Девиантты жеткіншектермен коррекциялық жұмысты жүргізу
Кіріспе 3
І Девиантты жеткіншектер психологиялық зерттеулер пәні ретінде
1.1Девиантты жеткіншектердің психологиялық ерекшеліктері
1.2 Балалардағы агрессивті құлық спецификасы 12
1.3 Практикалық психологтың девиантты балалармен түзету жұмысы
Тарау ІІ
Психологиялық девиантты жеткіншектермен түзету жұмысын
эксперименталды зерттеу
2.1. Зерттеу бағдарламасы 25
2.2. Әдістемелерді қалыптастыру және анықтау 25
2.3. Әдістеме нәтижелері 33
2.4. Нәтижелерді талдау 35
Қорытынды 36
Әдебиеттер тізімі 38
Қосымшалар 41
І Девиантты жеткіншектер психологиялық зерттеулер пәні ретінде
1.1Девиантты жеткіншектердің психологиялық ерекшеліктері
1.2 Балалардағы агрессивті құлық спецификасы 12
1.3 Практикалық психологтың девиантты балалармен түзету жұмысы
Тарау ІІ
Психологиялық девиантты жеткіншектермен түзету жұмысын
эксперименталды зерттеу
2.1. Зерттеу бағдарламасы 25
2.2. Әдістемелерді қалыптастыру және анықтау 25
2.3. Әдістеме нәтижелері 33
2.4. Нәтижелерді талдау 35
Қорытынды 36
Әдебиеттер тізімі 38
Қосымшалар 41
Қазақстанда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық және саяси құбылыстарға деген қиын бейімдеушілік жиі балаларда кернеуші эмоционалды жағдайдың соның ішінде агрессияның пайда болуына алып келеді.
Балалар девианттылығы және онымен түзету жұмыс мәселесіне назар аударған авторлар айтарлықтай көп емес. Девиант мәселесі психологиялық әдебиеттерде толық ашылып зерттелмеген. Ата-аналар өз балалармен күнделікті қарым-қатынаста жиі агрессивті реакцияны байқайды. Ата-аналарда өзін және өз балалар девианттылығы көріністерінен қорғау проблемасы туады және нақты осы жағдайда психолог көмегіне жүгіну қажеттілігі пайда болады.
Бұл аймақта нақты әдістемелік құралдардың жетіспеушілігі берілген мәселесінің шешуін қиындатады және өзектілігін дәлелдейді.
Зерттеу мақсаты: жеткіншектер девианттылығын төмендетуге бағытталған психокоррекциялық жұмысты қалыптастыру.
Дипломдық жұмыс мендеттері:
1. Практикалық психологтың девиантты жеткіншектермен жұмысы жайындағы әдебиеттерді теориялық талдау.
2. Жеткіншектердегі мінез көрінісін зерттеу.
3. Девиантты жеткіншектермен коррекциялық жұмыс жүргізу.
4. Коррекциялық жұмыстық анализі.
Болжам: Біз, психокоррекционалдық жұмыс көмегімен девиантты жеткіншектермен төмендету мүмкін болады, ал бұл өз орнында жалпы жеке тұлға дамуына оң әсерін тигізеді деген болжам жасаймыз.
Зерттеу объектісі: Ақтөбе қаласының №1 мектептің жеткіншектері
Зерттеу пәні: 10 жастағы балалар агрессиясы.
Зерттеудің методологиялық негізі: З.Фрейдтің (психосиматикалық бағыт), Т.Лоренктің (этнологиялық бағыт) еңбектері, Н.Д. Левитов, А.Басса және А.Дарка концепциялары.
Дипломдық жұмыс құрылымы: кіріспеден, 2 тараудан қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшадан құралады.
Балалар девианттылығы және онымен түзету жұмыс мәселесіне назар аударған авторлар айтарлықтай көп емес. Девиант мәселесі психологиялық әдебиеттерде толық ашылып зерттелмеген. Ата-аналар өз балалармен күнделікті қарым-қатынаста жиі агрессивті реакцияны байқайды. Ата-аналарда өзін және өз балалар девианттылығы көріністерінен қорғау проблемасы туады және нақты осы жағдайда психолог көмегіне жүгіну қажеттілігі пайда болады.
Бұл аймақта нақты әдістемелік құралдардың жетіспеушілігі берілген мәселесінің шешуін қиындатады және өзектілігін дәлелдейді.
Зерттеу мақсаты: жеткіншектер девианттылығын төмендетуге бағытталған психокоррекциялық жұмысты қалыптастыру.
Дипломдық жұмыс мендеттері:
1. Практикалық психологтың девиантты жеткіншектермен жұмысы жайындағы әдебиеттерді теориялық талдау.
2. Жеткіншектердегі мінез көрінісін зерттеу.
3. Девиантты жеткіншектермен коррекциялық жұмыс жүргізу.
4. Коррекциялық жұмыстық анализі.
Болжам: Біз, психокоррекционалдық жұмыс көмегімен девиантты жеткіншектермен төмендету мүмкін болады, ал бұл өз орнында жалпы жеке тұлға дамуына оң әсерін тигізеді деген болжам жасаймыз.
Зерттеу объектісі: Ақтөбе қаласының №1 мектептің жеткіншектері
Зерттеу пәні: 10 жастағы балалар агрессиясы.
Зерттеудің методологиялық негізі: З.Фрейдтің (психосиматикалық бағыт), Т.Лоренктің (этнологиялық бағыт) еңбектері, Н.Д. Левитов, А.Басса және А.Дарка концепциялары.
Дипломдық жұмыс құрылымы: кіріспеден, 2 тараудан қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшадан құралады.
1. Адлер А. Практика и теория индивидуальной психологии. – М., 1995. 36с.
2. Бандура А., Уолтерс Р. Подростковая агрессия. Изучение влияния воспитания и семейных отношений. – М., 1999.
3. Берон Р., Ричардсон Д. Агрессия. – Спб., 1997.
4. Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. – М., 1868. – 112б.
5. Берслав Г.М. Эмоциональные особенности формирования личности. – М., 1875.
6. Булянов М.И. Ребенок из неблагополучной семьи. – М., 1988.
7. Буянов М.И. Беседы о детской психиатрии. – М., 1992. – 255б.
8. Буянов М.И. Ребенок из неблагополучной семьи. – М., 1988. – 207б.
9. Бэрон Р., Ричардсон Д. Агрессия. – С-П., 1997. – 330б.
10. Бютнер К. Жить с агрессивными детьми. – М., 1991. – 88б.
11. Вопросы изучения и воспитания личности. – т.1 – Л., 1926. – 111б.
12. Выготский Л.С. Педагогическая психология. – М., 1997.
13. Завражец С.А. Агрессивные фантазии в детском и подростковом возрасте //Вопросы психологии. – 1993. №5, б.8-16.
14. Запорожец А.В. Особенности психологии детей раннего и школьного возраста. – М., 1985.
15. Изард К.Е. Эмоции человека. – М., 1980. – 290б.
16. Лалаянц И. Энергия агрессии //Семья и школа 1995. №6 3-9б.
17. Лебединский В.В. Эмоциональные нарушения. – М., 1990.
18. Левитов Н.Д. Психическое состояние агрессии //Вопросы психологии 1967. - №6.
19. Лисина М.И. Проблемы онтогенеза общения. – М., 1986. – 145б.
20. Массен П., Конджер Дж., Каган Дж., Хьюстон А. Развитие личности ребенка. – М., 1987.
21. Мерлин В.С. Очерк интегративного исследования индивидуальности. – М., 1986. 254б.
22. Мухина В.С. Проблемы генезиса личности. – М., 1985. – 103б.
23. Месящев В.Н. Персонология, психология и медицина.//Клинико-психологические исследования личности. – Л., Медицина, 1971. – 5-19б.
24. Нравственность. Агрессия. Справедливасть // Под ред. А.М. Матюшкова. – М., 1992 – 4б.
25. Обозова А.О. О семейной консультации // Вопросы психологии, 1984 - №3, 41б.
26. Психологический словарь // Под ред. В.П. Зинченко, Б.Г. Мещерякова. – М., 1996, 312б.
27. Психологическая диагностика: Проблемы и иссдедования // Под ред. К.М. Гуревича. – М., 1981.
28. Репина Т.А., Стеркина Р.Б., Общение детей в детском саду и семье. – М., 1990, 150б.
29. Ричардс М.П. Развод родителей и дети. – Новосибирск, 1994.
30. Роберт Б., Дебора Р., «Агрессия». – С-П., 1994. 30-54б.
31. Роджерс К. Взгляд на психотерапию. Становление человека. – М., 1994.
32. Рожнов В.С. (ред.) руководство по психотерапии 3 изд. – М., Медицина, 1985.
33. Сафонова Т.Я., Цимбал Е.И. и др. Жестокое обращение с детьми. – М., 1993.
34. Славина Л.С. Дети с аффективным поведением. – М., 1966.
35. Спиваковская А.А. Профилактика детских неврозов. Комплексная психокоррекция. – М., 1988.
36. Фрейд А. Психология «Я» и защитные механизмы. – М., 1993.
37. Холева Л.А. Влияние семейных отношений на формирование личности дешкольника.
38. Хьелл Л., Д.Зиглер Теории личности. – С-П., 1999.
39. Хюстман Р., Хетфильд Дж., Фактор справедливости или... – М., 1992.
40. Цапкин В.Н. Единство и многообрзаие психотерапевтического опыта//Психологическое консультирование и психотерапия. Хрестоматия – т. 1. Теория и методология. – М., 1999., 29б.
41. Эмоциональные нарушения в детском возрасте и их коррекция// В.В. Лебединский, О.С. Никольский, Е.Р. Баенская, М.М. Либлины – М., 1990.
42. Эриксон Э. Идентичность: юность и кризис. – М., 1996.
2. Бандура А., Уолтерс Р. Подростковая агрессия. Изучение влияния воспитания и семейных отношений. – М., 1999.
3. Берон Р., Ричардсон Д. Агрессия. – Спб., 1997.
4. Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. – М., 1868. – 112б.
5. Берслав Г.М. Эмоциональные особенности формирования личности. – М., 1875.
6. Булянов М.И. Ребенок из неблагополучной семьи. – М., 1988.
7. Буянов М.И. Беседы о детской психиатрии. – М., 1992. – 255б.
8. Буянов М.И. Ребенок из неблагополучной семьи. – М., 1988. – 207б.
9. Бэрон Р., Ричардсон Д. Агрессия. – С-П., 1997. – 330б.
10. Бютнер К. Жить с агрессивными детьми. – М., 1991. – 88б.
11. Вопросы изучения и воспитания личности. – т.1 – Л., 1926. – 111б.
12. Выготский Л.С. Педагогическая психология. – М., 1997.
13. Завражец С.А. Агрессивные фантазии в детском и подростковом возрасте //Вопросы психологии. – 1993. №5, б.8-16.
14. Запорожец А.В. Особенности психологии детей раннего и школьного возраста. – М., 1985.
15. Изард К.Е. Эмоции человека. – М., 1980. – 290б.
16. Лалаянц И. Энергия агрессии //Семья и школа 1995. №6 3-9б.
17. Лебединский В.В. Эмоциональные нарушения. – М., 1990.
18. Левитов Н.Д. Психическое состояние агрессии //Вопросы психологии 1967. - №6.
19. Лисина М.И. Проблемы онтогенеза общения. – М., 1986. – 145б.
20. Массен П., Конджер Дж., Каган Дж., Хьюстон А. Развитие личности ребенка. – М., 1987.
21. Мерлин В.С. Очерк интегративного исследования индивидуальности. – М., 1986. 254б.
22. Мухина В.С. Проблемы генезиса личности. – М., 1985. – 103б.
23. Месящев В.Н. Персонология, психология и медицина.//Клинико-психологические исследования личности. – Л., Медицина, 1971. – 5-19б.
24. Нравственность. Агрессия. Справедливасть // Под ред. А.М. Матюшкова. – М., 1992 – 4б.
25. Обозова А.О. О семейной консультации // Вопросы психологии, 1984 - №3, 41б.
26. Психологический словарь // Под ред. В.П. Зинченко, Б.Г. Мещерякова. – М., 1996, 312б.
27. Психологическая диагностика: Проблемы и иссдедования // Под ред. К.М. Гуревича. – М., 1981.
28. Репина Т.А., Стеркина Р.Б., Общение детей в детском саду и семье. – М., 1990, 150б.
29. Ричардс М.П. Развод родителей и дети. – Новосибирск, 1994.
30. Роберт Б., Дебора Р., «Агрессия». – С-П., 1994. 30-54б.
31. Роджерс К. Взгляд на психотерапию. Становление человека. – М., 1994.
32. Рожнов В.С. (ред.) руководство по психотерапии 3 изд. – М., Медицина, 1985.
33. Сафонова Т.Я., Цимбал Е.И. и др. Жестокое обращение с детьми. – М., 1993.
34. Славина Л.С. Дети с аффективным поведением. – М., 1966.
35. Спиваковская А.А. Профилактика детских неврозов. Комплексная психокоррекция. – М., 1988.
36. Фрейд А. Психология «Я» и защитные механизмы. – М., 1993.
37. Холева Л.А. Влияние семейных отношений на формирование личности дешкольника.
38. Хьелл Л., Д.Зиглер Теории личности. – С-П., 1999.
39. Хюстман Р., Хетфильд Дж., Фактор справедливости или... – М., 1992.
40. Цапкин В.Н. Единство и многообрзаие психотерапевтического опыта//Психологическое консультирование и психотерапия. Хрестоматия – т. 1. Теория и методология. – М., 1999., 29б.
41. Эмоциональные нарушения в детском возрасте и их коррекция// В.В. Лебединский, О.С. Никольский, Е.Р. Баенская, М.М. Либлины – М., 1990.
42. Эриксон Э. Идентичность: юность и кризис. – М., 1996.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Қ.ЖҰБАНОВ АТЫНДАҒЫ
АҚТӨБЕ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Кафедрасы: биология және теориялық қолданбалы психология
Дипломдық жұмыс
Девиантты жеткіншектермен коррекциялық жұмысты жүргізу
Ақтөбе 2013ж.
Мазмұны
Кіріспе 3
І Девиантты жеткіншектер психологиялық зерттеулер пәні ретінде
1.1Девиантты жеткіншектердің психологиялық ерекшеліктері
1.2 Балалардағы агрессивті құлық спецификасы 12
1.3 Практикалық психологтың девиантты балалармен түзету жұмысы
Тарау ІІ
Психологиялық девиантты жеткіншектермен түзету жұмысын
эксперименталды зерттеу
2.1. Зерттеу бағдарламасы 25
2.2. Әдістемелерді қалыптастыру және анықтау 25
2.3. Әдістеме нәтижелері 33
2.4. Нәтижелерді талдау 35
Қорытынды 36
Әдебиеттер тізімі 38
Қосымшалар 41
КІРІСПЕ
Өзектілігі
Қазақстанда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық және саяси
құбылыстарға деген қиын бейімдеушілік жиі балаларда кернеуші эмоционалды
жағдайдың соның ішінде агрессияның пайда болуына алып келеді.
Балалар девианттылығы және онымен түзету жұмыс мәселесіне назар
аударған авторлар айтарлықтай көп емес. Девиант мәселесі психологиялық
әдебиеттерде толық ашылып зерттелмеген. Ата-аналар өз балалармен күнделікті
қарым-қатынаста жиі агрессивті реакцияны байқайды. Ата-аналарда өзін және
өз балалар девианттылығы көріністерінен қорғау проблемасы туады және нақты
осы жағдайда психолог көмегіне жүгіну қажеттілігі пайда болады.
Бұл аймақта нақты әдістемелік құралдардың жетіспеушілігі берілген
мәселесінің шешуін қиындатады және өзектілігін дәлелдейді.
Зерттеу мақсаты: жеткіншектер девианттылығын төмендетуге бағытталған
психокоррекциялық жұмысты қалыптастыру.
Дипломдық жұмыс мендеттері:
1. Практикалық психологтың девиантты жеткіншектермен жұмысы
жайындағы әдебиеттерді теориялық талдау.
2. Жеткіншектердегі мінез көрінісін зерттеу.
3. Девиантты жеткіншектермен коррекциялық жұмыс жүргізу.
4. Коррекциялық жұмыстық анализі.
Болжам: Біз, психокоррекционалдық жұмыс көмегімен девиантты
жеткіншектермен төмендету мүмкін болады, ал бұл өз орнында жалпы жеке
тұлға дамуына оң әсерін тигізеді деген болжам жасаймыз.
Зерттеу объектісі: Ақтөбе қаласының №1 мектептің жеткіншектері
Зерттеу пәні: 10 жастағы балалар агрессиясы.
Зерттеудің методологиялық негізі: З.Фрейдтің (психосиматикалық бағыт),
Т.Лоренктің (этнологиялық бағыт) еңбектері, Н.Д. Левитов, А.Басса және
А.Дарка концепциялары.
Дипломдық жұмыс құрылымы: кіріспеден, 2 тараудан қорытынды, әдебиеттер
тізімі және қосымшадан құралады.
ТАРАУ І. БАЛАЛАР АГРЕССИЯСЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР ПӘНІ РЕТІНДЕ
1.1 Агрессивті балалардың психологиялық ерекшеліктері
Ғылымда агрессияның пайда болуы, оның табиғаты және факторлары жайында
түрлі көз қарастар бар. Ең алғашқы және ең әйгілі агрессияға қатысты
теориялық көз қарас – бұл, оған сәйкес берілген қылық өзінің табиғаты
жағынан инстинктивті.. пайда болады, өйткені адамзат генетикалық және
конституционалды жағынан бұндай әрекетке программаланған.
Психологиялық бағыт З.Фрейд өзінің ерте еңбектерінде былай деп
тұжырымдаған: барлық адамзаттық қылық тікелей немесе жанама түрде өмір
инстинктті, эростан ағымдайды, ал оның қуатын өмірде сақтап қалуға және
бекітуге бағытталған. Бұл жалпы контекстте агрессия либидозды импульстердің
бұзылуы немесе тұрып қалуына реакция ретінде қарастырылды. Агрессия өмірдің
бөлінбес бөлігі ретінде қарастырылды. (30)
Бірінші дүние жүзілік соғыс зардабын шеккен Фрейд біртіндеп
агрессияның шығу көзі және мәніне деген күнгірт сенімге келді. Ол екінші
негізгі инстинкттің бар болуын мүмкін деп санады. Ол танатос-өмірге
ұмтылыс, оның қуаты өмірді бұзу және тоқтауға бағытталған. Ол былай деп
тұжырымдады: барлық адамзаттың қылық осы инстинкттің және эростың өзара
күрделі байланысының нәтижесі және олардың арасында үнемі байланыс,
кернеулік болады. Осылайша танатос агрессияның сыртқа шығуына және
басқаларға бағытталуына жанаша түрде әсер етеді.
Фрейдтің эрос және тонтостың өзара әсері жайындағы теориясы төмендегі
суретте бейнеленген:
Бұзылу→ Мен→ Сақтау
↓
Өзгеру
↓
Энергия бағыты
↓
Басқаларға бағытталған агрессия
Психоанализ теориясында өлімге ұмтылу инстинктті жайында түсінік
қарама-қайшылықты және толық зерттелмеген болып келеді. Бұл түсінік
Фрейдтің көптеген шәкірттері жағынан қолдау таппады. Дегенмен, агрессия
тума, инстинктивті күштерден бастау алады деген тұжырым бұл критиктер
жағынан да қолдау тапты.
Әрі қарай біз адамның агрессивті қылығына эволюционды бағыт
позициясынан үш көз қарасты қарастырамыз. Бұл теорияны қолдайтын мәліметтер
алдымен жануарлар қылығын қабылдау нәтижесінде алынды. Сөз қозғалып жатқан
үш бағыттың ортақ белгісі, адамның агрессияға бейімділігі табиғи іріктеудің
әсерінің нәтижесі болатындығын мойындауы.
Этнологиялық бағыт: Лоренц, Нобель, сыйлығының лауреаты, әйгілі этолог
агрессияға эволюциондық бағытты ұстамды, Фрейд позициясымен сәйкестікті
танытты. Лоренц бойынша, агрессия адамдарда және басқа ірі ағзаларда бар,
өмір сүруге күрес инстинктінен бастау алады. Ол бұл инстинкт ұзақ эволюция
барысында дамыды деп санады, оның пайдасына үш маңызды фунция куә.
Біріншіден, күрес кең географиялық кеңістікте түр өкілдерін жаяды. Сол
арқылы бар тамақ ресурстарының максималды утилизациясы қамтамасыз етіледі.
Екіншіден, агрессия түрдің генетикалық фондын, ұрпақты тек қана ең қуатты
және күшті индивидуалдар қалдыра алатыны арқасында, жақсартуға көмектеседі.
Ең аяғында, мықты жануар жақсы қорғанады және өз ұрпағының өмірінің
сақталып қалуын қамтамасыз етеді.
Лоренц теориясының ең қызықты жайты оның көмегімен мына факті
түсіндіруге болады, адамдарда басқа тірі ағзаларға қарағанда, өз түр
өкілдеріне қатысты зорлық-зомбылық кең таралған. Бұл факты Лоренц былай деп
түсіндірді, әлемдік лидерлердің үлкен ұлттарды өзін-өзі жоюға апаруға
ұмтылысы, бұл адамдардың зорлық-зомбылықтарға қабілетті тума ұстамдылық
бастаулар, агрессияның басушы әрекеттер алдында басым болып келеді
(Лоренц).
Агрессия мәселесін зерттеушілердің бірі болып Адридің ақшылық
гипотезасы табылды. Голливуд сценаристі, бірнеше кітапты жазды, солардың
арқасында көптеген адамдар әйгілі эволюция теориясымен таныс болады. Онда
былай деп айтылған: табиғи іріктелу нәтижесінде жаңа түр пайда болды –
ақшылар: Біз аш қалмау үшін шабуыл жасадық. Біз қауіпсіздікті сақтамадық,
өйткені тіршілік етуімізді тоқтатар едік. Біз ақшылыққа анатомиялық және
физиологиялық жағынан бейімделдік (30). Осы ақшылық табиғат адам
агрессиясының негізін құрайды. Адри айтуынша, нақ осы ақшылық инстинкт
табиғи іріктеу нәтижесі ретінде мидың дамуымен бірлесе және қарудың пайда
болуымен, өз түрінің өкілдеріне белсенді шабуылдайтын адамды
қалыптастырады.
Әлеуметтану биологиялық бағыт. Әлеуметтанушы биологтар табиғи іріктелу
процесін түсіндіру үшін белгілі бір спецификалық негіз бар деп санайды.
Олардың негізгі келесідей: гендердің әсері соншалықты ұзақ өйткені олар
бейімделушілік қылықты қамтамасыз етеді, яғни гендердің бейімделу
дәрежесі соншалықты, олар репродукция жетістігіне өз үлесін қосады,
солардың арқасында болашақ ұрпақта олардың сақталуы кепілденеді. Осылайша,
әлеуметтенуші биологтар мынаны дәлелдейді: индивидуалдар ұқсас генді
түрлердің өмірін сақтап қалуы үшін әрекет етіп, өз-өзін құрбан етуді және
альтруизмді білдіреді, олардан ерекшелінетін немесе туысқандықта тұрмайтын,
яғни ортақ гендердің болушының мүмкіндігі аз түрлерге агрессивтілік
танытады. Осылайша әлеуметтанушы биологтар біздерді келесідей түсінікке
сендіреді: агрессивтілік – бұл индивидуалдарын бар ресурстардан өз бөлігін
алу үшін қолданатын құралы; ал ол табиғи іріктеуде жетістікті қамтамасыз
етеді.
Агрессивті итермелеуші күштер: фрустрация және агрессия. Итермелеуші
күштер теориясы бойынша агрессия көзі, ең алдымен сыртқы себептерден туатын
итермелеуші күш. Осы бағыттағы теориялардың арасында әсерлісі фрустрация –
агрессия теориясы, бірнеше он жылдықтар бұрын Доллард және оның
әріптестерімен ұсынылған. Осы теория бойынша фрустрацияны басынан кешірген
индивидте агрессияға итеруші күш пайда болады. Кейбір жағдайларда,
агрессивті бағыт белгілі бір сыртқы кедергіге жолығып, сазайтын алу
қорқынышын басынып қалады. Дегенмен, итермелеуші күш қалады және агрессивті
әрекетке апарады, бірақ агрессивті бағыт нақ фрустраторға емес, басқа
объектіге бағытталады. Бұл ығысқа агрессия жөніндегі жалпы түсінік Лишермен
қайта қарастырылып толықтырылды, ол осы феноменнің пайда болуын түсіндіріп,
жүйелген моделін ұсынды (30).
Біз қарастыратын соңғы теориялық бағыт, агрессияны әлеуиеттік құбылыс
деп қарастырды, ашып айтқанда үйрету процесінде игерілген мінез-құлық
формасы ретінде. Әлеуметтік үйрету теориясына сәйкес агрессияны тереңірек
түсінуге зейін арқылы жетуге болады: 1) мінез-құлықтың агрессивті моделі
қалайша игерілгені; 2) оның пайда болуына итермелеуші факторлар; 3)
берілген мінез-құлық моделінің тұрақталуына жағдай жасайтын шарттар.
Агрессивті реакциялар тікелей агрессия көрінетін ситуацияларға қатысу
жолымен игеріліп тұрақталады. Агрессияға инстинкт немесе итермелеуші күш
ретінде қарау көз-қарасына сәйкес. Индивидуалдарды зорлық-зомбылық жасауға
итеретін ішкі бір күштер немесе үздіксіз әсер ететін сыртқы стимулдар
(мысалға фрустрация). Ал әлеуметтік үйрету теориясы бойынша, басқа
бағыттағы теорияларға қарағанда, агрессия тек белгілі бір әлеуметтік
жағдайларда пайда болады деп түсіндіреді (30).
Агрессия мәселесі бойынша қолда бар әдебиеттерді анализдей отырып, біз
қазіргі кезде психологияда, соның ішінде оның қалыптасқан бағыттарында
(фрейдизм, бихевиоризм және т.б.) агрессия терминінің жалпыға бірдей
түсінігі жоқ деген шешімге келдік.
Осылайша, мысалға К.Бютнер агрессияны серіктесті балағаттайтын,
жарақаттайтын және оның құртуға бағытталған сезім деп түсінеді (10).
А.Басс агрессия және кекшілдікті айырды, олар әр дайым бір уақытта
кездесіп, бірлеспейтіндігін бөліп көрсетеді. Сонда агрессияны бейнелей
отырып, А.Басс және А.Дарки оның келесіде көріністеріне сүйенеді: шабуылдау
тітіркену, вербалды және жанама агрессия. Кекшілдік авторлар пікірінше
ренжу және күмәндануда көрінеді. Агрессия анықтамасына қатысты
пікірталастарға қарамастан, қазіргі кезде көпшілік келесідей анықтаманы
қабылдайды: агрессия – бұл келесі бір адамға қастық жасауға, жапа шектіруге
бағытталған мінез-құлық формасы.
Балалардағы агрессия мәселесін қозғай үшін, агрессия және
агрессивтілік түсініктерін бөліп, анықтап алу қажеттілігі туады. Ең
алдымен Н.Д. Левитов адамның және жануардың агрессивті мінез-құлқын айрықша
бөліп көрсету қажет деп санайды. Жануарлардың агрессивті мінез-құлқы
түсінігі тек биологиялық заңдылықтар шеңберінде қарастырылады, ал адамдар
тобының немесе жеке бір адамның агрессивті мінез-құлқы әлеуметтік қоғамдық-
тарихи жағдайлармен анықталады. Агрессия түсінігі-мәні бойынша, бейнелік
түсінік, оның мотиві, себептері жайында ешқандай мәлімет бермейді. Балалар
агрессиясының өзіне тән динамикасы болады, бұндай мінез-құлықтың күшеюі
тұлғалық даму кризистері кезінде байқалады. Г.М. Бреслов айтуы бойынша
баланың мінез-құлқын этикалық критерилер жағынан бағалау әдістемелік қате
болар еді, өйткені этикалық критерилер дамыған адамгершілікті сананы қажет
етеді, ал ол балаларда жоқ (5).
Агрессия және оның көрінуіне оң әсер ететін немесе керсінше кедергі
болатын жеке тұлға қасиеттері және бірқатар психологиялық қасиеттер
арасында байланысын зерттеу аса ерекше дейтін қоюды қасиет етеді. Агрессия
белгілі бір психологиялық күй бейнесіне пайда болады, берілген жағдайда
агрессивті күйде. Н.Д. Левитов агрессивті күйдің танымдық, эмоционалдық
және еріктік компоненттерін бөледі. Танымдық – белгілі бір жағдайда
бағдарлауды білдіреді және де шабылдау объектісін анықтау. Эмоционалды
компонент ызаның пайда болуын түсіндіреді, кейде өзін-өзі ұстай алмайтындай
аффект формасында көрінеді. Еріктік компанент Н.Д. Левитов бойынша,
агрессивті әрекетте еріктің барлық формалды қасиеттерін бейнелейді:
мақсатты бағыттылық, табандылық. Кейбір жағдайларда – инициативтілік және
батылдық. Агрессивті күй және күрес кезінде пайда болады және дамиды, ал
қандай да болмасын күрес жоғарыда көрсетілген сапаларды қажет етеді (18).
Балалардың әрекетінде берілген қасиеттер бар болады, бірақ өте
дамымаған формада. Бала дамуының алғашқы кезеңінде пайда болып, агрессия
көп уақытқа дейін мінез-құлықты реттейтіндей, қажетті дәрежеде қабылданады
және жиі жағдайды адекватты бағалай алмау қабілеті ретінде немесе
эмоцияларды жеңе алмау ретінде қабылданады. Л.С. Выготскийдің
педагогикалық психология еңбегінде мәдени-тарихи бағыт идеялары
дамытылған, Л.С. Выготский қоғамдағы моральдік түсініктердің динамикасын,
өзгергіштігін айрықша бөледі және бұл жағдайда қоғам өмірінде, әлеуметтік
топтарда өтпелі периодтар ерекше күрделі деп айтады. Нәтижесінде бала әр
бір жасаған қадамында моральді күзелістерге соқтығысады, түрлі мәдениеттер
араласуынан пайда болған.
Эмоцияларды бақылай алу кез-келген тәрбиенің негізгі міндеті ретінде,
оның басқа мінез-құлқы формаларымен байланысты сезімдерді бағындыруды
білдіреді (12).
Орта стрессорлары агрессияның сыртқы детерминанттарында басты рөлге
деген пікір бар. Агрессия детерминанттары – бұл агрессияның пайда болу
мүмкіндігін жоғарлататын жағдайдың немесе орташа ерекшеліктері. Осы
детерминанттардың көбі ортаның физикалық күйімен ассоциацияланған. Мысалға,
ауаның жоғарғы температурасы агрессияның немесе керісінше эскапизмнің пайда
болу мүмкіндігін жоғарлатады. Негативті аффект моделімен сәйкес, орташа
жоғары температуралар, төмен немесе өте жоғарымен салыстырғанда, жоғары
дәрежеде агрессивті тенденцияның күшеюіне жағдай жасайды. Басқа орта
стрессорлары, мысалы: шу, қызуды күшейтіп агрессияның жоғарлауына жағдай
жасайды. Бақылаулар көрсеткендей, агрессивті реакциялар ауада кейбір
ластаушы агенттер бар болғанда күшейеді (мысалы, темекі түтікі және т.б.).
Түрлі тұлғааралық өзара әрекет жағдайлар аспектілері индивидуалды
агрессивті реакцияларды жүзеге асыруға итермелеуі мүмкін. Агрессия, жекелік
сана-сезім мінездемесіне және дәрежесіне әсер ететін жағдайлар
аспектілеріне байланысты күшеюі немесе басылуы мүмкін. Адам өз қылықтарын
құрбан адамдардың потенциалды реакциялармен байланыстырған кезде, ашық сана-
сезім туралы айтады; адам өзінің ойлары мен уайымдарына сүйенетін болса,
тұйық сана-сезім туралы айтамыз. Көрсетілген екі жаңа тұлға сана-сезімінің
кез-келген түрлі агрессивті реакциялардың көрінуінің мүмкіндігін
төмендетуге жағдай жасайды.
Т.Г. Румянцеваның ойынша адам агрессиясы теорияларының әдістемелік
және концептуалды негіздері қазіргі кездегі жоғарғы дамыған философияның
деңгейіне жиі сәйкес келмейді, осыған байланысты теориялардың көп бөлігі
адам агрессиясы мәселесі өз мәні бойынша қазіргі заманның өзекті
проблемалары деп айтуға негіз береді.
Осыған сүйене отырып, біз қазіргі балалар агрессивтілігін ашуды жөн
көрдік. Баланың қоршаған адамдары ата-аналары, тәрбиешісі, мұғалімдері,
құрдастарын ғана қозғап қоймай, агрессия баланың өзі үшін де қиыншылықтар
тудырады, оның қоршаған адамдармен қарым-қатынасына әсер етеді. Л.И.
Божович ойынша, агрессивтілік бала үшін мәнсіз болып табылмайды, өйткені
баланың агрессивтілік танытуы, оның дамуының барысында күрделі сәтсіздіктің
бар болуының нәтижесі (4).
Агрессивтілік баланың қоғамдық байланыстар және қатынастар жүйесіндегі
сол сәттегі орнын анықтап қана қоймай, оның тұлға дамуына әсері әлде қайда
ұзақ болып келеді. Лонгитюдті зерттеулер көрсеткендей агрессивтілік уақыты
бойынша тұрақты болып келеді және бала кездегі агрессия кейін жас
өспірімдердің тұрақты антиәлеуметтік мінез-құлқына өтуі әбден мүмкін.
Осылайша 10 жастан мінез-құлқының жоғарғы агрессивтілік деңгейінен
ерекшеленетін балалар, кейін мектеп үлгерімі нашар, интеллектуалды даму
деңгейі төмен болатындығы анықталған. Бала жастағы агрессивті қылық баланың
қоршаған шындыққа қарым-қатынасына әсер етіп қала қоймай, оның жеке
тұлғасының дамуын да анықтайды. 20 – 30-шы жылдары жүргізілген бала
агрессивтілігі зерттеулері, берілген мәселені шешкен жоқ, өйткені бала
дамуын педагогикалық зерттеу саласында өтті. Балалар психологиясында
педология сол кездерде өз алдына балалар психологиясына әсер ету, тәрбиелеу
міндеттерін қойды. Балаларды оқыту және тәрбиелеуді адекватты әдістерді
іздеу кезінде негізінде зейін жеке тұлғаның индивидуалды ерекшеліктерін
диагностикалауға интеллекттің даму деңгейіне, қабілеттерге және де жеке
тұлға дамуының ауытқушылықтарына қойылды.
1.2Балалардағы агрессивті қылық спецификасы
Әлеуметтік үйрету теориясында (Б.Ф. Скиннер, А.Бандура) агрессия
балалық шақта қабылданған, әлеуметтік-шартталған мінез-құлық деген түсінік
айырықша бөлініп көрсетілді. Скиннер айтуынша, адам қылығы
детерминацияланған және қоршаған ортамен реттеледі. Үйрету теориясының
аймағындағы жетістіктер себепті анализ фокус гипотетикалық ішкі күштерден
қоршаған ортаның әсеріне көшірді (А.Бандураның әлеуметтік когнитивті
теориясы). Адам функциялануының себептерін, оның ойынша қылықтың үздіксіз
әсері, таным сферасы және қоршаған орта терминдерінде түсіну қажет.
Агрессияның қалыптасуының механизмдері:
1. Басқа адамдар жағынан агрессивті қылықтың күшейтілуі;
2. Бақылау арқылы үйрету;
3. Өз-өзін толықтыру. Агрессивті мінез-қылық моделі ретінде тірі
мысалдар (ата-анасы, басқа адамдар, құрдастары) және
символикалық үлгілер (телевизор, реклама және т.б.).
Гуманистік психология термині – 1960ж. басында А.Маслоу басқарған,
екі маңызды интеллектуалды бағытқа – психоанализ және бихевиоризмге
альтернативаны қалыптастыру мақсатымен біріккен персонологтар тобымен
ойластырылып шығарылды (43). Гуманисттік бағыттық әйгілі өкілдері Э.Формин,
К.Роджерс, Р.Мэй және т.б. Маслоу және басқалары ойынша, адамдар жеке
мақсаттарын іздеуге мотивтелген және бұл олардың өмірін толық және мәнді
етеді. Ол адамдардың барлық қажеттіліктерін тума және инстинктивті деп
бөлді:
1. Физиологиялық қажеттіліктер.
2. Қауіпсіздік және қорғаныс қажеттілігі.
3. Махаббат қажеттілігі.
4. Өзін-өзі сыйлау қажеттілігі.
5. Өзін-өзі өзектеу қажеттілігі (жеке тұлғалық жетілу).
Балалар агрессиясына байланысты, балалардың физиологиялық
қажеттіліктері және қауіпсіздік және қорғаныс қажеттілігі, пайда болғанға
дейін махаббатты қажет еткенге дейін, қанағаттандырылуы керек. Егер де
бұлай болмаса, агрессивті мінез-құлық формасында балада қорғаныс реакциясы
көрінеді, ол арқылы бала өз қажеттіліктерін, мысалы, назар, махаббат,
шамалы болса да қанағаттандырады (7).
Балалақы шақта дамитын невроздарды зерттеуге арналған еңбектерде,
агрессия қиын жағдайларда адекватты емес жауап беру тәсілі ретінде
қарастырылады.
Жеке тұлғаның невротикалық дамуы кезінде агрессивтілік қорғану
функциясын атқарады, баланы жарақаттаушы уайымдарын сақтайды (52).
Бала агрессивтілігінің мәселесі балалар психиатриясы және
патопсихология аймағындағы мамандармен де қозғалды. Психикалық бұзылыстар
кезінде агрессивтіліктің дамуы индивидтің тек қана тұқымқуалаушылығы немесе
конституционалды ерекшеліктерімен ғана емес әлеуметтік-психология
факторлардың ықпалымен де анықталады. Балалық шақтағы агрессивтілікке әсер
ететіндер: жанұя қатынастарының ерекшеліктері, жанұя тәрбиесінің стильдері,
үлкендерден, құрдастарынан, теледидардан көретін агрессивті мінез-құлық.
Кейбір авторлар балалар агрессивтілігін жанұя құрылысымен
байланыстырады. Мәліметтер бойынша, агрессивті балалар көп балалы немесе
толық емес жанұялардан шығады. Соның ішінде, әкелері балалары туғанға дейін
қайтыс болып, аналары баласын жалғыз тәрбиеленген жағдайда. Ол балалар,
әкелері бар балаларға қарағанда агрессивті болады (7).
Баланың агрессиясы ата-аналарының ажырауына деген реакциясы болуы
мүмкін. Бұндай жағдайда, ситуацияға деген реакция баланың жынысы, жасына
қарай түрлі болуы мүмкін. Балалар агрессиясының жетілмегені кейде себепсіз
мәнде болуы мүмкін. Мектепке дейінгі жастағы ер балалар құрдастарына
қарағанда жоғары агрессивтілікпен ерекшеленеді. Жанұяның құлдырауы баланы
кекшілікке алып келеді, әкесіз тәрбиеленген ер балалар асоциалды қылықпен,
үлкендерге бағынбауымен ерекшеленеді. Ата-аналардың ажырасқанға дейін және
кейін конфликтілірі, олардың бөлек тұруы, зайыбтарының екінші рет үйленуі,
ата-анасының баласымен жаман қарым-қатынасы бала мінез-құлқын қиындататып,
негативті уайымдар тудырады. Баланың агрессивтілігі жанұяның басқа
мүшелеріне, соның ішінде ағалары, апаларына қызғаныш ретінде көрінуі
мүмкін. Бұндай агрессия негізінде ата-анасының зейінін өзіне аудару,
үлкендер махаббаты үшін бәсекелестік жатыр. Жанұя тәрбиесінің ерекшеліктері
арасында келесілері ерекшеленеді: ата-анасы жағынан жылушылықтың,
махаббаттың жетіспеуі, балаларына деген мәнсіз қатынас (46).
А.Болдуин ата-аналардың тәрбиелік практикасының үш стилін бөліп
көрсетеді – демократиялық, бақылаушы және аралас. Тәрбиелеуде демократиялық
стильді ұстанатын жанұяларда балалар агрессивтілікке, лидерлікке,
әлеуметтік белсенділікке, орташа айқын қабілеттілікке ерекшеленеді. Бірақ,
оларды альтруизм және эмпатия әлсіз дамыған. Тәрбиелеудің аралас және
бақылаушы стилінде балалар тәртіпті және агрессивті емес болып өседі.
Тәрбиелеудің авторлары стилінде, ата-анасының балаға деген салқын
қатынаспен ерекшеленетін, балада агрессивтілік қалыптасады. Балалар
агрессиясы мәселесімен айналысатын зерттеушілер, балалақы шақтағы
агрессияның қалыптасуына алып келетін ата-аналардың тәрбиелік әрекетін
бөлек параметрлерін бөлумен айналысуда (54).
А.Бандура және Р.У. Уолтерспен жүргізілген зерттеуден келесідей
мәліметтер алынады: агрессивті ер балалары бар ата-аналардың тәрбиелік
практикасының ерекшелігі талаптар қоюдағы жүйелік және сатылықтың болмауы:
үйден тыс агрессияны қолдап, өзіне қарсы көрсетілген агрессивтілік үшін
баласын ұрып-соғу. Осы зерттеуде көрсетілгендей, ата-анасынан тәуелді
қатынастар қажеттілігінің фрустрациясы балаларда айналасындағыларға
тарайтын кекшілдік пен сенімсіздікті тудырады, ал бұл әлеуметтену процесіне
кедергі келтіреді.
Қорытындылай келе, балаларды бос тәрбиелеу, бәріне рұқсат ету, ата-
анасы жағынан бақылаудың болмауы, өте қатты жазалау сияқты балада
агрессивтіліктің есейген кездегі ұқсас тенденциялармен байланыс проблемасы
өте маңызды. Сонымен қатар, агрессия қызғаныш сенімімен, жек көрумен,
ренжумен, ызаланумен, қорқынышпен тығыз байланысты: бұл, біз қарастырып
жатырған жаста (10 жас) ерекше көрінеді, бұл кезде эмоционалды сфера әлі де
болса тұрақсыз. Бұл жерде баланың кішкентайында алған бірінші эмоционалды
тәжірибесін айтып кету маңызды. Мінез-құлықтың агрессивті формалары өз-өзін
күшейтуі мүмкін, олардың өзіндік эмуляция тенденциясы болады. Осыдан –
жеткіншектердің теріс қылықтарын түсіндіруі: ұрлық жасаған кезде,
қауіпсіздіктен өткен кейін қуаныш сезімі.
Балада эмоционалдық басым болады және нақ осы себеппен психикалық
дамуының негізгі көрсеткіштері болып оның уайымдары мен белсенділігінің
бағыттылығын анықтайтын эмоционалды сферасының мінездемесі саналады (23).
Л.С. Славина айтуынша, теріс аффективті уайымдар негізінде бала үшін
маңызды қажеттіліктердің қанағаттанбауы жатыр. Әдетте, бұл уайымдар бала
үшін маңызды деген аймақтарда қанағаттанбау жағдайында пайда болады (51).
Бірақ, ересектер арасында балалардың әлеуметтік қатынастар әлеміне кіру
түсінігін тар қабылдау тенденциясының кең таралуы балаларды негативті
эмоцияларға немесе мінез-құлық формаларына құқығынан айыруға соқтырады.
С.А. Завра кең балалық шақтағы фантазияларды талдай отырып, өте күшті
жарақаттаушы фактор бола тұра, баланы физикалық жазалауда шығуын таппаған
уайымдар, кейін агрессивтілік ретінде сыртқа шығады. Бұл ойын кезінде де
көрінеді, бұл жерде бала жиналған негативті энергияны сыртқа шығаруға
ұмтылып, басынан өткен агрессивті жағдайларды қайтадан жаңғыртады (20).
Балалардағы жоғары агрессивтіліктің себептерін іздеу түрлі бағыттарда
жүреді... Асыранды балалар өмірінен кейбір жағдайды анализдей отырып, жаңа
ата-аналардың өз балаларының агрессивті қылықтарымен жиі кездесуі
байқалады. М.И. Буянов айтуынша, кейбір жағдайларда бұндай құбылыстардың
себебі психикалық аурудың көрінуі мүмкін, яғни агрессияның биологиялық
табиғаты болуы мүмкін (10). Жалпы, агрессивті қылықтың биологиялық
негіздерін зерттеу келесідей бағыттарда жүреді:
- хромосомды аномалияларды және агрессивтілікке
бейімділік тұқымқуалаушылығына ықпалын зерттеу;
- агрессивті қылыққа гормондардың әсерін зерттеу;
- орталық жүйке жүйесінің бөлек құрылымдарын және
агрессивті қылықта олардың ролін зерттеу;
- темперамент қасиеттерінің ықпалын, соның ішінде
қызығушылықтың индивидтің агрессивті қылығына әсерін
зерттеу (3).
Олуэйз (1987ж.) қандағы тестостерон құрамы мен физикалық және вербалды
агрессия деңгейі арасындағы байланысты зерттей отырып, мынадай қорытынды
жасады: тестостерон әсері сырттан тудырылған агрессиямен тікелей және
сырттан тудырылмағанмен жанама байланысты.
Сырттан тудырылған агрессия
Тестостерон Фрустрациядан өту қабілетінің төмендеуі
Сырттан тудырылған агрессия
Кейін, агрессивті қылыққа гормондар емес, керісінше агрессия көрінуі
олардың жоғарғы секрециясына ықпал ететіндігі анықталады (Мазур, Лемб,
1980). Н.Д. Левитов агрессияның шығу көздерінің биологиялық мүмкіндігі
жағдайындағы сұрақты қарастыра отыра, белсенді тежелудің әлсіз болу
жағдайында, агрессивтілік пен жүйке жүйесінің жоғары қызуы арасында
байланысты ерекше бөліп көрсетеді. Жүйке жүйесінің қасиеттері тұқым
қуалайтындықтан, қозу және тежелу процесінің арасындағы баланстық бұзылысы
да тұқым қуалауы мүмкін. Қорғаныс рефлексі тума болады деген фактті
белгілей отырып, автор, қоғамдық жағдайларға байланысты әлеуметтік ақталған
батылдық немесе агрессивтілік болып дамитын шабуыл әрекеттеріне нышан
болуы мүмкін деп болжайды (33). Зорлық-зомбылық қолданып жасалған
қылмыстарға белгілі бір дәрежеде жыныстық гормондар, соның ішінде
тестостерон қатысады. Бірақ, арнайы зерттеулер көрсеткендей, олардың әсер
ету дәрежесі шектеулі. Дегенмен, белгілі бір уақыттарда жыныс
хромосомдарымен агрессивті қылық арасында байланыстың бар болу мүмкіндігі
талай пікірталастардың пәні болды, әдебиеттері шолу көрсеткендей, бұндай
байланыс болған жағдайда да, ол өте әлсіз. Жүйке жүйесінің түрлі
құрылымдары және оларда өтетін процестер адам қылығына айтарлықтай ықпал
етеді. Осылайша, біздің эмоционалды уайымдарымыз органикалық түрде
лимбиялық жүйенің қызметімен байланысты, соның ішінде гипотанамуспен, адам
миы жабынының маңдай бөлігі, кең және күрделі құрылыммен ерекшеленетін,
күрделі когнетивті процестерге жауап береді, соның ішінде ситуацияны тану
және реакция таңдау. Біздің симпатиканың жүйке жүйесінің бақылауында
адамның төбелесуге немесе ұруға дайындығы жатады: нақ осы нейроқұрылым,
организм белгілі бір физиологиялық қозу деңгейіне жеткен кезде, агрессивті
жауап беріп механизмін іске қосады. Симпатикалық жүйке жүйесінің
реактивтілігі әрбір адамда индивидуалды болады, сондықтан да қауіп төніп
тұрған жағдайларда кейбір адамдар аз, кейбіреулері жоғары қозуды сезінеді.
Басқаша айтқанда, биологиялық процестер әр уақытта әлеуметтік контекстте
ағады. Демек, сыртқы орта нейрогенді байланыстарға ықпал етеді, ішкі
биологиялық процестер айтарлықтай дәрежеде біздің сыртқы жерлерге реакция
түрін анықтайды. Осылайша, агрессия детерминантты биологиялық ықпал немесе
керісінше әлеуметтік фактор емес, ал агрессияға екі типте бірдей әсер емес
және олар бір-біріне өзара ықпал етеді.
Берілген мәселе әсер ету әдістері, соның ішінде қатаң жаза қолдану
жайындағы проблеманы көтереді. Қатаң жазаларға тек қана физикалық күш
қолдану емес, психикалық жазалау да жатады – балағаттау, баланы сынау,
сөзбен қорқыту және т.б. Психологиялық әдебиеттерде балалармен қатаң
қатынастың 4 формасы бөлінген: физикалық, сексуалдық, психикалық
(эмоционалды), зорлық және баланың негізгі қажеттіліктерін елемеу (50).
Нәтижесі бойынша, негативті болып тек физикалық жазалау ғана емес, баланы
қабылдамауда көрінетін психикалық зорлық та болады. Бұндай қатынас
агрессивтіліктің жоғары дамуына алып келеді.
Бұл мәселемен айналысатын зерттеушілер, қатаң, физикалық жазалар бала
тұлғасының дамуына негативті әсер ететіндігін айрықша бөледі. Біріншіден,
баланы жазалай отырып, ата-анасы оған агрессивті мінез-құлық үлгісін
көрсетеді, ал бұл баламен басқаларға әсер ету, күш көрсету тәсілі ретінде
игерілуі мүмкін. Екіншіден, жазалау ата-анасынан жатсынуға, оларға деген
негативті қатынастың қалыптасуына алып келеді. Бала – тұйық, жабық болып,
ешнәрсені қабылдамайды, ішкі үнсіз қарсыласу позициясын алады (5).
Үшіншіден, өте қатты жазалау баланың не үшін жазаланғанын ұмытпауына алып
келуі мүмкін. Жазалау, негативті қылықтардың себептері түсінілген жағдайда
ғана, эффективті болуы мүмкін. Жазалау эффективтілігі бір қатар шарттармен
анықталады: 1) қолдану сатылылығы; 2) қылық және жазалау арасындағы уақыт
бөлігінің минималды болуы; 3) атаушы мен аталушы арасындағы позитивті
қатынасты сақтау және жаза себебін түсіндіру; 4) жазалаушы жақтың
агрессивті қылыққа альтернатива ұсынуы. Жаза еш уақытта да балаға зорлық-
зомбылық көрсету ретінде болмауы қажет.
Ата-аналармен бөлек балаға агрессивті қылық үлгісі ретінде оның аға-
апалары болуы мүмкін. Оларға қарап, бала солармен қарым-қатынасқа түсіп,
ойнап, бала агрессивті мінез-қылық тәсілдерін қайталауы мүмкін. Жиі балалар
жалғыз аға, іні немесе апасына агрессивті бағытталатындығы анықталады (46).
Төбелес немесе ұрыс бастаушы баланың жасы маңызды болып табылады. Жиі,
конфликт бастаушы, ата-аналары, соның жағын алатынына сенетін үйдің
кішкентай баласы бастайды. Үйдің үлкен баласын жазалай отырып, ата-анасы
кішісінің агрессиясын тұрақтатады. Бұндай жағдайды дұрысы ата-ананың
балалар конфликтіне араласпауы болар еді. Бала бақылау арқылы агрессивті
қылықты игереді, мақсатқа жетуде агрессия эффективті тәсіл болған кезде.
Көбіне балалар мінез-құлқы оның құрбыларымен анықталады. Жоғары агрессивті
балалар, құрбыларының тобына түсіп, басқа балалардан, сондай қылықты көріп,
агрессивтілігін төмендететіні анықталады. Ал пассивті балалар солй болып
қала береді. Агрессияны игеруде индивидуалды айырмашылықтар бар, көп
жағдайда басқа балалар агрессиясын жапа шегетін балалар агрессивті балаға
айналмайды. Құрбылармен қарым-қатынас балада агрессияның мүмкін тәсілдері
жайында түсініктің қалыптасуында маңызды роль ойнайды.
Бала агрессивтілігіне мінез-құлық модельдерін зерттеу көрсеткендей,
үлкендер үлгісі оған ұзақ, күшті және терең әсер етеді. Мектепке дейінгі
жаста проәлеуметтіліктің белгілері (көмектесу, уайымшылдық, қолдары ашық
балалар) бар балалар кейін сыныбындағы агрессивтілердің бірі болып
шығатындығы белгілі. Бірақ, көп жағдайда әлеуметтік мінез-құлықты орташа
агрессивті балалар танытады; егер бала жоғары агрессивті болса, онда оның
мінез-құлқы өте сирек проәлеуметтілікке ұқсайды. Бұндай ерекшелік мектепке
дейінгі жастағы, өзінің құқықтарын сақтауда бейбітшіл тәсілдермен бірге
физикалық және вербалды агрессияны қолданатын балаларға тән (36).
Мектепке дейінгі және кіші мектеп жасындағы балалар жайында айта
отыра, қазіргі кездегі ата-аналар және жалпы қоғам кездестіретін тағы бір
проблеманы айта кеткен жөн. Оның мәні мынада: өсіп қалған балаларына ата-
анасы аз назар аударып, балалары немен айналысып жүргенін қадағаламайды.
Бұл жерде біз, бала агрессивтілігіне бұқаралық ақпарат құралдарының соның
ішінде теледидарының ықпалын байқаймыз. Шынында, біздің елімізде бұл мәселе
жайында 90-шы жылдардан бастап айта бастады, бала агрессивтілігін көгілдір
экранда көрсетілетін қатігездік және зорлық сценалардың көбеюімен
байланыстырады. Бұдан бірнеше жыл бұрын ешкім американ теле және бейне
өнімдерінің экспансиясын елестетіп те көрген емес, балалар бос уақытын сол
батыстық бағдарламаларды қараумен бос уақытын барлығын өткізуді деп те
ойламаған. 1991 жылы неміс писхологы К.Бютнердің агрессивті балалармен
өмір сүру кітабы шыққан кезде, оның бір тарауы балалар агрессивтілігіне
бейне және телефильмдерінің ықпалына арналған, бұл кітапта көтерілген
мәселелер бізден алыс деп саналды. Қазіргі кезде автор көтерген мәселелер
көкейкесті болып табылады. Шет ел психология ғылымында бұқаралық ақпарат
құралындағы зорлық және қатігездік және бала агрессивтілігінің байланысы
мәселесі 60-шы жылдардан бастап талқылана бастады. Бұл мәселенің
маңыздылығы жайында, оны мемлекеттік деңгейде АҚШ-тың Ұлтық психологиялық
денсаулық институтының эксперименттерінің зерттегені айтады, олар 1982 жылы
мынадай қорытындыға келді, көгілдір экранда көрсетілетін зорлық сценалары
оны қарайтын адамдарда агрессивтіліктің дамуына алып келеді. 1963 жылы
А.Бандурамен жүргізілген алғашқы эксперименттерде, мақсаты бала
агрессивтілігіне теледидардың ықпалын зерттеу, балаларға вербалды және
физикалық агрессиялы сценалар көрсетілген. бұны көргеннен кейін балалар
көргендерін қайта жаңғыртқан. Бұл тәжерибелер ғалымдарды теледидардың
балалар мінез-құлқына әсерін зерттеуге итермелейді. 70-ші жылдары бұл
мәселені зерттеу негізінде лабораторияларда өткізілді, бұнда балалар атысу,
төбелес, қуғын сценалы фильмдер үзінділерін қарап болғаннан кейін,
басқаларға батырша арқылы нұқсан келтіре алды (2). Кейін бұл зерттеулер
жағдай жасандылығы үшін сынға алынды. Сондықтан да, кейінгі зерттеулер
табиғи жағдайда жүргізілді. Агрессия тақырыбы бала ойында және
фантазиясында орын алуы мүмкін, егер олар шын мәнісінде бала өмірінде болса
(12). Егер фильмдерді біреудің фантазиясы деп қарастырсақ, онда оларды
қарау балада жарақаттанушы уайымдарды өзектейді. Баланың өзін фильм
кейіпкерлерімен ұқсатуы бала ойында жиналған агрессивті импульстер
босатады; кернеуліктің уақытша болса да төмендеуіне мүмкіндік береді –
катаренс әсерінің мәні нақ осында. Том және Джерри мультфильмінің
танымалдығы келесідей түсіндіріледі: кішкентай тышқан образында бала өзінен
күштілердің алдында өз әлсіздігінің компенсациясын көреді. Осылайша,
теледидардың терапевтикалық ықпалы бөліп көрсетіледі, бірақ егер де баланың
теледидар қарауы байланған түрде болмаса (17).
Дегенмен, көптеген зерттеушілер айтуынша, балалардың зорлық,
қатыгездікке толы фильмдерді қарауы позитивтіден гөрі, негативті әсер
етеді, бала мінез-құлқына және жеке тұлғасына теледидар ықпалы, нәтижесі
бойынша бірқатар теріс әсері бар. Ең алдымен, бала теледидардан ол үшін
жаңа, белгісіз агрессивті қылық формалары үйренеді. Бұл, адамдарды зорлау
тәсілдерін фильмдерден қарап алатын жасөспірімдерге байланысты. Бұдан
басқа, агрессия ұстап тұрушы күштер әлсірейді. Егер бұл ересектерге және
басқа балаларға рұқсат етті ме, маған неге бұны жасамасқа?! Өйткені,
көптеген фильм кейіпкерлері, агрессивті әрекет ететін, жазаға тартылмайды,
тіпті жеңіске де жетеді. Сонымен қатар, балада зорлыққа итермелеуші күшке
толерантты қатынас пайда болады, агрессия көріністеріне сезімталдық
төмендейді. Егер бастапқы кезде фильмдегі зорлық қорқыныш сезімін тудырса,
кейін агрессор әрекетін қолдау пайда болады. Баланың көгілдір экраннан
көрген көптеген агрессия және қатігездік сценалары, балада біреудің
ауыртпалығына сезімталдықтың, эмпатияның төмендеуіне алып келеді. Бала
фильмде көрсетілген қатігездіктің барлығы ойдан шығарылғандығы жайында
ойланбайды.
Дегенмен, бұған қарамастан, бұқаралық ақпарат құралдары агрессияға
үйретудің көзі деген түсінік әлі де пікірталастарға салынуда. Көптеген
жылдар бойы зерттеулерден кейін де БАҚ-ның агрессивті мінез-құлыққа әсер
ету дәрежесі анықталмаған. Бұл жерде қазіргі балалардың мазмұны бойынша
агрессивті компьютер ойындарымен айналысатыны туралы айта кеткен жөн.
Фильмдерге қарағанда, ойын процеске қатысуға мүмкіндік береді. Өмірдің көп
жағдайлары болмаған кезде де, теледидар баланың агрессивтілігіне әсер
ететін жалғыз ғана анықтаушы факторы ретінде болуы мүмкін емес. Балаларда
және жеткіншектерде агрессивтіліктің дамуына жол ашады деп теледидарды
кінәлау – бұл бала өмірін ұйымдастырудағы жауапкершілікті басқаға жүгіндіру
деп саналады. Оның бос уақытын, үлкендермен қарым-қатынасын, ата-аналар
мойнынан үшінші біреуге жүгіндіру, берілген жағдайда – теледидарға.
1.3. Практикалық психологтың агрессивті балалармен коррекциялық жұмысы
Бұл тарауда біз психокоррекция және психотерапия аймағындағы
балалармен жүргізілетін жұмыстарды ашып көрсетуге тырысқан. Агрессивті
балалар мінез-құлқымен жұмыс жасаудың ұқсас әдістерін біріктірдік.
Психологияның практикаға кең мәнісінде енуі заңдылықты түрде оның
барлық саналарының дамуына алып келеді, олар дәстүрлі түрде психологиялық
әсер ету әдістері деп аталады. Солардың ішінде маңызды орындардың бірі
психокоррекцияға тиесілі. Бұл әрекет түріне нақты бір анықтама беру немесе
оның қолдану аймағын бір мәнде көрсету қиынға соғады, өйткені коррекция
сөзі коррекциондық практиканың әр түрлі түрлеріне тура түсінік болып
табылады.
Психокоррекциондық және психотерапевттік әсер ету, негізінде, көптеген
өмірлік қиындықтар мен конфликттер негізінде жатқан терең және тұлғалық
проблемаларды шешуге бағытталған. Бұдан басқа, классификациялардың түрлі
принциптеріне сәйкес коррекция практик-психологтың кәсіби мүмкіндіктеріне
талап қояды. Бірінші кездесуден, клиент бұл көмек көрсете алатындай
дағдылары бар маман екені белгілі болды. Біздің ойымызша, бұндай жұмыста
ересектермен коррекциондық жұмыс тәжірибесі бар балалар психологы жүзеге
асыру керек.
Агрессивті мінез-құлық коррекциясы әдістері бойынша әдебиеттерді
талдай отырып, біз балалардағы агрессия көрінісін индивидуалды коррекцияға
жарамды және жарамсыз деп бөлдік. Біріншілерге жататындар, мінез-құлықтың
басқару формаларын игеруге бағытталған барлық әдістер мен ойындар, бұл
жерде бала ойын арқылы және психолог көмегімен біртіндеп өз агрессиясын
саналы түрде қабылдап, болып жатқан жағдайға реакциясының бөтен тәсілдерін
игеріп, кейін оны бақылауға үйренеді. Бұл жерде белгілі бір ситуациялар
ойналатын кейбір ойындар жүргізілуі мүмкін. Екіншілерге, біз агрессивті
импульстерді бейнеленуін тудыратын әдістерді туғызамыз. агрессияның
әрекеттер және ойындағы имитация арқылы шығуы – біздің ойымызша,
агрессияның топтың коррекциясына келетін форма. Соңғы талданған әдістердің
кейбіреулерін кеңес беруде жүзеге асыруға болар еді, бірақ олар көптеген
жағдайларда қолданыла алмайтындай дәстүрлі әдіс болмас еді.
Психологияда мынадай түсінік те бар, коррекцияның психотерапиямен
көрінбейтін, білінбес шекарасы бар және бұл аймақтарды бөлу мүмкін емес,
өйткені қандай да болмасын коррекция психотерапевтикалық процесс болып
табылады, екеуінің арасын бөлетін тек қана психолог жұмысының
специализациясы (30).
Қазіргі кезде психотерапияны мамандардың (дәрігер, психолог және т.б.)
ғылыми және практикалық әрекетіндегі кең аймақ деп түсіну қажет, оның
ішінде көптеген теоретикалық әдістемелік бағыттар бар.
Психотерапияның медициналық, әлеуметтік, философиялық және
психологиялық модельдері жайында айтуға болады.
Психотерапияның медициналық моделі адам эмоцияларына, адам санасына,
көптеген психикалық, нервті және психосоматикалық ауруларды комплексті,
емдік вербалды және вербалсыз ықпал ету болып табылады. Психотерапия
термині 1972 ж. Д.Тьюкпен Иллюстрация влияния разума на тело кітабында
алғаш еңгізілді және 19 ғасырдың аяғынан бастап танымал болды. терминнің
тура мағынасы рухымен сауығу және рухты емдеу дегенді білдіреді. Соңғы
жылдары клиникалық психотерапияны және тұлғалық бағытталған терапияны
бөледі.
Психотерапия дәстүрлі түрде медицинаның саласы ретінде қарастырылды,
сондықтан да бүгінгі күні де психотерапиямен тек дәрігерлер айналыса алады
деп саналады. Дегенмен, ғылымда психотерапияның психологиялық моделі де
бар, бұл дегеніміз оны практик-писхологтың әрекетінің бағыты деп
қарастыруға болады. Бұл жерде психотерапия деп отырғанымыз: түрлі
психологиялық қиындықтар жағдайында дені сау адамдарға психологиялық көмек
көрсету, сонымен қатар қажет болса өмір сапасын жақсарту (47).
ТАРАУ 2. ПСИХОЛОГТЫҢ АГРЕССИВТІ БАЛАЛАРМЕН ТҮЗЕТУ ЖҰМЫСЫН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ
ЗЕРТТЕУ
2.1. Зерттеу бағдарламасы
Зерттеу мақсаты: 10 жастағы балалар агрессиясын төмендетуге
бағытталған психокоррекциялық әдістемені қалыптастыру.
Міндеттер:
1. Әдебиеттерді талдау процесінде алынған мәліметтер негізінде кіші
мектеп жасындағы балалар агрессиясының коррекциялық әдістемесін
қалыптастыру.
2. Психокоррекциялық жұмыс шеңберінде алынған методиканы
апробациядан өткізу.
3. Зерттеушілердің бақылау тобымен әдістеме эффективтілігін
бағалау.
4. Алынған нәтижелерге сүйеніп, әдістемеге қажетті түзетулерді
еңгізу.
5. Агрессивті балалармен коррекциондық жұмыс эффективтігі жайында
қорытынды шығару.
6. 10 жастағыс балалармен коррекциондық жұмыс бойынша ұсыныстар
қалыптастыру.
Зерттеу объектісі:
Кіші мектеп жасындағы балалар – Ақтөбе қаласының №1 орта мектеп
оқушылары. 20 бала. Төменгі сынып балалары агрессивтілікке жалпы
диагностика негізінде тіркелді. Алынған мәліметтер бойынша агрессивтілік
деңгейі жоғары 20 баланы тіркеп алдық.
Бұл түрлі әлеуметтік жағдайдағы қыз балалар және ер балалар болды.
Зерттеу пәні: 10 жастағы балалардың агрессивті мінез-құлқы.
2.2. Әдістемелерді қалыптастыру және анықтау
Дипломдық жұмыс басында біз балалар агрессивтігін анықтауға мүмкіндік
беретін әдістемелерге диагностикалық материал жинадық. Бұған келесідей
методикалар кірді:
Бірінші әдіс – өмірде жоқ жануар тесті.
Бұл жеке тұлғаны зерттейтін жобалау әдісі 1985 ж. М.З. Друзкевичпен
ұсынылды. Зерттелушіге жұмсақ карандашпен таза бетке өмірде жоқ жануарды
салып, оған ат қою ұсынылды.
Екінші әдіс – бұл тренинг барысындағы мінез-құлқын бақылау. Бұл үшін
екі бір типтегі тренингтер таңдалынады, тренинг мазмұны: он адамнан тұратын
топтың әр бір баласы белгілі бір мезетте тренингке қатыспай қалады. Балаға
кегля не орындық жетпейді, белгілі бір қозғалыстардан кейін орын ашуға
немесе кегляны ұстауға белгі беріледі, ал олардың саны балалар санынан 1-ге
кем. Тренинг барысында әр бір бала бақыланып, балалардың агрессивті
реакциялары арнайы сызба бойынша белгіленді. Мектептегі барлық бастауыш
класстар (4 кл – барлығы 45 адам) балаларын жалпы зерттегеннен кейін,
жоғарыда көрсетілген методикалар бойынша, біз агрессивтілігі жоғары және
орташа деңгейдегі 20 баланы іріктеп алдық.
Алынған топты біз 10-10-нан екіге бөлдік, агрессивтілік деңгейін
дәлдік және кейін салыстыру үшін қайта өлшедік. Бірінші топпен біз
қалыптастырылған әдістеме бойынша коррекциондық жаттығулар жүргіздік, ал
екінші топпен ешқандай жаттығулар жүргізген жоқпыз. Жаттығулар өткізгеннен
кейін біз агрессия диагностикасын қайта өткіздік. Коррекциондық жұмыс
алдындағы және кейінгі нәтижелерді салыстырдық.
Қалыптастырылған әдістеменің негізгі элементтерін біз 1 таблицада
ұсындық, ондағы 1-ші өріс коррекциондық гипотезалармен байланысты, екіншісі
коррекциондық гипотезаларды тексеретін диагностикалық әдістемелерді
бейнелейді, үшіншісі - әсер ету әдістері.
Таблица 1.
Коррекциондық әдістеменің негізгі блоктары
Психологиялық мәселе: Агрессивті бала
Коррекциондық мақсаттар Коррекциондық Әсер ету әдістері
гипотезаларды тексеру
үшін диагностикалық
әдістемелер
Бала агрессивтілігі жанұяЖанұя суреті Каракульдер әдістемесі.
факторларымен шартталған.әдістемесі. Мақсаты: Жайлы жағдай
қалыптастыру, байланыс
орнату, баланы агрессия
және тежеуден босату.
Әлем суреті. Мақсаты:
Әлем образының индивидуалды
ерекшеліктерін зерттеу.
Өзіндік әлемін жеке
тұлғаның қабылдау, берілген
балада қабылдануы
қаншалықты негативті.
а) балаға деген зейіннің 2.Оқушының жеке іс Шөптен жасалған мұнара.
жетіспеушілігі. қағазын және журналдыМақсаты: Жанұядағы
қарау, баланың жанұя қарым-қатынас құрылымын
жағдайы жайында бақылау, басқа адамдар
мұғаліммен (консультант) алдында бала
әңгімелесу. және ата-ананың вербалды
және вербалсыз
агрессивтілік белгілерін
қаншалықты танытуы.
Өз жанұясының протреті.
Мақсаты: Баламен бірге өзі
және ата-анасы арасындағы
қарым-қатынастың негативті
және жарақаттаушы сәттерін
рольдеп ойнау.
б) ата-аналарының 3. Бала және
антиәлеуметтік ата-анасымен
мінез-құлқы (бір-біріне әңгімелесу, жанұяның
қатысты және балаға материалды және
қатысты агрессия) әлеуметтік жағдайы
в) жанұялық тәрбиелеу жайында мәлімет
стилі. жинау.
Бала агрессивтілігі Баланы сабақта және Хикаяны салу әдістемесі.
мектептегі қоңырау кезінде Мақсаты: консультант және
дезадаптациямен бақылау, мұғаліммен клиент арасындағы
байланысты: әңгімелесу. байланысты тұрақтату, түрлі
а) мазасыздық, өзіне Балада мазасыздықты өмірлік жағдайда
сенбеуі; анықтау тесті. мінез-құлықтың
б) сыныбымен Педагогикалық альтернативті тәсілдерін
психологиялық үйлеспеу, қарым-қатынас стилі (агрессиядан басқа)
құрбыларымен тесті. түсініп, игеру №4 қосымшаны
қарым-қатынасқа түсе Социометриялық қарау.
алмау. әдістеме (баланың
сыныбымен тұлғааралық
қатынасуын зерттеу).
Бала агрессивтілігі төменАдам суреті Түсінушілік елі тренингі.
интеллектуалды әдістемесі. Мақсаты: Өзінің негативті
қабілеттермен шарттанған.Баланың мінез-құлқына баға беру
интеллектуалды және басқа балаларды
дамуына Векслер түсінуге үрету,
тесті. коммуникативті қабілеттерді
дамыту. Бұл жаттығулар 5-6
баламен өткізілді. Берілген
курс 4-ші жаттығудан кейін
дезадаптация спецификасы
бойынша бөлінеді – мазасыз
балаларға және сыныбымен
психологиялық үйлеспейтін
балаларға №3 қосымшаны
қарау.
4. Агрессия зорлық Ерік сурет
элементтерімен компьютер әдістемесі.
ойындары, кино, Оқудан бос уақытында
бейнефильмдерді қараудан баланың немен
тудырылған. айналысатыны жайында
ата-анасымен
әңгімелесу.
Агрессия баланың жынысынаҚолдар тесті
байланысты (ер балаларда Э.Вагнердің (ер
қыз балаларға қарағанда балалар мен қыз
жоғары болады). балаларды бөлек
тестілеу).
Біздің сезімдеріміз
әдістемесі. Мақсаты:
Балаларды оң эмоциялармен,
вербалды және вербалсыз
қатынаспен таныстыру. №4
косымшаны қараңыз.
Кішкентай құпия
әдістемесі. Мақсаты:
позитивті эмоционалды күйді
қайта қалыптастыру балаға
негативті импульстерден
және жоғары агрессиядан
арылуға көмектеседі.
Менің эмоцияларым.
Мақсаты: өмірлік
ситуацияларды рольдік
ойнау, рольге ену. Пайда
болған сезімдер мен
уайымдар балаларды
агрессиядан басқа,
альтернативті мінез-құлықты
іздеуге көмектеседі.
Пластилиннен жасалған
театр. Мақсаты:
пластилиннен жасалған
қуыршақтарға қарсы
агрессияның шығуы. №4
қосымшаны қараңыз.
Қазіргі қоғамда мүмкін
мінез-құлық формаларын
игеру арқылы агрессияны
төмендетуге бағытталған ер
балалар және қыз балалармен
жұмыстың жалпы курсы. №3
қосымша.
Әрбір коррекциондық гипотезаға сәйкес балалармен жұмыстың нақты
мысалдары.
1. Серік Н. 11 жаста. Жанұяда ата-анасының екеуі де бар.
Диагностика жанұя факторымен байланысты бала агрессивтілігін анықтады.
Балаға қатысты зейіннің жетіспеушілігі, ата-анасының бір-біріне қатысты
агрессиясы. Ер бала жанұя суреті әдістемесінде екі сюжет салды, бұл
онымен әңгімелесу кезінде анықталды. Бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АҚТӨБЕ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Кафедрасы: биология және теориялық қолданбалы психология
Дипломдық жұмыс
Девиантты жеткіншектермен коррекциялық жұмысты жүргізу
Ақтөбе 2013ж.
Мазмұны
Кіріспе 3
І Девиантты жеткіншектер психологиялық зерттеулер пәні ретінде
1.1Девиантты жеткіншектердің психологиялық ерекшеліктері
1.2 Балалардағы агрессивті құлық спецификасы 12
1.3 Практикалық психологтың девиантты балалармен түзету жұмысы
Тарау ІІ
Психологиялық девиантты жеткіншектермен түзету жұмысын
эксперименталды зерттеу
2.1. Зерттеу бағдарламасы 25
2.2. Әдістемелерді қалыптастыру және анықтау 25
2.3. Әдістеме нәтижелері 33
2.4. Нәтижелерді талдау 35
Қорытынды 36
Әдебиеттер тізімі 38
Қосымшалар 41
КІРІСПЕ
Өзектілігі
Қазақстанда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық және саяси
құбылыстарға деген қиын бейімдеушілік жиі балаларда кернеуші эмоционалды
жағдайдың соның ішінде агрессияның пайда болуына алып келеді.
Балалар девианттылығы және онымен түзету жұмыс мәселесіне назар
аударған авторлар айтарлықтай көп емес. Девиант мәселесі психологиялық
әдебиеттерде толық ашылып зерттелмеген. Ата-аналар өз балалармен күнделікті
қарым-қатынаста жиі агрессивті реакцияны байқайды. Ата-аналарда өзін және
өз балалар девианттылығы көріністерінен қорғау проблемасы туады және нақты
осы жағдайда психолог көмегіне жүгіну қажеттілігі пайда болады.
Бұл аймақта нақты әдістемелік құралдардың жетіспеушілігі берілген
мәселесінің шешуін қиындатады және өзектілігін дәлелдейді.
Зерттеу мақсаты: жеткіншектер девианттылығын төмендетуге бағытталған
психокоррекциялық жұмысты қалыптастыру.
Дипломдық жұмыс мендеттері:
1. Практикалық психологтың девиантты жеткіншектермен жұмысы
жайындағы әдебиеттерді теориялық талдау.
2. Жеткіншектердегі мінез көрінісін зерттеу.
3. Девиантты жеткіншектермен коррекциялық жұмыс жүргізу.
4. Коррекциялық жұмыстық анализі.
Болжам: Біз, психокоррекционалдық жұмыс көмегімен девиантты
жеткіншектермен төмендету мүмкін болады, ал бұл өз орнында жалпы жеке
тұлға дамуына оң әсерін тигізеді деген болжам жасаймыз.
Зерттеу объектісі: Ақтөбе қаласының №1 мектептің жеткіншектері
Зерттеу пәні: 10 жастағы балалар агрессиясы.
Зерттеудің методологиялық негізі: З.Фрейдтің (психосиматикалық бағыт),
Т.Лоренктің (этнологиялық бағыт) еңбектері, Н.Д. Левитов, А.Басса және
А.Дарка концепциялары.
Дипломдық жұмыс құрылымы: кіріспеден, 2 тараудан қорытынды, әдебиеттер
тізімі және қосымшадан құралады.
ТАРАУ І. БАЛАЛАР АГРЕССИЯСЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР ПӘНІ РЕТІНДЕ
1.1 Агрессивті балалардың психологиялық ерекшеліктері
Ғылымда агрессияның пайда болуы, оның табиғаты және факторлары жайында
түрлі көз қарастар бар. Ең алғашқы және ең әйгілі агрессияға қатысты
теориялық көз қарас – бұл, оған сәйкес берілген қылық өзінің табиғаты
жағынан инстинктивті.. пайда болады, өйткені адамзат генетикалық және
конституционалды жағынан бұндай әрекетке программаланған.
Психологиялық бағыт З.Фрейд өзінің ерте еңбектерінде былай деп
тұжырымдаған: барлық адамзаттық қылық тікелей немесе жанама түрде өмір
инстинктті, эростан ағымдайды, ал оның қуатын өмірде сақтап қалуға және
бекітуге бағытталған. Бұл жалпы контекстте агрессия либидозды импульстердің
бұзылуы немесе тұрып қалуына реакция ретінде қарастырылды. Агрессия өмірдің
бөлінбес бөлігі ретінде қарастырылды. (30)
Бірінші дүние жүзілік соғыс зардабын шеккен Фрейд біртіндеп
агрессияның шығу көзі және мәніне деген күнгірт сенімге келді. Ол екінші
негізгі инстинкттің бар болуын мүмкін деп санады. Ол танатос-өмірге
ұмтылыс, оның қуаты өмірді бұзу және тоқтауға бағытталған. Ол былай деп
тұжырымдады: барлық адамзаттың қылық осы инстинкттің және эростың өзара
күрделі байланысының нәтижесі және олардың арасында үнемі байланыс,
кернеулік болады. Осылайша танатос агрессияның сыртқа шығуына және
басқаларға бағытталуына жанаша түрде әсер етеді.
Фрейдтің эрос және тонтостың өзара әсері жайындағы теориясы төмендегі
суретте бейнеленген:
Бұзылу→ Мен→ Сақтау
↓
Өзгеру
↓
Энергия бағыты
↓
Басқаларға бағытталған агрессия
Психоанализ теориясында өлімге ұмтылу инстинктті жайында түсінік
қарама-қайшылықты және толық зерттелмеген болып келеді. Бұл түсінік
Фрейдтің көптеген шәкірттері жағынан қолдау таппады. Дегенмен, агрессия
тума, инстинктивті күштерден бастау алады деген тұжырым бұл критиктер
жағынан да қолдау тапты.
Әрі қарай біз адамның агрессивті қылығына эволюционды бағыт
позициясынан үш көз қарасты қарастырамыз. Бұл теорияны қолдайтын мәліметтер
алдымен жануарлар қылығын қабылдау нәтижесінде алынды. Сөз қозғалып жатқан
үш бағыттың ортақ белгісі, адамның агрессияға бейімділігі табиғи іріктеудің
әсерінің нәтижесі болатындығын мойындауы.
Этнологиялық бағыт: Лоренц, Нобель, сыйлығының лауреаты, әйгілі этолог
агрессияға эволюциондық бағытты ұстамды, Фрейд позициясымен сәйкестікті
танытты. Лоренц бойынша, агрессия адамдарда және басқа ірі ағзаларда бар,
өмір сүруге күрес инстинктінен бастау алады. Ол бұл инстинкт ұзақ эволюция
барысында дамыды деп санады, оның пайдасына үш маңызды фунция куә.
Біріншіден, күрес кең географиялық кеңістікте түр өкілдерін жаяды. Сол
арқылы бар тамақ ресурстарының максималды утилизациясы қамтамасыз етіледі.
Екіншіден, агрессия түрдің генетикалық фондын, ұрпақты тек қана ең қуатты
және күшті индивидуалдар қалдыра алатыны арқасында, жақсартуға көмектеседі.
Ең аяғында, мықты жануар жақсы қорғанады және өз ұрпағының өмірінің
сақталып қалуын қамтамасыз етеді.
Лоренц теориясының ең қызықты жайты оның көмегімен мына факті
түсіндіруге болады, адамдарда басқа тірі ағзаларға қарағанда, өз түр
өкілдеріне қатысты зорлық-зомбылық кең таралған. Бұл факты Лоренц былай деп
түсіндірді, әлемдік лидерлердің үлкен ұлттарды өзін-өзі жоюға апаруға
ұмтылысы, бұл адамдардың зорлық-зомбылықтарға қабілетті тума ұстамдылық
бастаулар, агрессияның басушы әрекеттер алдында басым болып келеді
(Лоренц).
Агрессия мәселесін зерттеушілердің бірі болып Адридің ақшылық
гипотезасы табылды. Голливуд сценаристі, бірнеше кітапты жазды, солардың
арқасында көптеген адамдар әйгілі эволюция теориясымен таныс болады. Онда
былай деп айтылған: табиғи іріктелу нәтижесінде жаңа түр пайда болды –
ақшылар: Біз аш қалмау үшін шабуыл жасадық. Біз қауіпсіздікті сақтамадық,
өйткені тіршілік етуімізді тоқтатар едік. Біз ақшылыққа анатомиялық және
физиологиялық жағынан бейімделдік (30). Осы ақшылық табиғат адам
агрессиясының негізін құрайды. Адри айтуынша, нақ осы ақшылық инстинкт
табиғи іріктеу нәтижесі ретінде мидың дамуымен бірлесе және қарудың пайда
болуымен, өз түрінің өкілдеріне белсенді шабуылдайтын адамды
қалыптастырады.
Әлеуметтану биологиялық бағыт. Әлеуметтанушы биологтар табиғи іріктелу
процесін түсіндіру үшін белгілі бір спецификалық негіз бар деп санайды.
Олардың негізгі келесідей: гендердің әсері соншалықты ұзақ өйткені олар
бейімделушілік қылықты қамтамасыз етеді, яғни гендердің бейімделу
дәрежесі соншалықты, олар репродукция жетістігіне өз үлесін қосады,
солардың арқасында болашақ ұрпақта олардың сақталуы кепілденеді. Осылайша,
әлеуметтенуші биологтар мынаны дәлелдейді: индивидуалдар ұқсас генді
түрлердің өмірін сақтап қалуы үшін әрекет етіп, өз-өзін құрбан етуді және
альтруизмді білдіреді, олардан ерекшелінетін немесе туысқандықта тұрмайтын,
яғни ортақ гендердің болушының мүмкіндігі аз түрлерге агрессивтілік
танытады. Осылайша әлеуметтанушы биологтар біздерді келесідей түсінікке
сендіреді: агрессивтілік – бұл индивидуалдарын бар ресурстардан өз бөлігін
алу үшін қолданатын құралы; ал ол табиғи іріктеуде жетістікті қамтамасыз
етеді.
Агрессивті итермелеуші күштер: фрустрация және агрессия. Итермелеуші
күштер теориясы бойынша агрессия көзі, ең алдымен сыртқы себептерден туатын
итермелеуші күш. Осы бағыттағы теориялардың арасында әсерлісі фрустрация –
агрессия теориясы, бірнеше он жылдықтар бұрын Доллард және оның
әріптестерімен ұсынылған. Осы теория бойынша фрустрацияны басынан кешірген
индивидте агрессияға итеруші күш пайда болады. Кейбір жағдайларда,
агрессивті бағыт белгілі бір сыртқы кедергіге жолығып, сазайтын алу
қорқынышын басынып қалады. Дегенмен, итермелеуші күш қалады және агрессивті
әрекетке апарады, бірақ агрессивті бағыт нақ фрустраторға емес, басқа
объектіге бағытталады. Бұл ығысқа агрессия жөніндегі жалпы түсінік Лишермен
қайта қарастырылып толықтырылды, ол осы феноменнің пайда болуын түсіндіріп,
жүйелген моделін ұсынды (30).
Біз қарастыратын соңғы теориялық бағыт, агрессияны әлеуиеттік құбылыс
деп қарастырды, ашып айтқанда үйрету процесінде игерілген мінез-құлық
формасы ретінде. Әлеуметтік үйрету теориясына сәйкес агрессияны тереңірек
түсінуге зейін арқылы жетуге болады: 1) мінез-құлықтың агрессивті моделі
қалайша игерілгені; 2) оның пайда болуына итермелеуші факторлар; 3)
берілген мінез-құлық моделінің тұрақталуына жағдай жасайтын шарттар.
Агрессивті реакциялар тікелей агрессия көрінетін ситуацияларға қатысу
жолымен игеріліп тұрақталады. Агрессияға инстинкт немесе итермелеуші күш
ретінде қарау көз-қарасына сәйкес. Индивидуалдарды зорлық-зомбылық жасауға
итеретін ішкі бір күштер немесе үздіксіз әсер ететін сыртқы стимулдар
(мысалға фрустрация). Ал әлеуметтік үйрету теориясы бойынша, басқа
бағыттағы теорияларға қарағанда, агрессия тек белгілі бір әлеуметтік
жағдайларда пайда болады деп түсіндіреді (30).
Агрессия мәселесі бойынша қолда бар әдебиеттерді анализдей отырып, біз
қазіргі кезде психологияда, соның ішінде оның қалыптасқан бағыттарында
(фрейдизм, бихевиоризм және т.б.) агрессия терминінің жалпыға бірдей
түсінігі жоқ деген шешімге келдік.
Осылайша, мысалға К.Бютнер агрессияны серіктесті балағаттайтын,
жарақаттайтын және оның құртуға бағытталған сезім деп түсінеді (10).
А.Басс агрессия және кекшілдікті айырды, олар әр дайым бір уақытта
кездесіп, бірлеспейтіндігін бөліп көрсетеді. Сонда агрессияны бейнелей
отырып, А.Басс және А.Дарки оның келесіде көріністеріне сүйенеді: шабуылдау
тітіркену, вербалды және жанама агрессия. Кекшілдік авторлар пікірінше
ренжу және күмәндануда көрінеді. Агрессия анықтамасына қатысты
пікірталастарға қарамастан, қазіргі кезде көпшілік келесідей анықтаманы
қабылдайды: агрессия – бұл келесі бір адамға қастық жасауға, жапа шектіруге
бағытталған мінез-құлық формасы.
Балалардағы агрессия мәселесін қозғай үшін, агрессия және
агрессивтілік түсініктерін бөліп, анықтап алу қажеттілігі туады. Ең
алдымен Н.Д. Левитов адамның және жануардың агрессивті мінез-құлқын айрықша
бөліп көрсету қажет деп санайды. Жануарлардың агрессивті мінез-құлқы
түсінігі тек биологиялық заңдылықтар шеңберінде қарастырылады, ал адамдар
тобының немесе жеке бір адамның агрессивті мінез-құлқы әлеуметтік қоғамдық-
тарихи жағдайлармен анықталады. Агрессия түсінігі-мәні бойынша, бейнелік
түсінік, оның мотиві, себептері жайында ешқандай мәлімет бермейді. Балалар
агрессиясының өзіне тән динамикасы болады, бұндай мінез-құлықтың күшеюі
тұлғалық даму кризистері кезінде байқалады. Г.М. Бреслов айтуы бойынша
баланың мінез-құлқын этикалық критерилер жағынан бағалау әдістемелік қате
болар еді, өйткені этикалық критерилер дамыған адамгершілікті сананы қажет
етеді, ал ол балаларда жоқ (5).
Агрессия және оның көрінуіне оң әсер ететін немесе керсінше кедергі
болатын жеке тұлға қасиеттері және бірқатар психологиялық қасиеттер
арасында байланысын зерттеу аса ерекше дейтін қоюды қасиет етеді. Агрессия
белгілі бір психологиялық күй бейнесіне пайда болады, берілген жағдайда
агрессивті күйде. Н.Д. Левитов агрессивті күйдің танымдық, эмоционалдық
және еріктік компоненттерін бөледі. Танымдық – белгілі бір жағдайда
бағдарлауды білдіреді және де шабылдау объектісін анықтау. Эмоционалды
компонент ызаның пайда болуын түсіндіреді, кейде өзін-өзі ұстай алмайтындай
аффект формасында көрінеді. Еріктік компанент Н.Д. Левитов бойынша,
агрессивті әрекетте еріктің барлық формалды қасиеттерін бейнелейді:
мақсатты бағыттылық, табандылық. Кейбір жағдайларда – инициативтілік және
батылдық. Агрессивті күй және күрес кезінде пайда болады және дамиды, ал
қандай да болмасын күрес жоғарыда көрсетілген сапаларды қажет етеді (18).
Балалардың әрекетінде берілген қасиеттер бар болады, бірақ өте
дамымаған формада. Бала дамуының алғашқы кезеңінде пайда болып, агрессия
көп уақытқа дейін мінез-құлықты реттейтіндей, қажетті дәрежеде қабылданады
және жиі жағдайды адекватты бағалай алмау қабілеті ретінде немесе
эмоцияларды жеңе алмау ретінде қабылданады. Л.С. Выготскийдің
педагогикалық психология еңбегінде мәдени-тарихи бағыт идеялары
дамытылған, Л.С. Выготский қоғамдағы моральдік түсініктердің динамикасын,
өзгергіштігін айрықша бөледі және бұл жағдайда қоғам өмірінде, әлеуметтік
топтарда өтпелі периодтар ерекше күрделі деп айтады. Нәтижесінде бала әр
бір жасаған қадамында моральді күзелістерге соқтығысады, түрлі мәдениеттер
араласуынан пайда болған.
Эмоцияларды бақылай алу кез-келген тәрбиенің негізгі міндеті ретінде,
оның басқа мінез-құлқы формаларымен байланысты сезімдерді бағындыруды
білдіреді (12).
Орта стрессорлары агрессияның сыртқы детерминанттарында басты рөлге
деген пікір бар. Агрессия детерминанттары – бұл агрессияның пайда болу
мүмкіндігін жоғарлататын жағдайдың немесе орташа ерекшеліктері. Осы
детерминанттардың көбі ортаның физикалық күйімен ассоциацияланған. Мысалға,
ауаның жоғарғы температурасы агрессияның немесе керісінше эскапизмнің пайда
болу мүмкіндігін жоғарлатады. Негативті аффект моделімен сәйкес, орташа
жоғары температуралар, төмен немесе өте жоғарымен салыстырғанда, жоғары
дәрежеде агрессивті тенденцияның күшеюіне жағдай жасайды. Басқа орта
стрессорлары, мысалы: шу, қызуды күшейтіп агрессияның жоғарлауына жағдай
жасайды. Бақылаулар көрсеткендей, агрессивті реакциялар ауада кейбір
ластаушы агенттер бар болғанда күшейеді (мысалы, темекі түтікі және т.б.).
Түрлі тұлғааралық өзара әрекет жағдайлар аспектілері индивидуалды
агрессивті реакцияларды жүзеге асыруға итермелеуі мүмкін. Агрессия, жекелік
сана-сезім мінездемесіне және дәрежесіне әсер ететін жағдайлар
аспектілеріне байланысты күшеюі немесе басылуы мүмкін. Адам өз қылықтарын
құрбан адамдардың потенциалды реакциялармен байланыстырған кезде, ашық сана-
сезім туралы айтады; адам өзінің ойлары мен уайымдарына сүйенетін болса,
тұйық сана-сезім туралы айтамыз. Көрсетілген екі жаңа тұлға сана-сезімінің
кез-келген түрлі агрессивті реакциялардың көрінуінің мүмкіндігін
төмендетуге жағдай жасайды.
Т.Г. Румянцеваның ойынша адам агрессиясы теорияларының әдістемелік
және концептуалды негіздері қазіргі кездегі жоғарғы дамыған философияның
деңгейіне жиі сәйкес келмейді, осыған байланысты теориялардың көп бөлігі
адам агрессиясы мәселесі өз мәні бойынша қазіргі заманның өзекті
проблемалары деп айтуға негіз береді.
Осыған сүйене отырып, біз қазіргі балалар агрессивтілігін ашуды жөн
көрдік. Баланың қоршаған адамдары ата-аналары, тәрбиешісі, мұғалімдері,
құрдастарын ғана қозғап қоймай, агрессия баланың өзі үшін де қиыншылықтар
тудырады, оның қоршаған адамдармен қарым-қатынасына әсер етеді. Л.И.
Божович ойынша, агрессивтілік бала үшін мәнсіз болып табылмайды, өйткені
баланың агрессивтілік танытуы, оның дамуының барысында күрделі сәтсіздіктің
бар болуының нәтижесі (4).
Агрессивтілік баланың қоғамдық байланыстар және қатынастар жүйесіндегі
сол сәттегі орнын анықтап қана қоймай, оның тұлға дамуына әсері әлде қайда
ұзақ болып келеді. Лонгитюдті зерттеулер көрсеткендей агрессивтілік уақыты
бойынша тұрақты болып келеді және бала кездегі агрессия кейін жас
өспірімдердің тұрақты антиәлеуметтік мінез-құлқына өтуі әбден мүмкін.
Осылайша 10 жастан мінез-құлқының жоғарғы агрессивтілік деңгейінен
ерекшеленетін балалар, кейін мектеп үлгерімі нашар, интеллектуалды даму
деңгейі төмен болатындығы анықталған. Бала жастағы агрессивті қылық баланың
қоршаған шындыққа қарым-қатынасына әсер етіп қала қоймай, оның жеке
тұлғасының дамуын да анықтайды. 20 – 30-шы жылдары жүргізілген бала
агрессивтілігі зерттеулері, берілген мәселені шешкен жоқ, өйткені бала
дамуын педагогикалық зерттеу саласында өтті. Балалар психологиясында
педология сол кездерде өз алдына балалар психологиясына әсер ету, тәрбиелеу
міндеттерін қойды. Балаларды оқыту және тәрбиелеуді адекватты әдістерді
іздеу кезінде негізінде зейін жеке тұлғаның индивидуалды ерекшеліктерін
диагностикалауға интеллекттің даму деңгейіне, қабілеттерге және де жеке
тұлға дамуының ауытқушылықтарына қойылды.
1.2Балалардағы агрессивті қылық спецификасы
Әлеуметтік үйрету теориясында (Б.Ф. Скиннер, А.Бандура) агрессия
балалық шақта қабылданған, әлеуметтік-шартталған мінез-құлық деген түсінік
айырықша бөлініп көрсетілді. Скиннер айтуынша, адам қылығы
детерминацияланған және қоршаған ортамен реттеледі. Үйрету теориясының
аймағындағы жетістіктер себепті анализ фокус гипотетикалық ішкі күштерден
қоршаған ортаның әсеріне көшірді (А.Бандураның әлеуметтік когнитивті
теориясы). Адам функциялануының себептерін, оның ойынша қылықтың үздіксіз
әсері, таным сферасы және қоршаған орта терминдерінде түсіну қажет.
Агрессияның қалыптасуының механизмдері:
1. Басқа адамдар жағынан агрессивті қылықтың күшейтілуі;
2. Бақылау арқылы үйрету;
3. Өз-өзін толықтыру. Агрессивті мінез-қылық моделі ретінде тірі
мысалдар (ата-анасы, басқа адамдар, құрдастары) және
символикалық үлгілер (телевизор, реклама және т.б.).
Гуманистік психология термині – 1960ж. басында А.Маслоу басқарған,
екі маңызды интеллектуалды бағытқа – психоанализ және бихевиоризмге
альтернативаны қалыптастыру мақсатымен біріккен персонологтар тобымен
ойластырылып шығарылды (43). Гуманисттік бағыттық әйгілі өкілдері Э.Формин,
К.Роджерс, Р.Мэй және т.б. Маслоу және басқалары ойынша, адамдар жеке
мақсаттарын іздеуге мотивтелген және бұл олардың өмірін толық және мәнді
етеді. Ол адамдардың барлық қажеттіліктерін тума және инстинктивті деп
бөлді:
1. Физиологиялық қажеттіліктер.
2. Қауіпсіздік және қорғаныс қажеттілігі.
3. Махаббат қажеттілігі.
4. Өзін-өзі сыйлау қажеттілігі.
5. Өзін-өзі өзектеу қажеттілігі (жеке тұлғалық жетілу).
Балалар агрессиясына байланысты, балалардың физиологиялық
қажеттіліктері және қауіпсіздік және қорғаныс қажеттілігі, пайда болғанға
дейін махаббатты қажет еткенге дейін, қанағаттандырылуы керек. Егер де
бұлай болмаса, агрессивті мінез-құлық формасында балада қорғаныс реакциясы
көрінеді, ол арқылы бала өз қажеттіліктерін, мысалы, назар, махаббат,
шамалы болса да қанағаттандырады (7).
Балалақы шақта дамитын невроздарды зерттеуге арналған еңбектерде,
агрессия қиын жағдайларда адекватты емес жауап беру тәсілі ретінде
қарастырылады.
Жеке тұлғаның невротикалық дамуы кезінде агрессивтілік қорғану
функциясын атқарады, баланы жарақаттаушы уайымдарын сақтайды (52).
Бала агрессивтілігінің мәселесі балалар психиатриясы және
патопсихология аймағындағы мамандармен де қозғалды. Психикалық бұзылыстар
кезінде агрессивтіліктің дамуы индивидтің тек қана тұқымқуалаушылығы немесе
конституционалды ерекшеліктерімен ғана емес әлеуметтік-психология
факторлардың ықпалымен де анықталады. Балалық шақтағы агрессивтілікке әсер
ететіндер: жанұя қатынастарының ерекшеліктері, жанұя тәрбиесінің стильдері,
үлкендерден, құрдастарынан, теледидардан көретін агрессивті мінез-құлық.
Кейбір авторлар балалар агрессивтілігін жанұя құрылысымен
байланыстырады. Мәліметтер бойынша, агрессивті балалар көп балалы немесе
толық емес жанұялардан шығады. Соның ішінде, әкелері балалары туғанға дейін
қайтыс болып, аналары баласын жалғыз тәрбиеленген жағдайда. Ол балалар,
әкелері бар балаларға қарағанда агрессивті болады (7).
Баланың агрессиясы ата-аналарының ажырауына деген реакциясы болуы
мүмкін. Бұндай жағдайда, ситуацияға деген реакция баланың жынысы, жасына
қарай түрлі болуы мүмкін. Балалар агрессиясының жетілмегені кейде себепсіз
мәнде болуы мүмкін. Мектепке дейінгі жастағы ер балалар құрдастарына
қарағанда жоғары агрессивтілікпен ерекшеленеді. Жанұяның құлдырауы баланы
кекшілікке алып келеді, әкесіз тәрбиеленген ер балалар асоциалды қылықпен,
үлкендерге бағынбауымен ерекшеленеді. Ата-аналардың ажырасқанға дейін және
кейін конфликтілірі, олардың бөлек тұруы, зайыбтарының екінші рет үйленуі,
ата-анасының баласымен жаман қарым-қатынасы бала мінез-құлқын қиындататып,
негативті уайымдар тудырады. Баланың агрессивтілігі жанұяның басқа
мүшелеріне, соның ішінде ағалары, апаларына қызғаныш ретінде көрінуі
мүмкін. Бұндай агрессия негізінде ата-анасының зейінін өзіне аудару,
үлкендер махаббаты үшін бәсекелестік жатыр. Жанұя тәрбиесінің ерекшеліктері
арасында келесілері ерекшеленеді: ата-анасы жағынан жылушылықтың,
махаббаттың жетіспеуі, балаларына деген мәнсіз қатынас (46).
А.Болдуин ата-аналардың тәрбиелік практикасының үш стилін бөліп
көрсетеді – демократиялық, бақылаушы және аралас. Тәрбиелеуде демократиялық
стильді ұстанатын жанұяларда балалар агрессивтілікке, лидерлікке,
әлеуметтік белсенділікке, орташа айқын қабілеттілікке ерекшеленеді. Бірақ,
оларды альтруизм және эмпатия әлсіз дамыған. Тәрбиелеудің аралас және
бақылаушы стилінде балалар тәртіпті және агрессивті емес болып өседі.
Тәрбиелеудің авторлары стилінде, ата-анасының балаға деген салқын
қатынаспен ерекшеленетін, балада агрессивтілік қалыптасады. Балалар
агрессиясы мәселесімен айналысатын зерттеушілер, балалақы шақтағы
агрессияның қалыптасуына алып келетін ата-аналардың тәрбиелік әрекетін
бөлек параметрлерін бөлумен айналысуда (54).
А.Бандура және Р.У. Уолтерспен жүргізілген зерттеуден келесідей
мәліметтер алынады: агрессивті ер балалары бар ата-аналардың тәрбиелік
практикасының ерекшелігі талаптар қоюдағы жүйелік және сатылықтың болмауы:
үйден тыс агрессияны қолдап, өзіне қарсы көрсетілген агрессивтілік үшін
баласын ұрып-соғу. Осы зерттеуде көрсетілгендей, ата-анасынан тәуелді
қатынастар қажеттілігінің фрустрациясы балаларда айналасындағыларға
тарайтын кекшілдік пен сенімсіздікті тудырады, ал бұл әлеуметтену процесіне
кедергі келтіреді.
Қорытындылай келе, балаларды бос тәрбиелеу, бәріне рұқсат ету, ата-
анасы жағынан бақылаудың болмауы, өте қатты жазалау сияқты балада
агрессивтіліктің есейген кездегі ұқсас тенденциялармен байланыс проблемасы
өте маңызды. Сонымен қатар, агрессия қызғаныш сенімімен, жек көрумен,
ренжумен, ызаланумен, қорқынышпен тығыз байланысты: бұл, біз қарастырып
жатырған жаста (10 жас) ерекше көрінеді, бұл кезде эмоционалды сфера әлі де
болса тұрақсыз. Бұл жерде баланың кішкентайында алған бірінші эмоционалды
тәжірибесін айтып кету маңызды. Мінез-құлықтың агрессивті формалары өз-өзін
күшейтуі мүмкін, олардың өзіндік эмуляция тенденциясы болады. Осыдан –
жеткіншектердің теріс қылықтарын түсіндіруі: ұрлық жасаған кезде,
қауіпсіздіктен өткен кейін қуаныш сезімі.
Балада эмоционалдық басым болады және нақ осы себеппен психикалық
дамуының негізгі көрсеткіштері болып оның уайымдары мен белсенділігінің
бағыттылығын анықтайтын эмоционалды сферасының мінездемесі саналады (23).
Л.С. Славина айтуынша, теріс аффективті уайымдар негізінде бала үшін
маңызды қажеттіліктердің қанағаттанбауы жатыр. Әдетте, бұл уайымдар бала
үшін маңызды деген аймақтарда қанағаттанбау жағдайында пайда болады (51).
Бірақ, ересектер арасында балалардың әлеуметтік қатынастар әлеміне кіру
түсінігін тар қабылдау тенденциясының кең таралуы балаларды негативті
эмоцияларға немесе мінез-құлық формаларына құқығынан айыруға соқтырады.
С.А. Завра кең балалық шақтағы фантазияларды талдай отырып, өте күшті
жарақаттаушы фактор бола тұра, баланы физикалық жазалауда шығуын таппаған
уайымдар, кейін агрессивтілік ретінде сыртқа шығады. Бұл ойын кезінде де
көрінеді, бұл жерде бала жиналған негативті энергияны сыртқа шығаруға
ұмтылып, басынан өткен агрессивті жағдайларды қайтадан жаңғыртады (20).
Балалардағы жоғары агрессивтіліктің себептерін іздеу түрлі бағыттарда
жүреді... Асыранды балалар өмірінен кейбір жағдайды анализдей отырып, жаңа
ата-аналардың өз балаларының агрессивті қылықтарымен жиі кездесуі
байқалады. М.И. Буянов айтуынша, кейбір жағдайларда бұндай құбылыстардың
себебі психикалық аурудың көрінуі мүмкін, яғни агрессияның биологиялық
табиғаты болуы мүмкін (10). Жалпы, агрессивті қылықтың биологиялық
негіздерін зерттеу келесідей бағыттарда жүреді:
- хромосомды аномалияларды және агрессивтілікке
бейімділік тұқымқуалаушылығына ықпалын зерттеу;
- агрессивті қылыққа гормондардың әсерін зерттеу;
- орталық жүйке жүйесінің бөлек құрылымдарын және
агрессивті қылықта олардың ролін зерттеу;
- темперамент қасиеттерінің ықпалын, соның ішінде
қызығушылықтың индивидтің агрессивті қылығына әсерін
зерттеу (3).
Олуэйз (1987ж.) қандағы тестостерон құрамы мен физикалық және вербалды
агрессия деңгейі арасындағы байланысты зерттей отырып, мынадай қорытынды
жасады: тестостерон әсері сырттан тудырылған агрессиямен тікелей және
сырттан тудырылмағанмен жанама байланысты.
Сырттан тудырылған агрессия
Тестостерон Фрустрациядан өту қабілетінің төмендеуі
Сырттан тудырылған агрессия
Кейін, агрессивті қылыққа гормондар емес, керісінше агрессия көрінуі
олардың жоғарғы секрециясына ықпал ететіндігі анықталады (Мазур, Лемб,
1980). Н.Д. Левитов агрессияның шығу көздерінің биологиялық мүмкіндігі
жағдайындағы сұрақты қарастыра отыра, белсенді тежелудің әлсіз болу
жағдайында, агрессивтілік пен жүйке жүйесінің жоғары қызуы арасында
байланысты ерекше бөліп көрсетеді. Жүйке жүйесінің қасиеттері тұқым
қуалайтындықтан, қозу және тежелу процесінің арасындағы баланстық бұзылысы
да тұқым қуалауы мүмкін. Қорғаныс рефлексі тума болады деген фактті
белгілей отырып, автор, қоғамдық жағдайларға байланысты әлеуметтік ақталған
батылдық немесе агрессивтілік болып дамитын шабуыл әрекеттеріне нышан
болуы мүмкін деп болжайды (33). Зорлық-зомбылық қолданып жасалған
қылмыстарға белгілі бір дәрежеде жыныстық гормондар, соның ішінде
тестостерон қатысады. Бірақ, арнайы зерттеулер көрсеткендей, олардың әсер
ету дәрежесі шектеулі. Дегенмен, белгілі бір уақыттарда жыныс
хромосомдарымен агрессивті қылық арасында байланыстың бар болу мүмкіндігі
талай пікірталастардың пәні болды, әдебиеттері шолу көрсеткендей, бұндай
байланыс болған жағдайда да, ол өте әлсіз. Жүйке жүйесінің түрлі
құрылымдары және оларда өтетін процестер адам қылығына айтарлықтай ықпал
етеді. Осылайша, біздің эмоционалды уайымдарымыз органикалық түрде
лимбиялық жүйенің қызметімен байланысты, соның ішінде гипотанамуспен, адам
миы жабынының маңдай бөлігі, кең және күрделі құрылыммен ерекшеленетін,
күрделі когнетивті процестерге жауап береді, соның ішінде ситуацияны тану
және реакция таңдау. Біздің симпатиканың жүйке жүйесінің бақылауында
адамның төбелесуге немесе ұруға дайындығы жатады: нақ осы нейроқұрылым,
организм белгілі бір физиологиялық қозу деңгейіне жеткен кезде, агрессивті
жауап беріп механизмін іске қосады. Симпатикалық жүйке жүйесінің
реактивтілігі әрбір адамда индивидуалды болады, сондықтан да қауіп төніп
тұрған жағдайларда кейбір адамдар аз, кейбіреулері жоғары қозуды сезінеді.
Басқаша айтқанда, биологиялық процестер әр уақытта әлеуметтік контекстте
ағады. Демек, сыртқы орта нейрогенді байланыстарға ықпал етеді, ішкі
биологиялық процестер айтарлықтай дәрежеде біздің сыртқы жерлерге реакция
түрін анықтайды. Осылайша, агрессия детерминантты биологиялық ықпал немесе
керісінше әлеуметтік фактор емес, ал агрессияға екі типте бірдей әсер емес
және олар бір-біріне өзара ықпал етеді.
Берілген мәселе әсер ету әдістері, соның ішінде қатаң жаза қолдану
жайындағы проблеманы көтереді. Қатаң жазаларға тек қана физикалық күш
қолдану емес, психикалық жазалау да жатады – балағаттау, баланы сынау,
сөзбен қорқыту және т.б. Психологиялық әдебиеттерде балалармен қатаң
қатынастың 4 формасы бөлінген: физикалық, сексуалдық, психикалық
(эмоционалды), зорлық және баланың негізгі қажеттіліктерін елемеу (50).
Нәтижесі бойынша, негативті болып тек физикалық жазалау ғана емес, баланы
қабылдамауда көрінетін психикалық зорлық та болады. Бұндай қатынас
агрессивтіліктің жоғары дамуына алып келеді.
Бұл мәселемен айналысатын зерттеушілер, қатаң, физикалық жазалар бала
тұлғасының дамуына негативті әсер ететіндігін айрықша бөледі. Біріншіден,
баланы жазалай отырып, ата-анасы оған агрессивті мінез-құлық үлгісін
көрсетеді, ал бұл баламен басқаларға әсер ету, күш көрсету тәсілі ретінде
игерілуі мүмкін. Екіншіден, жазалау ата-анасынан жатсынуға, оларға деген
негативті қатынастың қалыптасуына алып келеді. Бала – тұйық, жабық болып,
ешнәрсені қабылдамайды, ішкі үнсіз қарсыласу позициясын алады (5).
Үшіншіден, өте қатты жазалау баланың не үшін жазаланғанын ұмытпауына алып
келуі мүмкін. Жазалау, негативті қылықтардың себептері түсінілген жағдайда
ғана, эффективті болуы мүмкін. Жазалау эффективтілігі бір қатар шарттармен
анықталады: 1) қолдану сатылылығы; 2) қылық және жазалау арасындағы уақыт
бөлігінің минималды болуы; 3) атаушы мен аталушы арасындағы позитивті
қатынасты сақтау және жаза себебін түсіндіру; 4) жазалаушы жақтың
агрессивті қылыққа альтернатива ұсынуы. Жаза еш уақытта да балаға зорлық-
зомбылық көрсету ретінде болмауы қажет.
Ата-аналармен бөлек балаға агрессивті қылық үлгісі ретінде оның аға-
апалары болуы мүмкін. Оларға қарап, бала солармен қарым-қатынасқа түсіп,
ойнап, бала агрессивті мінез-қылық тәсілдерін қайталауы мүмкін. Жиі балалар
жалғыз аға, іні немесе апасына агрессивті бағытталатындығы анықталады (46).
Төбелес немесе ұрыс бастаушы баланың жасы маңызды болып табылады. Жиі,
конфликт бастаушы, ата-аналары, соның жағын алатынына сенетін үйдің
кішкентай баласы бастайды. Үйдің үлкен баласын жазалай отырып, ата-анасы
кішісінің агрессиясын тұрақтатады. Бұндай жағдайды дұрысы ата-ананың
балалар конфликтіне араласпауы болар еді. Бала бақылау арқылы агрессивті
қылықты игереді, мақсатқа жетуде агрессия эффективті тәсіл болған кезде.
Көбіне балалар мінез-құлқы оның құрбыларымен анықталады. Жоғары агрессивті
балалар, құрбыларының тобына түсіп, басқа балалардан, сондай қылықты көріп,
агрессивтілігін төмендететіні анықталады. Ал пассивті балалар солй болып
қала береді. Агрессияны игеруде индивидуалды айырмашылықтар бар, көп
жағдайда басқа балалар агрессиясын жапа шегетін балалар агрессивті балаға
айналмайды. Құрбылармен қарым-қатынас балада агрессияның мүмкін тәсілдері
жайында түсініктің қалыптасуында маңызды роль ойнайды.
Бала агрессивтілігіне мінез-құлық модельдерін зерттеу көрсеткендей,
үлкендер үлгісі оған ұзақ, күшті және терең әсер етеді. Мектепке дейінгі
жаста проәлеуметтіліктің белгілері (көмектесу, уайымшылдық, қолдары ашық
балалар) бар балалар кейін сыныбындағы агрессивтілердің бірі болып
шығатындығы белгілі. Бірақ, көп жағдайда әлеуметтік мінез-құлықты орташа
агрессивті балалар танытады; егер бала жоғары агрессивті болса, онда оның
мінез-құлқы өте сирек проәлеуметтілікке ұқсайды. Бұндай ерекшелік мектепке
дейінгі жастағы, өзінің құқықтарын сақтауда бейбітшіл тәсілдермен бірге
физикалық және вербалды агрессияны қолданатын балаларға тән (36).
Мектепке дейінгі және кіші мектеп жасындағы балалар жайында айта
отыра, қазіргі кездегі ата-аналар және жалпы қоғам кездестіретін тағы бір
проблеманы айта кеткен жөн. Оның мәні мынада: өсіп қалған балаларына ата-
анасы аз назар аударып, балалары немен айналысып жүргенін қадағаламайды.
Бұл жерде біз, бала агрессивтілігіне бұқаралық ақпарат құралдарының соның
ішінде теледидарының ықпалын байқаймыз. Шынында, біздің елімізде бұл мәселе
жайында 90-шы жылдардан бастап айта бастады, бала агрессивтілігін көгілдір
экранда көрсетілетін қатігездік және зорлық сценалардың көбеюімен
байланыстырады. Бұдан бірнеше жыл бұрын ешкім американ теле және бейне
өнімдерінің экспансиясын елестетіп те көрген емес, балалар бос уақытын сол
батыстық бағдарламаларды қараумен бос уақытын барлығын өткізуді деп те
ойламаған. 1991 жылы неміс писхологы К.Бютнердің агрессивті балалармен
өмір сүру кітабы шыққан кезде, оның бір тарауы балалар агрессивтілігіне
бейне және телефильмдерінің ықпалына арналған, бұл кітапта көтерілген
мәселелер бізден алыс деп саналды. Қазіргі кезде автор көтерген мәселелер
көкейкесті болып табылады. Шет ел психология ғылымында бұқаралық ақпарат
құралындағы зорлық және қатігездік және бала агрессивтілігінің байланысы
мәселесі 60-шы жылдардан бастап талқылана бастады. Бұл мәселенің
маңыздылығы жайында, оны мемлекеттік деңгейде АҚШ-тың Ұлтық психологиялық
денсаулық институтының эксперименттерінің зерттегені айтады, олар 1982 жылы
мынадай қорытындыға келді, көгілдір экранда көрсетілетін зорлық сценалары
оны қарайтын адамдарда агрессивтіліктің дамуына алып келеді. 1963 жылы
А.Бандурамен жүргізілген алғашқы эксперименттерде, мақсаты бала
агрессивтілігіне теледидардың ықпалын зерттеу, балаларға вербалды және
физикалық агрессиялы сценалар көрсетілген. бұны көргеннен кейін балалар
көргендерін қайта жаңғыртқан. Бұл тәжерибелер ғалымдарды теледидардың
балалар мінез-құлқына әсерін зерттеуге итермелейді. 70-ші жылдары бұл
мәселені зерттеу негізінде лабораторияларда өткізілді, бұнда балалар атысу,
төбелес, қуғын сценалы фильмдер үзінділерін қарап болғаннан кейін,
басқаларға батырша арқылы нұқсан келтіре алды (2). Кейін бұл зерттеулер
жағдай жасандылығы үшін сынға алынды. Сондықтан да, кейінгі зерттеулер
табиғи жағдайда жүргізілді. Агрессия тақырыбы бала ойында және
фантазиясында орын алуы мүмкін, егер олар шын мәнісінде бала өмірінде болса
(12). Егер фильмдерді біреудің фантазиясы деп қарастырсақ, онда оларды
қарау балада жарақаттанушы уайымдарды өзектейді. Баланың өзін фильм
кейіпкерлерімен ұқсатуы бала ойында жиналған агрессивті импульстер
босатады; кернеуліктің уақытша болса да төмендеуіне мүмкіндік береді –
катаренс әсерінің мәні нақ осында. Том және Джерри мультфильмінің
танымалдығы келесідей түсіндіріледі: кішкентай тышқан образында бала өзінен
күштілердің алдында өз әлсіздігінің компенсациясын көреді. Осылайша,
теледидардың терапевтикалық ықпалы бөліп көрсетіледі, бірақ егер де баланың
теледидар қарауы байланған түрде болмаса (17).
Дегенмен, көптеген зерттеушілер айтуынша, балалардың зорлық,
қатыгездікке толы фильмдерді қарауы позитивтіден гөрі, негативті әсер
етеді, бала мінез-құлқына және жеке тұлғасына теледидар ықпалы, нәтижесі
бойынша бірқатар теріс әсері бар. Ең алдымен, бала теледидардан ол үшін
жаңа, белгісіз агрессивті қылық формалары үйренеді. Бұл, адамдарды зорлау
тәсілдерін фильмдерден қарап алатын жасөспірімдерге байланысты. Бұдан
басқа, агрессия ұстап тұрушы күштер әлсірейді. Егер бұл ересектерге және
басқа балаларға рұқсат етті ме, маған неге бұны жасамасқа?! Өйткені,
көптеген фильм кейіпкерлері, агрессивті әрекет ететін, жазаға тартылмайды,
тіпті жеңіске де жетеді. Сонымен қатар, балада зорлыққа итермелеуші күшке
толерантты қатынас пайда болады, агрессия көріністеріне сезімталдық
төмендейді. Егер бастапқы кезде фильмдегі зорлық қорқыныш сезімін тудырса,
кейін агрессор әрекетін қолдау пайда болады. Баланың көгілдір экраннан
көрген көптеген агрессия және қатігездік сценалары, балада біреудің
ауыртпалығына сезімталдықтың, эмпатияның төмендеуіне алып келеді. Бала
фильмде көрсетілген қатігездіктің барлығы ойдан шығарылғандығы жайында
ойланбайды.
Дегенмен, бұған қарамастан, бұқаралық ақпарат құралдары агрессияға
үйретудің көзі деген түсінік әлі де пікірталастарға салынуда. Көптеген
жылдар бойы зерттеулерден кейін де БАҚ-ның агрессивті мінез-құлыққа әсер
ету дәрежесі анықталмаған. Бұл жерде қазіргі балалардың мазмұны бойынша
агрессивті компьютер ойындарымен айналысатыны туралы айта кеткен жөн.
Фильмдерге қарағанда, ойын процеске қатысуға мүмкіндік береді. Өмірдің көп
жағдайлары болмаған кезде де, теледидар баланың агрессивтілігіне әсер
ететін жалғыз ғана анықтаушы факторы ретінде болуы мүмкін емес. Балаларда
және жеткіншектерде агрессивтіліктің дамуына жол ашады деп теледидарды
кінәлау – бұл бала өмірін ұйымдастырудағы жауапкершілікті басқаға жүгіндіру
деп саналады. Оның бос уақытын, үлкендермен қарым-қатынасын, ата-аналар
мойнынан үшінші біреуге жүгіндіру, берілген жағдайда – теледидарға.
1.3. Практикалық психологтың агрессивті балалармен коррекциялық жұмысы
Бұл тарауда біз психокоррекция және психотерапия аймағындағы
балалармен жүргізілетін жұмыстарды ашып көрсетуге тырысқан. Агрессивті
балалар мінез-құлқымен жұмыс жасаудың ұқсас әдістерін біріктірдік.
Психологияның практикаға кең мәнісінде енуі заңдылықты түрде оның
барлық саналарының дамуына алып келеді, олар дәстүрлі түрде психологиялық
әсер ету әдістері деп аталады. Солардың ішінде маңызды орындардың бірі
психокоррекцияға тиесілі. Бұл әрекет түріне нақты бір анықтама беру немесе
оның қолдану аймағын бір мәнде көрсету қиынға соғады, өйткені коррекция
сөзі коррекциондық практиканың әр түрлі түрлеріне тура түсінік болып
табылады.
Психокоррекциондық және психотерапевттік әсер ету, негізінде, көптеген
өмірлік қиындықтар мен конфликттер негізінде жатқан терең және тұлғалық
проблемаларды шешуге бағытталған. Бұдан басқа, классификациялардың түрлі
принциптеріне сәйкес коррекция практик-психологтың кәсіби мүмкіндіктеріне
талап қояды. Бірінші кездесуден, клиент бұл көмек көрсете алатындай
дағдылары бар маман екені белгілі болды. Біздің ойымызша, бұндай жұмыста
ересектермен коррекциондық жұмыс тәжірибесі бар балалар психологы жүзеге
асыру керек.
Агрессивті мінез-құлық коррекциясы әдістері бойынша әдебиеттерді
талдай отырып, біз балалардағы агрессия көрінісін индивидуалды коррекцияға
жарамды және жарамсыз деп бөлдік. Біріншілерге жататындар, мінез-құлықтың
басқару формаларын игеруге бағытталған барлық әдістер мен ойындар, бұл
жерде бала ойын арқылы және психолог көмегімен біртіндеп өз агрессиясын
саналы түрде қабылдап, болып жатқан жағдайға реакциясының бөтен тәсілдерін
игеріп, кейін оны бақылауға үйренеді. Бұл жерде белгілі бір ситуациялар
ойналатын кейбір ойындар жүргізілуі мүмкін. Екіншілерге, біз агрессивті
импульстерді бейнеленуін тудыратын әдістерді туғызамыз. агрессияның
әрекеттер және ойындағы имитация арқылы шығуы – біздің ойымызша,
агрессияның топтың коррекциясына келетін форма. Соңғы талданған әдістердің
кейбіреулерін кеңес беруде жүзеге асыруға болар еді, бірақ олар көптеген
жағдайларда қолданыла алмайтындай дәстүрлі әдіс болмас еді.
Психологияда мынадай түсінік те бар, коррекцияның психотерапиямен
көрінбейтін, білінбес шекарасы бар және бұл аймақтарды бөлу мүмкін емес,
өйткені қандай да болмасын коррекция психотерапевтикалық процесс болып
табылады, екеуінің арасын бөлетін тек қана психолог жұмысының
специализациясы (30).
Қазіргі кезде психотерапияны мамандардың (дәрігер, психолог және т.б.)
ғылыми және практикалық әрекетіндегі кең аймақ деп түсіну қажет, оның
ішінде көптеген теоретикалық әдістемелік бағыттар бар.
Психотерапияның медициналық, әлеуметтік, философиялық және
психологиялық модельдері жайында айтуға болады.
Психотерапияның медициналық моделі адам эмоцияларына, адам санасына,
көптеген психикалық, нервті және психосоматикалық ауруларды комплексті,
емдік вербалды және вербалсыз ықпал ету болып табылады. Психотерапия
термині 1972 ж. Д.Тьюкпен Иллюстрация влияния разума на тело кітабында
алғаш еңгізілді және 19 ғасырдың аяғынан бастап танымал болды. терминнің
тура мағынасы рухымен сауығу және рухты емдеу дегенді білдіреді. Соңғы
жылдары клиникалық психотерапияны және тұлғалық бағытталған терапияны
бөледі.
Психотерапия дәстүрлі түрде медицинаның саласы ретінде қарастырылды,
сондықтан да бүгінгі күні де психотерапиямен тек дәрігерлер айналыса алады
деп саналады. Дегенмен, ғылымда психотерапияның психологиялық моделі де
бар, бұл дегеніміз оны практик-писхологтың әрекетінің бағыты деп
қарастыруға болады. Бұл жерде психотерапия деп отырғанымыз: түрлі
психологиялық қиындықтар жағдайында дені сау адамдарға психологиялық көмек
көрсету, сонымен қатар қажет болса өмір сапасын жақсарту (47).
ТАРАУ 2. ПСИХОЛОГТЫҢ АГРЕССИВТІ БАЛАЛАРМЕН ТҮЗЕТУ ЖҰМЫСЫН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ
ЗЕРТТЕУ
2.1. Зерттеу бағдарламасы
Зерттеу мақсаты: 10 жастағы балалар агрессиясын төмендетуге
бағытталған психокоррекциялық әдістемені қалыптастыру.
Міндеттер:
1. Әдебиеттерді талдау процесінде алынған мәліметтер негізінде кіші
мектеп жасындағы балалар агрессиясының коррекциялық әдістемесін
қалыптастыру.
2. Психокоррекциялық жұмыс шеңберінде алынған методиканы
апробациядан өткізу.
3. Зерттеушілердің бақылау тобымен әдістеме эффективтілігін
бағалау.
4. Алынған нәтижелерге сүйеніп, әдістемеге қажетті түзетулерді
еңгізу.
5. Агрессивті балалармен коррекциондық жұмыс эффективтігі жайында
қорытынды шығару.
6. 10 жастағыс балалармен коррекциондық жұмыс бойынша ұсыныстар
қалыптастыру.
Зерттеу объектісі:
Кіші мектеп жасындағы балалар – Ақтөбе қаласының №1 орта мектеп
оқушылары. 20 бала. Төменгі сынып балалары агрессивтілікке жалпы
диагностика негізінде тіркелді. Алынған мәліметтер бойынша агрессивтілік
деңгейі жоғары 20 баланы тіркеп алдық.
Бұл түрлі әлеуметтік жағдайдағы қыз балалар және ер балалар болды.
Зерттеу пәні: 10 жастағы балалардың агрессивті мінез-құлқы.
2.2. Әдістемелерді қалыптастыру және анықтау
Дипломдық жұмыс басында біз балалар агрессивтігін анықтауға мүмкіндік
беретін әдістемелерге диагностикалық материал жинадық. Бұған келесідей
методикалар кірді:
Бірінші әдіс – өмірде жоқ жануар тесті.
Бұл жеке тұлғаны зерттейтін жобалау әдісі 1985 ж. М.З. Друзкевичпен
ұсынылды. Зерттелушіге жұмсақ карандашпен таза бетке өмірде жоқ жануарды
салып, оған ат қою ұсынылды.
Екінші әдіс – бұл тренинг барысындағы мінез-құлқын бақылау. Бұл үшін
екі бір типтегі тренингтер таңдалынады, тренинг мазмұны: он адамнан тұратын
топтың әр бір баласы белгілі бір мезетте тренингке қатыспай қалады. Балаға
кегля не орындық жетпейді, белгілі бір қозғалыстардан кейін орын ашуға
немесе кегляны ұстауға белгі беріледі, ал олардың саны балалар санынан 1-ге
кем. Тренинг барысында әр бір бала бақыланып, балалардың агрессивті
реакциялары арнайы сызба бойынша белгіленді. Мектептегі барлық бастауыш
класстар (4 кл – барлығы 45 адам) балаларын жалпы зерттегеннен кейін,
жоғарыда көрсетілген методикалар бойынша, біз агрессивтілігі жоғары және
орташа деңгейдегі 20 баланы іріктеп алдық.
Алынған топты біз 10-10-нан екіге бөлдік, агрессивтілік деңгейін
дәлдік және кейін салыстыру үшін қайта өлшедік. Бірінші топпен біз
қалыптастырылған әдістеме бойынша коррекциондық жаттығулар жүргіздік, ал
екінші топпен ешқандай жаттығулар жүргізген жоқпыз. Жаттығулар өткізгеннен
кейін біз агрессия диагностикасын қайта өткіздік. Коррекциондық жұмыс
алдындағы және кейінгі нәтижелерді салыстырдық.
Қалыптастырылған әдістеменің негізгі элементтерін біз 1 таблицада
ұсындық, ондағы 1-ші өріс коррекциондық гипотезалармен байланысты, екіншісі
коррекциондық гипотезаларды тексеретін диагностикалық әдістемелерді
бейнелейді, үшіншісі - әсер ету әдістері.
Таблица 1.
Коррекциондық әдістеменің негізгі блоктары
Психологиялық мәселе: Агрессивті бала
Коррекциондық мақсаттар Коррекциондық Әсер ету әдістері
гипотезаларды тексеру
үшін диагностикалық
әдістемелер
Бала агрессивтілігі жанұяЖанұя суреті Каракульдер әдістемесі.
факторларымен шартталған.әдістемесі. Мақсаты: Жайлы жағдай
қалыптастыру, байланыс
орнату, баланы агрессия
және тежеуден босату.
Әлем суреті. Мақсаты:
Әлем образының индивидуалды
ерекшеліктерін зерттеу.
Өзіндік әлемін жеке
тұлғаның қабылдау, берілген
балада қабылдануы
қаншалықты негативті.
а) балаға деген зейіннің 2.Оқушының жеке іс Шөптен жасалған мұнара.
жетіспеушілігі. қағазын және журналдыМақсаты: Жанұядағы
қарау, баланың жанұя қарым-қатынас құрылымын
жағдайы жайында бақылау, басқа адамдар
мұғаліммен (консультант) алдында бала
әңгімелесу. және ата-ананың вербалды
және вербалсыз
агрессивтілік белгілерін
қаншалықты танытуы.
Өз жанұясының протреті.
Мақсаты: Баламен бірге өзі
және ата-анасы арасындағы
қарым-қатынастың негативті
және жарақаттаушы сәттерін
рольдеп ойнау.
б) ата-аналарының 3. Бала және
антиәлеуметтік ата-анасымен
мінез-құлқы (бір-біріне әңгімелесу, жанұяның
қатысты және балаға материалды және
қатысты агрессия) әлеуметтік жағдайы
в) жанұялық тәрбиелеу жайында мәлімет
стилі. жинау.
Бала агрессивтілігі Баланы сабақта және Хикаяны салу әдістемесі.
мектептегі қоңырау кезінде Мақсаты: консультант және
дезадаптациямен бақылау, мұғаліммен клиент арасындағы
байланысты: әңгімелесу. байланысты тұрақтату, түрлі
а) мазасыздық, өзіне Балада мазасыздықты өмірлік жағдайда
сенбеуі; анықтау тесті. мінез-құлықтың
б) сыныбымен Педагогикалық альтернативті тәсілдерін
психологиялық үйлеспеу, қарым-қатынас стилі (агрессиядан басқа)
құрбыларымен тесті. түсініп, игеру №4 қосымшаны
қарым-қатынасқа түсе Социометриялық қарау.
алмау. әдістеме (баланың
сыныбымен тұлғааралық
қатынасуын зерттеу).
Бала агрессивтілігі төменАдам суреті Түсінушілік елі тренингі.
интеллектуалды әдістемесі. Мақсаты: Өзінің негативті
қабілеттермен шарттанған.Баланың мінез-құлқына баға беру
интеллектуалды және басқа балаларды
дамуына Векслер түсінуге үрету,
тесті. коммуникативті қабілеттерді
дамыту. Бұл жаттығулар 5-6
баламен өткізілді. Берілген
курс 4-ші жаттығудан кейін
дезадаптация спецификасы
бойынша бөлінеді – мазасыз
балаларға және сыныбымен
психологиялық үйлеспейтін
балаларға №3 қосымшаны
қарау.
4. Агрессия зорлық Ерік сурет
элементтерімен компьютер әдістемесі.
ойындары, кино, Оқудан бос уақытында
бейнефильмдерді қараудан баланың немен
тудырылған. айналысатыны жайында
ата-анасымен
әңгімелесу.
Агрессия баланың жынысынаҚолдар тесті
байланысты (ер балаларда Э.Вагнердің (ер
қыз балаларға қарағанда балалар мен қыз
жоғары болады). балаларды бөлек
тестілеу).
Біздің сезімдеріміз
әдістемесі. Мақсаты:
Балаларды оң эмоциялармен,
вербалды және вербалсыз
қатынаспен таныстыру. №4
косымшаны қараңыз.
Кішкентай құпия
әдістемесі. Мақсаты:
позитивті эмоционалды күйді
қайта қалыптастыру балаға
негативті импульстерден
және жоғары агрессиядан
арылуға көмектеседі.
Менің эмоцияларым.
Мақсаты: өмірлік
ситуацияларды рольдік
ойнау, рольге ену. Пайда
болған сезімдер мен
уайымдар балаларды
агрессиядан басқа,
альтернативті мінез-құлықты
іздеуге көмектеседі.
Пластилиннен жасалған
театр. Мақсаты:
пластилиннен жасалған
қуыршақтарға қарсы
агрессияның шығуы. №4
қосымшаны қараңыз.
Қазіргі қоғамда мүмкін
мінез-құлық формаларын
игеру арқылы агрессияны
төмендетуге бағытталған ер
балалар және қыз балалармен
жұмыстың жалпы курсы. №3
қосымша.
Әрбір коррекциондық гипотезаға сәйкес балалармен жұмыстың нақты
мысалдары.
1. Серік Н. 11 жаста. Жанұяда ата-анасының екеуі де бар.
Диагностика жанұя факторымен байланысты бала агрессивтілігін анықтады.
Балаға қатысты зейіннің жетіспеушілігі, ата-анасының бір-біріне қатысты
агрессиясы. Ер бала жанұя суреті әдістемесінде екі сюжет салды, бұл
онымен әңгімелесу кезінде анықталды. Бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz