Жеткіншектердің өзара қарым-қатынасы мен өзін-өзі бағалауының психологиялық ерекшеліктері
Кіріспе
I. ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ӨЗАРА ҚАРЫМ . ҚАТЫНАСЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
I.1. Жеткіншектердің өзара қарым . қатынас мәселесіне теориялық шолу
I.2. Жеткіншектердің өзін.өзі бағалауының психологиялық ерекшеліктері
II. ІІ. ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ӨЗАРА ҚАРЫМ . ҚАТЫНАСЫ МЕН ӨЗІН ӨЗІ БАҒАЛАУЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШІЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ . ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2.1. Жеткіншектердің өзара қарым . қатынасы мен өзін өзі бағалауын эксперименталды. психологиялық зерттеулерді ұйымдастыру
2. 1. Эксперименталды. психологиялық зерттеулер
әдістемелерінің баяндауы
2.2. Эксперименталды. психологиялық зерттеулердің қорытындысы
мен талдау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша.
I. ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ӨЗАРА ҚАРЫМ . ҚАТЫНАСЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
I.1. Жеткіншектердің өзара қарым . қатынас мәселесіне теориялық шолу
I.2. Жеткіншектердің өзін.өзі бағалауының психологиялық ерекшеліктері
II. ІІ. ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ӨЗАРА ҚАРЫМ . ҚАТЫНАСЫ МЕН ӨЗІН ӨЗІ БАҒАЛАУЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШІЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ . ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2.1. Жеткіншектердің өзара қарым . қатынасы мен өзін өзі бағалауын эксперименталды. психологиялық зерттеулерді ұйымдастыру
2. 1. Эксперименталды. психологиялық зерттеулер
әдістемелерінің баяндауы
2.2. Эксперименталды. психологиялық зерттеулердің қорытындысы
мен талдау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша.
Жұмыстың өзектілігі. Елiмiздiң құқықтық-демократиялық қоғам жағдайында дамуы бүгiнгi әрбiр азаматтың және өскелең ұрпақтың жоғары мәдениет пен бiлiктiлiгiнiң жоғары болуын керек етедi. Осыған байланысты қоғамның адам тәрбиесiне қояр талабы да барған сайын артып, оны iске асырудың көзi болып табылатын психикалық нышандар мен оны дамытудың шарттарына деген көзқарас өзгерiп келедi. Соған сай бүгiнде бiлiм беру ұғымының өзi өзгеруде және кеңеюде. Бiлiм беру барған сайын көп ретте мектепте, жоғары оқу орнында, тiптi отбасында бiлiм берудiң педагогикалық-психологиялық негiздерiн меңгерудiң мазмұны мен мәнi кеңейе түсуде.
Бүгiнде жаңа Қазақстан қоғамы жағдайында жеке тұлғаны функционалдық әзiрлеу тұжырымдамасынан жеке тұлғаны дамыту тұжырымдамасына көшу жүрiп жатыр. Жаңа тұжырымдама бiлiм берудiң даралық сипатын көздейдi, ол әрбiр нақты адамның мүмкiндiктерiн және өзiн-өзi iске асыру мен өзiн-өзi дамытуға қабiлеттiлiгiн ескеруге мүмкiндiк бередi.
Осы тұста елбасы Н.Ә.Назарбаев өзiнiң "Инновациялар мен оқу-бiлiмдi жетiлдiру арқылы бiлiм экономикасына" деген студент жастарға арнап оқыған лекциясында - "Бүгiнгi күн - талантты, жiгерлi, өзiне сенетiн адамдардың, арманға бай және оларды жүзеге асыруға ерiк - жiгерi бар адамдардың уақыты", деп атап көрсеткен болатын [1]. Мұның өзi өскелең ұрпақты жаңа технологиялар негiзiнде бiлiмдi де жоғары мәдениеттi азамат етiп тәрбиелей отырып, олардың жеке басының тұлғалық қалыптасуына аса үлкен мән берудi көздейдi. Мұның өзi оқу-тәрбие үрдiсiнде жасөспiрiмдi оның жас ерекшелiктерiне сай жетiлген азамат етiп тәрбиелеудi көздейдi[2] .
Қарым-қатынас проблемасының әртүрлі аспектілерін Б.Г.Ананьев, А.Б.Добрович, Я.Л.Коломинский, И.С.Кон, Г.М.Андреева, Дж. Брунер, Э.Фром, Л.А.Петровская, В.В.Столин, Н.И.Шеврандин т.б. ғалымдар зерттеген.
Қазақстанда ұрпақ тәрбиесiн оның жас ерекшелiктерiне сай дамытуға көңiл бөлiп, осы мәселе төңiрегiнде еңбектенiп жүрген психолог ғалымдар Жарықбаев Қ.Б., Намазбаева Ж., Алдамұратов Ә., Рахымбеков Қ., Елеусизова С., Елiкбаев Н. және т.б[3,4].
Әлеуметтік қоғамда негізгі мәселе ретінде жеткіншек шақтағы тұлға аралық қарым- қатынас қарастырылады. Тұлға аралық қарым- қатынас дегеніміз шынайы өмірдегі адамдар арасындағы қарым- қатынас. Ең алдымен, тұлға аралық қарым- қатынас адамның тұлға ретінде қалыптасуына және жеткіншектің өзін-өзі бағалау деңгейіне тікелей әсер етеді. Адам өмір сүріп және әрекеттеніп жүргенде моральді түсініктер, қылықтарды бағалауға үйреніп, дағдыланады.Соңғы уақытта адам тәртібі мен оның өмір сүру мәні туралы сұрақтарға қызығушылық өсуде. Жеткіншекте құрдастарымен, ересектерімен қарым- қатынасының сапалық мінездемесі өзгеше.
Бүгiнде жаңа Қазақстан қоғамы жағдайында жеке тұлғаны функционалдық әзiрлеу тұжырымдамасынан жеке тұлғаны дамыту тұжырымдамасына көшу жүрiп жатыр. Жаңа тұжырымдама бiлiм берудiң даралық сипатын көздейдi, ол әрбiр нақты адамның мүмкiндiктерiн және өзiн-өзi iске асыру мен өзiн-өзi дамытуға қабiлеттiлiгiн ескеруге мүмкiндiк бередi.
Осы тұста елбасы Н.Ә.Назарбаев өзiнiң "Инновациялар мен оқу-бiлiмдi жетiлдiру арқылы бiлiм экономикасына" деген студент жастарға арнап оқыған лекциясында - "Бүгiнгi күн - талантты, жiгерлi, өзiне сенетiн адамдардың, арманға бай және оларды жүзеге асыруға ерiк - жiгерi бар адамдардың уақыты", деп атап көрсеткен болатын [1]. Мұның өзi өскелең ұрпақты жаңа технологиялар негiзiнде бiлiмдi де жоғары мәдениеттi азамат етiп тәрбиелей отырып, олардың жеке басының тұлғалық қалыптасуына аса үлкен мән берудi көздейдi. Мұның өзi оқу-тәрбие үрдiсiнде жасөспiрiмдi оның жас ерекшелiктерiне сай жетiлген азамат етiп тәрбиелеудi көздейдi[2] .
Қарым-қатынас проблемасының әртүрлі аспектілерін Б.Г.Ананьев, А.Б.Добрович, Я.Л.Коломинский, И.С.Кон, Г.М.Андреева, Дж. Брунер, Э.Фром, Л.А.Петровская, В.В.Столин, Н.И.Шеврандин т.б. ғалымдар зерттеген.
Қазақстанда ұрпақ тәрбиесiн оның жас ерекшелiктерiне сай дамытуға көңiл бөлiп, осы мәселе төңiрегiнде еңбектенiп жүрген психолог ғалымдар Жарықбаев Қ.Б., Намазбаева Ж., Алдамұратов Ә., Рахымбеков Қ., Елеусизова С., Елiкбаев Н. және т.б[3,4].
Әлеуметтік қоғамда негізгі мәселе ретінде жеткіншек шақтағы тұлға аралық қарым- қатынас қарастырылады. Тұлға аралық қарым- қатынас дегеніміз шынайы өмірдегі адамдар арасындағы қарым- қатынас. Ең алдымен, тұлға аралық қарым- қатынас адамның тұлға ретінде қалыптасуына және жеткіншектің өзін-өзі бағалау деңгейіне тікелей әсер етеді. Адам өмір сүріп және әрекеттеніп жүргенде моральді түсініктер, қылықтарды бағалауға үйреніп, дағдыланады.Соңғы уақытта адам тәртібі мен оның өмір сүру мәні туралы сұрақтарға қызығушылық өсуде. Жеткіншекте құрдастарымен, ересектерімен қарым- қатынасының сапалық мінездемесі өзгеше.
1. Назарбаев Н.А. Послание Президента Республики Казахстан народу Казахстана Стратегия «Казахстан-2030» на Новом этапе развития Казахстана. 30 важнейших направлений нашей внутренней и внешней политики. Астана, 2007
2. Назарбаев Н.А. Послание Президента Республики Казахстан - Лидера нации народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства». Астана, 2012
3. Намазбаева Ж.И. Психология. Алматы, 2005.- 290 с
4. Намазбаева Ж.И. Развитие личности учащихся вспомогательной школы: Дис. докт. психол. наук – М., 1986. - 25с.
5. Шерьязданова Х.Т: Учите детей общению. А.: « Рауан», 1990
6. Мұқанов М. Жас ерекшелік және педагогикалық психологиясы. А.1986
7. Д.И. Фельдштейн. Психология современного подростка. –М.:Педагогика,2000.
8. И.С.Кон. Психология ранней юности-М.:Просвещение,1999
9. Т.В. Драгунова, Д.Б. Эльконин. Возрастные и индивидуальные особенности младших подростков-М.:Просвещение,2002
10. А.В. Мудрик. Общение как фактор воспитания школьников – М.:Педагогика,1984
11. Ф. Райс. Психология подросткового и юношеского возраста-С-П.:Питер, 2000
12. Мухина В.С. Хрестоматия по возрастной психологии-М.2000
13. Крутецкий, Лукин. Психология подростков-М.:1997
14. Ю.Е. Алешина. Взаимодействие подростков в школьном коллективе//Вопросы психологии№3, 1988
15. Петровский А.В. Личность, деятельность, коллектив-М.:Просвещение, 1983
16. Кон.И.С., Фельдштейн О.И. Отрочество как этап жизни и некоторые психолого-педагогические характеристики переходного возраста.
17. Краковский А.А. О подростках-М.:1970
18. Коломинский Я.Л. Психология детского коллектива-Минск:1987
19. А.М. Прихожан, Н.Н. Толстых. Подросток в учебнике и в жизни-М.: Знание, 1990
20. Драгунова Т.В. Подросток-М.:Знание, 1976
21. А.Г. Хрипкова. Мир детства: Подросток-М.: Просвещение, 1982
22. Кондратьев М.Ю. Подросток в замкнутом круге общения-М.:1997
23. Личко А.Е. Типы акцентуации характера и психопатии у подростков-М.:Апр-пр, 1999
24. Рыбакова. М.М. Конфликты и взаимодействия в педагогическом процессе-М.: Просвещение, 1991
25. Шумилин А.П. Конфликты в школьном возрасте – М.: МГУ,1986
26. Синицкая В.Д. Формирование коллективических отношений подростков в процессе их совместной деятельности – Л.,1972
27. Толстых А.В. Взрослые и дети. Парадоксы общения-М.,1988
28. Драгунова.Т.В. О некоторых психологических особенностях подростка- М., 1961
29. Обухова Л.Ф. Возрастная психология-МС., 1987
30. Кон И.С. Психология юношеской дружбы.
31. Выготский Л.С. Педагогика подростка –М., 1982
32. Уманский Л.И. Психология организаторской деятельности школьников-М., Просвещение, 1980
33. Морозова А.В. Психология влияния – С-П.,2001
34. Гришин В.В. Методика психодиагностики в учебно-воспитательном процессе-М.,1990
35. Гуревич К.М. Что такое психодиагностика-М., 1985
36. Сидоренко Е.В. Вопросы ре-ориентационного тренинга-С–П., 1995
37. Сидоренко Е.В.Личностное влияние и противостояние чуждому влиянию-С-П.,1997
38. Немов Р.С. Психология Кн.3-М.,2001
39. Дружинина В.Н. Структура и логика психологического исследования-М., 1980
40. Гоосданкер Р. Основы психологического эксперимента-М., 1982
41. Крылов А.А. Психология – М., 2001
42. Неверович Я.З. Некоторые психологические особенности овладения дошкольниками нормами поведения в коллективе// Развитие познавательных и волевых процессов у дошкольников. М., 1965
43. Рояк А.А. Психологический конфликт и особенности индивидуального развития личности ребёнка. М.,1988
44. Дусмухамедова Ш.А. Психологические особенности педагогической оценки в обучении детей шестилетнего возраста: Автореф.дис. кандидат психологических наук М.,1987
45. Тарунтаева Т.В. Развитие элементарных математических представлений у дошкольников. М., 1980
46. Журова Л.Е. обучение грамоте в детском саду. М.,1978
47. Дронова Т.Н. Формирование действий контроля на занятиях рисованием у детей старшего дошкольного возраста: Автореф. Дис. Кандидат пед. Наук. М., 1979. с.17.
44. Султангалиева Ж.К. Особенности социального поведения трудных детей в ситуации депривации основных потребностей: Автореферат канд. Дис.- М., 1988
2. Назарбаев Н.А. Послание Президента Республики Казахстан - Лидера нации народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства». Астана, 2012
3. Намазбаева Ж.И. Психология. Алматы, 2005.- 290 с
4. Намазбаева Ж.И. Развитие личности учащихся вспомогательной школы: Дис. докт. психол. наук – М., 1986. - 25с.
5. Шерьязданова Х.Т: Учите детей общению. А.: « Рауан», 1990
6. Мұқанов М. Жас ерекшелік және педагогикалық психологиясы. А.1986
7. Д.И. Фельдштейн. Психология современного подростка. –М.:Педагогика,2000.
8. И.С.Кон. Психология ранней юности-М.:Просвещение,1999
9. Т.В. Драгунова, Д.Б. Эльконин. Возрастные и индивидуальные особенности младших подростков-М.:Просвещение,2002
10. А.В. Мудрик. Общение как фактор воспитания школьников – М.:Педагогика,1984
11. Ф. Райс. Психология подросткового и юношеского возраста-С-П.:Питер, 2000
12. Мухина В.С. Хрестоматия по возрастной психологии-М.2000
13. Крутецкий, Лукин. Психология подростков-М.:1997
14. Ю.Е. Алешина. Взаимодействие подростков в школьном коллективе//Вопросы психологии№3, 1988
15. Петровский А.В. Личность, деятельность, коллектив-М.:Просвещение, 1983
16. Кон.И.С., Фельдштейн О.И. Отрочество как этап жизни и некоторые психолого-педагогические характеристики переходного возраста.
17. Краковский А.А. О подростках-М.:1970
18. Коломинский Я.Л. Психология детского коллектива-Минск:1987
19. А.М. Прихожан, Н.Н. Толстых. Подросток в учебнике и в жизни-М.: Знание, 1990
20. Драгунова Т.В. Подросток-М.:Знание, 1976
21. А.Г. Хрипкова. Мир детства: Подросток-М.: Просвещение, 1982
22. Кондратьев М.Ю. Подросток в замкнутом круге общения-М.:1997
23. Личко А.Е. Типы акцентуации характера и психопатии у подростков-М.:Апр-пр, 1999
24. Рыбакова. М.М. Конфликты и взаимодействия в педагогическом процессе-М.: Просвещение, 1991
25. Шумилин А.П. Конфликты в школьном возрасте – М.: МГУ,1986
26. Синицкая В.Д. Формирование коллективических отношений подростков в процессе их совместной деятельности – Л.,1972
27. Толстых А.В. Взрослые и дети. Парадоксы общения-М.,1988
28. Драгунова.Т.В. О некоторых психологических особенностях подростка- М., 1961
29. Обухова Л.Ф. Возрастная психология-МС., 1987
30. Кон И.С. Психология юношеской дружбы.
31. Выготский Л.С. Педагогика подростка –М., 1982
32. Уманский Л.И. Психология организаторской деятельности школьников-М., Просвещение, 1980
33. Морозова А.В. Психология влияния – С-П.,2001
34. Гришин В.В. Методика психодиагностики в учебно-воспитательном процессе-М.,1990
35. Гуревич К.М. Что такое психодиагностика-М., 1985
36. Сидоренко Е.В. Вопросы ре-ориентационного тренинга-С–П., 1995
37. Сидоренко Е.В.Личностное влияние и противостояние чуждому влиянию-С-П.,1997
38. Немов Р.С. Психология Кн.3-М.,2001
39. Дружинина В.Н. Структура и логика психологического исследования-М., 1980
40. Гоосданкер Р. Основы психологического эксперимента-М., 1982
41. Крылов А.А. Психология – М., 2001
42. Неверович Я.З. Некоторые психологические особенности овладения дошкольниками нормами поведения в коллективе// Развитие познавательных и волевых процессов у дошкольников. М., 1965
43. Рояк А.А. Психологический конфликт и особенности индивидуального развития личности ребёнка. М.,1988
44. Дусмухамедова Ш.А. Психологические особенности педагогической оценки в обучении детей шестилетнего возраста: Автореф.дис. кандидат психологических наук М.,1987
45. Тарунтаева Т.В. Развитие элементарных математических представлений у дошкольников. М., 1980
46. Журова Л.Е. обучение грамоте в детском саду. М.,1978
47. Дронова Т.Н. Формирование действий контроля на занятиях рисованием у детей старшего дошкольного возраста: Автореф. Дис. Кандидат пед. Наук. М., 1979. с.17.
44. Султангалиева Ж.К. Особенности социального поведения трудных детей в ситуации депривации основных потребностей: Автореферат канд. Дис.- М., 1988
Қазақстан Ресубликасының білім және ғылым министрлігі
Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті
Жеткіншектердің өзара қарым-қатынасы мен өзін-өзі бағалауының психологиялық ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе
I. ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ӨЗАРА ҚАРЫМ - ҚАТЫНАСЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
0.1. Жеткіншектердің өзара қарым - қатынас мәселесіне теориялық шолу
0.2. Жеткіншектердің өзін-өзі бағалауының психологиялық ерекшеліктері
I. ІІ. ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ӨЗАРА ҚАРЫМ - ҚАТЫНАСЫ МЕН ӨЗІН ӨЗІ БАҒАЛАУЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШІЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ - ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2.1. Жеткіншектердің өзара қарым - қатынасы мен өзін өзі бағалауын эксперименталды- психологиялық зерттеулерді ұйымдастыру
2. 1. Эксперименталды- психологиялық зерттеулер
әдістемелерінің баяндауы
2.2. Эксперименталды- психологиялық зерттеулердің қорытындысы
мен талдау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша.
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Елiмiздiң құқықтық-демократиялық қоғам жағдайында дамуы бүгiнгi әрбiр азаматтың және өскелең ұрпақтың жоғары мәдениет пен бiлiктiлiгiнiң жоғары болуын керек етедi. Осыған байланысты қоғамның адам тәрбиесiне қояр талабы да барған сайын артып, оны iске асырудың көзi болып табылатын психикалық нышандар мен оны дамытудың шарттарына деген көзқарас өзгерiп келедi. Соған сай бүгiнде бiлiм беру ұғымының өзi өзгеруде және кеңеюде. Бiлiм беру барған сайын көп ретте мектепте, жоғары оқу орнында, тiптi отбасында бiлiм берудiң педагогикалық-психологиялық негiздерiн меңгерудiң мазмұны мен мәнi кеңейе түсуде.
Бүгiнде жаңа Қазақстан қоғамы жағдайында жеке тұлғаны функционалдық әзiрлеу тұжырымдамасынан жеке тұлғаны дамыту тұжырымдамасына көшу жүрiп жатыр. Жаңа тұжырымдама бiлiм берудiң даралық сипатын көздейдi, ол әрбiр нақты адамның мүмкiндiктерiн және өзiн-өзi iске асыру мен өзiн-өзi дамытуға қабiлеттiлiгiн ескеруге мүмкiндiк бередi.
Осы тұста елбасы Н.Ә.Назарбаев өзiнiң "Инновациялар мен оқу-бiлiмдi жетiлдiру арқылы бiлiм экономикасына" деген студент жастарға арнап оқыған лекциясында - "Бүгiнгi күн - талантты, жiгерлi, өзiне сенетiн адамдардың, арманға бай және оларды жүзеге асыруға ерiк - жiгерi бар адамдардың уақыты", деп атап көрсеткен болатын [1]. Мұның өзi өскелең ұрпақты жаңа технологиялар негiзiнде бiлiмдi де жоғары мәдениеттi азамат етiп тәрбиелей отырып, олардың жеке басының тұлғалық қалыптасуына аса үлкен мән берудi көздейдi. Мұның өзi оқу-тәрбие үрдiсiнде жасөспiрiмдi оның жас ерекшелiктерiне сай жетiлген азамат етiп тәрбиелеудi көздейдi[2] .
Қарым-қатынас проблемасының әртүрлі аспектілерін Б.Г.Ананьев, А.Б.Добрович, Я.Л.Коломинский, И.С.Кон, Г.М.Андреева, Дж. Брунер, Э.Фром, Л.А.Петровская, В.В.Столин, Н.И.Шеврандин т.б. ғалымдар зерттеген.
Қазақстанда ұрпақ тәрбиесiн оның жас ерекшелiктерiне сай дамытуға көңiл бөлiп, осы мәселе төңiрегiнде еңбектенiп жүрген психолог ғалымдар Жарықбаев Қ.Б., Намазбаева Ж., Алдамұратов Ә., Рахымбеков Қ., Елеусизова С., Елiкбаев Н. және т.б[3,4].
Әлеуметтік қоғамда негізгі мәселе ретінде жеткіншек шақтағы тұлға аралық қарым- қатынас қарастырылады. Тұлға аралық қарым- қатынас дегеніміз шынайы өмірдегі адамдар арасындағы қарым- қатынас. Ең алдымен, тұлға аралық қарым- қатынас адамның тұлға ретінде қалыптасуына және жеткіншектің өзін-өзі бағалау деңгейіне тікелей әсер етеді. Адам өмір сүріп және әрекеттеніп жүргенде моральді түсініктер, қылықтарды бағалауға үйреніп, дағдыланады.Соңғы уақытта адам тәртібі мен оның өмір сүру мәні туралы сұрақтарға қызығушылық өсуде. Жеткіншекте құрдастарымен, ересектерімен қарым- қатынасының сапалық мінездемесі өзгеше.
Әрбір жеткіншек өзін қанағаттандыратын ұжымда орын алғысы келеді, алайда, олайша жаса алмайды. Соңғы кездері жеткіншектердің құрбыларымен қарым- қатынас, өзін-өзі бағалау мәселелері ашық қаралуда.
Жеткіншектердің қарым- қатынасының мәселелерінің факторларын білу, жеткіншектердің өзін- өзі бағалауын дағдылау, тұлға аралық өзара әрекеттестік жағдайларын анализдеуін үйренуін дамыту, сонымен бірге адамдармен қарым- қатынасындағы сәйкес тақырыбын коррекциялауға қажет[5].
Қазіргі мектептердің негізгі мақсаты жеткіншектердің қарым- қатынасын зерттеу. Жеткіншектердің қарым- қатынасы мәселелері туралы әдебиеттерде аз берілгендіктен, оған назар аудартпауға болмайды. Жеткіншек шаққа тән қасиеттерге: өзін-өзі бағалау, жеткіншектің өз мүмкіншіліктерін сезіну, қоршаған ортада өз орнын табуға талпыныс, өз құқықтарын ересектер арасында қолдануға мұқтаждықтар жатады. Жеткіншек алдына жаңа қарым- қатынасқа түсу, сонымен қатар өмірлік жолын анықтау міндеті, осы шақтың актуалдылығы болып табылады. Олардың қалай қиындықтармен кездесетіндігі жеткіншектердің түрлі орталардағы қарым- қатынасы анықтайды. Нәтижесінде жеткіншектердің қиыншылықтарының психологиялық мәселелері өзекті болып табылады.
Зерттеу мақсаты - жеткіншектердің өзара қарым- қатынасы мен өзін-өзі бағалауының психологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеуде келесі міндеттер орындалады:
1. Психологиялық әдебиеттердегі жеткіншектердің өзара қарым - қатынасы мен өзін-өзі бағалауының мәселелердің теориялық анализі.
2. Жеткіншектердің өзара қарым - қатынасының және өзін-өзі бағалауының ерекшеліктерін ашу.
3. Қарым - қатынаста қиындық көретін жеткіншектердің психологиялық портретін баяндау.
Зерттеу болжамы: Құрдастармен қарым-қатынаста қиындық көретін жеткіншектердің өзін-өзі бағалау деңгейі төмен болады. Бұл жеткіншектің социометриялық мәртебесіне әсер тигізеді.
Зерттеу пәні - жеткіншектің өзара қарым-қатынаста кездесетін қиындықтарды қарастыру.
Зерттеу жұмысының объектісі: Ақтөбе қаласының № 23 орта мектебінің
6, 8 сыныбының 12-15 жастағы жасөспірімдердің 20 оқушысы.
Эксперименталды зерттеу әдістеріне Д. Мореноның Социометрия әдісі, коммуникативтік және ұйымдастыру қабілеттілігін зерттеу әдісі КОС-1, Т. Дембо-С.Я.Рубинштейн әдiстемесi өзiн-өзi бағалаудың ерекшелiктерiн зерттеуге бағытталған әдістемесі.
қолданды.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден, қосымшадан тұрады.
I. ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ӨЗАРА ҚАРЫМ - ҚАТЫНАСЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
0.1. Жеткіншектердің өзара қарым - қатынас мәселесіне теориялық шолу
Психологиялық тәжірибеде баланың жан-жақты дамуы мен мінез-құлқы жағынан қалыптасуының жеткіншек шағы 10-15 жас ең қиын кез болып есептеледі. Балалардың тәртібі нашарлап, сабаққа үлгерімі төмендейді, қыздар мен ұлдар арасындағы қарым-қатынас та қалыпты болмайды. Кейбір балаларда тіпті қоғамды жатсыну әдеті пайда болады.
Өзара қарым-қатынас қажеттілігі балаларда ерте басталып өсе келе күшее түседі, А.В. Мудриктің анықтауы бойынша мектепке дейінгі шақта, құрдастары мен қарым-қатынасы баланың коммуникативті қабілеті мен өзіндік санасына әсер етеді. Жеткіншектің тәртібі ұжымды топтық болып табылады.
Біріншіден: құрдастармен қарым-қатынас мәліметтердің ерекше өзегі, бұл арқылы жеткіншектер ата-аналардан белгілі себептермен ала алмаған мәліметтерді ала алады.
Екіншіден: өзара қарым-қатынастың өзекті түрі. Топтық ойындар мен түрлі бірлескен іс-әрекеттер әлеуметтік қарым-қатынасқа дағдылануына негіз болады. Бұл жеткіншектің ұжымдық тәртібіне бағыну, өз құқығын қорғауға, үйренуге мүмкіндік береді. Құрдастарынан тыс қарым-қатынаста балалар ересектерге тән коммуникативті қасиеттерді ұстана алмайды.
Үшіншіден бұл эмоционалды қатынастың өзекті түрі. Топқа енуі, жолдастық өзара көмек жеткіншекке ересектерден тәуелсіз болуына ғана әсер етпей, сонымен бірге эмоционалды тұрақтылық пен сәттілікті қамтамсыз етеді.
Ф. Райх атап кеткендей жеткіншек шақта жақсы жолдастарды емденуге мұқтаждық аса байқалады. Жеткіншек шақта жастық ерекшелікке көп мән берілмей, жолдастарды таңдау ойындар, жалпы қызығушылықтардың бірдей болуына байланысты болып келеді. Олар сенімді жоғалтуы немесе қайта емденуі мүмкін, ал эмоционалды қатынас маңызды орын алады. Эмоционалды қажеттілік құрдастармен қарым-қатынасқа түсінуінде қанағаттанбауы мүмкін. Бала қанағаттануды ата-анлардан іздейді. Солардан бала мақтауды, махаббатты күтеді.
Егерде баланы одан айырса, ол жолдастары мен өзге ересектер көмегімен эмоционалды қжеттілікті толтырады. Ал жеткіншек кезеңде өзгеріс пайда болады. Жаңа сезімдер пайда болып ата-анадан тәуелсіз болуға, бостандық емденуге тырысад. Жеткіншектер өз құрдастарына талпынады.
Д.И. Фельштейн еңбегінде жеткіншектің құрдастары мен ересектер арасындағы қарым-қатынастың қажетті іс-әрекет процесінде алатын орны туралы айтылған. Бұл жерде жеке-даралық стихиялы топтық, әлеуметтік бейімделу сияқты қарым-қатынас түрлерінің психологиялық мәнділігіне назар аударады. Өйткені оларсыз әлеуметтік бейімделудегі қарым-қатынастың түрлерінің мәнділігін анықтау қиынға соғады. Бұндай қарым-қатынас өзге адамдарға пайда әкелуге, қоғамаға жақсылық жасау қажеттілігін дамытуды болжайды. Өсіп келе жатқан адамның сәбилік шақтан, ересек шақта да негізгі қажеттілігі, қоғамда өз орнын анықтау.
В.С. Мухинаның ойынша ересектік шақта құрдастармен болатын қарым-қатынас өзге мәнде болады. Жеткіншектер әлеуметтік қарым-қатынастың мектебінен өтіп, қарым-қатынастың түрлі тәсілдерін игереді. Бір бірімен қарым-қатынаста жеткіншектер өзіне және құрдастарына бағытталған рефлексияға үйренеді. Жеткіншек үшін өзара құштарлық, қоршағаны біріге түсіну өзіндік бағаны қалыптастырады. Қарым-қатынасқа деген құштарлық соншалық, балалар сабақтарын, үйдегі міндеттерін ұмытады. Балалық шақтағы ата-анамен болған эмоционалды байланыс, сатысыз байланысқа айналады. Өз жоспарлары мен сырларын ата-анаға емес, емденген жолдасына сенеді. Жолдастары мен достарына тіл тигізбейді. Жеке досының жағымды болсын, жағымсыз болсын жақтарын талқыға салғызбайды, өйткені ол таңдау құқығына қастандық ретінде қабылданады.
Өзара қарым-қатынасында жеткіншек өзінің тұлға ретінде дамуын жүзеге асыруға тырысады. Бұл үшін өзіндік жауапкершілік қажет. Есеюге құқығы бар екенін дәлелдеу үшін, өзінің бостандығын қорғайды. Осы сәтте жеткіншек ата-анасына қарама-қайшы позицияны ұстанады. Жеткіншектердің даму деңгейлеріне байланысты өзіндік ар-намыс кодекстері дамиды. Әрине, заңдар мен ережелер ересектерден алынады. Бірақ, әркім қалайша өзінің ар-намысын қорғайды, бостандығын қалай сақтайды барлығына мән беріледі, бақыланады. Бұл жерде сенімділік, шыншылдық бағаланады, ал өз сөзіне тұрмау, опасыздық жазаланады.
Қарым-қатынастағы бейімделушілік, ересектердің бейімделуімен сәйкес келеді. Бірақ, құрдастардың қылығын бағалау максималды және эмоционалды жүреді.
Қоршаған орта сияқты, жеткіншектердің қарым-қатынастағы бейімделу әдісі әртүрлі. Алайда, бұндай бейімделушілікке әсер ететін құрдастарға деген қажеттілік пен жалғыздықтан қорқыныш сезімі. Бұл сәтте жеткіншек өзін жалғыз санайды, мазасыздық сезімі туындайды. Ал егер құрдастарымен қарым-қатынас сәттә болса, жеткіншек өзін бақытты сезінеді. 6. 368-371
Ұжымның оқушыға деген тигізетін әсері , ең алдымен оқушының сыныппен орныққан үйлесімділікке байланысты. Жеткіншек шақта қарым-қатынастың таңдауы өседі. 3.360 б, Бұл балалық ұжымның құрылымдық даралауына әкеледі, өсе келе сыныптағы сәтсіз орныққан оқушылар саны өсе береді.7. 239 . Статустың төмендегі сыныптағы оқушы үшін жағымсыз зардабын тигізеді; мазасыздық, агрессивтілік, оқушының невротизациясына әкеледі.
Осыған байланысты оқушының статусын анықтау ғылыми-практикалық міндет болып табылады. Топтағы оқушының орны ұнау немесе ұнмау құрылымының негізі болып табылады, бұл социометрикалық статуспен баяндалады. 8. 64 б.
Түрлі авторлармен сныптағы сәтсіз орынға ие болатын жеткіншектер ерекшеліктері берілген. Қайшылықтардың негізгі себептері топтың әр мүшесінің даралық мінезінің акцентуациясына назар аудара авторлар, бірігу іс-әрекетінің ерекшелігін, құндылықтар мен нормалар құрылымына мән бермейді.
Өзара қарым-қатынастың дамуы, ең алдымен, топтың даму деңгейіне байланысты.9.256 б. Сонымен, қарым-қатынас жеткіншек шақтың негізгі мақсаты болып табылады.
Біріншіден: құрдастармен қарым-қатынас мәліметтердің ерекше өзегі. Осынвң көмегі арқылы ата-анадан ала алмаған мәліметтерді ала алады.
Екіншіден, тұлғааралық қарым-қатынастың өзекті түрі. Іс-әрекетті бірігіп орындау, әлеуметтік өзара әрекеттестікке дағдылануды, ұжымдық тәртібіне бағынуға, үйренуге мүмкіндік береді.
Үшіншіден, бұл эмоционалды қатынастың өзекті түрі. Топқа енетін сезіну, жеткіншектің сәтті және тұрақтылықты сезінуге мүмкіндік береді.
Жеткіншектердің қарама-қарсы жыныспен қарым-қатынасының психологиялық ерекшеліктерін анализдеуге арналған жұмыстарға көшейік.
Бастауыш сынып жасындағы бала әлемге ерекше қызығушылықпен, балалық аңғалдықпен қарайды, жеткіншек өзін қоршаған әлемге баға береді және оған деген өзінің қарым-қатынасын орнықтырады. Ол өмірдің тұрмыстық қарым-қатынастарына еніп, енді тек өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыру бойынша ғана емес, сонымен бірге өзі теориялық жағынан игерген қағидалар бойынша қарым-қатынасқа түседі және адамдардың мінез-құлқын, қоғамдық құбылыстарды бағалауда ешкіммен ымыраға келмейтін, өз дегенім болсын дейтін әдет табады. Ол -айналадағының бәрінің сыншысы. Ол өзі жақсы көретін адамдардың кемшілігін де көргіш болады және сол үшін қиналады. Кез келген жалғандық оның ызасын тудырады және көңілін қалдырады.
Жеткіншек өтпелі кезеңнің ең басты процесінін бірі -- жеткіншектің өз ата-аналарымен, мұғалімдерімен және жалпы үлкендермен, құрбыларымен, барлық жағдайы бойынша өзіне тең немесе тең еместермен қарым-қатынасыңда қайта бейімделу байқалады. Жеткіншектерді өмір ортасының қарама-қайшылықтары қызықтырады, бұл жастағылардың қажеттілігі - өздерінің айналадағы адамдарға деген қарым-қатынасын, әлемдегі өзінің орнын табу Ал музыка -- адамның сезімдерінің әміршісі. Жеткіншек өзіне дос болатын адамды өз ұжымындағы жолдастарының арасынан табады. Жеткіншектің досы - ол тек бірге ойнайтын, жанжалдасып қалатын, татуласатын, бірге сапарға шығатын жолдас қана емес.
Ол - жеткіншектің екінші өзі, ол оның ойын білетін қызығушылықтары мен сезімдерінің куәгері және жақсы ниеттегі сыншысы.
Жеткіншек шақ - балалық шақтағы ең қиын және ең күрделі кезең. Бұл кезеңді өтпелі кезең деп те атайды. Себебі, бұл кезде жеткіншектер балалық шақтан ересек шаққа өтеді. Бұл кезде бала бойында көптеген өзгерістер болады. Ол анатомиялық, физиологиялық, интелектуалдық, адамгершілік дамуында және оның әрекет түрлерінде өзгерістер болады.
Жеткіншектік кезеңнің баланың дамуындағы ерекше орны өтпелі, бетбұрыс, қиын кезең деген атауларында бейнеленген. Бұл атауларда осы жастарда болатын, өмірдің бір дауірінен екіншісіне өтуімен байланысты даму проццесстерінің күрделілігі мен маңыздылығы айтылды. Балалық шақтан ересектікке өту кезеңдегі дене, ақыл-ой, адамгершілік-әлеуметтік дамудың барлық жақтарының негізгі мазмұны мен өзіне тән ерекшілігі болып табылады. Барлық бағыттарда сапалық жаңа құрылымдар қалыптасады, организмнің, сана-сезімнің үлкендермен және жолдастарымен қарым-қатынастың олармен әлеуметтік өзара іс-әрекет әдістерінің танымдық және оқу- әрекетінің мінез-құлыққа, іс-әрекет пен қарым қатынасқа арқау болатын моральдық- этикалық нормалар мазмұнының қайта құрылуы нәтижесінде ересектік элементтері пайда болады.
Жеткіншектіктің жеке басы дамуының аса-маңызды факторы оның өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі: ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді игеруге, үлкендермен және жолдастарымен өзіне қарым-қатынас орнатуға бағытталды. Жеткіншек дамуының алуан түрлі көріністерімен елеулі айырмашылықтары: 7 сыныпта бет-пішіні мен мүдделері әлі балаға ұқсас ер балалар да бар, сонымен қатар ересектер өмрінің қайсыбір жақтарына ортақтасқан өте ересек балалар да бар; өздігінен білім алып жүрген интеллектуалдар да бар; бірақ сонымен қатар оқу материалдарының өзін өздігінен игере білмейтін жеткіншектер де бар, болашаққа деген жоспары айқые емес мектеп оқушылары да бар, ал болашақ мамандығына саналы түрде даярлана бастағандар да бар, кейбір қыз балалалардың бар ойлағаны сән қуу мен ер балалар ғана, басқалары бұған онша мән бермейді, кейбір балалар үйінде нағыз қолқанат жәрдемгшілер болса, енді бірулер әбден ерке болып кеткен, тпті тұрмыстағы қарапайым жұмыстарға да ебі жоқ.
Жеткіншектік кезең қиын әрі сыналатын кезең деп саналады. Бұлай бағалау осы уақытта болатын көптеген сапалық өзгерістерге байланысты, бұл өзгерістер кейде баланың бұрынғы ерекшіліктерін, қарым-қатынастарын түбірінен өзгертетін сипатта болады.
Жеткіншектіктің дамуындағы биологиялық фактор проблемасы баланың организімінде нақ осы шақта биологиялық толысу жолына түбегейлі өзгерістердің болуынан туындайды. Дене күшінің дамуында жаңа кезең басталып, жыныстық жетілу процессі өрістейді.
Жас ерекшелік психологиясының өмірге келуі XIX ғасырдың екінші жартысына жатады жэне психология ғылымына генетикалық идеяның енуімен байланысты. Даму үстіндегі психологиялык-педагогикалық ой-пікірге көрнекті орыс педагогы К. Д. Ушинскийдің сңбектері, алдымен оның Адам -- тәрбие такырыбы деген жұмысы едәуір үлес қосты. Адамды жан-жақты тәрбиелеуге ұмтылған педагог, алдымен оны барлық жағынан танып білуі тиіс деп есептей отырып, К- Д- Ушинский мүғалімдер мен тәрбиешілерге арнап: ...өздеріңіз басқарғыларыңыз келетін психикалык кұбылыстардың заңдарын зерттеңіздер, осы заңдарға және оларды қолданғыныз келетін жагдайларға сәйкес іс-әрскет жасаңыздар -- деп жазды. Жас ерекшелігі психологиясының дамуына Ч. Дарвиннің эволюциялык идеяларының айтарлықтай ыкпалы тиді. Олар психикалық дамудың кайнар көздері проблемасына зейін аудартты. Психология зерттейтін деректердің рефлекстік мәнін түсінудегі психикалык іс-әрекеттің маңызын кернекті орыс ғалымы Я. М. Сеченов те атап көрсетті.
Бала психикасының даму және оны оқыту процесін бақылау эмперикалық материалдарыкын жинакталуы және қорытылуымен қатар педагогикалық және балалар психологиясына эксперименттік зерттеулер еңгізе бастады. Эксперименттік зерттеу балалар мен жеткіншектердің психикалык дамуына объективті сипаттама беріп оқыту мен тәрбиелеуге ғылыми түрғыдан келуді негізден алатыны педагогтар мен психологтарға айкьн болды. Алайда ІХ ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында психологиялык, экспериментті педагогикада колданудың арнайы жолдары әлі табыла коймады. Эксперименттің жалпы психологиядағы едәуір жетістіктері (Вебер мен Фехнердің психофизикалык заңды ашуы, Эббингауздың есті зерттеуі, Гельмгольцтің сезім мүшелсрінің психофизиологиясын талдауы, Вундтың түйсік пен физиологиялық психологиядағы кимыл-қозғалыстарды зерттеуі т. б.), оны педагогикалық және жас ерекшеліктері психологиясында қолдануға болатындығы жөнін де үміт туғызды. Ашылған зацдылықтарды педагогикалык және балалар психолопиясына тек жан ауыстыра салса жетіп жататыи тәрізденуі болып көрінді. Психофизиология заңдарын немесе мәселен кимыл-қозғалыс реакцияларының жылдамдығы мен формасына катысты фактілерді біле отыръп, мұғалімдер міндетті түрде баланың жан дүниесі мен оқу материалдарын игерудің заңдарьн түсіне алады деген жорамал болды. Орыс педагогы әрі психо-логы П. Ф, Каптеревтің Педагогикалык, психологиясы (1877), америка психологы У. Джемстің Психология жөнінде мұғалімдермен әңгіме (1902) атты кітабы жәме сол кездегі басқа да психологиялық-педагогикалық еңбектер осындай сенімде жазылды.
М. Жұмабаев сынды жыр дүлдiлiнiң тәлiм - тәрбие ғылымының (педагогика, психология және т. б.) теориялық мәселелерiне бой ұруы таңғаларлық жайт. Өйткенi бұл салада ғылыми еңбек жазған әлемдiк ақын - жазушылар некен -- саяқ. Осы тұрғыдан алғанда Мағжанның "Педагогика" (1922 - 1923 ж.ж.) атты кiтап жазуы өмiрде өте сирек кездесетiн, тек аса талантты, данышпан адамдарға ғана тән қасиет.
Кеңестiк кезеңде Қазақстанда психология ғылымының дамуына өзiндiк үлес қосып, осы салада артына мол мұра қалдырған академик Т.Т.Тәжiбаевтың ұлт психологиясына орай айтылған жеке пiкiрлерiмен қатар, Абайдың психологиялық көзқарастары туралы еңбегi; Қазақстандағы ғылыми психологияның дамуына ерекше үлес қосқан, өзiнiң 20 жылға созылған этнопсихологиялық еңбектерiнде қазақ халқының сонау ерте замандардың өзiнде - ақ ой - өрiсi өте жоғары болғанын эксперимент арқылы дәлелдеп берген ғалым. М.М. Мұқановтың 1979 жылы жарық көрген " Дәстүрлi мәдениет өкiлдерiндегi когнитивтi эмпатия мен рефлексияның зерттелуi" атты ғылыми мақаласы мен 1980 жылы жарық көрген "Ақыл ой - өрiсi" кiтабынан жекелеген тараулар да осы кiтаптан орын алып отырғандығын айтады.
ХХ ғасырдың екiншi жартысында, яғни 1930 - 1990 жылдар арасында қазақ елiнде, жоғарыда аты аталған ғалымдардан басқа, ұлттық психология ғылымына азды - көптi үлес қосқан басқа адамдар да аз емес. Олар психология ғылымдарының докторлары - профессорлар Жарықбаев Қ., Жақыпов С., Намазбаева Ж., Шериязданова Х., Хамзин Б., Бердiбаева С., Кәрiмова Р. және т.б. Бұлардың барлығын бiр жинаққа енгiзуге мүмкiндiк болмағанын оқырман қауымының есiне салады.
"Қазақтың психологиялық ой - пiкiрлерi" атты соңғы оныншы том, негiзiнен, елiмiздiң егемендiк алып, тәуелсiздiк алған кезеңiнде дейiнгi қазақ халқының он төрт ғасырлық психологиялық ой - пiкiрлерiн баяндаумен аяқталды. Яғни, бұл сонау VI-VIII ғасырлардан басталып, ХХ ғасырдың соңғы жылдарымен аяқталатын аса дүбiрлi үлкен кезең. Ал үстiмiздегi ХХI ғасырдағы қазақ психологиясының тарихын жазу бiзден кейiнгi ұрпақтың еншiсi болмақ деймiз.
Ол 1922 жылы тұңғыш "Педагогика " атты оқулық жазып, бала тәрбиесiнiң проблемаларымен айналысушы мұғалiмдер қауымына үлкен көмек көрсеттi.Сонымен бiрге педагогика, психология ғылымдарының қазақ тiлiндегi терминдерiн жасауға белсене ат салысады.
Жеткiншек жастағы балалар бойында көп өзгерiстер байқалады. Әсiресе мiнез-құлқында өзгерiс айқын байқалады. Осындай өзгерiстердiң бiрi мiнез акцентуациясы болып табылады. Акцентуация- барлық адамға тән психикалық қасиеттерiнiң кейбiр көрсеткiштерiнiң ерекше дамып, шектен шығып кетуi.
Акцентуацияны анықтау үшін К.Леонгардтың теориясына сүйене отырып бұл мәселені зерттеуге кеңінен қолданылып жүрген классификацияны ұсынады. Ұсынылған классификация бойынша жеткіншектер акцентуациясы келесі түрлерге бөледі:
1. Гипертимдік тип. Негізгі ерекшелігі - көңіл-күйі барлық уақытта көтеріңкі болып жүретін, болашағына үлкен үмітпен қарайтын оптимистер. Олар өте сирек ашуға бөленіп, агрессия көрсетеді. Барлық уақытта көпшіліктің ішінде болуға, жетекші болуға құмар. Қызығушылығы өзгермелі, сондықтан бір істен екінші түріне тез ауысады, бастаған істерін аяғына жеткізбей тастап кетуге, теріс мінез көрсетуге жақын. Гипертимияның белгісі бар жасөспірімдер неше түрлі оқиғаларға, романтикаға бейімді. Басқалардың өз басына билік жүргізгенін жақтырмайды, ал өзінен үлкен балалар қамқорлық көрсеткенін ұнатады, олардың әсеріне тез бөленеді. Сәтсіздікке реакциясы өте күшті, бірақ тез басылады. Паталогияда жабысыңқы идеялар неврозы түрінде көрініс береді.
2. Лабильдік тип. Аффектілі тұрақсыздар, кей кезде ешқандай себепсіз көңіл-күйлері тез және кенет өзгеретін адамдар. Барлық қарым-қатынасы және іс-әрекеттері көңіл-күйіне
байланысты - жұмысқа жарамдылығы, хал-жайы, табыстылығы т.б. Эмоциясы өте нәзік ұйымдастырылған: терең сезінуге және жағдайларды бастан кешуге қабілетті. Қоршаған ортадағылармен жақсы қарым-қатынаста болуға бейімді. Оны мақтағанда, мадақтағанда, сыйлағанда шын жүректен қуанып, үзақ уақыт шат болып жүреді. Махабатта қатты ренжігіш, Бірақ қажетті болса қамқорлық көрсетуге, қорғауға даярлық көрсетеді.
3. Сенситивтік тип. Үлкен компанияларды, дабр-шу шығаратын
ойындарды жақтырмайды. Бейтаныстармен қарым-қатынас жасамайды.Туған-туысқандарына бауырмал, ашық-жарқындық белгілері басым. Оларға бір эмоциялық жағдайдан екіншісіне көшу ауыр. Барлық нәрселердің өз
орнында болғанын, адамдар өз ойларын анық жинақтап айтқанын ұнатады. Ескертулерге өте нәзік әсерленеді, ашулы, қамыққан кездерде қарсылық көрсетпестен іштен тынып жүруге бейімді, кекшілдік білдіреді. Өзін өзі қатал
бағалап, кемістіктерім өте көп деп есептейді. Паталогияда - эпилептикалық психопатия.
4. Шизойдтық тип. Тұйық, қарым-қатынасы шектеулі. Шизойдтық жеткіншектер - тынымсыздықтың өте жоғары сатысындағы меланхоликтер. Өздерінің достары жоқтығынан жалғыздық сезіміне бөленіп жүреді де одан да бетер тұйықталады. Өздеріне сенімі төмен, өз кабілеттілігін бағаламайтын, азайтып көрсететін, басқалардан өзін қорғап жүретін адамдар. Ұялшақ, жауапкершіліктен қорқады. Олардың аффектілік реакциялары өзін-өзі қорғау механизмі.
5. Эпилептоидтық тип. Аффектілік ұстамалы. Көңіл-күйі тұрақсыз, көтеріңкі болуы қысқа мезгілге созылады, ал бұзылуы ұзақтығымен және аффектісінің өте терең жүруімен сипатталады. Аффект барысында ерекше және себепсіз қатыгездік көрсетіп, ашуланған адамын ұрып-соғуға дейін барады. Депрессия кезінде тынымсыз, тез шаршайды, шығармашылық белсенділігі төмендейді.
6. Тұрақсыз тип (Қозғыштық). Көңіл көтеруге, сырапшылыққа, уақытын бос өткізуге әуесқой, импульсивті, реактивті. Ерік күші дамымаған, эмоциясы тұрақсыз. Патологияда -эпилептоидты психопатия.
7. Астено-невротикалық тип. Көңіл-күйі айнымалы, ашушаң, ипохондрияға бейім. Мәнсіз нәрсенің сылтауымен ұрыс-қағыс шығарып, агрессиясын анық байқатады. Көңіл-күйі төмен, пессимист. Заттарға қызығушылығы төмен, шаршағыш, қабілетсіз, жалғыздықты жақсы көреді.
8. Демонстративтік тип. Эгоцентризмі шексіз, өзіне көпшіліктің көңлін аударып отыруды, олардан мақтау естуді, ең болмаса басқалардың наразылығына бөленіп жүруді қажет етеді. Артистікке құмар, ашық-жарқын, экстровагантты, өз
ерекшелігін көрсету үшін көп әрекет жасайды. Жалғандығы паталогиялыққа жақын, ассоциалдық әрекеттермен көзге түседі. Патологияда - истериялық психопатия.
9. Циклоидтық тип (тұйықталып қалушылық). Балалық шақта гипертимдік типтен айырмашылығы жоқ. Пубертанттық кезеңде көптеген қиыншылыққа кездесумен байланысты көпшіліктен қашып, жекеленіп жүрумен ерекшеленеді. Бүл түрі көрініс бергендер майда-шүйда сәтсіздіктерге өте көп көңіл бөлетін
10. Аффекті-экзальтациялық. Наразылық көрсетіге жақын, экзальтацияға, аффектіге бөленуі оңай, эмоцияға тез бөленетін, дінге берілген, педант, кекшіл, жәбірленгенін, ренжіткенді ұзақ уақыт ұмытпайтын, өкпелегіш болады. Осы көрсеткіштер негізінде жабысқақ идеялар жиі пайда болуы мүмкін, ішкі кернеуі күшті, кейде аффект жагдайында болады. Агрессия көрсетуі мүмкін. Паталогияда -- параноялды психопатОрганизімнің қайта құрылуы эндокридік жүйедегі өзгерістерден басталады. Олардың қызметі жеткіншектің организмінде көптеген өзгерістер, соның ішінде неғұрлым анық көрінетін өзгерістер туғызады. Бұл процестер қыз балаларда 11-13 жста, ер балалаларда 13-15 жаста неғұрлым жедел жүреді. Дене күшінің толысуы мен жыныстық жетілудің акселерациясы байқалып отырған қазiргі уақытта кейбір қыз балалар 10-11, ер балалар 12-13 жаста жыныстық жетілудің бастапқы сатысында болады.
Бойдың ұзаруы, салмақтың артуы, кеуде клеткасы щеңберінің өсуі жеткіншек шақтағы дене толысуының өзіне тән жағдайлары, бұлар "күрт өсу" деген ерекше терминмен белгіленеді. Осының нәтижесінде баланың пішінімен салыстырғанда жеткіншектің пішіні өзгереді. Дененің пропорциясы ересек адамға тән пропорцияға жақындаййды. Бас сүйегінің жедел жетілуі нәтижесінде де бет әлпеті де өзгереді.
Организімнің қайта құрылуы жеткіншектің ішкі жағдайларына, әсерлеріне, көңіл-күйіне әсер етіп, оның жалпы ұшқалақтығының, қоғызштығының, қимыл-белсенділігінің, енжарлауының негізі болады. Қыз балаларда мұндай жағдайлардың көрінуі етеккір циклі басталардан біраз бұрын немесе осы цикл кезінде байқалады.
Жыныстық толысу мен дене күші дамуындағы өзгерістердің жаңа психологиялық құрылымдардың пайда болуында бірталай маңызы бар.
Біріншіден, жеткіншектің өзі анық сезетін бұл өзгерістер оны обьективті тұрғыдан толысуы ересекке айналыдырады және оның өзінің ересектігін сезінуінің басталуына негіз болады.
Екіншіден, жыныстық толысу басқа жынысқа ден қоюдың дамуына, жаңа түйсіктердің, сезімдердің, толғаныстардың шығуына себепші болады. Қыз болсын, ұл болсын жеткіншектерде алғашқы романтикалық сезімдердің оянуы қалыпты құбылыс.
Жеткіншектің организімінде болатын елеулі өзгерістер ұзақ уақыт бойы осы кезеңдегі жеткіншектер ерекшіліктері мен дамуының сыналу құбылыстарының биологиялық шартасттығы туралы әр түрлі теорияларға негіз болады. Мұндай ұғым біздің ғасырымыздың алғашқы ширегінде үстем болды. Биогенетикалық универсализмнің негізін салушылар С. Халл мен З. Фрейд болды. Олар жеткіншектің дағдарысы мен өзіне тән ерекшіліктері комплексін биологиялық шарттастығы себепті болмай қоймайтын әрі универсал құбылыс деп санады .
Биогенетикалық универсализм теорияларына американ антропологтары күшті соққы берді. Антропологтардың зерттеулерінде жеткіншектік кезеңнің ұзақтығы әр түрлі болуы және бірнеше оймен шектелуі мүмкін екені анықталды.
Антрополог Р. Бенедикт балалықтан ересектікке өтудің екі типін бөліп көрсетті.
a) үздіксіз
б) баланың балалық шағында оқып үйренгенімен ересектің рөлін жүзеге асыру үщін қажетті іс-әрекет тәсілдері мен түсініктер арасында үзілістер болатын типі.
Антропологтар жеткіншектік шақты бала өзінің қоғамдағы орнына жетер жолда болатын, оның ерексектердің қоғамдық өміріне өтуі жүзеге асатын кезең деп қарады. Бұл идеяны дамытуда К. Левин (АҚШ) ерекше орын алады.
Жеткіншекте ересектер тобына өтуге және үлкендердің балаларда жоқ кейбір артықшылықтармен пайдалануға деген ұмтылысы болады. Қиыншылықтардың деңгейі мен талас-тартыстардың болуын Левин қоғамда балалар тобы мен ересектер тобының қатаң бөлiнуіне және жеткіншектер топтарының аралығындағы жағдайда болатын кезеңнің ұзақтығына байланысты етіп қояды. Левиннің жеткіншектің өз орнын таппауы туралы идеясын қазіргі уақытта Д. Коулмен және бақа шеь ел психолгтары дамытуда.
Сонымен, жеткіншектің кезеңдегі дағдарысты түсіндіруде теориялық ой-пікірдің дамуы жеткіншектік кезеңнің көріністері мен өтуінің ерекшіліктері жеткііншектің өмірі мен дамуының нақты әлеуметтік жағдайларымен, оның ересек адамдар дүниесіндегі қорытындылардың біртіндеп жинақталуы болды.
Әлеуметтік ересектіктiң дамуы негiзiнде баланың ересектер қоғамында оның толық та тең құқылы мүшесі болып өмір сүруге деген даярлығының қалыптасуы. Жеткіншектік шақтың басында балалар сырт пішіні жағынан да мінез-құлқы жағынан да ересектерге ұқсамайды. Олар әлі де көп ойнап, көп жүгіреді алысып-жұлысып, тентектіктер жасайды, өз дегендерін істеп, байыз таппайды, көбінесе ұшқалақ, ынта білдіріп ден қоюы да біреуді жақсы көруі қарым-қатынасы да тұрақсыз басқаның ықпалына тез көнгіш болады. Алайда балалығы қаз-қалпында болып көрінетін сырт көрінісі алдамшы болады да оның сыртында жаңаның қалыптасуының маңызды процестері жүріп жатады. Жеткіншектер көп жағынан әлі бала болып жүріп, елеусіз есейеді. Ересектің қалыптасу прцесі көзге бірден түспейді. Оның көріністері мен нышандары әр сипатты және сан алуан. Кіші жастағы мектеп оқушысымен салыстырғанда жеткіншекте жаңаның көп болуының нақ өзі оның балалықтан арыла бастағанын көрсетеді.
Жеткіншектік шаққа аяқ басқан баланың жеке басының қалыптасуындағы түбегейлі өзгерістер сана-сезімнің дамуындағы сапалық өзгеріспен анықталады. Осының арқасында бала мен ортаның арасындағы бұрынғы қатынас өзгереді. Жеткіншектің жеке басындағы басты және өзіне тән жаңа құрылым оның өзі туралы енді бала емеспін дейтін түсініктің пайда болуы болады. Ол өзін ересекпін деп сезіне бастайды, ересек болуғы және өзіне жұрттың осыла деп қарауына ұмтылады. Ересектік сезім деп аталатын бұл ерекшеліктің өзіне тән белгісі жеткіншек өзін балалар қатарынан шықтым деп санайды, бірақ төңірегіндегілер менің ересек болғанымды таныса деген қажетсіну бар болғанымен онда шынайы, толық ересенктікті сезіну болмайды.
Ересектік сезім дене дамуы мен жыныстық толысудағы ілгірілушіліктерді ұғынып, бағалаудың нәтижесінде шығуы мүмкін, бұларды жеткіншек анық сезінеді және оны өз ұғымында да обьективті түрде неғұрлым ересек етіп көрсетеді.
Осы жас кезеңiнiң ерекщелiктерiн ата-аналар, мектеп мұғалiмдерi, сынып жетекшiсi, басқа да жеткiншектiң айналасындағылар жақсы түсiнетiн болса, барынша төзiмзiк көрсетiп, түсiнушiлiк бiлдiрсе, балалар жас қиындығын оңайырақ көтередi.
Сонымен, жеткiншек жастың ерекшелiктерi:
1. барлық нәрсенi өз бетiмен орындап, үлкендердiң қамқорлығы мен ақыл-кеңесiнен құтылғысы келедi;
2. үйге берiлген тапсырмаларды жаттап алмастан өз сөзiмен түсiнiктi етiп айтуға тырысады;
3. үлкендерге сын көзбен қарап, олардың айтқанын сынап-мiнеп, кей кезде өрескiл мiнез көрсетуi, жеткiншек iстi игеру жағынан әлi бала болса, ал талап қою жағынан ересек, өз мүмкiншiлiгiн жоғары бағалап, бәрiн өзi iстей алатындай сезiнуi;
Жеткiншектердiң қырсық мiнез көрсетуiне, ересектер талабын оңай орындамауына негiз болатын бiрнеше себептер бар. Олар:
1. Балалардың оқудан басқа айналысатын шаруасының болмауы.
2. Радио, теледидар, басқа да ақпарат көздерiнен ересектерге арналған хабарды көрiп, соған елiктеуi.
3. Күнi-түнi фантастикалық және криминалистикалық әдебиеттердi оқып, ондағы кейiпкерлерге елiктеуi.
4. Өздiгiнен үлкен балалармен танысып, солардың жағымсыз әрекеттерiне елiктейтiндiгi.
5. Агрессияның анық байқалуы.
Психологтың жеткiншек жас кезiндегiлермен жүргiзетiн жұмыстарының мiндеттерi мен мазмұны осы ерекшелiктерден туады. Барлық iс-шаралар жеткiншектердiң жасымен байланысты проблемаларын ескере отырып, оларды шешуге немесе шешу жолдарын табуға көмектесуге бағытталады. Сонымен қатар осы жас кезеңiнде баланың интеллектуалдық дамуына үлкен көңiл бөлу қажет.
Психологиялық тәжірибеде баланың жан-жақты дамуы мен мінез-құлқы жағынан қалыптасуының жеткіншек шағы 12-15 жас ең қиын кез болып есептеледі. Балалардың тәртібі нашарлап, сабаққа үлгерімі төмендейді, қыздар мен ұлдар арасындағы қарым-қатынас та қалыпты болмайды. Кейбір балаларда тіпті қоғамды жатсыну әдеті пайда болады.
Ол өмірдің тұрмыстық қарым-қатынастарына еніп, енді тек өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыру бойынша ғана емес, сонымен бірге өзі теориялық жағынан игерген қағидалар бойынша қарым-қатынасқа түседі және адамдардың мінез-құлқын, қоғамдық құбылыстарды бағалауда ешкіммен ымыраға келмейтін, өз дегенім болсын дейтін әдет табады. Ол -айналадағының бәрінің сыншысы. Ол өзі жақсы көретін адамдардың кемшілігін де көргіш болады және сол үшін қиналады. Кез келген жалғандық оның ызасын тудырады және көңілін қалдырады.
Жеткіншек өтпелі кезеңнің ең басты процесінін бірі -- жеткіншектің өз ата-аналарымен, мұғалімдерімен және жалпы үлкендермен, құрбыларымен, барлық жағдайы бойынша өзіне тең немесе тең еместермен қарым-қатынасыңда қайта бейімделу байқалады. Бұл қайта бейімделу жағдайы бірте-бірте болуы мүмкін немесе аяқ астынан мінез көрсетеді. Жеткіншек өзіне дос болатын адамды өз ұжымындағы жолдастарының арасынан табады. Жеткіншектің досы - ол тек бірге ойнайтын, жанжалдасып қалатын, татуласатын, бірге сапарға шығатын жолдас қана емес.
Ол - жеткіншектің екінші өзі, ол оның ойын білетін қызығушылықтары мен сезімдерінің куәгері және жақсы ниеттегі сыншысы. Жеткіншектермен жұмыстағы негізгі педагогикалық идея:
Өтпелі кезеңде балалар сабағы өзгереді, жақсы оқып жүрген балалар сабағы нашарлайды. Балаларда өзіндік "мен" сезімі пайда болады. Олар еркін жасауға құмар келеді. Тым еліктегіш болады. Жасөспірімдік шақта оларда өзін-өзі тануға болады. Олардың өз көзқарастары мен пікірлері әрекеттері барысында айқын байқалады. Сонымен қатар бұл кезеңде балалар отбасы мен мектептен оқшауланып, өз құрбыларының ықпалында болады. Олар әсіресе өздерін еркін сезінетін ортаға орналасуға бейім болып келеді. Олар спорт секциялары, техникалық үйірмелер болуы мүмкін, тіпті, темекі шегетін, арақ ішетін орын ретінде үйлердің жертөлесі болуы мүмкін. Бұл кезеңде кейбір балалар ересектермен, әсіресе ата-аналармен көбірек ерегіске барып, ортақ тіл табыса алмайды. Балалар ата-аналарының тең құрдасындай қарым-қатынас жасауын қалайды. Бұл кезде балалар көбірек өз бетінше өмір сүруге тырысады. Олар өзіне пір (кумир) сайлап алады да, соған еліктейді. Басқа балалардан ерекшеленуге тырысады.
Қоғамда мінез-құлқы ауытқыған балаларды "қиын" немесе "тәрбиесі қиын" бала деп санау қабылданған. Тәрбиесі "қиын" балалардың әрекеті девиация деп аталады. Девиантты мінез-құлық көбінесе тұрмыс жағдайының жақсы, қиын әрі төмен болуынан. Жеткіншек кезеңде бала ауытқудың ортасында болса бұл мәселеге тек педагог емес, сонымен қатар дәрігерлер де көңіл аударуы керек.
Ауытқудың пайда болыуына жеткіншектің дене құрылысының күрт өсуі, және әлеуметтік орта да әсер етуі мүмкін. Жеткіншектің физикалық тез дамуы немесе кеш дамуы арқылы ол өзінің әлеуметтік бағасын анықтайды. Қоршаған ортаның оның сырт көрінісіне, физикалық дамуына айтылған сын, жеткіншекті аффект жағдайына апаруы әбден мүмкін. Жеткіншектің тұлға болып қалыптасуы жеткіншектер психологиясында ең күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Бақылаудың нәтижесіне қарасақ балалық шақтан ересектік кезеңге өту қиындаған сайын, оның маңыздылығы арта түседі. Жеткіншек шақ эмоциялық тұрақсыздықпен, көңіл-күйдің тез ауыспалдығымен, қырсықтық, бірбеттілік, өзінің көзқарасын үлкендерге қарсы шығу арқылы дәлелдеу тағы басқа іс-әрекетпен көрініс береді.
Жеткіншектердің денесінің күрт өзгеруі, жыныстық мүшенің дамуы, қаңқаның тез өзгеруі, жеткіншектің санасының өзгеруіне алып келеді.
Жеткіншек физикалық еңбекке шаршаңқы келуі мүмкін, немесе өз кемшіліктерін басқа саламен толықтыруы мүмкін. Жүйке жүйесінің, бұлшық еттердің қалыптасуы кешуілдегенде қозғалу координациясы бұзылады. Бұл қопалдықпен көрінеді. Жеткіншектің сырт көрінісі немесе қопалдығы туралы қоршаған ортаның айтылған сыны жеткіншекті ашу-ыза, тіпті аффект жағдайына апарады. Акселерацияға ұшыраған балалар өздерінің ересек, күшті болғанына нық сенімді. Олар қоғамның құрметіне, мойындауына күреспесе де болады. Олардың өзіне-өзі сенімділігі, қоршаған орта оларды өз көзқарасы бар тұлға ретінде қабылдауына әкеледі. Біздің ойымызша, бұл кезде жеткіншектің сырт пішіні маңызды рөл атқарады. Акселерацияға ұшыраған бала өзінің ересектерге еліктегені тез іске асуда деп ойлайды. Оның бұлшық еті, бойы, даусы өзгеріп, оны өзі және құрдастары нағыз ересек, ойы да жетілген тұлға ретінде қабылдайды. Осыған байланысты бұл жеткіншектер өздерін еркін ұстап, өздеріне аз көңіл бөлуді талап етеді. Ал шын мәнінде ол сырт пішіні ересектерше өзгергенімен ішкі дүниесі әлі сырт пішініне сай емес. Ол әлі толық қалыптаспаған жасөспірім. Ал дамуы кешеуілдеп өсіп жатқан жеткіншектер керісінше көп қажет етіп, өз "мінезін" көрсетіп тұрады. Өз "кемшілігін" білдіртпеу мақсатында, бұл жеткіншектер үнемі тапқырлық, қайсарлық, үнемі көпшіліктің ортасында болу және өзінің "жетістігімен" топқа керектігін, тіпті орын толмас екенділігін дәлелдеп отырады. Мұндай активтілік ортамен қарым-қатынас жасауда қиыншылықтарға эмоционалды қысымға келеді. Расында, жеткіншек үнемі эмоционалды қысымда жүреді, ал мұның өзі ауытқу. Жыныстық мүшенің дамуы да мінез-құлық өзгеруіне ерекше әсер етеді. Тез жетілген жағдайда жеткіншектің көңіл-күйі тұрақсыздықпен көрінсе, кеш дамып жатқан жеткіншектерде мінезінің өзгеруі, яғни ашушаң болу, үнемі қарсы шығу көрініс береді. Кешуілдеп дамыған жеткіншектер жай қимылдап, қопал болып, өзіне сенімсіз болады.
Көңіл-күйдің тұрақсыздығы ер балаларда 11-13 жас, қыздарда 13-15 жаста
ерекше көрініс береді. Сонымен қатар, бұл жаста қырсықтық, бірбеттілік көрсетеді. Жеткіншек өмірде өз орнын тапқысы келіп, өмірді өзгерткісі келіп, көбіне дүниеге деген көзқарасы өзгереді. Жыныстық бағыттылығы анықталады. Жеткіншектердің жыныстық мүшесі, әлеуметтік ересектіктен бұрын дамып бітеді. Әлеуметтік ересектілік біркелкі өтпейді. Ол оқуды бітірумен, материалдық тәуелсіздіктен немесе кәмілет жасқа толумен байланысты. Мысалы: спортшылар тобында жеткіншектің абыройы жоғары болғанымен, ол қыздар арасындағы қарым-қатынасы ересектерше болмауы мүмкін.
Девиантты (ауытқулы) мінез-құлық - деп, қазіргі қоғамда белгіленген ережеге сәйкес келмейтін, әлеуметтік мінез-құлықты айтады (И.А.Невский). Танымал социолог И.С.Кон анықтамасында, -"Девиантты мінез-құлық ол психикалық саулық, құқық, мәдениет және адамгершіліктің әрекет жүйесі ретінде, жалпы бекітілген ережеден ауытқуы"- деп қарастырды.
Бейімделген мінез-құлық тұжырымдамасына сәйкес ауытқу процесі кез келген бейімделуді бұзады (психикалық, әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық орта). Әлеуметтік ауытқуды С.А.Беличева "девиантты мінез-құлықты" төмендегідей топтастырды:
- пайдақор бағытта: құқық бұзу, материалды, ақшалай, мүліктен пайда табу (ұрлық, алдау, жымқыру, сату, т.б.)
- агрессивті бағытта: жеке бас дамуына кері бағытталған қимыл (бұзықтық, соққы, тіл тигізу, өлтіру, зорлау).
- әлеуметтік-енжар түрі: әлеуметтік және жеке мәселелерді шешуде (жұмыс, оқу, нашақорлық, ішімдік және суицид, белсенді өмір сүруден қашу, азаматтық жауапкершіліктен жалтару). Бейсаналық мінездің сыртқы жағдайда көрінуі, ол ішкі ресурстың реттелуімен: әлеуметтік, адамгершілік бағыт және түсініктің өзгеруі негізінде қарастырылады. Сондықтан баланың бір жағынан мінез-құлқында белгі, дабыл, нышан пайда болуы және дамуы деп қарастырсақ, екіншіден - жеке бас дамуына мақсатты әсердің құралы тәрбиелік әсердің сала көрсеткіші.
И.А.Невский, Л.С.Колесова тәжірибеде мектеп қызметкерлеріне экспертті сауалнама өткізген. Педагогтар пікірінше сыртқы факторлар негізінде қаланатын мінез-құлықты түзетуге жататындар:
1. Қоғамда болып жатқан процестер: қоғамдық құндылықтың иерархиялы өзгермеуі, мемлекеттік идеологияның болмауы, қылмысты жазалауды заңның дұрыстығы, құқық қорғау қызметкерлерінің өз жұмысына жауапкершілік алуы. Жұмыссыздық (ашық және жабық) отбасына әлеуметтік қолдау мен жәрдем ақының дұрыс қарастырылмауы ақпарат көздері арқылы қаталдық және зорлық туралы көп насихат жасалуы, баланың дене және психикалық жағынан түзетуге және көмек көрсетуге қажетті мекемелердің аздығы, балаға ақысыз сапалы үйірмелердің, қосымша білім алу көздерінің қарастырылмауы, керісінше ішкілік пен темекіні жарнамалау және оны сатып алу оңайлығын сөз етуге болады.
2. Отбасы жағдайы және оның ахуалы бүтін емес отбасы: отбасының материалды жағдайы (кедейлік және байлық), ата-ананың төменгі әлеуметтік-мәдени деңгейі: отбасында тәрбие стилінің болмауы (ата-ана қаталдығы, балаға жүйелі талаптың қойылмауы, жазалаудың әділ болмауы): балада өзіндік құндылықтың болмауы: баланың мүмкіндік қажеттілігін өтеуде асыра сілтеушілік немесе жеткізбей бағалау: ата-ананың ішімдік және нашақор пайдалануы; ата-ананың шектен тыс мейірімінен балаға психобелсенділік туғызатын заттарды пайдалануға шек қойылмау.
Жеткіншектік кезең - адамның қалыптасуындағы ең күрделі кезең. Әсіресе осы жаста адамның мінез- құлқы және басқа да жеке басының негіздері қалыптасады. Міне, осы кезеңде жеткіншектермен жасалатын тәрбие жұмысында кемшіліктер айқын көріне бастайды. Соңғы кездері жеткіншектер тәртібінің төмендегенін байқауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті
Жеткіншектердің өзара қарым-қатынасы мен өзін-өзі бағалауының психологиялық ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе
I. ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ӨЗАРА ҚАРЫМ - ҚАТЫНАСЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
0.1. Жеткіншектердің өзара қарым - қатынас мәселесіне теориялық шолу
0.2. Жеткіншектердің өзін-өзі бағалауының психологиялық ерекшеліктері
I. ІІ. ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ӨЗАРА ҚАРЫМ - ҚАТЫНАСЫ МЕН ӨЗІН ӨЗІ БАҒАЛАУЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШІЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ - ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2.1. Жеткіншектердің өзара қарым - қатынасы мен өзін өзі бағалауын эксперименталды- психологиялық зерттеулерді ұйымдастыру
2. 1. Эксперименталды- психологиялық зерттеулер
әдістемелерінің баяндауы
2.2. Эксперименталды- психологиялық зерттеулердің қорытындысы
мен талдау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша.
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Елiмiздiң құқықтық-демократиялық қоғам жағдайында дамуы бүгiнгi әрбiр азаматтың және өскелең ұрпақтың жоғары мәдениет пен бiлiктiлiгiнiң жоғары болуын керек етедi. Осыған байланысты қоғамның адам тәрбиесiне қояр талабы да барған сайын артып, оны iске асырудың көзi болып табылатын психикалық нышандар мен оны дамытудың шарттарына деген көзқарас өзгерiп келедi. Соған сай бүгiнде бiлiм беру ұғымының өзi өзгеруде және кеңеюде. Бiлiм беру барған сайын көп ретте мектепте, жоғары оқу орнында, тiптi отбасында бiлiм берудiң педагогикалық-психологиялық негiздерiн меңгерудiң мазмұны мен мәнi кеңейе түсуде.
Бүгiнде жаңа Қазақстан қоғамы жағдайында жеке тұлғаны функционалдық әзiрлеу тұжырымдамасынан жеке тұлғаны дамыту тұжырымдамасына көшу жүрiп жатыр. Жаңа тұжырымдама бiлiм берудiң даралық сипатын көздейдi, ол әрбiр нақты адамның мүмкiндiктерiн және өзiн-өзi iске асыру мен өзiн-өзi дамытуға қабiлеттiлiгiн ескеруге мүмкiндiк бередi.
Осы тұста елбасы Н.Ә.Назарбаев өзiнiң "Инновациялар мен оқу-бiлiмдi жетiлдiру арқылы бiлiм экономикасына" деген студент жастарға арнап оқыған лекциясында - "Бүгiнгi күн - талантты, жiгерлi, өзiне сенетiн адамдардың, арманға бай және оларды жүзеге асыруға ерiк - жiгерi бар адамдардың уақыты", деп атап көрсеткен болатын [1]. Мұның өзi өскелең ұрпақты жаңа технологиялар негiзiнде бiлiмдi де жоғары мәдениеттi азамат етiп тәрбиелей отырып, олардың жеке басының тұлғалық қалыптасуына аса үлкен мән берудi көздейдi. Мұның өзi оқу-тәрбие үрдiсiнде жасөспiрiмдi оның жас ерекшелiктерiне сай жетiлген азамат етiп тәрбиелеудi көздейдi[2] .
Қарым-қатынас проблемасының әртүрлі аспектілерін Б.Г.Ананьев, А.Б.Добрович, Я.Л.Коломинский, И.С.Кон, Г.М.Андреева, Дж. Брунер, Э.Фром, Л.А.Петровская, В.В.Столин, Н.И.Шеврандин т.б. ғалымдар зерттеген.
Қазақстанда ұрпақ тәрбиесiн оның жас ерекшелiктерiне сай дамытуға көңiл бөлiп, осы мәселе төңiрегiнде еңбектенiп жүрген психолог ғалымдар Жарықбаев Қ.Б., Намазбаева Ж., Алдамұратов Ә., Рахымбеков Қ., Елеусизова С., Елiкбаев Н. және т.б[3,4].
Әлеуметтік қоғамда негізгі мәселе ретінде жеткіншек шақтағы тұлға аралық қарым- қатынас қарастырылады. Тұлға аралық қарым- қатынас дегеніміз шынайы өмірдегі адамдар арасындағы қарым- қатынас. Ең алдымен, тұлға аралық қарым- қатынас адамның тұлға ретінде қалыптасуына және жеткіншектің өзін-өзі бағалау деңгейіне тікелей әсер етеді. Адам өмір сүріп және әрекеттеніп жүргенде моральді түсініктер, қылықтарды бағалауға үйреніп, дағдыланады.Соңғы уақытта адам тәртібі мен оның өмір сүру мәні туралы сұрақтарға қызығушылық өсуде. Жеткіншекте құрдастарымен, ересектерімен қарым- қатынасының сапалық мінездемесі өзгеше.
Әрбір жеткіншек өзін қанағаттандыратын ұжымда орын алғысы келеді, алайда, олайша жаса алмайды. Соңғы кездері жеткіншектердің құрбыларымен қарым- қатынас, өзін-өзі бағалау мәселелері ашық қаралуда.
Жеткіншектердің қарым- қатынасының мәселелерінің факторларын білу, жеткіншектердің өзін- өзі бағалауын дағдылау, тұлға аралық өзара әрекеттестік жағдайларын анализдеуін үйренуін дамыту, сонымен бірге адамдармен қарым- қатынасындағы сәйкес тақырыбын коррекциялауға қажет[5].
Қазіргі мектептердің негізгі мақсаты жеткіншектердің қарым- қатынасын зерттеу. Жеткіншектердің қарым- қатынасы мәселелері туралы әдебиеттерде аз берілгендіктен, оған назар аудартпауға болмайды. Жеткіншек шаққа тән қасиеттерге: өзін-өзі бағалау, жеткіншектің өз мүмкіншіліктерін сезіну, қоршаған ортада өз орнын табуға талпыныс, өз құқықтарын ересектер арасында қолдануға мұқтаждықтар жатады. Жеткіншек алдына жаңа қарым- қатынасқа түсу, сонымен қатар өмірлік жолын анықтау міндеті, осы шақтың актуалдылығы болып табылады. Олардың қалай қиындықтармен кездесетіндігі жеткіншектердің түрлі орталардағы қарым- қатынасы анықтайды. Нәтижесінде жеткіншектердің қиыншылықтарының психологиялық мәселелері өзекті болып табылады.
Зерттеу мақсаты - жеткіншектердің өзара қарым- қатынасы мен өзін-өзі бағалауының психологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеуде келесі міндеттер орындалады:
1. Психологиялық әдебиеттердегі жеткіншектердің өзара қарым - қатынасы мен өзін-өзі бағалауының мәселелердің теориялық анализі.
2. Жеткіншектердің өзара қарым - қатынасының және өзін-өзі бағалауының ерекшеліктерін ашу.
3. Қарым - қатынаста қиындық көретін жеткіншектердің психологиялық портретін баяндау.
Зерттеу болжамы: Құрдастармен қарым-қатынаста қиындық көретін жеткіншектердің өзін-өзі бағалау деңгейі төмен болады. Бұл жеткіншектің социометриялық мәртебесіне әсер тигізеді.
Зерттеу пәні - жеткіншектің өзара қарым-қатынаста кездесетін қиындықтарды қарастыру.
Зерттеу жұмысының объектісі: Ақтөбе қаласының № 23 орта мектебінің
6, 8 сыныбының 12-15 жастағы жасөспірімдердің 20 оқушысы.
Эксперименталды зерттеу әдістеріне Д. Мореноның Социометрия әдісі, коммуникативтік және ұйымдастыру қабілеттілігін зерттеу әдісі КОС-1, Т. Дембо-С.Я.Рубинштейн әдiстемесi өзiн-өзi бағалаудың ерекшелiктерiн зерттеуге бағытталған әдістемесі.
қолданды.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден, қосымшадан тұрады.
I. ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ӨЗАРА ҚАРЫМ - ҚАТЫНАСЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
0.1. Жеткіншектердің өзара қарым - қатынас мәселесіне теориялық шолу
Психологиялық тәжірибеде баланың жан-жақты дамуы мен мінез-құлқы жағынан қалыптасуының жеткіншек шағы 10-15 жас ең қиын кез болып есептеледі. Балалардың тәртібі нашарлап, сабаққа үлгерімі төмендейді, қыздар мен ұлдар арасындағы қарым-қатынас та қалыпты болмайды. Кейбір балаларда тіпті қоғамды жатсыну әдеті пайда болады.
Өзара қарым-қатынас қажеттілігі балаларда ерте басталып өсе келе күшее түседі, А.В. Мудриктің анықтауы бойынша мектепке дейінгі шақта, құрдастары мен қарым-қатынасы баланың коммуникативті қабілеті мен өзіндік санасына әсер етеді. Жеткіншектің тәртібі ұжымды топтық болып табылады.
Біріншіден: құрдастармен қарым-қатынас мәліметтердің ерекше өзегі, бұл арқылы жеткіншектер ата-аналардан белгілі себептермен ала алмаған мәліметтерді ала алады.
Екіншіден: өзара қарым-қатынастың өзекті түрі. Топтық ойындар мен түрлі бірлескен іс-әрекеттер әлеуметтік қарым-қатынасқа дағдылануына негіз болады. Бұл жеткіншектің ұжымдық тәртібіне бағыну, өз құқығын қорғауға, үйренуге мүмкіндік береді. Құрдастарынан тыс қарым-қатынаста балалар ересектерге тән коммуникативті қасиеттерді ұстана алмайды.
Үшіншіден бұл эмоционалды қатынастың өзекті түрі. Топқа енуі, жолдастық өзара көмек жеткіншекке ересектерден тәуелсіз болуына ғана әсер етпей, сонымен бірге эмоционалды тұрақтылық пен сәттілікті қамтамсыз етеді.
Ф. Райх атап кеткендей жеткіншек шақта жақсы жолдастарды емденуге мұқтаждық аса байқалады. Жеткіншек шақта жастық ерекшелікке көп мән берілмей, жолдастарды таңдау ойындар, жалпы қызығушылықтардың бірдей болуына байланысты болып келеді. Олар сенімді жоғалтуы немесе қайта емденуі мүмкін, ал эмоционалды қатынас маңызды орын алады. Эмоционалды қажеттілік құрдастармен қарым-қатынасқа түсінуінде қанағаттанбауы мүмкін. Бала қанағаттануды ата-анлардан іздейді. Солардан бала мақтауды, махаббатты күтеді.
Егерде баланы одан айырса, ол жолдастары мен өзге ересектер көмегімен эмоционалды қжеттілікті толтырады. Ал жеткіншек кезеңде өзгеріс пайда болады. Жаңа сезімдер пайда болып ата-анадан тәуелсіз болуға, бостандық емденуге тырысад. Жеткіншектер өз құрдастарына талпынады.
Д.И. Фельштейн еңбегінде жеткіншектің құрдастары мен ересектер арасындағы қарым-қатынастың қажетті іс-әрекет процесінде алатын орны туралы айтылған. Бұл жерде жеке-даралық стихиялы топтық, әлеуметтік бейімделу сияқты қарым-қатынас түрлерінің психологиялық мәнділігіне назар аударады. Өйткені оларсыз әлеуметтік бейімделудегі қарым-қатынастың түрлерінің мәнділігін анықтау қиынға соғады. Бұндай қарым-қатынас өзге адамдарға пайда әкелуге, қоғамаға жақсылық жасау қажеттілігін дамытуды болжайды. Өсіп келе жатқан адамның сәбилік шақтан, ересек шақта да негізгі қажеттілігі, қоғамда өз орнын анықтау.
В.С. Мухинаның ойынша ересектік шақта құрдастармен болатын қарым-қатынас өзге мәнде болады. Жеткіншектер әлеуметтік қарым-қатынастың мектебінен өтіп, қарым-қатынастың түрлі тәсілдерін игереді. Бір бірімен қарым-қатынаста жеткіншектер өзіне және құрдастарына бағытталған рефлексияға үйренеді. Жеткіншек үшін өзара құштарлық, қоршағаны біріге түсіну өзіндік бағаны қалыптастырады. Қарым-қатынасқа деген құштарлық соншалық, балалар сабақтарын, үйдегі міндеттерін ұмытады. Балалық шақтағы ата-анамен болған эмоционалды байланыс, сатысыз байланысқа айналады. Өз жоспарлары мен сырларын ата-анаға емес, емденген жолдасына сенеді. Жолдастары мен достарына тіл тигізбейді. Жеке досының жағымды болсын, жағымсыз болсын жақтарын талқыға салғызбайды, өйткені ол таңдау құқығына қастандық ретінде қабылданады.
Өзара қарым-қатынасында жеткіншек өзінің тұлға ретінде дамуын жүзеге асыруға тырысады. Бұл үшін өзіндік жауапкершілік қажет. Есеюге құқығы бар екенін дәлелдеу үшін, өзінің бостандығын қорғайды. Осы сәтте жеткіншек ата-анасына қарама-қайшы позицияны ұстанады. Жеткіншектердің даму деңгейлеріне байланысты өзіндік ар-намыс кодекстері дамиды. Әрине, заңдар мен ережелер ересектерден алынады. Бірақ, әркім қалайша өзінің ар-намысын қорғайды, бостандығын қалай сақтайды барлығына мән беріледі, бақыланады. Бұл жерде сенімділік, шыншылдық бағаланады, ал өз сөзіне тұрмау, опасыздық жазаланады.
Қарым-қатынастағы бейімделушілік, ересектердің бейімделуімен сәйкес келеді. Бірақ, құрдастардың қылығын бағалау максималды және эмоционалды жүреді.
Қоршаған орта сияқты, жеткіншектердің қарым-қатынастағы бейімделу әдісі әртүрлі. Алайда, бұндай бейімделушілікке әсер ететін құрдастарға деген қажеттілік пен жалғыздықтан қорқыныш сезімі. Бұл сәтте жеткіншек өзін жалғыз санайды, мазасыздық сезімі туындайды. Ал егер құрдастарымен қарым-қатынас сәттә болса, жеткіншек өзін бақытты сезінеді. 6. 368-371
Ұжымның оқушыға деген тигізетін әсері , ең алдымен оқушының сыныппен орныққан үйлесімділікке байланысты. Жеткіншек шақта қарым-қатынастың таңдауы өседі. 3.360 б, Бұл балалық ұжымның құрылымдық даралауына әкеледі, өсе келе сыныптағы сәтсіз орныққан оқушылар саны өсе береді.7. 239 . Статустың төмендегі сыныптағы оқушы үшін жағымсыз зардабын тигізеді; мазасыздық, агрессивтілік, оқушының невротизациясына әкеледі.
Осыған байланысты оқушының статусын анықтау ғылыми-практикалық міндет болып табылады. Топтағы оқушының орны ұнау немесе ұнмау құрылымының негізі болып табылады, бұл социометрикалық статуспен баяндалады. 8. 64 б.
Түрлі авторлармен сныптағы сәтсіз орынға ие болатын жеткіншектер ерекшеліктері берілген. Қайшылықтардың негізгі себептері топтың әр мүшесінің даралық мінезінің акцентуациясына назар аудара авторлар, бірігу іс-әрекетінің ерекшелігін, құндылықтар мен нормалар құрылымына мән бермейді.
Өзара қарым-қатынастың дамуы, ең алдымен, топтың даму деңгейіне байланысты.9.256 б. Сонымен, қарым-қатынас жеткіншек шақтың негізгі мақсаты болып табылады.
Біріншіден: құрдастармен қарым-қатынас мәліметтердің ерекше өзегі. Осынвң көмегі арқылы ата-анадан ала алмаған мәліметтерді ала алады.
Екіншіден, тұлғааралық қарым-қатынастың өзекті түрі. Іс-әрекетті бірігіп орындау, әлеуметтік өзара әрекеттестікке дағдылануды, ұжымдық тәртібіне бағынуға, үйренуге мүмкіндік береді.
Үшіншіден, бұл эмоционалды қатынастың өзекті түрі. Топқа енетін сезіну, жеткіншектің сәтті және тұрақтылықты сезінуге мүмкіндік береді.
Жеткіншектердің қарама-қарсы жыныспен қарым-қатынасының психологиялық ерекшеліктерін анализдеуге арналған жұмыстарға көшейік.
Бастауыш сынып жасындағы бала әлемге ерекше қызығушылықпен, балалық аңғалдықпен қарайды, жеткіншек өзін қоршаған әлемге баға береді және оған деген өзінің қарым-қатынасын орнықтырады. Ол өмірдің тұрмыстық қарым-қатынастарына еніп, енді тек өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыру бойынша ғана емес, сонымен бірге өзі теориялық жағынан игерген қағидалар бойынша қарым-қатынасқа түседі және адамдардың мінез-құлқын, қоғамдық құбылыстарды бағалауда ешкіммен ымыраға келмейтін, өз дегенім болсын дейтін әдет табады. Ол -айналадағының бәрінің сыншысы. Ол өзі жақсы көретін адамдардың кемшілігін де көргіш болады және сол үшін қиналады. Кез келген жалғандық оның ызасын тудырады және көңілін қалдырады.
Жеткіншек өтпелі кезеңнің ең басты процесінін бірі -- жеткіншектің өз ата-аналарымен, мұғалімдерімен және жалпы үлкендермен, құрбыларымен, барлық жағдайы бойынша өзіне тең немесе тең еместермен қарым-қатынасыңда қайта бейімделу байқалады. Жеткіншектерді өмір ортасының қарама-қайшылықтары қызықтырады, бұл жастағылардың қажеттілігі - өздерінің айналадағы адамдарға деген қарым-қатынасын, әлемдегі өзінің орнын табу Ал музыка -- адамның сезімдерінің әміршісі. Жеткіншек өзіне дос болатын адамды өз ұжымындағы жолдастарының арасынан табады. Жеткіншектің досы - ол тек бірге ойнайтын, жанжалдасып қалатын, татуласатын, бірге сапарға шығатын жолдас қана емес.
Ол - жеткіншектің екінші өзі, ол оның ойын білетін қызығушылықтары мен сезімдерінің куәгері және жақсы ниеттегі сыншысы.
Жеткіншек шақ - балалық шақтағы ең қиын және ең күрделі кезең. Бұл кезеңді өтпелі кезең деп те атайды. Себебі, бұл кезде жеткіншектер балалық шақтан ересек шаққа өтеді. Бұл кезде бала бойында көптеген өзгерістер болады. Ол анатомиялық, физиологиялық, интелектуалдық, адамгершілік дамуында және оның әрекет түрлерінде өзгерістер болады.
Жеткіншектік кезеңнің баланың дамуындағы ерекше орны өтпелі, бетбұрыс, қиын кезең деген атауларында бейнеленген. Бұл атауларда осы жастарда болатын, өмірдің бір дауірінен екіншісіне өтуімен байланысты даму проццесстерінің күрделілігі мен маңыздылығы айтылды. Балалық шақтан ересектікке өту кезеңдегі дене, ақыл-ой, адамгершілік-әлеуметтік дамудың барлық жақтарының негізгі мазмұны мен өзіне тән ерекшілігі болып табылады. Барлық бағыттарда сапалық жаңа құрылымдар қалыптасады, организмнің, сана-сезімнің үлкендермен және жолдастарымен қарым-қатынастың олармен әлеуметтік өзара іс-әрекет әдістерінің танымдық және оқу- әрекетінің мінез-құлыққа, іс-әрекет пен қарым қатынасқа арқау болатын моральдық- этикалық нормалар мазмұнының қайта құрылуы нәтижесінде ересектік элементтері пайда болады.
Жеткіншектіктің жеке басы дамуының аса-маңызды факторы оның өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі: ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді игеруге, үлкендермен және жолдастарымен өзіне қарым-қатынас орнатуға бағытталды. Жеткіншек дамуының алуан түрлі көріністерімен елеулі айырмашылықтары: 7 сыныпта бет-пішіні мен мүдделері әлі балаға ұқсас ер балалар да бар, сонымен қатар ересектер өмрінің қайсыбір жақтарына ортақтасқан өте ересек балалар да бар; өздігінен білім алып жүрген интеллектуалдар да бар; бірақ сонымен қатар оқу материалдарының өзін өздігінен игере білмейтін жеткіншектер де бар, болашаққа деген жоспары айқые емес мектеп оқушылары да бар, ал болашақ мамандығына саналы түрде даярлана бастағандар да бар, кейбір қыз балалалардың бар ойлағаны сән қуу мен ер балалар ғана, басқалары бұған онша мән бермейді, кейбір балалар үйінде нағыз қолқанат жәрдемгшілер болса, енді бірулер әбден ерке болып кеткен, тпті тұрмыстағы қарапайым жұмыстарға да ебі жоқ.
Жеткіншектік кезең қиын әрі сыналатын кезең деп саналады. Бұлай бағалау осы уақытта болатын көптеген сапалық өзгерістерге байланысты, бұл өзгерістер кейде баланың бұрынғы ерекшіліктерін, қарым-қатынастарын түбірінен өзгертетін сипатта болады.
Жеткіншектіктің дамуындағы биологиялық фактор проблемасы баланың организімінде нақ осы шақта биологиялық толысу жолына түбегейлі өзгерістердің болуынан туындайды. Дене күшінің дамуында жаңа кезең басталып, жыныстық жетілу процессі өрістейді.
Жас ерекшелік психологиясының өмірге келуі XIX ғасырдың екінші жартысына жатады жэне психология ғылымына генетикалық идеяның енуімен байланысты. Даму үстіндегі психологиялык-педагогикалық ой-пікірге көрнекті орыс педагогы К. Д. Ушинскийдің сңбектері, алдымен оның Адам -- тәрбие такырыбы деген жұмысы едәуір үлес қосты. Адамды жан-жақты тәрбиелеуге ұмтылған педагог, алдымен оны барлық жағынан танып білуі тиіс деп есептей отырып, К- Д- Ушинский мүғалімдер мен тәрбиешілерге арнап: ...өздеріңіз басқарғыларыңыз келетін психикалык кұбылыстардың заңдарын зерттеңіздер, осы заңдарға және оларды қолданғыныз келетін жагдайларға сәйкес іс-әрскет жасаңыздар -- деп жазды. Жас ерекшелігі психологиясының дамуына Ч. Дарвиннің эволюциялык идеяларының айтарлықтай ыкпалы тиді. Олар психикалық дамудың кайнар көздері проблемасына зейін аудартты. Психология зерттейтін деректердің рефлекстік мәнін түсінудегі психикалык іс-әрекеттің маңызын кернекті орыс ғалымы Я. М. Сеченов те атап көрсетті.
Бала психикасының даму және оны оқыту процесін бақылау эмперикалық материалдарыкын жинакталуы және қорытылуымен қатар педагогикалық және балалар психологиясына эксперименттік зерттеулер еңгізе бастады. Эксперименттік зерттеу балалар мен жеткіншектердің психикалык дамуына объективті сипаттама беріп оқыту мен тәрбиелеуге ғылыми түрғыдан келуді негізден алатыны педагогтар мен психологтарға айкьн болды. Алайда ІХ ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында психологиялык, экспериментті педагогикада колданудың арнайы жолдары әлі табыла коймады. Эксперименттің жалпы психологиядағы едәуір жетістіктері (Вебер мен Фехнердің психофизикалык заңды ашуы, Эббингауздың есті зерттеуі, Гельмгольцтің сезім мүшелсрінің психофизиологиясын талдауы, Вундтың түйсік пен физиологиялық психологиядағы кимыл-қозғалыстарды зерттеуі т. б.), оны педагогикалық және жас ерекшеліктері психологиясында қолдануға болатындығы жөнін де үміт туғызды. Ашылған зацдылықтарды педагогикалык және балалар психолопиясына тек жан ауыстыра салса жетіп жататыи тәрізденуі болып көрінді. Психофизиология заңдарын немесе мәселен кимыл-қозғалыс реакцияларының жылдамдығы мен формасына катысты фактілерді біле отыръп, мұғалімдер міндетті түрде баланың жан дүниесі мен оқу материалдарын игерудің заңдарьн түсіне алады деген жорамал болды. Орыс педагогы әрі психо-логы П. Ф, Каптеревтің Педагогикалык, психологиясы (1877), америка психологы У. Джемстің Психология жөнінде мұғалімдермен әңгіме (1902) атты кітабы жәме сол кездегі басқа да психологиялық-педагогикалық еңбектер осындай сенімде жазылды.
М. Жұмабаев сынды жыр дүлдiлiнiң тәлiм - тәрбие ғылымының (педагогика, психология және т. б.) теориялық мәселелерiне бой ұруы таңғаларлық жайт. Өйткенi бұл салада ғылыми еңбек жазған әлемдiк ақын - жазушылар некен -- саяқ. Осы тұрғыдан алғанда Мағжанның "Педагогика" (1922 - 1923 ж.ж.) атты кiтап жазуы өмiрде өте сирек кездесетiн, тек аса талантты, данышпан адамдарға ғана тән қасиет.
Кеңестiк кезеңде Қазақстанда психология ғылымының дамуына өзiндiк үлес қосып, осы салада артына мол мұра қалдырған академик Т.Т.Тәжiбаевтың ұлт психологиясына орай айтылған жеке пiкiрлерiмен қатар, Абайдың психологиялық көзқарастары туралы еңбегi; Қазақстандағы ғылыми психологияның дамуына ерекше үлес қосқан, өзiнiң 20 жылға созылған этнопсихологиялық еңбектерiнде қазақ халқының сонау ерте замандардың өзiнде - ақ ой - өрiсi өте жоғары болғанын эксперимент арқылы дәлелдеп берген ғалым. М.М. Мұқановтың 1979 жылы жарық көрген " Дәстүрлi мәдениет өкiлдерiндегi когнитивтi эмпатия мен рефлексияның зерттелуi" атты ғылыми мақаласы мен 1980 жылы жарық көрген "Ақыл ой - өрiсi" кiтабынан жекелеген тараулар да осы кiтаптан орын алып отырғандығын айтады.
ХХ ғасырдың екiншi жартысында, яғни 1930 - 1990 жылдар арасында қазақ елiнде, жоғарыда аты аталған ғалымдардан басқа, ұлттық психология ғылымына азды - көптi үлес қосқан басқа адамдар да аз емес. Олар психология ғылымдарының докторлары - профессорлар Жарықбаев Қ., Жақыпов С., Намазбаева Ж., Шериязданова Х., Хамзин Б., Бердiбаева С., Кәрiмова Р. және т.б. Бұлардың барлығын бiр жинаққа енгiзуге мүмкiндiк болмағанын оқырман қауымының есiне салады.
"Қазақтың психологиялық ой - пiкiрлерi" атты соңғы оныншы том, негiзiнен, елiмiздiң егемендiк алып, тәуелсiздiк алған кезеңiнде дейiнгi қазақ халқының он төрт ғасырлық психологиялық ой - пiкiрлерiн баяндаумен аяқталды. Яғни, бұл сонау VI-VIII ғасырлардан басталып, ХХ ғасырдың соңғы жылдарымен аяқталатын аса дүбiрлi үлкен кезең. Ал үстiмiздегi ХХI ғасырдағы қазақ психологиясының тарихын жазу бiзден кейiнгi ұрпақтың еншiсi болмақ деймiз.
Ол 1922 жылы тұңғыш "Педагогика " атты оқулық жазып, бала тәрбиесiнiң проблемаларымен айналысушы мұғалiмдер қауымына үлкен көмек көрсеттi.Сонымен бiрге педагогика, психология ғылымдарының қазақ тiлiндегi терминдерiн жасауға белсене ат салысады.
Жеткiншек жастағы балалар бойында көп өзгерiстер байқалады. Әсiресе мiнез-құлқында өзгерiс айқын байқалады. Осындай өзгерiстердiң бiрi мiнез акцентуациясы болып табылады. Акцентуация- барлық адамға тән психикалық қасиеттерiнiң кейбiр көрсеткiштерiнiң ерекше дамып, шектен шығып кетуi.
Акцентуацияны анықтау үшін К.Леонгардтың теориясына сүйене отырып бұл мәселені зерттеуге кеңінен қолданылып жүрген классификацияны ұсынады. Ұсынылған классификация бойынша жеткіншектер акцентуациясы келесі түрлерге бөледі:
1. Гипертимдік тип. Негізгі ерекшелігі - көңіл-күйі барлық уақытта көтеріңкі болып жүретін, болашағына үлкен үмітпен қарайтын оптимистер. Олар өте сирек ашуға бөленіп, агрессия көрсетеді. Барлық уақытта көпшіліктің ішінде болуға, жетекші болуға құмар. Қызығушылығы өзгермелі, сондықтан бір істен екінші түріне тез ауысады, бастаған істерін аяғына жеткізбей тастап кетуге, теріс мінез көрсетуге жақын. Гипертимияның белгісі бар жасөспірімдер неше түрлі оқиғаларға, романтикаға бейімді. Басқалардың өз басына билік жүргізгенін жақтырмайды, ал өзінен үлкен балалар қамқорлық көрсеткенін ұнатады, олардың әсеріне тез бөленеді. Сәтсіздікке реакциясы өте күшті, бірақ тез басылады. Паталогияда жабысыңқы идеялар неврозы түрінде көрініс береді.
2. Лабильдік тип. Аффектілі тұрақсыздар, кей кезде ешқандай себепсіз көңіл-күйлері тез және кенет өзгеретін адамдар. Барлық қарым-қатынасы және іс-әрекеттері көңіл-күйіне
байланысты - жұмысқа жарамдылығы, хал-жайы, табыстылығы т.б. Эмоциясы өте нәзік ұйымдастырылған: терең сезінуге және жағдайларды бастан кешуге қабілетті. Қоршаған ортадағылармен жақсы қарым-қатынаста болуға бейімді. Оны мақтағанда, мадақтағанда, сыйлағанда шын жүректен қуанып, үзақ уақыт шат болып жүреді. Махабатта қатты ренжігіш, Бірақ қажетті болса қамқорлық көрсетуге, қорғауға даярлық көрсетеді.
3. Сенситивтік тип. Үлкен компанияларды, дабр-шу шығаратын
ойындарды жақтырмайды. Бейтаныстармен қарым-қатынас жасамайды.Туған-туысқандарына бауырмал, ашық-жарқындық белгілері басым. Оларға бір эмоциялық жағдайдан екіншісіне көшу ауыр. Барлық нәрселердің өз
орнында болғанын, адамдар өз ойларын анық жинақтап айтқанын ұнатады. Ескертулерге өте нәзік әсерленеді, ашулы, қамыққан кездерде қарсылық көрсетпестен іштен тынып жүруге бейімді, кекшілдік білдіреді. Өзін өзі қатал
бағалап, кемістіктерім өте көп деп есептейді. Паталогияда - эпилептикалық психопатия.
4. Шизойдтық тип. Тұйық, қарым-қатынасы шектеулі. Шизойдтық жеткіншектер - тынымсыздықтың өте жоғары сатысындағы меланхоликтер. Өздерінің достары жоқтығынан жалғыздық сезіміне бөленіп жүреді де одан да бетер тұйықталады. Өздеріне сенімі төмен, өз кабілеттілігін бағаламайтын, азайтып көрсететін, басқалардан өзін қорғап жүретін адамдар. Ұялшақ, жауапкершіліктен қорқады. Олардың аффектілік реакциялары өзін-өзі қорғау механизмі.
5. Эпилептоидтық тип. Аффектілік ұстамалы. Көңіл-күйі тұрақсыз, көтеріңкі болуы қысқа мезгілге созылады, ал бұзылуы ұзақтығымен және аффектісінің өте терең жүруімен сипатталады. Аффект барысында ерекше және себепсіз қатыгездік көрсетіп, ашуланған адамын ұрып-соғуға дейін барады. Депрессия кезінде тынымсыз, тез шаршайды, шығармашылық белсенділігі төмендейді.
6. Тұрақсыз тип (Қозғыштық). Көңіл көтеруге, сырапшылыққа, уақытын бос өткізуге әуесқой, импульсивті, реактивті. Ерік күші дамымаған, эмоциясы тұрақсыз. Патологияда -эпилептоидты психопатия.
7. Астено-невротикалық тип. Көңіл-күйі айнымалы, ашушаң, ипохондрияға бейім. Мәнсіз нәрсенің сылтауымен ұрыс-қағыс шығарып, агрессиясын анық байқатады. Көңіл-күйі төмен, пессимист. Заттарға қызығушылығы төмен, шаршағыш, қабілетсіз, жалғыздықты жақсы көреді.
8. Демонстративтік тип. Эгоцентризмі шексіз, өзіне көпшіліктің көңлін аударып отыруды, олардан мақтау естуді, ең болмаса басқалардың наразылығына бөленіп жүруді қажет етеді. Артистікке құмар, ашық-жарқын, экстровагантты, өз
ерекшелігін көрсету үшін көп әрекет жасайды. Жалғандығы паталогиялыққа жақын, ассоциалдық әрекеттермен көзге түседі. Патологияда - истериялық психопатия.
9. Циклоидтық тип (тұйықталып қалушылық). Балалық шақта гипертимдік типтен айырмашылығы жоқ. Пубертанттық кезеңде көптеген қиыншылыққа кездесумен байланысты көпшіліктен қашып, жекеленіп жүрумен ерекшеленеді. Бүл түрі көрініс бергендер майда-шүйда сәтсіздіктерге өте көп көңіл бөлетін
10. Аффекті-экзальтациялық. Наразылық көрсетіге жақын, экзальтацияға, аффектіге бөленуі оңай, эмоцияға тез бөленетін, дінге берілген, педант, кекшіл, жәбірленгенін, ренжіткенді ұзақ уақыт ұмытпайтын, өкпелегіш болады. Осы көрсеткіштер негізінде жабысқақ идеялар жиі пайда болуы мүмкін, ішкі кернеуі күшті, кейде аффект жагдайында болады. Агрессия көрсетуі мүмкін. Паталогияда -- параноялды психопатОрганизімнің қайта құрылуы эндокридік жүйедегі өзгерістерден басталады. Олардың қызметі жеткіншектің организмінде көптеген өзгерістер, соның ішінде неғұрлым анық көрінетін өзгерістер туғызады. Бұл процестер қыз балаларда 11-13 жста, ер балалаларда 13-15 жаста неғұрлым жедел жүреді. Дене күшінің толысуы мен жыныстық жетілудің акселерациясы байқалып отырған қазiргі уақытта кейбір қыз балалар 10-11, ер балалар 12-13 жаста жыныстық жетілудің бастапқы сатысында болады.
Бойдың ұзаруы, салмақтың артуы, кеуде клеткасы щеңберінің өсуі жеткіншек шақтағы дене толысуының өзіне тән жағдайлары, бұлар "күрт өсу" деген ерекше терминмен белгіленеді. Осының нәтижесінде баланың пішінімен салыстырғанда жеткіншектің пішіні өзгереді. Дененің пропорциясы ересек адамға тән пропорцияға жақындаййды. Бас сүйегінің жедел жетілуі нәтижесінде де бет әлпеті де өзгереді.
Организімнің қайта құрылуы жеткіншектің ішкі жағдайларына, әсерлеріне, көңіл-күйіне әсер етіп, оның жалпы ұшқалақтығының, қоғызштығының, қимыл-белсенділігінің, енжарлауының негізі болады. Қыз балаларда мұндай жағдайлардың көрінуі етеккір циклі басталардан біраз бұрын немесе осы цикл кезінде байқалады.
Жыныстық толысу мен дене күші дамуындағы өзгерістердің жаңа психологиялық құрылымдардың пайда болуында бірталай маңызы бар.
Біріншіден, жеткіншектің өзі анық сезетін бұл өзгерістер оны обьективті тұрғыдан толысуы ересекке айналыдырады және оның өзінің ересектігін сезінуінің басталуына негіз болады.
Екіншіден, жыныстық толысу басқа жынысқа ден қоюдың дамуына, жаңа түйсіктердің, сезімдердің, толғаныстардың шығуына себепші болады. Қыз болсын, ұл болсын жеткіншектерде алғашқы романтикалық сезімдердің оянуы қалыпты құбылыс.
Жеткіншектің организімінде болатын елеулі өзгерістер ұзақ уақыт бойы осы кезеңдегі жеткіншектер ерекшіліктері мен дамуының сыналу құбылыстарының биологиялық шартасттығы туралы әр түрлі теорияларға негіз болады. Мұндай ұғым біздің ғасырымыздың алғашқы ширегінде үстем болды. Биогенетикалық универсализмнің негізін салушылар С. Халл мен З. Фрейд болды. Олар жеткіншектің дағдарысы мен өзіне тән ерекшіліктері комплексін биологиялық шарттастығы себепті болмай қоймайтын әрі универсал құбылыс деп санады .
Биогенетикалық универсализм теорияларына американ антропологтары күшті соққы берді. Антропологтардың зерттеулерінде жеткіншектік кезеңнің ұзақтығы әр түрлі болуы және бірнеше оймен шектелуі мүмкін екені анықталды.
Антрополог Р. Бенедикт балалықтан ересектікке өтудің екі типін бөліп көрсетті.
a) үздіксіз
б) баланың балалық шағында оқып үйренгенімен ересектің рөлін жүзеге асыру үщін қажетті іс-әрекет тәсілдері мен түсініктер арасында үзілістер болатын типі.
Антропологтар жеткіншектік шақты бала өзінің қоғамдағы орнына жетер жолда болатын, оның ерексектердің қоғамдық өміріне өтуі жүзеге асатын кезең деп қарады. Бұл идеяны дамытуда К. Левин (АҚШ) ерекше орын алады.
Жеткіншекте ересектер тобына өтуге және үлкендердің балаларда жоқ кейбір артықшылықтармен пайдалануға деген ұмтылысы болады. Қиыншылықтардың деңгейі мен талас-тартыстардың болуын Левин қоғамда балалар тобы мен ересектер тобының қатаң бөлiнуіне және жеткіншектер топтарының аралығындағы жағдайда болатын кезеңнің ұзақтығына байланысты етіп қояды. Левиннің жеткіншектің өз орнын таппауы туралы идеясын қазіргі уақытта Д. Коулмен және бақа шеь ел психолгтары дамытуда.
Сонымен, жеткіншектің кезеңдегі дағдарысты түсіндіруде теориялық ой-пікірдің дамуы жеткіншектік кезеңнің көріністері мен өтуінің ерекшіліктері жеткііншектің өмірі мен дамуының нақты әлеуметтік жағдайларымен, оның ересек адамдар дүниесіндегі қорытындылардың біртіндеп жинақталуы болды.
Әлеуметтік ересектіктiң дамуы негiзiнде баланың ересектер қоғамында оның толық та тең құқылы мүшесі болып өмір сүруге деген даярлығының қалыптасуы. Жеткіншектік шақтың басында балалар сырт пішіні жағынан да мінез-құлқы жағынан да ересектерге ұқсамайды. Олар әлі де көп ойнап, көп жүгіреді алысып-жұлысып, тентектіктер жасайды, өз дегендерін істеп, байыз таппайды, көбінесе ұшқалақ, ынта білдіріп ден қоюы да біреуді жақсы көруі қарым-қатынасы да тұрақсыз басқаның ықпалына тез көнгіш болады. Алайда балалығы қаз-қалпында болып көрінетін сырт көрінісі алдамшы болады да оның сыртында жаңаның қалыптасуының маңызды процестері жүріп жатады. Жеткіншектер көп жағынан әлі бала болып жүріп, елеусіз есейеді. Ересектің қалыптасу прцесі көзге бірден түспейді. Оның көріністері мен нышандары әр сипатты және сан алуан. Кіші жастағы мектеп оқушысымен салыстырғанда жеткіншекте жаңаның көп болуының нақ өзі оның балалықтан арыла бастағанын көрсетеді.
Жеткіншектік шаққа аяқ басқан баланың жеке басының қалыптасуындағы түбегейлі өзгерістер сана-сезімнің дамуындағы сапалық өзгеріспен анықталады. Осының арқасында бала мен ортаның арасындағы бұрынғы қатынас өзгереді. Жеткіншектің жеке басындағы басты және өзіне тән жаңа құрылым оның өзі туралы енді бала емеспін дейтін түсініктің пайда болуы болады. Ол өзін ересекпін деп сезіне бастайды, ересек болуғы және өзіне жұрттың осыла деп қарауына ұмтылады. Ересектік сезім деп аталатын бұл ерекшеліктің өзіне тән белгісі жеткіншек өзін балалар қатарынан шықтым деп санайды, бірақ төңірегіндегілер менің ересек болғанымды таныса деген қажетсіну бар болғанымен онда шынайы, толық ересенктікті сезіну болмайды.
Ересектік сезім дене дамуы мен жыныстық толысудағы ілгірілушіліктерді ұғынып, бағалаудың нәтижесінде шығуы мүмкін, бұларды жеткіншек анық сезінеді және оны өз ұғымында да обьективті түрде неғұрлым ересек етіп көрсетеді.
Осы жас кезеңiнiң ерекщелiктерiн ата-аналар, мектеп мұғалiмдерi, сынып жетекшiсi, басқа да жеткiншектiң айналасындағылар жақсы түсiнетiн болса, барынша төзiмзiк көрсетiп, түсiнушiлiк бiлдiрсе, балалар жас қиындығын оңайырақ көтередi.
Сонымен, жеткiншек жастың ерекшелiктерi:
1. барлық нәрсенi өз бетiмен орындап, үлкендердiң қамқорлығы мен ақыл-кеңесiнен құтылғысы келедi;
2. үйге берiлген тапсырмаларды жаттап алмастан өз сөзiмен түсiнiктi етiп айтуға тырысады;
3. үлкендерге сын көзбен қарап, олардың айтқанын сынап-мiнеп, кей кезде өрескiл мiнез көрсетуi, жеткiншек iстi игеру жағынан әлi бала болса, ал талап қою жағынан ересек, өз мүмкiншiлiгiн жоғары бағалап, бәрiн өзi iстей алатындай сезiнуi;
Жеткiншектердiң қырсық мiнез көрсетуiне, ересектер талабын оңай орындамауына негiз болатын бiрнеше себептер бар. Олар:
1. Балалардың оқудан басқа айналысатын шаруасының болмауы.
2. Радио, теледидар, басқа да ақпарат көздерiнен ересектерге арналған хабарды көрiп, соған елiктеуi.
3. Күнi-түнi фантастикалық және криминалистикалық әдебиеттердi оқып, ондағы кейiпкерлерге елiктеуi.
4. Өздiгiнен үлкен балалармен танысып, солардың жағымсыз әрекеттерiне елiктейтiндiгi.
5. Агрессияның анық байқалуы.
Психологтың жеткiншек жас кезiндегiлермен жүргiзетiн жұмыстарының мiндеттерi мен мазмұны осы ерекшелiктерден туады. Барлық iс-шаралар жеткiншектердiң жасымен байланысты проблемаларын ескере отырып, оларды шешуге немесе шешу жолдарын табуға көмектесуге бағытталады. Сонымен қатар осы жас кезеңiнде баланың интеллектуалдық дамуына үлкен көңiл бөлу қажет.
Психологиялық тәжірибеде баланың жан-жақты дамуы мен мінез-құлқы жағынан қалыптасуының жеткіншек шағы 12-15 жас ең қиын кез болып есептеледі. Балалардың тәртібі нашарлап, сабаққа үлгерімі төмендейді, қыздар мен ұлдар арасындағы қарым-қатынас та қалыпты болмайды. Кейбір балаларда тіпті қоғамды жатсыну әдеті пайда болады.
Ол өмірдің тұрмыстық қарым-қатынастарына еніп, енді тек өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыру бойынша ғана емес, сонымен бірге өзі теориялық жағынан игерген қағидалар бойынша қарым-қатынасқа түседі және адамдардың мінез-құлқын, қоғамдық құбылыстарды бағалауда ешкіммен ымыраға келмейтін, өз дегенім болсын дейтін әдет табады. Ол -айналадағының бәрінің сыншысы. Ол өзі жақсы көретін адамдардың кемшілігін де көргіш болады және сол үшін қиналады. Кез келген жалғандық оның ызасын тудырады және көңілін қалдырады.
Жеткіншек өтпелі кезеңнің ең басты процесінін бірі -- жеткіншектің өз ата-аналарымен, мұғалімдерімен және жалпы үлкендермен, құрбыларымен, барлық жағдайы бойынша өзіне тең немесе тең еместермен қарым-қатынасыңда қайта бейімделу байқалады. Бұл қайта бейімделу жағдайы бірте-бірте болуы мүмкін немесе аяқ астынан мінез көрсетеді. Жеткіншек өзіне дос болатын адамды өз ұжымындағы жолдастарының арасынан табады. Жеткіншектің досы - ол тек бірге ойнайтын, жанжалдасып қалатын, татуласатын, бірге сапарға шығатын жолдас қана емес.
Ол - жеткіншектің екінші өзі, ол оның ойын білетін қызығушылықтары мен сезімдерінің куәгері және жақсы ниеттегі сыншысы. Жеткіншектермен жұмыстағы негізгі педагогикалық идея:
Өтпелі кезеңде балалар сабағы өзгереді, жақсы оқып жүрген балалар сабағы нашарлайды. Балаларда өзіндік "мен" сезімі пайда болады. Олар еркін жасауға құмар келеді. Тым еліктегіш болады. Жасөспірімдік шақта оларда өзін-өзі тануға болады. Олардың өз көзқарастары мен пікірлері әрекеттері барысында айқын байқалады. Сонымен қатар бұл кезеңде балалар отбасы мен мектептен оқшауланып, өз құрбыларының ықпалында болады. Олар әсіресе өздерін еркін сезінетін ортаға орналасуға бейім болып келеді. Олар спорт секциялары, техникалық үйірмелер болуы мүмкін, тіпті, темекі шегетін, арақ ішетін орын ретінде үйлердің жертөлесі болуы мүмкін. Бұл кезеңде кейбір балалар ересектермен, әсіресе ата-аналармен көбірек ерегіске барып, ортақ тіл табыса алмайды. Балалар ата-аналарының тең құрдасындай қарым-қатынас жасауын қалайды. Бұл кезде балалар көбірек өз бетінше өмір сүруге тырысады. Олар өзіне пір (кумир) сайлап алады да, соған еліктейді. Басқа балалардан ерекшеленуге тырысады.
Қоғамда мінез-құлқы ауытқыған балаларды "қиын" немесе "тәрбиесі қиын" бала деп санау қабылданған. Тәрбиесі "қиын" балалардың әрекеті девиация деп аталады. Девиантты мінез-құлық көбінесе тұрмыс жағдайының жақсы, қиын әрі төмен болуынан. Жеткіншек кезеңде бала ауытқудың ортасында болса бұл мәселеге тек педагог емес, сонымен қатар дәрігерлер де көңіл аударуы керек.
Ауытқудың пайда болыуына жеткіншектің дене құрылысының күрт өсуі, және әлеуметтік орта да әсер етуі мүмкін. Жеткіншектің физикалық тез дамуы немесе кеш дамуы арқылы ол өзінің әлеуметтік бағасын анықтайды. Қоршаған ортаның оның сырт көрінісіне, физикалық дамуына айтылған сын, жеткіншекті аффект жағдайына апаруы әбден мүмкін. Жеткіншектің тұлға болып қалыптасуы жеткіншектер психологиясында ең күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Бақылаудың нәтижесіне қарасақ балалық шақтан ересектік кезеңге өту қиындаған сайын, оның маңыздылығы арта түседі. Жеткіншек шақ эмоциялық тұрақсыздықпен, көңіл-күйдің тез ауыспалдығымен, қырсықтық, бірбеттілік, өзінің көзқарасын үлкендерге қарсы шығу арқылы дәлелдеу тағы басқа іс-әрекетпен көрініс береді.
Жеткіншектердің денесінің күрт өзгеруі, жыныстық мүшенің дамуы, қаңқаның тез өзгеруі, жеткіншектің санасының өзгеруіне алып келеді.
Жеткіншек физикалық еңбекке шаршаңқы келуі мүмкін, немесе өз кемшіліктерін басқа саламен толықтыруы мүмкін. Жүйке жүйесінің, бұлшық еттердің қалыптасуы кешуілдегенде қозғалу координациясы бұзылады. Бұл қопалдықпен көрінеді. Жеткіншектің сырт көрінісі немесе қопалдығы туралы қоршаған ортаның айтылған сыны жеткіншекті ашу-ыза, тіпті аффект жағдайына апарады. Акселерацияға ұшыраған балалар өздерінің ересек, күшті болғанына нық сенімді. Олар қоғамның құрметіне, мойындауына күреспесе де болады. Олардың өзіне-өзі сенімділігі, қоршаған орта оларды өз көзқарасы бар тұлға ретінде қабылдауына әкеледі. Біздің ойымызша, бұл кезде жеткіншектің сырт пішіні маңызды рөл атқарады. Акселерацияға ұшыраған бала өзінің ересектерге еліктегені тез іске асуда деп ойлайды. Оның бұлшық еті, бойы, даусы өзгеріп, оны өзі және құрдастары нағыз ересек, ойы да жетілген тұлға ретінде қабылдайды. Осыған байланысты бұл жеткіншектер өздерін еркін ұстап, өздеріне аз көңіл бөлуді талап етеді. Ал шын мәнінде ол сырт пішіні ересектерше өзгергенімен ішкі дүниесі әлі сырт пішініне сай емес. Ол әлі толық қалыптаспаған жасөспірім. Ал дамуы кешеуілдеп өсіп жатқан жеткіншектер керісінше көп қажет етіп, өз "мінезін" көрсетіп тұрады. Өз "кемшілігін" білдіртпеу мақсатында, бұл жеткіншектер үнемі тапқырлық, қайсарлық, үнемі көпшіліктің ортасында болу және өзінің "жетістігімен" топқа керектігін, тіпті орын толмас екенділігін дәлелдеп отырады. Мұндай активтілік ортамен қарым-қатынас жасауда қиыншылықтарға эмоционалды қысымға келеді. Расында, жеткіншек үнемі эмоционалды қысымда жүреді, ал мұның өзі ауытқу. Жыныстық мүшенің дамуы да мінез-құлық өзгеруіне ерекше әсер етеді. Тез жетілген жағдайда жеткіншектің көңіл-күйі тұрақсыздықпен көрінсе, кеш дамып жатқан жеткіншектерде мінезінің өзгеруі, яғни ашушаң болу, үнемі қарсы шығу көрініс береді. Кешуілдеп дамыған жеткіншектер жай қимылдап, қопал болып, өзіне сенімсіз болады.
Көңіл-күйдің тұрақсыздығы ер балаларда 11-13 жас, қыздарда 13-15 жаста
ерекше көрініс береді. Сонымен қатар, бұл жаста қырсықтық, бірбеттілік көрсетеді. Жеткіншек өмірде өз орнын тапқысы келіп, өмірді өзгерткісі келіп, көбіне дүниеге деген көзқарасы өзгереді. Жыныстық бағыттылығы анықталады. Жеткіншектердің жыныстық мүшесі, әлеуметтік ересектіктен бұрын дамып бітеді. Әлеуметтік ересектілік біркелкі өтпейді. Ол оқуды бітірумен, материалдық тәуелсіздіктен немесе кәмілет жасқа толумен байланысты. Мысалы: спортшылар тобында жеткіншектің абыройы жоғары болғанымен, ол қыздар арасындағы қарым-қатынасы ересектерше болмауы мүмкін.
Девиантты (ауытқулы) мінез-құлық - деп, қазіргі қоғамда белгіленген ережеге сәйкес келмейтін, әлеуметтік мінез-құлықты айтады (И.А.Невский). Танымал социолог И.С.Кон анықтамасында, -"Девиантты мінез-құлық ол психикалық саулық, құқық, мәдениет және адамгершіліктің әрекет жүйесі ретінде, жалпы бекітілген ережеден ауытқуы"- деп қарастырды.
Бейімделген мінез-құлық тұжырымдамасына сәйкес ауытқу процесі кез келген бейімделуді бұзады (психикалық, әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық орта). Әлеуметтік ауытқуды С.А.Беличева "девиантты мінез-құлықты" төмендегідей топтастырды:
- пайдақор бағытта: құқық бұзу, материалды, ақшалай, мүліктен пайда табу (ұрлық, алдау, жымқыру, сату, т.б.)
- агрессивті бағытта: жеке бас дамуына кері бағытталған қимыл (бұзықтық, соққы, тіл тигізу, өлтіру, зорлау).
- әлеуметтік-енжар түрі: әлеуметтік және жеке мәселелерді шешуде (жұмыс, оқу, нашақорлық, ішімдік және суицид, белсенді өмір сүруден қашу, азаматтық жауапкершіліктен жалтару). Бейсаналық мінездің сыртқы жағдайда көрінуі, ол ішкі ресурстың реттелуімен: әлеуметтік, адамгершілік бағыт және түсініктің өзгеруі негізінде қарастырылады. Сондықтан баланың бір жағынан мінез-құлқында белгі, дабыл, нышан пайда болуы және дамуы деп қарастырсақ, екіншіден - жеке бас дамуына мақсатты әсердің құралы тәрбиелік әсердің сала көрсеткіші.
И.А.Невский, Л.С.Колесова тәжірибеде мектеп қызметкерлеріне экспертті сауалнама өткізген. Педагогтар пікірінше сыртқы факторлар негізінде қаланатын мінез-құлықты түзетуге жататындар:
1. Қоғамда болып жатқан процестер: қоғамдық құндылықтың иерархиялы өзгермеуі, мемлекеттік идеологияның болмауы, қылмысты жазалауды заңның дұрыстығы, құқық қорғау қызметкерлерінің өз жұмысына жауапкершілік алуы. Жұмыссыздық (ашық және жабық) отбасына әлеуметтік қолдау мен жәрдем ақының дұрыс қарастырылмауы ақпарат көздері арқылы қаталдық және зорлық туралы көп насихат жасалуы, баланың дене және психикалық жағынан түзетуге және көмек көрсетуге қажетті мекемелердің аздығы, балаға ақысыз сапалы үйірмелердің, қосымша білім алу көздерінің қарастырылмауы, керісінше ішкілік пен темекіні жарнамалау және оны сатып алу оңайлығын сөз етуге болады.
2. Отбасы жағдайы және оның ахуалы бүтін емес отбасы: отбасының материалды жағдайы (кедейлік және байлық), ата-ананың төменгі әлеуметтік-мәдени деңгейі: отбасында тәрбие стилінің болмауы (ата-ана қаталдығы, балаға жүйелі талаптың қойылмауы, жазалаудың әділ болмауы): балада өзіндік құндылықтың болмауы: баланың мүмкіндік қажеттілігін өтеуде асыра сілтеушілік немесе жеткізбей бағалау: ата-ананың ішімдік және нашақор пайдалануы; ата-ананың шектен тыс мейірімінен балаға психобелсенділік туғызатын заттарды пайдалануға шек қойылмау.
Жеткіншектік кезең - адамның қалыптасуындағы ең күрделі кезең. Әсіресе осы жаста адамның мінез- құлқы және басқа да жеке басының негіздері қалыптасады. Міне, осы кезеңде жеткіншектермен жасалатын тәрбие жұмысында кемшіліктер айқын көріне бастайды. Соңғы кездері жеткіншектер тәртібінің төмендегенін байқауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz