алғашқы жылдарында да осы нәтижелі дамуды балада шығармашылыққа деген орнықты мотивацияны қалыптастыра отырып жалғастыруға болатындығын көрсетіп отырмыз.
Көп жағдайда шығармашылық қабілет жағдайында немесе шығармашылық таным мәселесі бойынша жеке қаралған, мұны тұтастай бір комплексте қарау көп ескеріле бермейді. Осыған байланысты біз өз зерттеу мақсатымызды бастауыш мектеп оқушыларының шығармашылық қабілетінің дамуы мен интеллектуалды дамуының өзара байланысын және шығармашылық танымдығы негізгі жеке бастық құрылымдардың байланысын ашу арқылы, олардың шығармашылық қабілетін дамытудың психологиялық ерекшеліктерін анықтау деп алдық.
Оқыту үрдісінде балалардың шығармашылық қабілеттілігінің дамуына жағдай жасау - мемлекеттік білім беру стандарттық бағдарламасын іске асрудың негізгі құралы.
Ж.Аймауытов өз еңбектерінде жақсы қойылған сұрау, жақсы жауап тілейді дей отырып, балалардың шығармашылық қабілетін дамытуға байланысты жақсы тапсырмалар мен жақсы сұраулар қойылса, соған сәйкес бала қабілеттіліктің жан-жақты әрі мәнді көрінуіне әсерін тигізетіндігін дәлелдейді. Оқыту адамдардың табиғатына қарай болсын деп айтылған ойы бар бала бойындағы қабілет құрылымы, бағыты, жүйесіне орай тапсырмалар беру - баланың білімді тез әрі жеңіл меңгеруіне, қабілеттің ақындылығына себепші болады25.
Кітаптан өмірге емес, өмірден кітапқа қарай жылжысын деген ойынан бала мектептегі оқу бағдарламасынан алған білім жүйесін, өмірде білімді қолдана алуға, қоғамға пайда келтіретін жаңа ұсыныстар мен ой қорытындыларын шығара алуға, жаңа бейне жасауға бейім болу қажет деп түсінуге болады.
Балалар психологиясында әрбір жас кезеңдерінде, әсіресе, бастауыш мектеп кезеңіндегі психикалық даму ерекшеліктері - педагогикалық тәлім-тәрбиелік іс-әрекеттерді ұйымдастыру мәселелеріндегі толғантатын жәйт26.
Еліміздің болашақ елеулі азаматын, кәсіби шығармашылық тұрғыда жан-жақты жетілген жеке адамды даярлауда - кіші мектеп кезіндегі оқу үрдісін тиімді ұйымдастырудың алатын орны ерекше екеніді даусыз. Сондықтан бала бойындағы шығармашылық қабілеттің жандануына жол ашу, жағдай жасау керектігі жайында ғұлама психолог - педагог ғалымдардың еңбектерінде ерте кезден-ақ баяндалып жүр.
Білім негізі бастауышта қаланатын болғандықтан, ендігі кезекте бастауыш мектеп кезеңінде ұлттық ерекшеліктерді, бастауыш мектептің оқу бағдарламасына енгізіліп отырған жыл сайынғы өзгерістерді, баланың тұрғылықты мекен-жайының өзгешеліктерін, баланың жеке даралық психологиялық қасиеттерін ескере отырып, оқу үрдісінде нақты пәндер бойынша белгілі бір саладағы шығармашылық қабілеттілікті дамытуға тиімді әдістемелік жолды теориялық және практикалық тұрғыда ашып беру керек деп ойлаймын. Қабілеттіліктің ең жоғарғы дәрежесін талант деген сөзбен белгілейді. Талант - бір әрекетті шығармашылықпен орындау мүмкіншілігін қамтамасыз ететін қабілеттердің ерекше қиысып келуі. Адамның таланты музыкада, әдебиетте, ғылымда, техникада т.б. әрекеттерде көрінеді. Таланттың дамуы еңбек ете білумен, еңбек сүйгіштікпен тығыз байланысты. А.М.Горький талантты өсіретін нәрсе - істі сүюің деп бекер айтпаған.Шығармашылық қызметтің асқан дарынды өкілдерінің барлық қуат - қабілеттерінің бірдей шарықтайтын кездері болады. Мұндайда олардың санасы барынша өткірленіп, мейлінше айқындалады, бақылампаздығы одан сайын арта түседі, жазатын нәрсесі мұқият әрі тез дайындалумен қабат, іште жетіліп піседі. Бұл - адам талантының шарықтауының тамаша бір көрінісі. Психологиялық және педагогикалық әдебиеттерді талдау қабілеттің жалпы құрылымын практикалық түрде төмендегіше белгіленді.
Кесте № 1.
Қабілеттің жалпы құрылымы.
д а м у д ы ң ж а ғ д а й л а р ы
Жалпы
Арнайы
Талант
Даныш пандық
Қабілет
Қоршаған ортамен белсенді өзара әрекет
Оқыту және тәрбиелеу
1.2. Бастауыш класс оқушыларының психикалық даму ерекшеліктері.
Бастауыш мектеп - өскелең ұрпаққа білім берудің бастамасы. Қазіргі қоғам талаптарының өзгеруіне байланысты, еліміздің көркейіп-өркендеуіне, ел талап-тілектерінің бетбұрыстарына байланысты жаңа ұрпақтың психологиясы да айтарлықтай өзгерістерге ұшырап, оны неғұрлым өмір талабына қарай өрістету міндеттері қойылды.
Еліміздің егемендігі мен тіліміздің тәуелсіздігі де өскелең ұрпаққа жаңа талаптар қояды. Бала психологиясын жан-жақты зерттеп, оны терең білу, оның даралық ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру мектеп пен мұғалімдерге жауапты да құрметті міндеттер жүктейді. 41,80
Бастауыш мектеп оқушысының психологиясы тек жас ерекшелігіне ғана байланысты емес, сонымен қатар тұрған, өскен ортасына (қала, ауыл) балабақшада болу-болмауына, тұрмыстық жағдайына, табиғи ортаға, әлеуметтік ортаға, т.б. жағдайларға байланысты.
Бастауыш мектеп кезеңіне 7-10 жас аралығындағы балалар жатады. Бұл кезеңде баланың денесі едәуір дамып, бұлшық еттері мен шеміршектері, сүйектері нығайып, табаны сүйектенеді, омыртқасы барлық мойын, арқа бел бүгілістері дамиды. Бұлшық еттері шапшаң өседі. Мидың маңдай бөліктерінің жетілуі баланың психикалық іс-әрекеті мен жүйке қалыптасуына үлкен роль атқарады.
Жекелеген психикалық үрдістердің қарқынды дамуы баланың бастауыш мектеп шағында жүзеге асады.Бұл кезде қабылдау қабілеті жетіледі. Көру мен есту қабілеті түстерді айқын ажырата алады. Қабылдаған заттардың қасиеттері мен сапаларын меңгереді. Қоғам өміріндегі жаңа негіздерге бақылампаздығыартып, қабылдауын басқарып, оны қажетті мақсатқа бағыттай алады28.
Бала зейінін негізінен өздері тікелей қызығатын нәрселерге аударады. Бала біртіндеп енді жай сырттай жартымды заттарға ғана емес, қажетті нәрселерге зейінін бағыттап, оны тұрақтандыруға үйренеді. Ырықты зейінінің дамуында сыртқы әсердің тартымдылығы, ұнамдылығы, көрнекілігінің мәні зор. Зейіннің дамуы, сондай-ақ оның көлемінің кеңеюі баланың қазіргі кездегі ойын әрекетінің алуан түрлерімен танысып, оларды меңгере алумен байланысты.
Бастауыш мектеп кезеңінде негізгі іс-әрекет оқу болғандықтан, баланың барлық психикалық үрдісіне өзгеріс енеді. Іс-әрекетке белсенділігін көрсете отырып, ақыл-ой еңбегін зейін арқылы жүзеге асырады28.
Оқу іс-әрекеті балаға өзінің есте сақтау үрдісін басқаруды талап етеді. Мектептегі оқу үрдісінің талаптары мен өзіне тән мазмұны бұл үрдісті едәуір дамытады; есте сақтау мықтылығы беки түседі. Есте сақтау деңгейі - есте сақталынатын материалдың мазмұнына, іс-әрекет сипатына, материалды есте сақтау және қайта жаңғырту тәсілдері мен әдістерін меңгеру деңгейіне байланысты болады.
Бастауыш мектеп кезеңінде сөздік материалды есте сақтау мүмкіншілігі күрт жоғарылайды, меңгерілетін оқу материалы үнемі оқушыдан елестетеу үрдісін талап етіп отырады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz