10 сынып оқушыларына кәсіби бағдар берудің психологиялық негіздері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. КӘСІБИ БАҒДАР БЕРУДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Оқушыларды мамандықты таңдауға даярлаудыңпсихологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2. Кәсіби бағдар беруде жеткіншектердің жас ерекшеліктерін ескеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
1.3. Кәсіби бағдар беру жүйесінде оқушылардың тұлғалық ерекшеліктерін ескерту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
ІІ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ МАМАНДЫҚҚА ИКЕМДІЛІГІН АНЫҚТАУЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
2.1. Кәсіби бағдар беру барысында оқушылардың жекелік қасиеттерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Зерттеу әдістемелерінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Эспериментік зерттеу барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4. Зеттеу мәліметтерінің сапалық психологиялық талдауы ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І. КӘСІБИ БАҒДАР БЕРУДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Оқушыларды мамандықты таңдауға даярлаудыңпсихологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2. Кәсіби бағдар беруде жеткіншектердің жас ерекшеліктерін ескеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
1.3. Кәсіби бағдар беру жүйесінде оқушылардың тұлғалық ерекшеліктерін ескерту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
ІІ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ МАМАНДЫҚҚА ИКЕМДІЛІГІН АНЫҚТАУЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
2.1. Кәсіби бағдар беру барысында оқушылардың жекелік қасиеттерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Зерттеу әдістемелерінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Эспериментік зерттеу барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4. Зеттеу мәліметтерінің сапалық психологиялық талдауы ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Бүгінгі таңда қоғам алдына қойылған негізгі міндеттердің бірі жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру. Психологиялық қызметтің міндеттерінің бірі - оқушылардың әр түрлі мамандықтарға икемділігін анықтау негізінде олардың болашақта тиімді қызмет атқару саласын таңдап алуға көмек көрсету. Бұл проблеманы жан-жақты зерттеу XIX ғасырда басталып көптеген ғалым психологтар оның әр түрлі аспектілерін зерттеді. Қазіргі жаңа кезеңдерде ғылымдар жүйесінде, кәсіби өзіндік анықталу мәселесін зерттеу өзектілігі қоғам талаптарына орай еңбек сипаты мен мазмұнының аумақты, жылдам өзгеруіне байланысты кәсіби бағдар мен мамандық таңдауға психологиялық дайындықты қалыптастырудың теориялық және әдіснамалық өңдеулерін жүзеге асыру мәнді сұрақтардың бірі. Кәсіби бағдарлану мен кәсіби анықталу, соған байланысты іс-әрекетті саналы өзіндік реттеу мәселелерінде дәстүрлі және диагностикалық зерттеуді қолдану, психологиялық, педагогикалық, практикалық кеңес беруді, мамандыққа дайындауды, еңбек субьектісі ретінде болашаққа бағыт бағдар беруді кеңінен қолдануды күшейтіп негіздейді[1].
Қазіргі қоғамда жоғарғы сынып оқушыларының кәсіби іс-әрекет пен мамандық таңдауға саналы дайындығының ішкі субьективті факторын зерттеу қажеттілігі психология ғылымы үшін әрқашан маңызды болып табылады.
Алайда, кәсіби бағдарлану жүйесінің білімдер сферасында жетіспей жатқан жастарының бірі оқушылардың ішкі әлемін, олардың қызығуын, білімділігін, қабілеттерін зерттеу және өзіндік бағалауларын, мамандық таңдауға байланысты зерттеу мәселелері әлі де жеткіліксіз. Сондықтан да біздің зерттеудің негізгі мәселесі, кәсіби өзіндік анықталу процесіндегі тұлғаның іс-әрекетті психикалық өзіндік реттеу жүйелерінің қалыптасу ерекшеліктері, тұлғаның кәсіби өзіндік анықталуының позитивті жақтарын дұрыс ашып көрсете алады.
Алғашқылардың бірі ретінде оқушылардың мамандық таңдау себептерін арнайы зерттеген Петербург университетінің профессоры Н.И.Кареев болды. Оның жұмыстарында жастардың мамандық таңдаудағы түсініктері төмен, және олар болашақ мамандықтың айналасындағы адамдардың ақылымен таңдайды деп көрсетілген. Мамандық таңдау себептерін тереңнен зерттеген Н.А.Рыбников болды, ол себептерді дифференциалды қарастырды, яғни жасына, жынысына, тұрмыс жағдайына, ата-анасының мамандығына т.б. байланысты.
Қазіргі қоғамда жоғарғы сынып оқушыларының кәсіби іс-әрекет пен мамандық таңдауға саналы дайындығының ішкі субьективті факторын зерттеу қажеттілігі психология ғылымы үшін әрқашан маңызды болып табылады.
Алайда, кәсіби бағдарлану жүйесінің білімдер сферасында жетіспей жатқан жастарының бірі оқушылардың ішкі әлемін, олардың қызығуын, білімділігін, қабілеттерін зерттеу және өзіндік бағалауларын, мамандық таңдауға байланысты зерттеу мәселелері әлі де жеткіліксіз. Сондықтан да біздің зерттеудің негізгі мәселесі, кәсіби өзіндік анықталу процесіндегі тұлғаның іс-әрекетті психикалық өзіндік реттеу жүйелерінің қалыптасу ерекшеліктері, тұлғаның кәсіби өзіндік анықталуының позитивті жақтарын дұрыс ашып көрсете алады.
Алғашқылардың бірі ретінде оқушылардың мамандық таңдау себептерін арнайы зерттеген Петербург университетінің профессоры Н.И.Кареев болды. Оның жұмыстарында жастардың мамандық таңдаудағы түсініктері төмен, және олар болашақ мамандықтың айналасындағы адамдардың ақылымен таңдайды деп көрсетілген. Мамандық таңдау себептерін тереңнен зерттеген Н.А.Рыбников болды, ол себептерді дифференциалды қарастырды, яғни жасына, жынысына, тұрмыс жағдайына, ата-анасының мамандығына т.б. байланысты.
1. Ашихмина Л.П. Педагогические условия повышения эффективности профориентации школьников: аспекты управления. Томск, 2001. 182 с
2. Мерлин В.С. Очерки психологии личности. Пермь,1999. 145-160 с
3. Леонтьев В.Г., Жмыриков А.И. Адаптация человека к новойдеятельности как условие формирования профессиональнойнаправленности. // Сборник научных трудов. Новосибирск, 2000. 101 с
4. Ломов Б.Ф. К проблеме деятельности в психологии.// Психологический журнал. 2001, №5
5. Рубинштейн С.Л. Основы обшей психологии. В 2-томах. М., 2009. 295 с
6. Божович Л.И. Психологический анализ условий формирования и строения гормонической личности. М., 2005. 233 с
7. Йовайша Л.А. Проблема профориентации школьников. М., 2006. 234 с
8. Сейтешов А.П. Пути профессионального становления учащейсямолодежи. М., 2001. 95-102 с
9. Шавир П.А. Психология профессионального самоопределения в ранней юности. Тюмень, 2002. 202 с
10. Демиденко В.К. Мотивы выбора профессии школьниками.// Советская педагогика, 2000, № 6. 105-126 с
11. Булгакова Н.Ф. Подготовка школьников к профессиональномусамоопределению в процессе их учебной и трудовой деятельности./Автореферат канд. диссертации. М., 2004. 325 с
12. Аль-Фараби. Социально-этические трактаты. Алма-Ата, 2003. 258 б
13. Аймауытов Ж. Бес томдық шығармалар жинағы 4-том. Алматы,2000.189б
14. Кудрявцев Т.В., Шегурова В.Ю. Психологический анализдинамики профессионального самоопределения личности./Вопросы психологии, 2005. 205 с
15. Кон И.С. Психология ранней юности. М., 2009. 301 с
16. Кухарчук А.М., Ценциппер А.Б., Профессиональноесамоопределение учащихся. Минск, 2010. 214 с
17. Нұрғалиева Г.К. Психолого-педагогические основы ценностногоориентирования личности. Док.диссертация Наук. Алма-Ата, 2001. 324 б
18. Захаров Н.Н. Профориентация школьников. М., 2007. 147 с
19. Қадыров С. Кәсіби шы”далу ке”естігі. / Қазақ мектебі. 2003. 140-189 с
20. Фукуяма С. Теоретические основы профориентации. М., 2001. 357 с
21. Профконсультационная работа со старшеклассниками. Под ред.Б.А. Федоршина. Киев, 2004. 289 с
22. Нечаев Н.Н. Психолого-педагогические основы формирования профессиональной деятельности. М., 1999. 265 с
23. Садыков Б.Ж. Совершенствование профориентации учащихся вусловиях взаимодействия школ, УПК и производства. /Автореферат канд. диссертации. Алма-Ата, 2007. 197 с
24. Психолог-педагогические проблемы профессиональногообучения./Под ред. Гальперина П.Я. М., 2003. 148 с
25. Укке Ю.В. О психологических основах профориентации. М., 2000. 305 с
26. Орлов А.В. Склонность и профессия. М., 2004. 347 с
27. Абдукаримов Х. Преемственность школы и вуза в ориентацииучащихся и студентов на педагогические профессии. Автореферат канд. диссертации. М., 2003. 217 с
28. Аймауытұлы Ж. Псиқалогия. Алматы, 2005. 69 б
29. Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. Алматы, 2004. 213 б
30. Ананьев Б.Г. Избранные психологические труды. В 2-х т. М., 2004. 89 с
31. Баширова Ж.Р. Оқушылардың өнімді еңбегі және кәсіптік бағдар. Алматы, 2004. 176 б
32. Булгакова Н.Ф. Изучение познавательных и профессиональныхинтересов школьников в целях профориентации. М., 2007. 214-156 с
33. Вайсбург А.А. Школьники выбирают рабочие профессии. М.,1999. 178 с
34. Годник С.М. Процесс преемственности высшей и средней школы.Воронеж, 2002. 318 с
35. Гайжан Н.Ф. Теория и практика профконсультации. М.,2001. 145 с
36. Голомшток А.Е. Выбор профессии и воспитание личностишкольника. Концепция профориентации. М., 2000. 231 с
37. Гинзбург М.Р. Жизненные планы как проявление личностногосамоопределения старшеклассников. М., 2007. 207 с
38. Гизотулин Ш.З. профориентация старших школьников. Уфа, 2005. 356 с
39. Друзина Н.В. Особенности ориентации школьников напрофессию учителя в целостном педагогическом процессе./Автореферат канд. диссертации. Алма-Ата, 2008. 387-400 с
40. Каган М.С. Человеческая деятельность. М., 2005. 179 с
41. Караман А.С. Формироние профессиональной направленностистаршекласснков в процессе производительного труда. М., 2004. 258 с
42. Климов Е.А. Основы производства. Выбор профессии. М., 2004. 102-132 с
43. Климов Е.А. Психолого-педагогические проблемы профконсультации. М., 2003. 125-145 с
44. Ковалев А.Г. Мотивы поведения и деятельность. М., 2000. 129 с
45. Копоминский Я.Л. Человек: профессия. М., 2001. 258 с
46. Крутецкий В.А. Психология обучения и воспитания школьников.М., 1999. 269-284 с
47. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М., 2007. 98-109 с
48. Мажитова Л.Х. Қазақ мектептерінде кәсіптік бағдар беру. Алматы.,2005. 97-105 с
49. Мектеп және мамандық таңдау. Алматы., 2000. 203 с
50. Михайлов В.И. Психологические проблемы изучения профессионального жизненного пути в целях профориентации.Ярославль, 2006. 312 с
51. Озганбаева Р.О. Профориентация учащихся общеобразовательныхшкол в условиях рыночных отношений. Автореферат канд.диссертации. А., 2008.
52. Павлотенков Е.И. Формирование мотивов выбора профессии. Киев, 2004. 256 с
53. Переведенцев В.И. Человек выбирает профессию. М., 2001. 144 с
54. Пермяк Е.А. Кем быть? Путешествие по профессиям. М., 2003. 279-290 с
55. Платонов К.К. Структура и развитие личности. М., 2001. 216 с
56. Перетятько Л.Г. Профессиональное призвание личности./Автореферат канд. диссертации. М., 2009. 56 с
57. Решетова З.А. Психологические основы профессионального обучения. М., 2004. 300 с
58. Сейтешов А.П. Пути формирования личности будущего молодого работника. М., 2005. 98-110 с
59. Скаткин М.Н., Костяшкин Э.Г. Трудовое воспитание и профориентация школьников. М., 2000. 236 с
60. Ткачева Н.Ю. Профессиональная направленность как личностное новообразование юношеского возраста. М., 2001. 93-150 с
61. Түрікпенұлы Ж. Кәсіптік бағдар. Алматы, 2004. 201-230 с
62. Чистякова С.Н. Основы профориентации школьников. М., 1999. 150-171 с
63. Чистякова С.Н., Захарова Н.Н. Профориентация школьников. М., 1999. 289 с
64. Чебышева В.В. Психологические проблемы профориентациишкольников./Вопросы психологии, 2000. №1
65. Шадриков В.Д. Проблемы систомогенеза профессиональной деятельности. М., 2004. 254 с
66. Ярошенко В.В. Школа и профессиональное самоопределениеучащихся. Киев, 2001. 211-240 с
2. Мерлин В.С. Очерки психологии личности. Пермь,1999. 145-160 с
3. Леонтьев В.Г., Жмыриков А.И. Адаптация человека к новойдеятельности как условие формирования профессиональнойнаправленности. // Сборник научных трудов. Новосибирск, 2000. 101 с
4. Ломов Б.Ф. К проблеме деятельности в психологии.// Психологический журнал. 2001, №5
5. Рубинштейн С.Л. Основы обшей психологии. В 2-томах. М., 2009. 295 с
6. Божович Л.И. Психологический анализ условий формирования и строения гормонической личности. М., 2005. 233 с
7. Йовайша Л.А. Проблема профориентации школьников. М., 2006. 234 с
8. Сейтешов А.П. Пути профессионального становления учащейсямолодежи. М., 2001. 95-102 с
9. Шавир П.А. Психология профессионального самоопределения в ранней юности. Тюмень, 2002. 202 с
10. Демиденко В.К. Мотивы выбора профессии школьниками.// Советская педагогика, 2000, № 6. 105-126 с
11. Булгакова Н.Ф. Подготовка школьников к профессиональномусамоопределению в процессе их учебной и трудовой деятельности./Автореферат канд. диссертации. М., 2004. 325 с
12. Аль-Фараби. Социально-этические трактаты. Алма-Ата, 2003. 258 б
13. Аймауытов Ж. Бес томдық шығармалар жинағы 4-том. Алматы,2000.189б
14. Кудрявцев Т.В., Шегурова В.Ю. Психологический анализдинамики профессионального самоопределения личности./Вопросы психологии, 2005. 205 с
15. Кон И.С. Психология ранней юности. М., 2009. 301 с
16. Кухарчук А.М., Ценциппер А.Б., Профессиональноесамоопределение учащихся. Минск, 2010. 214 с
17. Нұрғалиева Г.К. Психолого-педагогические основы ценностногоориентирования личности. Док.диссертация Наук. Алма-Ата, 2001. 324 б
18. Захаров Н.Н. Профориентация школьников. М., 2007. 147 с
19. Қадыров С. Кәсіби шы”далу ке”естігі. / Қазақ мектебі. 2003. 140-189 с
20. Фукуяма С. Теоретические основы профориентации. М., 2001. 357 с
21. Профконсультационная работа со старшеклассниками. Под ред.Б.А. Федоршина. Киев, 2004. 289 с
22. Нечаев Н.Н. Психолого-педагогические основы формирования профессиональной деятельности. М., 1999. 265 с
23. Садыков Б.Ж. Совершенствование профориентации учащихся вусловиях взаимодействия школ, УПК и производства. /Автореферат канд. диссертации. Алма-Ата, 2007. 197 с
24. Психолог-педагогические проблемы профессиональногообучения./Под ред. Гальперина П.Я. М., 2003. 148 с
25. Укке Ю.В. О психологических основах профориентации. М., 2000. 305 с
26. Орлов А.В. Склонность и профессия. М., 2004. 347 с
27. Абдукаримов Х. Преемственность школы и вуза в ориентацииучащихся и студентов на педагогические профессии. Автореферат канд. диссертации. М., 2003. 217 с
28. Аймауытұлы Ж. Псиқалогия. Алматы, 2005. 69 б
29. Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. Алматы, 2004. 213 б
30. Ананьев Б.Г. Избранные психологические труды. В 2-х т. М., 2004. 89 с
31. Баширова Ж.Р. Оқушылардың өнімді еңбегі және кәсіптік бағдар. Алматы, 2004. 176 б
32. Булгакова Н.Ф. Изучение познавательных и профессиональныхинтересов школьников в целях профориентации. М., 2007. 214-156 с
33. Вайсбург А.А. Школьники выбирают рабочие профессии. М.,1999. 178 с
34. Годник С.М. Процесс преемственности высшей и средней школы.Воронеж, 2002. 318 с
35. Гайжан Н.Ф. Теория и практика профконсультации. М.,2001. 145 с
36. Голомшток А.Е. Выбор профессии и воспитание личностишкольника. Концепция профориентации. М., 2000. 231 с
37. Гинзбург М.Р. Жизненные планы как проявление личностногосамоопределения старшеклассников. М., 2007. 207 с
38. Гизотулин Ш.З. профориентация старших школьников. Уфа, 2005. 356 с
39. Друзина Н.В. Особенности ориентации школьников напрофессию учителя в целостном педагогическом процессе./Автореферат канд. диссертации. Алма-Ата, 2008. 387-400 с
40. Каган М.С. Человеческая деятельность. М., 2005. 179 с
41. Караман А.С. Формироние профессиональной направленностистаршекласснков в процессе производительного труда. М., 2004. 258 с
42. Климов Е.А. Основы производства. Выбор профессии. М., 2004. 102-132 с
43. Климов Е.А. Психолого-педагогические проблемы профконсультации. М., 2003. 125-145 с
44. Ковалев А.Г. Мотивы поведения и деятельность. М., 2000. 129 с
45. Копоминский Я.Л. Человек: профессия. М., 2001. 258 с
46. Крутецкий В.А. Психология обучения и воспитания школьников.М., 1999. 269-284 с
47. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М., 2007. 98-109 с
48. Мажитова Л.Х. Қазақ мектептерінде кәсіптік бағдар беру. Алматы.,2005. 97-105 с
49. Мектеп және мамандық таңдау. Алматы., 2000. 203 с
50. Михайлов В.И. Психологические проблемы изучения профессионального жизненного пути в целях профориентации.Ярославль, 2006. 312 с
51. Озганбаева Р.О. Профориентация учащихся общеобразовательныхшкол в условиях рыночных отношений. Автореферат канд.диссертации. А., 2008.
52. Павлотенков Е.И. Формирование мотивов выбора профессии. Киев, 2004. 256 с
53. Переведенцев В.И. Человек выбирает профессию. М., 2001. 144 с
54. Пермяк Е.А. Кем быть? Путешествие по профессиям. М., 2003. 279-290 с
55. Платонов К.К. Структура и развитие личности. М., 2001. 216 с
56. Перетятько Л.Г. Профессиональное призвание личности./Автореферат канд. диссертации. М., 2009. 56 с
57. Решетова З.А. Психологические основы профессионального обучения. М., 2004. 300 с
58. Сейтешов А.П. Пути формирования личности будущего молодого работника. М., 2005. 98-110 с
59. Скаткин М.Н., Костяшкин Э.Г. Трудовое воспитание и профориентация школьников. М., 2000. 236 с
60. Ткачева Н.Ю. Профессиональная направленность как личностное новообразование юношеского возраста. М., 2001. 93-150 с
61. Түрікпенұлы Ж. Кәсіптік бағдар. Алматы, 2004. 201-230 с
62. Чистякова С.Н. Основы профориентации школьников. М., 1999. 150-171 с
63. Чистякова С.Н., Захарова Н.Н. Профориентация школьников. М., 1999. 289 с
64. Чебышева В.В. Психологические проблемы профориентациишкольников./Вопросы психологии, 2000. №1
65. Шадриков В.Д. Проблемы систомогенеза профессиональной деятельности. М., 2004. 254 с
66. Ярошенко В.В. Школа и профессиональное самоопределениеучащихся. Киев, 2001. 211-240 с
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: 10 сынып оқушыларына кәсіби бағдар берудің психологиялық негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. КӘСІБИ БАҒДАР БЕРУДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Оқушыларды мамандықты таңдауға даярлаудыңпсихологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2. Кәсіби бағдар беруде жеткіншектердің жас ерекшеліктерін ескеру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
1.3. Кәсіби бағдар беру жүйесінде оқушылардың тұлғалық ерекшеліктерін ескерту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
ІІ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ МАМАНДЫҚҚА ИКЕМДІЛІГІН АНЫҚТАУЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
2.1. Кәсіби бағдар беру барысында оқушылардың жекелік қасиеттерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Зерттеу әдістемелерінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Эспериментік зерттеу барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4. Зеттеу мәліметтерінің сапалық психологиялық талдауы ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Бүгінгі таңда қоғам алдына қойылған негізгі міндеттердің бірі жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру. Психологиялық қызметтің міндеттерінің бірі - оқушылардың әр түрлі мамандықтарға икемділігін анықтау негізінде олардың болашақта тиімді қызмет атқару саласын таңдап алуға көмек көрсету. Бұл проблеманы жан-жақты зерттеу XIX ғасырда басталып көптеген ғалым психологтар оның әр түрлі аспектілерін зерттеді. Қазіргі жаңа кезеңдерде ғылымдар жүйесінде, кәсіби өзіндік анықталу мәселесін зерттеу өзектілігі қоғам талаптарына орай еңбек сипаты мен мазмұнының аумақты, жылдам өзгеруіне байланысты кәсіби бағдар мен мамандық таңдауға психологиялық дайындықты қалыптастырудың теориялық және әдіснамалық өңдеулерін жүзеге асыру мәнді сұрақтардың бірі. Кәсіби бағдарлану мен кәсіби анықталу, соған байланысты іс-әрекетті саналы өзіндік реттеу мәселелерінде дәстүрлі және диагностикалық зерттеуді қолдану, психологиялық, педагогикалық, практикалық кеңес беруді, мамандыққа дайындауды, еңбек субьектісі ретінде болашаққа бағыт бағдар беруді кеңінен қолдануды күшейтіп негіздейді[1].
Қазіргі қоғамда жоғарғы сынып оқушыларының кәсіби іс-әрекет пен мамандық таңдауға саналы дайындығының ішкі субьективті факторын зерттеу қажеттілігі психология ғылымы үшін әрқашан маңызды болып табылады.
Алайда, кәсіби бағдарлану жүйесінің білімдер сферасында жетіспей жатқан жастарының бірі оқушылардың ішкі әлемін, олардың қызығуын, білімділігін, қабілеттерін зерттеу және өзіндік бағалауларын, мамандық таңдауға байланысты зерттеу мәселелері әлі де жеткіліксіз. Сондықтан да біздің зерттеудің негізгі мәселесі, кәсіби өзіндік анықталу процесіндегі тұлғаның іс-әрекетті психикалық өзіндік реттеу жүйелерінің қалыптасу ерекшеліктері, тұлғаның кәсіби өзіндік анықталуының позитивті жақтарын дұрыс ашып көрсете алады.
Алғашқылардың бірі ретінде оқушылардың мамандық таңдау себептерін арнайы зерттеген Петербург университетінің профессоры Н.И.Кареев болды. Оның жұмыстарында жастардың мамандық таңдаудағы түсініктері төмен, және олар болашақ мамандықтың айналасындағы адамдардың ақылымен таңдайды деп көрсетілген. Мамандық таңдау себептерін тереңнен зерттеген Н.А.Рыбников болды, ол себептерді дифференциалды қарастырды, яғни жасына, жынысына, тұрмыс жағдайына, ата-анасының мамандығына т.б. байланысты.
И.В.Дубровина болса жасөспірім кезеңдегі негізгі психологиялық өзгеріс өзін-өзі анықтау емес, сол өзін-өзі анықтауға психологиялық дайындық деп есептейді. Мұндағы өзін-өзі анықтауға психологиялық дайындық дегеніміз:
Сана сезімінің жоғарғы дәрежеде қалыптасуы;
Тұлғалық қажеттіліктің дамуы;
Жоғарғы сынып оқушыларының әрқайсысының өзіндік қызығушылығымен қол жетерлік табыстары.
Қазіргі жағдайда өзін-өзі анықтау мәселесін мамандықталған өзін-өзі анықтаусыз толық деп айту қиын. Өзін-өзі анықтау мәселесіндегі барлық сұрақтарішінде психологияда мамандықталған өзін-өзі анқтауда толық жауаптар берілген С.П.Крягже алғашқы этапта мамандықталған өзін-өзі анықтау екі түрге бөлінеді деп көрсетеді, яғни белгілі мамандық таңдау немесе мамандырылған мектеп таңдау[2].
С.Л.Рубинштейн бойынша өзіндік анықталу сыртқы себептің ішкі әсерге байланысты болып табылады. Сыртқы себептелу сыртқы детерминация әлеуметтік шарт, жеке тұлғаның әлеуметтік детерминациясын анықтайды. Бұл жағдайда жеке анықтама жеке детерминация болып табылады.
Сондай-ақ, Л.И.Божович жұмыстары да өзін-өзі анықтауға психологиялық анықтама береді. Біріншіден, өзін-өзі анықтау қажеттілігі онтогенез өзегінде яғни жасөспірім кезеңі мен жастық шақ кезеңінде пайда болады. Екіншіден, өзін-өзі анықтау қажеттілігі тұлғаның өзі және айналасы туралы түсінігін жүйелеу ретінде қарастырылады. Үшіншіден, өзін-өзі анықтау болашақта мамандық таңдауға байланысты. Осылайша, Л.И.Божович өзін-өзі анықтауда екі жақтылықты көрсетеді, бір жағынан ол мамандық таңдауда, болашағын жоспарлауда қажет болса, екінші жағынан өзінің өмір сүру мағынасын іздеу болып табылады.
Оқушылардың жас ерекшелігіне қарай және олардың кәсіби қызығушылығының қалыптасу дәрежесіне қарай, өмірлік жоспары мен үлгерім дәрежесіне қарай дифференциалды және жеке қатынас болып табылады. Оқушыларды топқа дифференциалды түрде бөлу әр топтың мамандық таңдаудағы әсер ету жағдайларын толық әрі нақты анықтауға мүмкіндік береді, яғни бір топқа әсер ету жағдайлары нәтижелі болса, келесі бір топқа нәтижесіз болуы мүмкін. Сондай-ақ дифференциация жеке қатынастың іске асуына жағдай туғызады.
Кәсіптік бағдардың фундаменталды сұрағы және оқушылардың кәсіби дайындығы туралы П.Р.Атутова, С.Я.Батышева, В.А.Полякова, А.Д.Сазонова, М.Н.Скаткина, Н.Н.Чистякова, және т.б. еңбектерінде дәлелденді. Кәсіби бағдардың әдістемелік мәселелері А.В.Ботякова, А.Е.Голомшток, Л.А.Йовайши, Е.А.Климов, П.А.Шавир және т.б.еңбектерінде жарық көрді. Оқушыларда кәсіби қызығушылықтың және ниеттердің қалыптасу мәселесі, мамандықты таңдау мотивтері мына ғалымдардың еңбектерінде өз бейнелерін тапты: М.А.Весна, А.Л.Михащенко, Б.А.Федоришина және т.б. Қазіргі уақытта көптеген жеткіншектер 14-17 жастағы өздерінің алғашқы кәсіби таңдауларын жасайды,содан олардың келесідей еңбекке деген қарым-қатынасы тәуелді болуы мүмкін[3].
Жалпы білім беретін мектептерде жоғарғы сынып оқушыларының кәсіптік бағдарын бақылау, болжау және түзетулер енгізу Республикадағы нарықтық қатынастарды реттейді оқушылардың мамандықты дұрыс таңдауына және қазіргі кездегі еңбек ресурстарындағы өнімді күштерді айқындайтын болады.
Қоғамдағы қайта дайындау міндетті түрде жастардың еңбекке деген мотивациясын, болашақ іскерлігін таңдауын өзгертеді. Сонымен қатар қазіргі таңдағы қатынастар олардың кәсіптік-квалификациялық құрылымдарының өзгеруіне басты себепкер болады.
Бүгінгі таңда қоғам алдына қойылған негізгі міндеттердің бірі жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру. Қазіргі жаңа кезеңдерде ғылымдар жүйесінде, кәсіби өзіндік анықталу мәселесін зерттеу өзектілігі қоғам талаптарына орай еңбек сипаты мен мазмұнының аумақты, жылдам өзгеруіне байланысты кәсіби бағдар мен мамандық таңдауға психологиялық дайындықты қалыптастырудың теориялық және әдіснамалық өңдеулерін жүзеге асыру мәнді сұрақтардың бірі. Кәсіби бағдарлану мен кәсіби анықталу, соған байланысты іс-әрекетті саналы өзіндік реттеу мәселелерінде дәстүрлі және диагностикалық зерттеуді қолдану, психологиялық, педагогикалық, практикалық кеңес беруді, мамандыққа дайындауды, еңбек субьектісі ретінде болашаққа бағыт-бағдар беруді кеңінен қолдануды күшейтіп негіздейді.
Қазіргі қоғамда жоғарғы сынып оқушыларының кәсіби іс-әрекет пен мамандық таңдауға саналы дайындығының ішкі субьективті факторын зерттеу қажеттілігі психология ғылымы үшін әрқашан маңызды болып табылады[4].
Кәсіп - (профессия-латын тілінен аударғанда professio) адамның білімі туралы тиісті құжаттармен расталған кәсібінің, еңбек қызметінің негізгі түрі.
Бүгінгі заманда кәсіптік білім беру саласында адамның табиғи ерекшеліктеріне сәйкес мыңдаған мамандықтар мен кәсіптерге дайындау кезек күттірмейтін талап. Адам еңбек ету іс-әрекетінде білім мен ептілікті игеру үшін кәсіптік білім беру қажет. Кәсіби білім - қандай да бір кәсіп аясында біліктілік қызметіне қажетті жүйелі білік, дағдыларды игеру процессі, құралы мен нәтижесі, және де сол кәсіби ортаға сай мінез-құлық ережелері мен нормаларды сақтауды қарастырады. Алғашқылардың бірі ретінде оқушылардың мамандық таңдау себептерін арнайы зерттеген Петербург университетінің профессоры Н.И.Кареев болды. Оның жұмыстарында жастардың мамандық таңдаудағы түсініктері төмен, және олар болашақ мамандықтың айналасындағы адамдардың ақылымен таңдайды деп көрсетілген. Мамандық таңдау себептерін тереңнен зерттеген Н.А.Рыбников болды, ол себептерді дифференциалды қарастырды, яғни жасына, жынысына, тұрмыс жағдайына, ата-анасының мамандығына т.б. байланысты.
Қазіргі кезде жеке тұлғаның психофизиологиялық ерекшеліктерін толық және жан-жақты талдап шығуға мүмкіндік бар. Сондықтан мектеп тәжірибесінде мамандыққа баулу және мамандыққа икемділігін анықтап беру жұмысын мектеп психологі жүргізуі керек. Мектептерде психологиялық қызмет ұйымдастырылуына байланысты барлық оқушылардың жеке-даралық ерекшеліктерін, әр баланың қызығушылықтары мен интеллектуалдық қызметке икемділігін, таным процестері мен жекелік қасиеттерін сандық және сапалық жағынан толық бағалап шығуға, баланың психологиялық портретінің ерекшеліктерін жүйелі түрде зерттеуге мүмкіншілік бар. Психологиялық қызмет жоспары бойынша жүйелі түрде жүргізілген зерттеулер нәтижелерін мамандықты саналы таңдап алуға, мамандыққа психологиялық қызмет жоспары бойынша жүйелі түрде жүргізілген зерттеулер нәтижелерін мамандықты саналы таңдап алуға, мамандыққа баулу жұмысы арқылы әр оқушыға тиімді көмек көрсетуге мүмкіншіліктер бар.
Мектеп психологі оқушылардың мамандықтар саласына икемділігін зерттеумен қатар, оларды қазіргі кезде кең тараған мамандықтармен таныстырып, оларды орындау үшін жаңа техниканы және технологияны меңгерудің қажеттілігін, осы проблеманы шешу жолдарын анықтауға ықпал жасайтын іс-шараларды ұйымдастыруы керек. Оқушыларды мамандыққа баулу мәселесі өте актуалды болып отырғанына байланысты біз дипломдық зерттеу тақырыбын Жеткіншектерге мамандық бағдар берудің теориялық және әдістемелік негіздері деп анықтадық.
Зерттеу нысаны: 10 сынып оқушылары.
Зерттеу пәні: 10 сынып оқушыларына кәсіби бағдар берудің психологиялық негіздері .
Зерттеу мақсаты: 10 сынып оқушыларына кәсіби бағдар берудің психологиялық негіздері мәселелерінің , теориялық негіздерін айқындау және тәжірибелік сынақтан өткізу.
Зерттеу міндеттері:
1. 10 сынып оқушыларына кәсіби бағдар берудің психологиялық негіздерін теориялық айқындау.
2. 10 сынып оқушыларына кәсіби бағдар берудің психологиялық негіздерін анықтаудағы әдістемелерді жүйелеу.
Зерттеу жұмысының болжамы: 10 сынып оқушыларына кәсіби бағдар берудің психологиялық негіздерін айқындау және жүйелеу.
Зерттеу базасы: Ақтөбе қаласының № 23 орта мектебі.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі: Бұл проблеманы жан-жақты зерттеу XIX ғасырда басталып көптеген ғалым психологтар оның әр түрлі аспектілерін зерттеді. XX ғасырдың басында В.Вундт, Мюнстерберг, Бине т.б. ғалымдар ұйымдастырған зертханалар зерттелінушілердің психофизиологиялық ерекшеліктерін бағалау арқылы олардың мамандыққа жарамдылығын анықтаған. Бұрынғы кеңес мектептерінде мамандыққа баулу мәселелеріне үлкен көңіл бөліп, көптеген ғалымдар осы проблеманы зерттеуге үлкен үлес қосқан. Ю.В.Большакова, П.П.Блонский, Н.К.Крупская, В.И.Лебедев, Г.Н.Стычинский, В.А.Сухомлинский, Ю.П.Сокольников, Т.Х.Хамракулов. Олар өз зерттеулерінде мамандыққа баулу жұмысының құрылымын, мазмұнын және пайдаланылатын әдіс-тәсілдерді анықтап, мектеп қабырғасында балалармен жүргізілетін мамандыққа икемділігін анықтау жұмыстарының бағдарламасын жасады.
Қазақстанда кәсіби бағдар беру проблемалары педагогика ғылымдарының докторлары, профессор Ж.Аймауытұлы, А.П.Сейтешов, Г.А.Уманов, Л.К.Керимов, және олардың шәкірттері жан-жақты зерттеді. Олардың айтуы бойынша кәсіби бағдар беру -психологиялық, педагогикалың және медициналық іс-шаралар жиынтығы болып келеді. А.П.Сейтешов мамандыққа баулу және кәсіби бағдарлау баланың дүниеге көзқарасының қалыптасуына негіз болады деп дәлелдеген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 Кәсіби бағдар берудің психологиялық негіздері
1.1 Оқушыларды мамандықты таңдауға даярлаудың
психологиялық негіздері
Мамандық - рrоfessio - деген фрацуз тілінде ресми түрде жариялаймын деген мағнаны білдіреді. Мамандық бағдар беру - әр адамның жекелік қасиеттеріне, қызығушылығына, қабілетіне, қоғамдық қажеттілікке байланысты мамандық таңдап алуына ықпал жасау.
Мамандықты дұрыс таңдаудың өр адамның өз өмірінде табысты болуына және әлеуметтік ортада барлық қабілетін толық ашуға негіз болатындығын көптеген ғалымдар өз еңбектерінде дәлелдеп шыққан. Мамандыққа бағдарлаудың негізін құрушылар Ф.Гальтон, А.Кершенштейнер, Г.Мюнстерберг, П.П.Блонский, Ю.П.Сокольников, Т.Н.Мальковская, Г.А.Уманов[5]т.б. ғалымдар әлеуметтік-кәсіби бағдарлау идеяларын қалыптастырды. Осы идеяларға сүйене отырып барлық ізгіниетті мемлекеттер өз ұрпақтарын тәрбиелеу барысында оларға кәсіби бағдар беру, кәсіп беру мәселелерін өз халқында қалыптасқан дәстүрлерге сүйене отырып ғылыми негізде шешу жолдарын іздестіруде.
Жалпы білім беру мектептерінің тұжырымдамасында оқушыларды қандай да бір іс-әрекет түріне баулу және әр баланың психофизиологиялық ерекшеліктерін, қабілеті мен білімділігін анықтауға мүмкіндік беру қажет екені анықталған. Бұл мәселені шешу әр мектепте әр түрлі жолдармен жүргізіліп жатыр. Психологиялық қызмет ұйымдастырылған мектептерде балалардың жекелік психикалық қасиеттерін анықтаумен шектелуде. Ал шын мәнінде бұл қызмет көпқырлы және көпсырлы болуға тиісті.
Оқушыларды алдын-ала кәсіби диагностикалаудан өткізу проблемасын зерттеу үшін көптеген арнайы және жалпы диагностикалық әдістемелер жасалған. Оның ішінде Айзенк пен Стреляудың темпераментті өлшеу тестері, Бине-Симон жасаған интеллектуалдық қабілеттілікті анықтау шкаласы, Айзенктің интеллекті зерттеу тестерінің вербалдық, математикалық және техникалық субтестілері, Филипстің баланың мазасыздану деңгейін анықтау тесті, коммикациялық және ұйымдастырушылық қабілетті зерттеу тестері тағы сол сияқты көптеген әдістемелер. Олардың нәтижесін кәсіби бағдарлауда қолдану ережелерін Айзенк, Лемтес т.б. анықтаған.
Жоғарғы сынып оқушыларының кәсіби бағыттылығын қалыптастырудың теориялық негідерін қарастыру барысында болашақ маманның тұлғалық құрылымындағы кәсіби бағыттылығының алғышарттық негізі ретінде кәсіби бағдар беру, оқушылардың кәсіби бағыттылығының қалыптасыру мәселелеріне ерекше көңіл аударылады. Жеке адамның кәсіби бағыттылығының проблемасы қазіргі кездегі психология, педагогика ғылымдарының ең өзекті мәселесіне айналып отыр. Жеке адам құрылысындағы бағыттылық маңызын, оның іс-әрекет деңгейіне әсерін, жеке адамның негізгі қырларының бірі ретіндегі мәні мен динамикасын белсенді зерттеу жалғасуда. Бұл бағыттағы зерттеудің барлығы да өмірлік және кәсіби дұрыс айқындалу мәселесінің маңыздылығынан туындайды.
Психологиялық әдебиеттерде жеке тұлғаның бағыттылығы оның құрылымындағы негізгі компонент түрінде қарастырылады. К.К. Платоновтың пайымдауынша, жеке адамның бірінші құрылымында - бағыттылық қатынастар және моральдық қасиеттер "тұтастай алғанда бағыттылқ иерархия түрінде байланысқан бірнеше форманы қамтиды: бағыттылықтың ең қарапайым формасына дейін шет қалмайды" [6].
В.С. Мерлиннің айтуынша, жеке адам сипаттамасында ең маңыздысы және негізгісі - оның кәсіби бағыттылығы, яғни адам өмірінің жалпы бағыты мен барлық белсенді шығармашылық іс-әрекеті соған байланысты.
В.Г.Леонтьев жеке адамның психологиялық тұжырымдамасын бастаушы мен мақсаттық тұрақты қарым-қатынасын бейнелейтін қажеттіліктер, сенім, мұрат, мотивтермен сипаттайды.
Қазіргі кездегі жеке тұлғаның жалпы бағыттылығы оның бейнесін құрушы фактор ретінде қарастырылатын С.Л. Рубиншттейн, А.И.Леонтьев, Б.Г. Ананьев, К.К. Платонов, т.б. ғылымдардың теорияларын талдай келіп, Б.Ф.Попов былай дейді: "Жеке зерттейтін талдауларының әртүрлілігіне қарамастан ... барлық көзқарастар жеке адамның негізгі сипаттамасы ретінде оның бағыттылығына зор көңіл бөледі... Нақ осы кәсіби бағыттылық қасиетінде жеке адамның мақсаты, мотивтері, іс-әрекетке субъективті қатынастарының жүйесі көрінеді.
Психологиялық әдебиеттерде жеке адам бағыттылығы ұғымын неғұрлым толық қарастырған ғалымдардың бірі - С.Л.Рубинштейн. "Бағыттылық, -деп жазады ол, - факт жүзінде индивидтен бөлек тұрған бір нәрсеге қажеттіліктен туады және бағыттылықты айқындайтын кез-келген динамикеалық тенденция әрқашан да индивидтен бөлек тұрған нәрсемен азды-көпті саналы түрде түсінілетін байланысты, ішкі мен сыртқының өзара қатынасын қамтиды.
С.Л.Рубинштейн жеке адам бағыттылығында екі өзара тығыз байланысты жағдайды ашты: біріншіден, бағыттылық қашанда нақты затқа бағытталған, екіншіден, осы жағдайда пайда болатын шиеленіс. Сонымен, С.Л.Рубинштейн тұрғысынан жеке адам бағыттылығы - оның кәсіби іс-әрекетін анықтайтын түрткілер мен мотивтер жүйесі [7].
Л.И.Бошович бағыттылықты мінез-құлықтың нақты мотивтерінің үстемдігінің нәтижесі ретінде қарастырады. Психологиялық әдебиеттерде берілген бірқатар көззқарастар талдауы, бағыттылықтың әртүрлі анықтамаларындағы ортақ пікір, олардың бәрі де жеке адамның өзіне тән іс-әрекеті мен мінез-құлқының нақты деңгейін қамтамасыз ететін, онсыз кәсіби қалыптасуы мүмкін болмайтын жеке адам қасиетінің маңызды және тұрақты ерекшеліктері деген сипаттамада тұжырымдалады. Жеке тұлғаның жалпы бағыттылығына, оның өзгешелігі әсер етеді. Бағыттылықтың мазмұнына байланысты оның сапалық сипаттамасы мен жүйесін көруге болады. Жеке адам бағыттылығының негізгі типтері: қоғамдық, ұжымдық, жеке бастық, кәсіби, эстетикалық, т.б. қарастырылады. Аталмыш мәселеге педагогтар көзқарасы, жеке адам бағыттылығы - оқу, оқудан тыс іс-әрекет формаларының баршасының әсерінен қалыптасатын, оқушы жастардың болашақ кәсіби іс-әрекетке дайындығын тәрбиелейтін күрделі жеке адамдық құрылым деген түсінікке сияды.
Біздің жұмысымыз үшін маңыздысы - жалпы білім беретін мектептің жоғарғы сынып оқушыларына кәсіби бағдар беру арқылы олардың кәсіби бағыттылығының мәнін айқындау. Бұл мәселеге бірқатар ғалымдардың зерттеулері арналған. Олардың қатарында А.Е.Голомшток, Л.А.Йовайши, А.П.Сейтешов, Ю.В.Укке, П.А.Шавир және т.б. атауға болады [8].
Бағыттылық жеке тұлғаның ерекшеліктерін тұтастай анықтайтын құрылым болса, кәсіби бағыттылық жеке адамның жалпы бағыттылығының құрамдас компоненті ретінде қарастырылады.
Кәсіби бағыттылық - адамның таңдалынған мамандыққа көзқарасын сипаттайтын кәсіби іс-әрекетке дайындығы мен оның табыстылығына әсер ететін жеке адамның интегралды қасиеті.
Кәсіби бағыттылықтың жан-жақтылығын жеке адамның жүйесін құрайтын қасиеті ретінде П.А.Шавир еңбектерінде қарастырады. Оның пікірінше, кәсіби бағыттылық - нақты іс-әрекетті артығырақ көретін мотивтер жүйесі, оның өзі жеке адамның танымдық және құндылық бағдарлық іс-әрекеті негізінде өтетін кәсіби әсерлер жүйесімен қарым-қатынас үрдісінде қалыптасады.
Кәсіби бағыттылық - жеке адамның интегральды қасиеті, оның тұлғалық бейнесін құрайтын факторы ретінде түсіну, оны комплекс түрінде, оның ішінде, кәсіби іс-әрекетке, қажеттілік, бейімділіктер, кәсіби мұраттар, кәсіби іс-әрекетке деген құндылық бағдарлар және дүниетаным компоненті деп түсінуді талап етеді.
Кәсіби бағыттылықтың психологиялық-педагогикалық аспектісін, кәсіби шеберлікті дамыту бағытында кәсіби бағыттылықты қалыптастыруды жетілдіру және жеке адамның жалпы дамуы тұрғысынан өте терең және жан-жақты зерттеген А.П.Сейтешов.
А.П.Сейтешовтың пікірінше, кәсіби бағыттылық дегеніміз - жеке адамның маңыздды жақтарының бірі, ол оның қызығулары, ниеттері, бейімділіктері, мұраты мен сенімдерінде көрінеді [9].
Психология білімінің қағидалары мен өз зерттеулерінің нәтижесін негізге ала отырып, А.П. Сейтешов бағытының көрінуінің ұлық формаларын толығымен қарастырады,жас жұмысшылардың жеке тұлғасының кәсіби бағыттылығы дамуының кейбір заңдылықтарын, оны тәрбиелеу жағдайларын көрсету.
Кәсіби бағыттылық - болашақ маманның жеке тұлғасының біртұтас және жан-жақты қасиеті түрінде толық түсіну үшін, оның компонентік құрамын, санасы сипаттамалары мен динамикасын анықтау қажет.
Кәсіби бағыттылықтың құрылымы туралы зерттеушілер арасында бірыңғай пікір жоқ. Жалпы осы бағытта жүргізілген зерттеулерді талдай отырып, кәсіби біліктілік компоненттерін былайша анықтауға болады: қызығулар, бейімділіктер, кәсіби ниеттер, жеке тәжірибе, еңбек етуге даярлық, мақсат, кәсіби мотивтер, шығармашылық кәсіби ойлау, ұжымшылдық, коммуникативті және ұйымдастырушылық қабілеттер, мотивтердің иерархиялық жүйесі, танымдық, мотивациялық, дүниетанымдық, эмоциялық-еріктік, мінез-құлықтық, т.б.
П.А.Шавир кәсіби біліктіліктің психологиялық сипаттамасын бере отырып, оны жастық шақтағы жеке адамдық орталық құрылым деп анықтайды. Кәсіби бағыттылықтың қалыптасуының ең бірінші қажетті шарты - адамның мамандыққа деген дұрыс, таңдаулы қатынасының пайда болуы. Бұл қатынас, көбінесе, белгілі іс-әрекет мазмұнының кейбір жақтары немесе мамандықтың ерекше белгілері, іс-әрекетке кәсіби мотивтердің пайда болуынан басталады. Оқушының жеке басының бағыттылығын, яғни мотивтерін қалыптастыру үшін олар туралы түсінік болуы керек. Нақты жеке адамның мотивациялық саласында не жатқанын білу керек, қандай педагогикалық шаралар қолдану керек, оқушының жеке бастық белсменділігі туралы мәселелерді шешу керек [10].
Қазіргі кездегі зерттеулер жоғарғы сынып оқушыларына кәсіби бағдар беру арқылы кәсіби бағыттылықты қалыптастыруда олардың мамандық таңдауындағы мотивтер тобын бөліп көрсетеді.
1. Болашақ кәсіби іс-әрекет мазмұнымен байланысты, оның әлеуметтік мәнін саналы түрде түсіну, болашақ іс-әрекетке берілгендігімен және кәсіби бағыттылығының қалыптасқандығын сипаттайтын мотивтер.
2. Берілген мамандықты игеруге маңызды, бірақ кәсіби бағыттылықтыңжоғары деңгейде дамуын көрсетпейтін, оның орташа қалыптасуын сипаттайтын мотивтер.
3. Кәсіби бағыттылығы қалыптаспаған, жаңаша немесе кездейсоқ мотивтер.
Оқушының жеке басының кәсіби бағыттылығытың құрамында мотивациялық сферасынан басқа да маңызды болап табылатын эмоциялық-еріктік және танымдық сфераларын бөліп қарастыру қажет.
Кәсіби бағыттылықтың эмоциялық-еріктік компоненті, ең алдымен, болашақ мамандыққа деген эмоциялық қатынасынан, мамандыққа қанағаттануынан, мамандыққа даярлануынан көрінеді.
Кәсіби бағыттылықтың танымдық компоненті іс-әрекет объектісіне бағыттылығына, өзінің болашақ кәсіби және қазіргі оқу іс-әрекетінің маңызы мен қажеттілігін саналы түрде түсіндіруіне байланысты.
Белгілі бір мамандық туралы хабардар болу деңгейінен, оқушылардың кәсіби жоспарларынан, таңдалатын мамандықтың маңыздылығын түсіну деңгейінен, болашақ кәсіби іс-әрекетке дайындық кезеңінде салалы пәндерді оқу мақсатын түсінуінен көрінеді. Осы бағыттағы зерттеулердің бірқатары кәсіби бағыттылықтың негізгі компоненттерінің бірі ретінде сәйкес объектілер мен құбылыстарға қатысты психологиялық белсенділікті тудыратын кәсіби қызығушылықтың маңызына көңіл бөледі.
В.С. Леднев жеке адам құрылымының түрлі теорияларын салыстыру негізінде маңызды компоненттердің бірі ретінде білім, іскерлік пен дағдыны бөліп көрсеті керек деп көрсетеді.
А.Б.Каганов бұл пікірді қоштай келіп, оларды кәсіби бағыттылықтың дамуының іргетасы деп бағалайды.
Кәсіби қызығу жеке адамдық қасиеттер тобына кіреді, олардың негізгі қасиеттері - жеке адамның оқу-танымдық және кәсіби-еңбектік іс-әрекетіне итермелейтін белсенділік туғызатын функция. Кәсіби қызығулардың пайда болуы және дамуы танымдық әдістермен бірге жеке адамның эмоциялық және еріктік процестерінің бар екенін де көрсетеді. Яғни, кәсіби қызығу оқушының сабақ және сабақтан тыс әрекетіне де эмоциялық түр беру керек.
Кәсіби бағыттылықтың барлық құрылымдық компоненттері - қажеттіліктер де, мотивтер де, қызығулар да бір-бірімен тығыз байланысты және өзара бір-біріне тәуелді. Қажеттіліктер кез-келген іс-әрекеттің бастапқы кезеңінде болады. Ізденіс іс-әрекеттің нәтижесінде "заттанады", ал қабылданатын зат өзінің итермелегіштік және бағытталғыштық әрекеттік функциясына ие болады, яғни мотивке айналады.
Кәсіби бағыттылық құрамы мен құрылысын зерттеп, осы мәселеге деген түрлі көзқарастарды талдау, эмпирикалық зерттеу жұмыстарын саралағанда "оқушылардың кәсіби бағыттылығы" ұжымдық анықтамасын көруге болады [11].
Ол мектеп бітірушілердің ойдағыдай кәсіби айқындауын қамтамасыз ететін интегралды динамикалық қасиет, оның негізін болашақ мамандардың әрқайсысында кәсіби білімдерін жетілдіруге, үздіксіз кәсіби дамуға өз бетінше ұмтылуына дағдыландыру мақсатымен оқу тәрбие процесінде қанағаттандырылатын қажеттіліктер, мотивтер, қызығулар мен білім, іскерлік дағдылар жүйесін құрайды. Жоғарғы сынып оқушыларының саналы түрде мамандық таңдауын мотивтейтін өз кәсіби қызығуларын түсінуі, мақсаттарын іске асыру ұшін саналы мақсат қойып, іс-әрекетін жоспарлауы кәсіби бағыт қалыптастыруының маңызды факторы болып табылады. Жоғарыда айтылған жәйттардың барлығы да отандық ғалымдардың көпжылдық қажырлы еңбектері мен зерттеулерінің нәтижесінде жасалған ғылыми тұжырымдамалар.
Ал, енді өзімізге келер болсақ, мамандықты дұрыс таңдау - адам өміріне маңызы туралы мәселелер ежелден-ақ Шығыстың, Орта Азияның ұлы ойшылдары мен ағартушы ғалымдарын (әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашғари, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин) замандастарымыздың, ұлы зиялылары Ж.Аймауытұлы, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов, М.Жұмабаев, С.Торайғыров, т.б. ерекше толғандырған. Ұлы бабамыз әл-Фараби: "Ізгі және қасиетті жұмыс істеген адам басқа адамнан жоғары тұруы керек", - десе, осы ойды "түсіне қарама, ісіне қара" - деп түркі халықтарынан шыққан ғалым М.Қашғари жалғастырады. Халықтың болашаға білімде екендігін Шығыс ғалымдары ертеден түсінген.
Ж.Баласағұн: "Бар ізгілік тек білімнен ашылар, біліммен аспанға жол салынар", - десе, бабаларымыздың асыл мұраларынан сусындаған ұлы Абай: "Ғылым таппай мақтанба, орын таппай баптанба", - деп, әрбір адам өз мүмкіндіктері мен білім, қабілеттіліктеріне сай өмірдегі өз орнын табады.
Ғасырлар өткен сайын ұрпақ тәрбиесі туралы өзекті ойлар өз жалғасын тауып, ғалымдар еңбектерінде айрықша орын алады.
Қазақстан мектептері мен оқу орындарындағы кәсіптік бағдар беру мәселесіне көңіл аударып, зерттеу жүргізіп, еңбектер жазған ғалымдардың көшбастаушысы, бес арыстың бірі - Ж.Аймауытұлы болса, С.Мұқанов, Т.Тәжібаев, М.Құдайқұлова, Л.Х.Мәжитова, Ж.Түрікпенұлы, А.П.Сейтешов сынды ғалымдарымыздың осы саладағы зерттеулері жалпы тұлға құрылымындағы кәсіби бағыттылық, мамандық таңдау мен кәсіби бейімделі мәселелеріне арналған. Аталмыш еңбектердің кәсіби бағыттылық проблемаларын шешуде өзіндік ғылыми және практикалық маңыздылығы жоғары болып табылады. Дегенмен, біз өзіміздің магистрлік жұмысымызда қазақ зиялыларының ішінде Ж.Аймауытұлының бұл бағытта жазылған еңбектерінің еліміздің болашақ ұрпақтары үшін қашан да өз теориялық құндылығы мен тәжірибелік маңыздылығы ұшан-теңіз екендігіне көз жеткізгендей болдық. Жұмысымыздың келеі тарауында Ж.Аймауытұлының "Жан жүйесі және өнер таңдау" деген еңбегінен көптеген деректер мен тұжырымдамаларды кездестіруге болады.
Сонымен бірге, біз Ж.Аймауытұлының аталмыш еңбегіндегі кәсіптік бағдар, өнер таңдау, мамандыққа сай қасиет, сапалар туралы шетелдік ғылымдар тәжірибесі мен өзіндік пайымдаулары салыстырмалы берілген теориялық маңызы зор мәселелеріне толығырақ тоқталмақпыз. Автордың 1926 жылы жарық көрген "Жан жүйесі және өнер таңдау" деген еңбегінің беташарының "Неге арналсаң, соны істе!" деп бастауының өзі оның бұл мәселедегі басты ғылыми позициясын анықтайды.
Ж.Аймауытұлының пікірінше, әлеумет тұрмысындағы зор кемшіліктердің бірі - әлеуметтің әр мүшесі әр адамның "өз орнында" қызмет етпеуі. Адам іштен туғаннан-ақ белгілі бір өнерге, қызметке икем болып туады. Басқаша айтқанда, әр адамда бір нәрсеге талап, ыңғай, қабілет, яғни зеректік болады. Кім де кім өзіне біткен ыңғайына қарай өз жолымен жүріп қызмет етсе, өзіне де, әлеуметке де үлкен пайда келтірмек. "Өз орнында" істеген адамның жұмысы да өнімді, берекелі болмақ. Қайғы сол: өз жолын адаспай тауып алатын адамдар сирек кездеседі. Адамның көбі өмір бойы өз соқпағын таппай, сенделумен күн кешеді. Өз жолымен қызмет істемеген адамның жұмысы берекесіз болғаны өз алдына, ондай адам ісіне көңілі жарымағандықтан, өмірге, тағдырға налып, зорланып, бақытсыз ғұммыр кешеді. Міне, адамның кәсіби бағыттылығы мен мамандық таңдауының өзара қатынас, байланысын түсіндірудегі ғалым пікірлерінің өз заманындағы ғылым даму аясынан анағұрлым озық тұрғанына жоғарыда келтірілген пайымдаулары куә болатыны сөзсіз. Сонымен қатар, әркімнің өз орнында жұмыс жасауының қоғам дамуына әсерін былайша тұжырымдайды: "Әр өнер, әр қызмет мемлекетке, әлеуметке керек. Әлеумет те, мемлекет те, әр адамның еңбегінің берекелі болуын тілейді. Неғұрлым әр мүшеснің еңбегі жемісті болса, соғұрлым әлеумет тұрмысы да тез оңалмақ. Әр адамның еңбегі қашан жемісті болмақ? Әркім "өз орнында" жұмыс істегенде. Олай болса, бұл негізгі мәселе." [12].
Қоғам мен жеке адамның кәсіби қатынасы мен маңыздылығын бұдан артық сипаттау мүмкін емес.
Ж.Аймауытұлы өз еңбегінде адамның өмірлік жолы, кәсіп таңдау қиындықтары мәселелеріне де зор көңіл бөледі. Бұл ретте оның "Бұл қиындықтар әсіресе жастардың басында: олар тәжірибесіз, ойлары құбылмалы, толқымалы, сондықтан өзін сынай алмайды... жастар тоқсан жолдың торабында, қай жолға түсерін білмей, қиналады. Егер жазатайым болып, теріс жолға түсіп кетсе, өмірі өкініші кетпейді", - деген пікірінің маңызы зор болып табылады. Автордың еңбектерінің біздің зерттеу қызығушылығын тудырған тағы бір тұсы - оның өз заманындағы шетелдік және кеңестік ғалымдар мен зерттеу мекемелерінде жүргізілген зерттеулерге жан-жақты тоқталып, жан-жақты талдауы болып табылады. Ол жастардың қызмет таңдауына сыртқы жағдайлардың әсері туралы пікірлерін Маструков деген ғалымның жүргізген нақты эмпирикалық зерттеулерімен ұщтастырады. Бұл ғалым жинаған мәліметтер бойынша: "Тілеген оқуға түсуге сыртқы шарттар бөгет ететін шәкірттер саны 50%, оқушының өзінен болатын себептен оқи алмайтындар саны 30% екен. Белгілі қызмет таңдауды тілегендер 40% құрайтың болып шыққан. Өзгелері қандай өнерді таңдауды ойлайды, яғни өздері де білмейді екен. Келешекте кім болуды арман етеді деп қарағанда, арман еткен өміріне азды-көпті қабілеті барлар 29%, күшті қабілеті барлар 14%, икемділігі барлар 29%, мұратына жетуге анық тілгі барлар 4%, еш икемділігі жоқ деушілер 6%, ал 6% өздерінің икемділігінің бар не жоғын өздері де білмейді, ал 11% икемділіктің не екендігінен хабары да жоқ".
Автор осы тәріздес зерттеу мәселелеріне терең бойлай отырып, мынадай тұжырымға келеді: "Бұл қиын мәселені шешуге ұйымдасқан көмек керек. Өмірде адасқандарға жол нұсқау керек. Жол нұсқаушы кім болмақ? Бұл міндетті мойнына алатын мектеп, бұл мәселені шешетін жол жүйесі (психология) болуы керек". Міне, еліміздегі қазіргідей ғылым мен техника дамыған, ғылымның біршама қарқында дамыған кезеңінің өзінде ғылым алдында осы өмірлік мәселелердің үнемі бой көтеріп отыруының негізі - қоғам мен ғылымда тұлға мәселесінің өзектілігінің, өміршеңдігін көрсетсе керек [13].
Ал, Ж.Аймауытұлының қоғамдағы тұлға мәселесін өзектендіруі, қоғам мен тұлға қатынасы, кәсіби бағыттылық пен мамандық таңдау мәселелеріне зерделі көзқарасы және оны шешудегі жалғыз дұрыс жолды психология мектебіне сүйенген мектептегі кәсіби бағдардың ұтымды жолға қойылды деп түсінуіоның теориялық және мазмұнының қоғаммен бірге дамитын әрі өз маңызын еш уақытта жоғалтпайтын өміршеңдігінің дәлелі екені даусыз. Ол өз еңбектерінде мамандық таңдау, кәсіби бағдар беру және кәсіби икемділік мәселелері туралы шетел ғалымдарының деректеріне сүйенеді. Олардың қатарында жапон ғалымы Оствальд, америка ғалымы, профессор Т. Парсонс, Англия, Германия, Шотландия психологтарының зерттеулерінің мәліметтері үлкен орын алады.
Авторды осы аталған зерттеулердің маңызына түсініп, терең де жан-жақты салыстырмалы таңдау арқылы бағалау және оны сол кездегі еліміздің білім беру жүйесіндегі шарттармен ұштастыра білуі оның сол кездегі әлемдік психология ғылымының бағыт-бағдарын айқын сезіну мен теориялық білім, дүниетанымдық аясының кеңдігін көрсетеді.
Сонымен қатар, автор мектептегі кәсіби бағдар беру жұмысының қолданбалық сипатына зор көңіл бөлгені байқалады. Оған дәлел оның кәсіби бағдардың жүйелі бағдарламасы мен оны оқушыным жас ерекшелігін ескере отырып, бірнеше жылдың ішінде жүргізілуге тиіс шаралардың толық жүйесін жасауы. Автордың пайымдауынша, шәкіртпен әңгімелесу белгілі бір жүйемен жүруі керек, бірнеше жылдың ішінде бірқатар жұмыстар жасалуы керек. Ол әңгімелер үш турлі мақсат көздеуі керек.
1. Барлық өнер, кәсіп туралы шәкірттердің мағлұматын білу;
2. Өнер, кәсіп жүзіндегі оның көздеген арманын табу.
3. Шәкірттің мектептен шыққан соңғы өмір жүзінде істелетін қызметтік тағайындау.
Алғашқы екі мәселе екінші сыныптан бастап, жыл сайын қозғалып отыруы керек. Ал соңғы мәселені мектепті бітіретін кезде қою керек. Балаға мәслихат берместен бұрын, берген соң да қандай өнерді таңдайтындығын білу дұрыс, сондай ұзақ бақылау қызмет арманның орнықты, негізді екенін білуге мүмкіндік береді. Және ол арманның мектептен шыққан соңғы өмір жүзіндегі қызметімен үйлесетіндегін ашар еді [14].
Ж.Аймауытұлыныңмектепоқушыларынакәс ібибағдарберужайлыайтқанпікірлеріні ңқазіргітаңдағыкәсібибағыттылықтықа лыптастыруменкәсібибағдарберудегіжа лпыбілімберетінортамектептердіңнегі згіміндеттеріменбағдармаларыментығы зұштасатындығынкөругеболады.
Қазіргі кезде де ғылыми-психологиялық зерттеулерде кәсіби бағыттылықты қалыптастыру проблемасы қарқанды түрде қарастырылуда. Жеке адамның әлеуметтік қасиеті ретінде кәсіби бағыттылықты қалыптастыруда, оқушыларды мамандықты таңдауға дайындаудың жалпы процесінде басты орын алады және жалпы білім беретін мектептердің жоғарғы сынып оқушыларына кәсіптік бағдар бері жұмысының іргетастық негізі болып табылады.
Еліміздегі кәсіби бағыттылық мәселесі бойынша жүргізілген зерттеулер, жинақталған тәжірибе мен жарық көрген жұмыстардың молдығына қарамастан, кәсіби бағыттылық принципі мектепте оқушыларды еңбекке даярлау мен кәсіптік бағдарлау арқылы іске асырылып жүргеніне қарамастан бұл мәселе жалпы білім беретін мектептердің педагогикалық жүйесінде өз шешімін толығымен тапты деп айтуға болмайды.
Осы орайда жоғарғы сынып оқушыларына кәсіби бағдар бере отырып, олардың жеке адамдық құрылымындағы кәсіби бағыттылығын ұтымды қалыптастырумәселесі бірінші кезектік маңызға ие болып отыр.
Біз өзіміздің магистрлік зерттеу жұмысымыздың теориялық бөлімінің бірінші тарауында жалпы психология ғылымындағы отандық және қазақстандық ғалымдардың кәсіби бағыттылық мәселесі және оның жеке адам бойында дұрыс қалыптастырудың маңызды жағдайлары туралы жүргізілген зерттеулері мен теориялық тұжырымдамаларға мүмкіндігімізше шолу жасауға тырыстық.
Бұл жұмыстың мазмұны жеке адамнаң психофизиологиялық қасиеттерін жан-жақты зерттеп келесі компоненттер бойынша мағлұмат алудан тұрады:
- мінез-құлқының жеке-даралық ерекшеліктерін анықтау;
- жүйке қызметінің жеке-даралық ерекшеліктерін анықтау;
- қызығушылығы, бейімділігі, қабілеті, кәсіби ниеттері туралы мағлұматтар алу;
- құндылық бағдарлануы;
- білімі, іскерлігі және дағдалары [15].
Кәсіби бағдарлауды жүргізуге негіз болатын идеялар жастарға білім беру тұжырымдамасында анықталады. Біздің мектеп тұжырымдамасында кәсіби бағдарлау идеясы әр адамға мамандықты дұрыс таңдауға қажетті қабілеттері мен қызығушылығын анықтауды ұйымдастыру. Әдіснамалық сипатта бұл проблема оқушылардың өмірлік және кәсіби бағдарлау жұмысын жүргізудің даралық ұстанымы жатады. Бұл ұстаным бойынша оқушылардың өмірлік және кәсіби жоспарларына байланысты топтау арқылы, сыныптастыру жұмысын жүргізу негізінде оларға бағдар беру программасы анықталады.
Кәсіби бағдарлау жұмысын негізгі екі кезеңге бөліп қарастыруға болады.
Біріші кезең - әлеуметтік-кәсіби бағдарлау. Бұл кезеңде балаларға жалпы мамандық, мамандық бойынша қызмет атқару, табыс көзі, мамандық шеберлік және сондай жалпы мағлұматтар беріледі. Бұл кезеңнің міндеттері:
- мамандақ туралы жалпы ұғымды меңгерту, мамандықтар әлеміне саяқат жасау арқыла баланың мағлұматтылығын қалыптастыру;
- шебер адамдардың құрметке бөленетінін, олар материалдық және рухани байлыққа өз шеберлігі арқылы жеткендіктерін көрсету;
- мемелкеттің әлеуметтік-экономикалық даму тенденциясына байланысты ңандай мамандықтардың болашағы мол деп болжамдауға болатындығын көрсету;
Туыстарының, таныстарының, достарының мамандықтарын, олардың перспективасын көрсету;
- еңбектің шығармашылық сипатымен таныстыру;
- еңбек романтикасы туралы мағлұмат беру;
- еңбектің материалдық және рухани байлықтың көзі екенін көрсету.
Осылайша еңбек, кәсіби әрекеттің өзі құндылық екенін айқындап, әрбір жеке адамның мамандықты дұрыс таңдап өмірдегі өз орнын табуға ұмтылылысы болғанда ғана оның қызығушылығы одан әрі дамып, мәртебесі өсіп, жоғары мансаптық орынға ие болуына мүмкіндік туады. Мамандыққа қызығушылығы бар адамға оны толық және сапалы меңгеруге жол ашылады[30].
Кәсіби бағдар беру жұмысын ұйымдастыруда құндылықтардың қалыптасуына үлкен әсерін тигізетін нәрсе -- мотивтер екенін ескеру қажет. Мамандықтарды таңдау мотивтерін алты топқа бөлуге болады:
- жалпы мотивировка;
- мамандықтың романтикасы;
- танымдық сипатындағы мотивтер;
- қоғамдық мәні бар мамандық таңдау мотиві;
- беделге, үлгіге сүйену;
- мотивацияланбаған таңдау.
Барлық мотивтері сипаты бойынша төрт топқа бөлеміз: а) нақты еңбекке бағытталған, мақсаты анықталған, дәлелге негізделген мотивтер; б) нақты емес, жеткіліксіз себептестірілген мотивациялар; в) сенімсіз, негізсіз мотивациялар; г) ешқандай негізі жоқ мотивациялар.
Өзінің қажеттілігін қанағаттандыруға ұмтыла отырып, адам өз алдына нақты бір мақсат қояды, бірақ бұл мақсат өз бетімен жүрмейді, ол адамның бағыттылығымен тығыз байланысты жүреді де оның барлық іс-әрекеттерінің бағдарламасын болжамдайды. Қажеттіліктерді, қызығушылықтарды қанағаттандыру, мақсатын жүзеге асыру нақты бір мәселелерді шешусіз, сәйкесінеше жұмысты орындаусыз мүмкін емес. Сондықтан әрбір жағдайда адам объект, құбылыс немесе іс-әрекет түрлерін таңдайды. Осылайша таңдау жеке адамның қажеттілігін өтейді.
Мамандық таңдау мотивтерін анықтауға арналған көптеген әдістемелер бар. Оларды қолданып зерттеу жүргізу нәтижесінде балалардың мектеп бітіру шағында мотивациялық сферасы өте нашар көрініс беретіндігі анықталған. Бұл жағдай мектеп түлектерінің қалаулары анықталмастан, болашақ өмір жолын анықтауға өздері үлес қосуға шамасы келмейтіндігін көрсетіп отыр [16].
Жеке адамның басқа психикалық қасиеттері де өзара тығыз байланыста болады. Осы байланыстылықты былайша көрсетуге болады: қажеттіліктер - қызығушылықтар - объективті құндылықтар -- мотивтер - мақсат -- таңдау.
Психологияда темпераментті деп адамның психикалық процестерінің динамикасын анықтайтын қасиетті айтады. Темпераменттің табиғатын И.П.Павлов зерттеген. Оның ілімі бойынша жүйке жүйесінің негізгі қасиеттері - қозу мен тежелудің жүру күші, олардың алмасуы, динамикасы. Темперамент олардың тек қана біреуіне тәуелді болмайды, олардың үйлесімділігіне тәуелді. Бұл үйлесімділікті И.П.Павлов жүйке қызметтерінің түрлері деп атаған. Неміс ғалымы И.Канттың сыныптастыруы бойынша темперамент төрт типке бөлінген. Кант берген типологияны Павловтың сипаттамаларымен толықтырып, қазіргі кездегі психологияда ең кең қолданылыатын сыныптастыру негізінде темперамент типтері холерик, сангвиник, флегматик, меланхолик деп бөледі.
1 - холерик. Бұл темперамент өкілдерінің жүйке процестері күшті жүреді, барлық іс-әрекеттерге белсенді кіріседі де шалағай орындап тастайды, сапаға терең үңілмейді, қозу процесі күшті және басым болғандықтықтан олар көп жерде ұшқалақтық көрсетеді, жаңалықты қуанышпен қолдайды, тәуекелге барғыш, ұрысқақ, кек сақтамайды, жүріс-тұрысы үйлесімсіз.
2 - сангвиник. Сангвиниктердің жүйке процестері күшті жүреді, қозу мен тежелу процестері тепе тең, жеңіл алмасады, іскер, сөзшең, адамдармен тіл табысқаш, барлық әрекетке ынтамен бастайды, бірақ қазағушылығы тез басылады, барлық жұмысты қызықты және қызықсыз деп бөледі, икемделгіш.
3 - флегматик. Флегматиктердің жүйке процестері күшті жүреді, байсалды, барлық нәрсені ойланып, асықпай сапалы орындайды, сыйысымды, тіл табысқыш, ашушаң емес, жай қимылдайды.
4 - меланхолик. Меланхоликтердің жүйке процестері баяу жүреді, салмақты, қозу және тежелі процестері жай алмасады, үйреншікті жерде іскерлік, ашық-жарқындық көрсетеді, жаңалықтан қорқады, сасқалақ, кейде ұстамалы [17].
Темперамент ерекшеліктерін диагностикалауға Айзенк, Стреляу тестерінен кеңінен қолданады. Осы әдістемелерді қолдану арқылы тек темперамент типі анықталып қана қоймастан, сонымен қатар балалардың экстраверсия-интроверсияның қайсысына жақын екені анықталып, невротизмнің байқалатындығы да диагнотикаланады.
Адамның темпераменті таза бір типте болуы сирек кездеседі. Көбінесе темперамент бірнеше түрінің қосындысы болып келеді. Сондықтан темпераментті зерттеу нәтижесінде доминанта көрсеткіші темпераменттің қай типінен екенін анықтап, қосалқы көрініс берген типтердің де мінездемесіне үлкен көңіл аударған дұрыс болады. Темперамент типін анықтау негізінде балаларға олардың жүйке процестерінің күшті және әлсіз, теріс көрсеткіштерін анықтап беріп, өзін-өзі тәрбиелеу барысында теріс көрсеткіштерінің әсерін төмендету қажет екені түсіндіріледі.
Сондай-ақ жеке адамның даралық ерекшеліктеріне мінез-құлық жатады. Психологияда мінез-құлық ерекшеліктерін келесі төрт көрсеткіштермен бағалайды:
- ұжымға және басқа адамдарға деген қатынасы, сыйласуы, сыйысымдылығы;
- еңбекке деген қатынасы, еңбеккерлігі, шыдамдылығы, табыскерлігі;
- заттарға деген қатынасы, мұқияттылығы, үнемділігі, пысықтығы немесе салақтығы, ықтиярлы немесе ықтиятсыз дығы;
- өзіне деген көзқарасы, өзін-өзі жақсы көруі, көкіректігі, мақтаншақтығы, атақ құмарлығы.
Адамның мінезі кезкелген қасиеттердің кездейсоқ жиынтығы емес. Мінездің жеке көрсеткіштері бір-бірімен тығыз байланыста болып бір тұтастық құрады. Мінездің барлық көрсеткіштері және темперамент ерекшеліктері біріне бірі тәуелді байланыста. Дегенмен, темпераментті өзгертуге болмайды, ал мінез-құлық көріністері тәрбиеленеді, оны адам өзін-өзі тәрбиелеу барсында жетілдіруге болады.
Кәсіби бағдар беру және кәсіби таңдалу барысында осы және тағы басқа жекелік ерекшеліктер талданады. Жекелік психикалық қасиеттерді диагностикалау әдіс-тәсілдері көп мөлшерде қалыптасқан. Олардың көмегімен барлық психикалық ңасиеттерді жан-жақты талдап шығуға мүмкіндіктер мол [18].
Мінез-құлық ерекшеліктерін анықтауға арналған әдістемелер ішінде Филипс жасаған оқушылардың мектептегі мазасыздану деңгейін анықтау тесті, Шмишектің мінез акцентуациясын анықтау әдістемесі, бала агрессиясын зерттеуге арналған Басса-Даркидің тесті тағы сол сияқты бірнеше әдістемелерді қолданып, әр адамның мінез ерекшеліктерін толық және жан-жақты бағалап шығуға мүмкіндік береді. Бала агрессиясын зерттеушілер оған әр түрлі анықтамалар береді. Бала агрессиясын зерттеушілер оған әр түрлі анықтама береді. Біреулері ол адамның қоршаған орта құбылыстарынан өзін қорғауға арналған түқым қуалаушылыққа негізделген қасиет деп көрсетсе (Лоренд, Анри), екіншілері жетекші роль атқаруға бағытталған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: 10 сынып оқушыларына кәсіби бағдар берудің психологиялық негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. КӘСІБИ БАҒДАР БЕРУДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Оқушыларды мамандықты таңдауға даярлаудыңпсихологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2. Кәсіби бағдар беруде жеткіншектердің жас ерекшеліктерін ескеру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
1.3. Кәсіби бағдар беру жүйесінде оқушылардың тұлғалық ерекшеліктерін ескерту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
ІІ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ МАМАНДЫҚҚА ИКЕМДІЛІГІН АНЫҚТАУЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
2.1. Кәсіби бағдар беру барысында оқушылардың жекелік қасиеттерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Зерттеу әдістемелерінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Эспериментік зерттеу барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4. Зеттеу мәліметтерінің сапалық психологиялық талдауы ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Бүгінгі таңда қоғам алдына қойылған негізгі міндеттердің бірі жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру. Психологиялық қызметтің міндеттерінің бірі - оқушылардың әр түрлі мамандықтарға икемділігін анықтау негізінде олардың болашақта тиімді қызмет атқару саласын таңдап алуға көмек көрсету. Бұл проблеманы жан-жақты зерттеу XIX ғасырда басталып көптеген ғалым психологтар оның әр түрлі аспектілерін зерттеді. Қазіргі жаңа кезеңдерде ғылымдар жүйесінде, кәсіби өзіндік анықталу мәселесін зерттеу өзектілігі қоғам талаптарына орай еңбек сипаты мен мазмұнының аумақты, жылдам өзгеруіне байланысты кәсіби бағдар мен мамандық таңдауға психологиялық дайындықты қалыптастырудың теориялық және әдіснамалық өңдеулерін жүзеге асыру мәнді сұрақтардың бірі. Кәсіби бағдарлану мен кәсіби анықталу, соған байланысты іс-әрекетті саналы өзіндік реттеу мәселелерінде дәстүрлі және диагностикалық зерттеуді қолдану, психологиялық, педагогикалық, практикалық кеңес беруді, мамандыққа дайындауды, еңбек субьектісі ретінде болашаққа бағыт бағдар беруді кеңінен қолдануды күшейтіп негіздейді[1].
Қазіргі қоғамда жоғарғы сынып оқушыларының кәсіби іс-әрекет пен мамандық таңдауға саналы дайындығының ішкі субьективті факторын зерттеу қажеттілігі психология ғылымы үшін әрқашан маңызды болып табылады.
Алайда, кәсіби бағдарлану жүйесінің білімдер сферасында жетіспей жатқан жастарының бірі оқушылардың ішкі әлемін, олардың қызығуын, білімділігін, қабілеттерін зерттеу және өзіндік бағалауларын, мамандық таңдауға байланысты зерттеу мәселелері әлі де жеткіліксіз. Сондықтан да біздің зерттеудің негізгі мәселесі, кәсіби өзіндік анықталу процесіндегі тұлғаның іс-әрекетті психикалық өзіндік реттеу жүйелерінің қалыптасу ерекшеліктері, тұлғаның кәсіби өзіндік анықталуының позитивті жақтарын дұрыс ашып көрсете алады.
Алғашқылардың бірі ретінде оқушылардың мамандық таңдау себептерін арнайы зерттеген Петербург университетінің профессоры Н.И.Кареев болды. Оның жұмыстарында жастардың мамандық таңдаудағы түсініктері төмен, және олар болашақ мамандықтың айналасындағы адамдардың ақылымен таңдайды деп көрсетілген. Мамандық таңдау себептерін тереңнен зерттеген Н.А.Рыбников болды, ол себептерді дифференциалды қарастырды, яғни жасына, жынысына, тұрмыс жағдайына, ата-анасының мамандығына т.б. байланысты.
И.В.Дубровина болса жасөспірім кезеңдегі негізгі психологиялық өзгеріс өзін-өзі анықтау емес, сол өзін-өзі анықтауға психологиялық дайындық деп есептейді. Мұндағы өзін-өзі анықтауға психологиялық дайындық дегеніміз:
Сана сезімінің жоғарғы дәрежеде қалыптасуы;
Тұлғалық қажеттіліктің дамуы;
Жоғарғы сынып оқушыларының әрқайсысының өзіндік қызығушылығымен қол жетерлік табыстары.
Қазіргі жағдайда өзін-өзі анықтау мәселесін мамандықталған өзін-өзі анықтаусыз толық деп айту қиын. Өзін-өзі анықтау мәселесіндегі барлық сұрақтарішінде психологияда мамандықталған өзін-өзі анқтауда толық жауаптар берілген С.П.Крягже алғашқы этапта мамандықталған өзін-өзі анықтау екі түрге бөлінеді деп көрсетеді, яғни белгілі мамандық таңдау немесе мамандырылған мектеп таңдау[2].
С.Л.Рубинштейн бойынша өзіндік анықталу сыртқы себептің ішкі әсерге байланысты болып табылады. Сыртқы себептелу сыртқы детерминация әлеуметтік шарт, жеке тұлғаның әлеуметтік детерминациясын анықтайды. Бұл жағдайда жеке анықтама жеке детерминация болып табылады.
Сондай-ақ, Л.И.Божович жұмыстары да өзін-өзі анықтауға психологиялық анықтама береді. Біріншіден, өзін-өзі анықтау қажеттілігі онтогенез өзегінде яғни жасөспірім кезеңі мен жастық шақ кезеңінде пайда болады. Екіншіден, өзін-өзі анықтау қажеттілігі тұлғаның өзі және айналасы туралы түсінігін жүйелеу ретінде қарастырылады. Үшіншіден, өзін-өзі анықтау болашақта мамандық таңдауға байланысты. Осылайша, Л.И.Божович өзін-өзі анықтауда екі жақтылықты көрсетеді, бір жағынан ол мамандық таңдауда, болашағын жоспарлауда қажет болса, екінші жағынан өзінің өмір сүру мағынасын іздеу болып табылады.
Оқушылардың жас ерекшелігіне қарай және олардың кәсіби қызығушылығының қалыптасу дәрежесіне қарай, өмірлік жоспары мен үлгерім дәрежесіне қарай дифференциалды және жеке қатынас болып табылады. Оқушыларды топқа дифференциалды түрде бөлу әр топтың мамандық таңдаудағы әсер ету жағдайларын толық әрі нақты анықтауға мүмкіндік береді, яғни бір топқа әсер ету жағдайлары нәтижелі болса, келесі бір топқа нәтижесіз болуы мүмкін. Сондай-ақ дифференциация жеке қатынастың іске асуына жағдай туғызады.
Кәсіптік бағдардың фундаменталды сұрағы және оқушылардың кәсіби дайындығы туралы П.Р.Атутова, С.Я.Батышева, В.А.Полякова, А.Д.Сазонова, М.Н.Скаткина, Н.Н.Чистякова, және т.б. еңбектерінде дәлелденді. Кәсіби бағдардың әдістемелік мәселелері А.В.Ботякова, А.Е.Голомшток, Л.А.Йовайши, Е.А.Климов, П.А.Шавир және т.б.еңбектерінде жарық көрді. Оқушыларда кәсіби қызығушылықтың және ниеттердің қалыптасу мәселесі, мамандықты таңдау мотивтері мына ғалымдардың еңбектерінде өз бейнелерін тапты: М.А.Весна, А.Л.Михащенко, Б.А.Федоришина және т.б. Қазіргі уақытта көптеген жеткіншектер 14-17 жастағы өздерінің алғашқы кәсіби таңдауларын жасайды,содан олардың келесідей еңбекке деген қарым-қатынасы тәуелді болуы мүмкін[3].
Жалпы білім беретін мектептерде жоғарғы сынып оқушыларының кәсіптік бағдарын бақылау, болжау және түзетулер енгізу Республикадағы нарықтық қатынастарды реттейді оқушылардың мамандықты дұрыс таңдауына және қазіргі кездегі еңбек ресурстарындағы өнімді күштерді айқындайтын болады.
Қоғамдағы қайта дайындау міндетті түрде жастардың еңбекке деген мотивациясын, болашақ іскерлігін таңдауын өзгертеді. Сонымен қатар қазіргі таңдағы қатынастар олардың кәсіптік-квалификациялық құрылымдарының өзгеруіне басты себепкер болады.
Бүгінгі таңда қоғам алдына қойылған негізгі міндеттердің бірі жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру. Қазіргі жаңа кезеңдерде ғылымдар жүйесінде, кәсіби өзіндік анықталу мәселесін зерттеу өзектілігі қоғам талаптарына орай еңбек сипаты мен мазмұнының аумақты, жылдам өзгеруіне байланысты кәсіби бағдар мен мамандық таңдауға психологиялық дайындықты қалыптастырудың теориялық және әдіснамалық өңдеулерін жүзеге асыру мәнді сұрақтардың бірі. Кәсіби бағдарлану мен кәсіби анықталу, соған байланысты іс-әрекетті саналы өзіндік реттеу мәселелерінде дәстүрлі және диагностикалық зерттеуді қолдану, психологиялық, педагогикалық, практикалық кеңес беруді, мамандыққа дайындауды, еңбек субьектісі ретінде болашаққа бағыт-бағдар беруді кеңінен қолдануды күшейтіп негіздейді.
Қазіргі қоғамда жоғарғы сынып оқушыларының кәсіби іс-әрекет пен мамандық таңдауға саналы дайындығының ішкі субьективті факторын зерттеу қажеттілігі психология ғылымы үшін әрқашан маңызды болып табылады[4].
Кәсіп - (профессия-латын тілінен аударғанда professio) адамның білімі туралы тиісті құжаттармен расталған кәсібінің, еңбек қызметінің негізгі түрі.
Бүгінгі заманда кәсіптік білім беру саласында адамның табиғи ерекшеліктеріне сәйкес мыңдаған мамандықтар мен кәсіптерге дайындау кезек күттірмейтін талап. Адам еңбек ету іс-әрекетінде білім мен ептілікті игеру үшін кәсіптік білім беру қажет. Кәсіби білім - қандай да бір кәсіп аясында біліктілік қызметіне қажетті жүйелі білік, дағдыларды игеру процессі, құралы мен нәтижесі, және де сол кәсіби ортаға сай мінез-құлық ережелері мен нормаларды сақтауды қарастырады. Алғашқылардың бірі ретінде оқушылардың мамандық таңдау себептерін арнайы зерттеген Петербург университетінің профессоры Н.И.Кареев болды. Оның жұмыстарында жастардың мамандық таңдаудағы түсініктері төмен, және олар болашақ мамандықтың айналасындағы адамдардың ақылымен таңдайды деп көрсетілген. Мамандық таңдау себептерін тереңнен зерттеген Н.А.Рыбников болды, ол себептерді дифференциалды қарастырды, яғни жасына, жынысына, тұрмыс жағдайына, ата-анасының мамандығына т.б. байланысты.
Қазіргі кезде жеке тұлғаның психофизиологиялық ерекшеліктерін толық және жан-жақты талдап шығуға мүмкіндік бар. Сондықтан мектеп тәжірибесінде мамандыққа баулу және мамандыққа икемділігін анықтап беру жұмысын мектеп психологі жүргізуі керек. Мектептерде психологиялық қызмет ұйымдастырылуына байланысты барлық оқушылардың жеке-даралық ерекшеліктерін, әр баланың қызығушылықтары мен интеллектуалдық қызметке икемділігін, таным процестері мен жекелік қасиеттерін сандық және сапалық жағынан толық бағалап шығуға, баланың психологиялық портретінің ерекшеліктерін жүйелі түрде зерттеуге мүмкіншілік бар. Психологиялық қызмет жоспары бойынша жүйелі түрде жүргізілген зерттеулер нәтижелерін мамандықты саналы таңдап алуға, мамандыққа психологиялық қызмет жоспары бойынша жүйелі түрде жүргізілген зерттеулер нәтижелерін мамандықты саналы таңдап алуға, мамандыққа баулу жұмысы арқылы әр оқушыға тиімді көмек көрсетуге мүмкіншіліктер бар.
Мектеп психологі оқушылардың мамандықтар саласына икемділігін зерттеумен қатар, оларды қазіргі кезде кең тараған мамандықтармен таныстырып, оларды орындау үшін жаңа техниканы және технологияны меңгерудің қажеттілігін, осы проблеманы шешу жолдарын анықтауға ықпал жасайтын іс-шараларды ұйымдастыруы керек. Оқушыларды мамандыққа баулу мәселесі өте актуалды болып отырғанына байланысты біз дипломдық зерттеу тақырыбын Жеткіншектерге мамандық бағдар берудің теориялық және әдістемелік негіздері деп анықтадық.
Зерттеу нысаны: 10 сынып оқушылары.
Зерттеу пәні: 10 сынып оқушыларына кәсіби бағдар берудің психологиялық негіздері .
Зерттеу мақсаты: 10 сынып оқушыларына кәсіби бағдар берудің психологиялық негіздері мәселелерінің , теориялық негіздерін айқындау және тәжірибелік сынақтан өткізу.
Зерттеу міндеттері:
1. 10 сынып оқушыларына кәсіби бағдар берудің психологиялық негіздерін теориялық айқындау.
2. 10 сынып оқушыларына кәсіби бағдар берудің психологиялық негіздерін анықтаудағы әдістемелерді жүйелеу.
Зерттеу жұмысының болжамы: 10 сынып оқушыларына кәсіби бағдар берудің психологиялық негіздерін айқындау және жүйелеу.
Зерттеу базасы: Ақтөбе қаласының № 23 орта мектебі.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі: Бұл проблеманы жан-жақты зерттеу XIX ғасырда басталып көптеген ғалым психологтар оның әр түрлі аспектілерін зерттеді. XX ғасырдың басында В.Вундт, Мюнстерберг, Бине т.б. ғалымдар ұйымдастырған зертханалар зерттелінушілердің психофизиологиялық ерекшеліктерін бағалау арқылы олардың мамандыққа жарамдылығын анықтаған. Бұрынғы кеңес мектептерінде мамандыққа баулу мәселелеріне үлкен көңіл бөліп, көптеген ғалымдар осы проблеманы зерттеуге үлкен үлес қосқан. Ю.В.Большакова, П.П.Блонский, Н.К.Крупская, В.И.Лебедев, Г.Н.Стычинский, В.А.Сухомлинский, Ю.П.Сокольников, Т.Х.Хамракулов. Олар өз зерттеулерінде мамандыққа баулу жұмысының құрылымын, мазмұнын және пайдаланылатын әдіс-тәсілдерді анықтап, мектеп қабырғасында балалармен жүргізілетін мамандыққа икемділігін анықтау жұмыстарының бағдарламасын жасады.
Қазақстанда кәсіби бағдар беру проблемалары педагогика ғылымдарының докторлары, профессор Ж.Аймауытұлы, А.П.Сейтешов, Г.А.Уманов, Л.К.Керимов, және олардың шәкірттері жан-жақты зерттеді. Олардың айтуы бойынша кәсіби бағдар беру -психологиялық, педагогикалың және медициналық іс-шаралар жиынтығы болып келеді. А.П.Сейтешов мамандыққа баулу және кәсіби бағдарлау баланың дүниеге көзқарасының қалыптасуына негіз болады деп дәлелдеген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 Кәсіби бағдар берудің психологиялық негіздері
1.1 Оқушыларды мамандықты таңдауға даярлаудың
психологиялық негіздері
Мамандық - рrоfessio - деген фрацуз тілінде ресми түрде жариялаймын деген мағнаны білдіреді. Мамандық бағдар беру - әр адамның жекелік қасиеттеріне, қызығушылығына, қабілетіне, қоғамдық қажеттілікке байланысты мамандық таңдап алуына ықпал жасау.
Мамандықты дұрыс таңдаудың өр адамның өз өмірінде табысты болуына және әлеуметтік ортада барлық қабілетін толық ашуға негіз болатындығын көптеген ғалымдар өз еңбектерінде дәлелдеп шыққан. Мамандыққа бағдарлаудың негізін құрушылар Ф.Гальтон, А.Кершенштейнер, Г.Мюнстерберг, П.П.Блонский, Ю.П.Сокольников, Т.Н.Мальковская, Г.А.Уманов[5]т.б. ғалымдар әлеуметтік-кәсіби бағдарлау идеяларын қалыптастырды. Осы идеяларға сүйене отырып барлық ізгіниетті мемлекеттер өз ұрпақтарын тәрбиелеу барысында оларға кәсіби бағдар беру, кәсіп беру мәселелерін өз халқында қалыптасқан дәстүрлерге сүйене отырып ғылыми негізде шешу жолдарын іздестіруде.
Жалпы білім беру мектептерінің тұжырымдамасында оқушыларды қандай да бір іс-әрекет түріне баулу және әр баланың психофизиологиялық ерекшеліктерін, қабілеті мен білімділігін анықтауға мүмкіндік беру қажет екені анықталған. Бұл мәселені шешу әр мектепте әр түрлі жолдармен жүргізіліп жатыр. Психологиялық қызмет ұйымдастырылған мектептерде балалардың жекелік психикалық қасиеттерін анықтаумен шектелуде. Ал шын мәнінде бұл қызмет көпқырлы және көпсырлы болуға тиісті.
Оқушыларды алдын-ала кәсіби диагностикалаудан өткізу проблемасын зерттеу үшін көптеген арнайы және жалпы диагностикалық әдістемелер жасалған. Оның ішінде Айзенк пен Стреляудың темпераментті өлшеу тестері, Бине-Симон жасаған интеллектуалдық қабілеттілікті анықтау шкаласы, Айзенктің интеллекті зерттеу тестерінің вербалдық, математикалық және техникалық субтестілері, Филипстің баланың мазасыздану деңгейін анықтау тесті, коммикациялық және ұйымдастырушылық қабілетті зерттеу тестері тағы сол сияқты көптеген әдістемелер. Олардың нәтижесін кәсіби бағдарлауда қолдану ережелерін Айзенк, Лемтес т.б. анықтаған.
Жоғарғы сынып оқушыларының кәсіби бағыттылығын қалыптастырудың теориялық негідерін қарастыру барысында болашақ маманның тұлғалық құрылымындағы кәсіби бағыттылығының алғышарттық негізі ретінде кәсіби бағдар беру, оқушылардың кәсіби бағыттылығының қалыптасыру мәселелеріне ерекше көңіл аударылады. Жеке адамның кәсіби бағыттылығының проблемасы қазіргі кездегі психология, педагогика ғылымдарының ең өзекті мәселесіне айналып отыр. Жеке адам құрылысындағы бағыттылық маңызын, оның іс-әрекет деңгейіне әсерін, жеке адамның негізгі қырларының бірі ретіндегі мәні мен динамикасын белсенді зерттеу жалғасуда. Бұл бағыттағы зерттеудің барлығы да өмірлік және кәсіби дұрыс айқындалу мәселесінің маңыздылығынан туындайды.
Психологиялық әдебиеттерде жеке тұлғаның бағыттылығы оның құрылымындағы негізгі компонент түрінде қарастырылады. К.К. Платоновтың пайымдауынша, жеке адамның бірінші құрылымында - бағыттылық қатынастар және моральдық қасиеттер "тұтастай алғанда бағыттылқ иерархия түрінде байланысқан бірнеше форманы қамтиды: бағыттылықтың ең қарапайым формасына дейін шет қалмайды" [6].
В.С. Мерлиннің айтуынша, жеке адам сипаттамасында ең маңыздысы және негізгісі - оның кәсіби бағыттылығы, яғни адам өмірінің жалпы бағыты мен барлық белсенді шығармашылық іс-әрекеті соған байланысты.
В.Г.Леонтьев жеке адамның психологиялық тұжырымдамасын бастаушы мен мақсаттық тұрақты қарым-қатынасын бейнелейтін қажеттіліктер, сенім, мұрат, мотивтермен сипаттайды.
Қазіргі кездегі жеке тұлғаның жалпы бағыттылығы оның бейнесін құрушы фактор ретінде қарастырылатын С.Л. Рубиншттейн, А.И.Леонтьев, Б.Г. Ананьев, К.К. Платонов, т.б. ғылымдардың теорияларын талдай келіп, Б.Ф.Попов былай дейді: "Жеке зерттейтін талдауларының әртүрлілігіне қарамастан ... барлық көзқарастар жеке адамның негізгі сипаттамасы ретінде оның бағыттылығына зор көңіл бөледі... Нақ осы кәсіби бағыттылық қасиетінде жеке адамның мақсаты, мотивтері, іс-әрекетке субъективті қатынастарының жүйесі көрінеді.
Психологиялық әдебиеттерде жеке адам бағыттылығы ұғымын неғұрлым толық қарастырған ғалымдардың бірі - С.Л.Рубинштейн. "Бағыттылық, -деп жазады ол, - факт жүзінде индивидтен бөлек тұрған бір нәрсеге қажеттіліктен туады және бағыттылықты айқындайтын кез-келген динамикеалық тенденция әрқашан да индивидтен бөлек тұрған нәрсемен азды-көпті саналы түрде түсінілетін байланысты, ішкі мен сыртқының өзара қатынасын қамтиды.
С.Л.Рубинштейн жеке адам бағыттылығында екі өзара тығыз байланысты жағдайды ашты: біріншіден, бағыттылық қашанда нақты затқа бағытталған, екіншіден, осы жағдайда пайда болатын шиеленіс. Сонымен, С.Л.Рубинштейн тұрғысынан жеке адам бағыттылығы - оның кәсіби іс-әрекетін анықтайтын түрткілер мен мотивтер жүйесі [7].
Л.И.Бошович бағыттылықты мінез-құлықтың нақты мотивтерінің үстемдігінің нәтижесі ретінде қарастырады. Психологиялық әдебиеттерде берілген бірқатар көззқарастар талдауы, бағыттылықтың әртүрлі анықтамаларындағы ортақ пікір, олардың бәрі де жеке адамның өзіне тән іс-әрекеті мен мінез-құлқының нақты деңгейін қамтамасыз ететін, онсыз кәсіби қалыптасуы мүмкін болмайтын жеке адам қасиетінің маңызды және тұрақты ерекшеліктері деген сипаттамада тұжырымдалады. Жеке тұлғаның жалпы бағыттылығына, оның өзгешелігі әсер етеді. Бағыттылықтың мазмұнына байланысты оның сапалық сипаттамасы мен жүйесін көруге болады. Жеке адам бағыттылығының негізгі типтері: қоғамдық, ұжымдық, жеке бастық, кәсіби, эстетикалық, т.б. қарастырылады. Аталмыш мәселеге педагогтар көзқарасы, жеке адам бағыттылығы - оқу, оқудан тыс іс-әрекет формаларының баршасының әсерінен қалыптасатын, оқушы жастардың болашақ кәсіби іс-әрекетке дайындығын тәрбиелейтін күрделі жеке адамдық құрылым деген түсінікке сияды.
Біздің жұмысымыз үшін маңыздысы - жалпы білім беретін мектептің жоғарғы сынып оқушыларына кәсіби бағдар беру арқылы олардың кәсіби бағыттылығының мәнін айқындау. Бұл мәселеге бірқатар ғалымдардың зерттеулері арналған. Олардың қатарында А.Е.Голомшток, Л.А.Йовайши, А.П.Сейтешов, Ю.В.Укке, П.А.Шавир және т.б. атауға болады [8].
Бағыттылық жеке тұлғаның ерекшеліктерін тұтастай анықтайтын құрылым болса, кәсіби бағыттылық жеке адамның жалпы бағыттылығының құрамдас компоненті ретінде қарастырылады.
Кәсіби бағыттылық - адамның таңдалынған мамандыққа көзқарасын сипаттайтын кәсіби іс-әрекетке дайындығы мен оның табыстылығына әсер ететін жеке адамның интегралды қасиеті.
Кәсіби бағыттылықтың жан-жақтылығын жеке адамның жүйесін құрайтын қасиеті ретінде П.А.Шавир еңбектерінде қарастырады. Оның пікірінше, кәсіби бағыттылық - нақты іс-әрекетті артығырақ көретін мотивтер жүйесі, оның өзі жеке адамның танымдық және құндылық бағдарлық іс-әрекеті негізінде өтетін кәсіби әсерлер жүйесімен қарым-қатынас үрдісінде қалыптасады.
Кәсіби бағыттылық - жеке адамның интегральды қасиеті, оның тұлғалық бейнесін құрайтын факторы ретінде түсіну, оны комплекс түрінде, оның ішінде, кәсіби іс-әрекетке, қажеттілік, бейімділіктер, кәсіби мұраттар, кәсіби іс-әрекетке деген құндылық бағдарлар және дүниетаным компоненті деп түсінуді талап етеді.
Кәсіби бағыттылықтың психологиялық-педагогикалық аспектісін, кәсіби шеберлікті дамыту бағытында кәсіби бағыттылықты қалыптастыруды жетілдіру және жеке адамның жалпы дамуы тұрғысынан өте терең және жан-жақты зерттеген А.П.Сейтешов.
А.П.Сейтешовтың пікірінше, кәсіби бағыттылық дегеніміз - жеке адамның маңыздды жақтарының бірі, ол оның қызығулары, ниеттері, бейімділіктері, мұраты мен сенімдерінде көрінеді [9].
Психология білімінің қағидалары мен өз зерттеулерінің нәтижесін негізге ала отырып, А.П. Сейтешов бағытының көрінуінің ұлық формаларын толығымен қарастырады,жас жұмысшылардың жеке тұлғасының кәсіби бағыттылығы дамуының кейбір заңдылықтарын, оны тәрбиелеу жағдайларын көрсету.
Кәсіби бағыттылық - болашақ маманның жеке тұлғасының біртұтас және жан-жақты қасиеті түрінде толық түсіну үшін, оның компонентік құрамын, санасы сипаттамалары мен динамикасын анықтау қажет.
Кәсіби бағыттылықтың құрылымы туралы зерттеушілер арасында бірыңғай пікір жоқ. Жалпы осы бағытта жүргізілген зерттеулерді талдай отырып, кәсіби біліктілік компоненттерін былайша анықтауға болады: қызығулар, бейімділіктер, кәсіби ниеттер, жеке тәжірибе, еңбек етуге даярлық, мақсат, кәсіби мотивтер, шығармашылық кәсіби ойлау, ұжымшылдық, коммуникативті және ұйымдастырушылық қабілеттер, мотивтердің иерархиялық жүйесі, танымдық, мотивациялық, дүниетанымдық, эмоциялық-еріктік, мінез-құлықтық, т.б.
П.А.Шавир кәсіби біліктіліктің психологиялық сипаттамасын бере отырып, оны жастық шақтағы жеке адамдық орталық құрылым деп анықтайды. Кәсіби бағыттылықтың қалыптасуының ең бірінші қажетті шарты - адамның мамандыққа деген дұрыс, таңдаулы қатынасының пайда болуы. Бұл қатынас, көбінесе, белгілі іс-әрекет мазмұнының кейбір жақтары немесе мамандықтың ерекше белгілері, іс-әрекетке кәсіби мотивтердің пайда болуынан басталады. Оқушының жеке басының бағыттылығын, яғни мотивтерін қалыптастыру үшін олар туралы түсінік болуы керек. Нақты жеке адамның мотивациялық саласында не жатқанын білу керек, қандай педагогикалық шаралар қолдану керек, оқушының жеке бастық белсменділігі туралы мәселелерді шешу керек [10].
Қазіргі кездегі зерттеулер жоғарғы сынып оқушыларына кәсіби бағдар беру арқылы кәсіби бағыттылықты қалыптастыруда олардың мамандық таңдауындағы мотивтер тобын бөліп көрсетеді.
1. Болашақ кәсіби іс-әрекет мазмұнымен байланысты, оның әлеуметтік мәнін саналы түрде түсіну, болашақ іс-әрекетке берілгендігімен және кәсіби бағыттылығының қалыптасқандығын сипаттайтын мотивтер.
2. Берілген мамандықты игеруге маңызды, бірақ кәсіби бағыттылықтыңжоғары деңгейде дамуын көрсетпейтін, оның орташа қалыптасуын сипаттайтын мотивтер.
3. Кәсіби бағыттылығы қалыптаспаған, жаңаша немесе кездейсоқ мотивтер.
Оқушының жеке басының кәсіби бағыттылығытың құрамында мотивациялық сферасынан басқа да маңызды болап табылатын эмоциялық-еріктік және танымдық сфераларын бөліп қарастыру қажет.
Кәсіби бағыттылықтың эмоциялық-еріктік компоненті, ең алдымен, болашақ мамандыққа деген эмоциялық қатынасынан, мамандыққа қанағаттануынан, мамандыққа даярлануынан көрінеді.
Кәсіби бағыттылықтың танымдық компоненті іс-әрекет объектісіне бағыттылығына, өзінің болашақ кәсіби және қазіргі оқу іс-әрекетінің маңызы мен қажеттілігін саналы түрде түсіндіруіне байланысты.
Белгілі бір мамандық туралы хабардар болу деңгейінен, оқушылардың кәсіби жоспарларынан, таңдалатын мамандықтың маңыздылығын түсіну деңгейінен, болашақ кәсіби іс-әрекетке дайындық кезеңінде салалы пәндерді оқу мақсатын түсінуінен көрінеді. Осы бағыттағы зерттеулердің бірқатары кәсіби бағыттылықтың негізгі компоненттерінің бірі ретінде сәйкес объектілер мен құбылыстарға қатысты психологиялық белсенділікті тудыратын кәсіби қызығушылықтың маңызына көңіл бөледі.
В.С. Леднев жеке адам құрылымының түрлі теорияларын салыстыру негізінде маңызды компоненттердің бірі ретінде білім, іскерлік пен дағдыны бөліп көрсеті керек деп көрсетеді.
А.Б.Каганов бұл пікірді қоштай келіп, оларды кәсіби бағыттылықтың дамуының іргетасы деп бағалайды.
Кәсіби қызығу жеке адамдық қасиеттер тобына кіреді, олардың негізгі қасиеттері - жеке адамның оқу-танымдық және кәсіби-еңбектік іс-әрекетіне итермелейтін белсенділік туғызатын функция. Кәсіби қызығулардың пайда болуы және дамуы танымдық әдістермен бірге жеке адамның эмоциялық және еріктік процестерінің бар екенін де көрсетеді. Яғни, кәсіби қызығу оқушының сабақ және сабақтан тыс әрекетіне де эмоциялық түр беру керек.
Кәсіби бағыттылықтың барлық құрылымдық компоненттері - қажеттіліктер де, мотивтер де, қызығулар да бір-бірімен тығыз байланысты және өзара бір-біріне тәуелді. Қажеттіліктер кез-келген іс-әрекеттің бастапқы кезеңінде болады. Ізденіс іс-әрекеттің нәтижесінде "заттанады", ал қабылданатын зат өзінің итермелегіштік және бағытталғыштық әрекеттік функциясына ие болады, яғни мотивке айналады.
Кәсіби бағыттылық құрамы мен құрылысын зерттеп, осы мәселеге деген түрлі көзқарастарды талдау, эмпирикалық зерттеу жұмыстарын саралағанда "оқушылардың кәсіби бағыттылығы" ұжымдық анықтамасын көруге болады [11].
Ол мектеп бітірушілердің ойдағыдай кәсіби айқындауын қамтамасыз ететін интегралды динамикалық қасиет, оның негізін болашақ мамандардың әрқайсысында кәсіби білімдерін жетілдіруге, үздіксіз кәсіби дамуға өз бетінше ұмтылуына дағдыландыру мақсатымен оқу тәрбие процесінде қанағаттандырылатын қажеттіліктер, мотивтер, қызығулар мен білім, іскерлік дағдылар жүйесін құрайды. Жоғарғы сынып оқушыларының саналы түрде мамандық таңдауын мотивтейтін өз кәсіби қызығуларын түсінуі, мақсаттарын іске асыру ұшін саналы мақсат қойып, іс-әрекетін жоспарлауы кәсіби бағыт қалыптастыруының маңызды факторы болып табылады. Жоғарыда айтылған жәйттардың барлығы да отандық ғалымдардың көпжылдық қажырлы еңбектері мен зерттеулерінің нәтижесінде жасалған ғылыми тұжырымдамалар.
Ал, енді өзімізге келер болсақ, мамандықты дұрыс таңдау - адам өміріне маңызы туралы мәселелер ежелден-ақ Шығыстың, Орта Азияның ұлы ойшылдары мен ағартушы ғалымдарын (әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашғари, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин) замандастарымыздың, ұлы зиялылары Ж.Аймауытұлы, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов, М.Жұмабаев, С.Торайғыров, т.б. ерекше толғандырған. Ұлы бабамыз әл-Фараби: "Ізгі және қасиетті жұмыс істеген адам басқа адамнан жоғары тұруы керек", - десе, осы ойды "түсіне қарама, ісіне қара" - деп түркі халықтарынан шыққан ғалым М.Қашғари жалғастырады. Халықтың болашаға білімде екендігін Шығыс ғалымдары ертеден түсінген.
Ж.Баласағұн: "Бар ізгілік тек білімнен ашылар, біліммен аспанға жол салынар", - десе, бабаларымыздың асыл мұраларынан сусындаған ұлы Абай: "Ғылым таппай мақтанба, орын таппай баптанба", - деп, әрбір адам өз мүмкіндіктері мен білім, қабілеттіліктеріне сай өмірдегі өз орнын табады.
Ғасырлар өткен сайын ұрпақ тәрбиесі туралы өзекті ойлар өз жалғасын тауып, ғалымдар еңбектерінде айрықша орын алады.
Қазақстан мектептері мен оқу орындарындағы кәсіптік бағдар беру мәселесіне көңіл аударып, зерттеу жүргізіп, еңбектер жазған ғалымдардың көшбастаушысы, бес арыстың бірі - Ж.Аймауытұлы болса, С.Мұқанов, Т.Тәжібаев, М.Құдайқұлова, Л.Х.Мәжитова, Ж.Түрікпенұлы, А.П.Сейтешов сынды ғалымдарымыздың осы саладағы зерттеулері жалпы тұлға құрылымындағы кәсіби бағыттылық, мамандық таңдау мен кәсіби бейімделі мәселелеріне арналған. Аталмыш еңбектердің кәсіби бағыттылық проблемаларын шешуде өзіндік ғылыми және практикалық маңыздылығы жоғары болып табылады. Дегенмен, біз өзіміздің магистрлік жұмысымызда қазақ зиялыларының ішінде Ж.Аймауытұлының бұл бағытта жазылған еңбектерінің еліміздің болашақ ұрпақтары үшін қашан да өз теориялық құндылығы мен тәжірибелік маңыздылығы ұшан-теңіз екендігіне көз жеткізгендей болдық. Жұмысымыздың келеі тарауында Ж.Аймауытұлының "Жан жүйесі және өнер таңдау" деген еңбегінен көптеген деректер мен тұжырымдамаларды кездестіруге болады.
Сонымен бірге, біз Ж.Аймауытұлының аталмыш еңбегіндегі кәсіптік бағдар, өнер таңдау, мамандыққа сай қасиет, сапалар туралы шетелдік ғылымдар тәжірибесі мен өзіндік пайымдаулары салыстырмалы берілген теориялық маңызы зор мәселелеріне толығырақ тоқталмақпыз. Автордың 1926 жылы жарық көрген "Жан жүйесі және өнер таңдау" деген еңбегінің беташарының "Неге арналсаң, соны істе!" деп бастауының өзі оның бұл мәселедегі басты ғылыми позициясын анықтайды.
Ж.Аймауытұлының пікірінше, әлеумет тұрмысындағы зор кемшіліктердің бірі - әлеуметтің әр мүшесі әр адамның "өз орнында" қызмет етпеуі. Адам іштен туғаннан-ақ белгілі бір өнерге, қызметке икем болып туады. Басқаша айтқанда, әр адамда бір нәрсеге талап, ыңғай, қабілет, яғни зеректік болады. Кім де кім өзіне біткен ыңғайына қарай өз жолымен жүріп қызмет етсе, өзіне де, әлеуметке де үлкен пайда келтірмек. "Өз орнында" істеген адамның жұмысы да өнімді, берекелі болмақ. Қайғы сол: өз жолын адаспай тауып алатын адамдар сирек кездеседі. Адамның көбі өмір бойы өз соқпағын таппай, сенделумен күн кешеді. Өз жолымен қызмет істемеген адамның жұмысы берекесіз болғаны өз алдына, ондай адам ісіне көңілі жарымағандықтан, өмірге, тағдырға налып, зорланып, бақытсыз ғұммыр кешеді. Міне, адамның кәсіби бағыттылығы мен мамандық таңдауының өзара қатынас, байланысын түсіндірудегі ғалым пікірлерінің өз заманындағы ғылым даму аясынан анағұрлым озық тұрғанына жоғарыда келтірілген пайымдаулары куә болатыны сөзсіз. Сонымен қатар, әркімнің өз орнында жұмыс жасауының қоғам дамуына әсерін былайша тұжырымдайды: "Әр өнер, әр қызмет мемлекетке, әлеуметке керек. Әлеумет те, мемлекет те, әр адамның еңбегінің берекелі болуын тілейді. Неғұрлым әр мүшеснің еңбегі жемісті болса, соғұрлым әлеумет тұрмысы да тез оңалмақ. Әр адамның еңбегі қашан жемісті болмақ? Әркім "өз орнында" жұмыс істегенде. Олай болса, бұл негізгі мәселе." [12].
Қоғам мен жеке адамның кәсіби қатынасы мен маңыздылығын бұдан артық сипаттау мүмкін емес.
Ж.Аймауытұлы өз еңбегінде адамның өмірлік жолы, кәсіп таңдау қиындықтары мәселелеріне де зор көңіл бөледі. Бұл ретте оның "Бұл қиындықтар әсіресе жастардың басында: олар тәжірибесіз, ойлары құбылмалы, толқымалы, сондықтан өзін сынай алмайды... жастар тоқсан жолдың торабында, қай жолға түсерін білмей, қиналады. Егер жазатайым болып, теріс жолға түсіп кетсе, өмірі өкініші кетпейді", - деген пікірінің маңызы зор болып табылады. Автордың еңбектерінің біздің зерттеу қызығушылығын тудырған тағы бір тұсы - оның өз заманындағы шетелдік және кеңестік ғалымдар мен зерттеу мекемелерінде жүргізілген зерттеулерге жан-жақты тоқталып, жан-жақты талдауы болып табылады. Ол жастардың қызмет таңдауына сыртқы жағдайлардың әсері туралы пікірлерін Маструков деген ғалымның жүргізген нақты эмпирикалық зерттеулерімен ұщтастырады. Бұл ғалым жинаған мәліметтер бойынша: "Тілеген оқуға түсуге сыртқы шарттар бөгет ететін шәкірттер саны 50%, оқушының өзінен болатын себептен оқи алмайтындар саны 30% екен. Белгілі қызмет таңдауды тілегендер 40% құрайтың болып шыққан. Өзгелері қандай өнерді таңдауды ойлайды, яғни өздері де білмейді екен. Келешекте кім болуды арман етеді деп қарағанда, арман еткен өміріне азды-көпті қабілеті барлар 29%, күшті қабілеті барлар 14%, икемділігі барлар 29%, мұратына жетуге анық тілгі барлар 4%, еш икемділігі жоқ деушілер 6%, ал 6% өздерінің икемділігінің бар не жоғын өздері де білмейді, ал 11% икемділіктің не екендігінен хабары да жоқ".
Автор осы тәріздес зерттеу мәселелеріне терең бойлай отырып, мынадай тұжырымға келеді: "Бұл қиын мәселені шешуге ұйымдасқан көмек керек. Өмірде адасқандарға жол нұсқау керек. Жол нұсқаушы кім болмақ? Бұл міндетті мойнына алатын мектеп, бұл мәселені шешетін жол жүйесі (психология) болуы керек". Міне, еліміздегі қазіргідей ғылым мен техника дамыған, ғылымның біршама қарқында дамыған кезеңінің өзінде ғылым алдында осы өмірлік мәселелердің үнемі бой көтеріп отыруының негізі - қоғам мен ғылымда тұлға мәселесінің өзектілігінің, өміршеңдігін көрсетсе керек [13].
Ал, Ж.Аймауытұлының қоғамдағы тұлға мәселесін өзектендіруі, қоғам мен тұлға қатынасы, кәсіби бағыттылық пен мамандық таңдау мәселелеріне зерделі көзқарасы және оны шешудегі жалғыз дұрыс жолды психология мектебіне сүйенген мектептегі кәсіби бағдардың ұтымды жолға қойылды деп түсінуіоның теориялық және мазмұнының қоғаммен бірге дамитын әрі өз маңызын еш уақытта жоғалтпайтын өміршеңдігінің дәлелі екені даусыз. Ол өз еңбектерінде мамандық таңдау, кәсіби бағдар беру және кәсіби икемділік мәселелері туралы шетел ғалымдарының деректеріне сүйенеді. Олардың қатарында жапон ғалымы Оствальд, америка ғалымы, профессор Т. Парсонс, Англия, Германия, Шотландия психологтарының зерттеулерінің мәліметтері үлкен орын алады.
Авторды осы аталған зерттеулердің маңызына түсініп, терең де жан-жақты салыстырмалы таңдау арқылы бағалау және оны сол кездегі еліміздің білім беру жүйесіндегі шарттармен ұштастыра білуі оның сол кездегі әлемдік психология ғылымының бағыт-бағдарын айқын сезіну мен теориялық білім, дүниетанымдық аясының кеңдігін көрсетеді.
Сонымен қатар, автор мектептегі кәсіби бағдар беру жұмысының қолданбалық сипатына зор көңіл бөлгені байқалады. Оған дәлел оның кәсіби бағдардың жүйелі бағдарламасы мен оны оқушыным жас ерекшелігін ескере отырып, бірнеше жылдың ішінде жүргізілуге тиіс шаралардың толық жүйесін жасауы. Автордың пайымдауынша, шәкіртпен әңгімелесу белгілі бір жүйемен жүруі керек, бірнеше жылдың ішінде бірқатар жұмыстар жасалуы керек. Ол әңгімелер үш турлі мақсат көздеуі керек.
1. Барлық өнер, кәсіп туралы шәкірттердің мағлұматын білу;
2. Өнер, кәсіп жүзіндегі оның көздеген арманын табу.
3. Шәкірттің мектептен шыққан соңғы өмір жүзінде істелетін қызметтік тағайындау.
Алғашқы екі мәселе екінші сыныптан бастап, жыл сайын қозғалып отыруы керек. Ал соңғы мәселені мектепті бітіретін кезде қою керек. Балаға мәслихат берместен бұрын, берген соң да қандай өнерді таңдайтындығын білу дұрыс, сондай ұзақ бақылау қызмет арманның орнықты, негізді екенін білуге мүмкіндік береді. Және ол арманның мектептен шыққан соңғы өмір жүзіндегі қызметімен үйлесетіндегін ашар еді [14].
Ж.Аймауытұлыныңмектепоқушыларынакәс ібибағдарберужайлыайтқанпікірлеріні ңқазіргітаңдағыкәсібибағыттылықтықа лыптастыруменкәсібибағдарберудегіжа лпыбілімберетінортамектептердіңнегі згіміндеттеріменбағдармаларыментығы зұштасатындығынкөругеболады.
Қазіргі кезде де ғылыми-психологиялық зерттеулерде кәсіби бағыттылықты қалыптастыру проблемасы қарқанды түрде қарастырылуда. Жеке адамның әлеуметтік қасиеті ретінде кәсіби бағыттылықты қалыптастыруда, оқушыларды мамандықты таңдауға дайындаудың жалпы процесінде басты орын алады және жалпы білім беретін мектептердің жоғарғы сынып оқушыларына кәсіптік бағдар бері жұмысының іргетастық негізі болып табылады.
Еліміздегі кәсіби бағыттылық мәселесі бойынша жүргізілген зерттеулер, жинақталған тәжірибе мен жарық көрген жұмыстардың молдығына қарамастан, кәсіби бағыттылық принципі мектепте оқушыларды еңбекке даярлау мен кәсіптік бағдарлау арқылы іске асырылып жүргеніне қарамастан бұл мәселе жалпы білім беретін мектептердің педагогикалық жүйесінде өз шешімін толығымен тапты деп айтуға болмайды.
Осы орайда жоғарғы сынып оқушыларына кәсіби бағдар бере отырып, олардың жеке адамдық құрылымындағы кәсіби бағыттылығын ұтымды қалыптастырумәселесі бірінші кезектік маңызға ие болып отыр.
Біз өзіміздің магистрлік зерттеу жұмысымыздың теориялық бөлімінің бірінші тарауында жалпы психология ғылымындағы отандық және қазақстандық ғалымдардың кәсіби бағыттылық мәселесі және оның жеке адам бойында дұрыс қалыптастырудың маңызды жағдайлары туралы жүргізілген зерттеулері мен теориялық тұжырымдамаларға мүмкіндігімізше шолу жасауға тырыстық.
Бұл жұмыстың мазмұны жеке адамнаң психофизиологиялық қасиеттерін жан-жақты зерттеп келесі компоненттер бойынша мағлұмат алудан тұрады:
- мінез-құлқының жеке-даралық ерекшеліктерін анықтау;
- жүйке қызметінің жеке-даралық ерекшеліктерін анықтау;
- қызығушылығы, бейімділігі, қабілеті, кәсіби ниеттері туралы мағлұматтар алу;
- құндылық бағдарлануы;
- білімі, іскерлігі және дағдалары [15].
Кәсіби бағдарлауды жүргізуге негіз болатын идеялар жастарға білім беру тұжырымдамасында анықталады. Біздің мектеп тұжырымдамасында кәсіби бағдарлау идеясы әр адамға мамандықты дұрыс таңдауға қажетті қабілеттері мен қызығушылығын анықтауды ұйымдастыру. Әдіснамалық сипатта бұл проблема оқушылардың өмірлік және кәсіби бағдарлау жұмысын жүргізудің даралық ұстанымы жатады. Бұл ұстаным бойынша оқушылардың өмірлік және кәсіби жоспарларына байланысты топтау арқылы, сыныптастыру жұмысын жүргізу негізінде оларға бағдар беру программасы анықталады.
Кәсіби бағдарлау жұмысын негізгі екі кезеңге бөліп қарастыруға болады.
Біріші кезең - әлеуметтік-кәсіби бағдарлау. Бұл кезеңде балаларға жалпы мамандық, мамандық бойынша қызмет атқару, табыс көзі, мамандық шеберлік және сондай жалпы мағлұматтар беріледі. Бұл кезеңнің міндеттері:
- мамандақ туралы жалпы ұғымды меңгерту, мамандықтар әлеміне саяқат жасау арқыла баланың мағлұматтылығын қалыптастыру;
- шебер адамдардың құрметке бөленетінін, олар материалдық және рухани байлыққа өз шеберлігі арқылы жеткендіктерін көрсету;
- мемелкеттің әлеуметтік-экономикалық даму тенденциясына байланысты ңандай мамандықтардың болашағы мол деп болжамдауға болатындығын көрсету;
Туыстарының, таныстарының, достарының мамандықтарын, олардың перспективасын көрсету;
- еңбектің шығармашылық сипатымен таныстыру;
- еңбек романтикасы туралы мағлұмат беру;
- еңбектің материалдық және рухани байлықтың көзі екенін көрсету.
Осылайша еңбек, кәсіби әрекеттің өзі құндылық екенін айқындап, әрбір жеке адамның мамандықты дұрыс таңдап өмірдегі өз орнын табуға ұмтылылысы болғанда ғана оның қызығушылығы одан әрі дамып, мәртебесі өсіп, жоғары мансаптық орынға ие болуына мүмкіндік туады. Мамандыққа қызығушылығы бар адамға оны толық және сапалы меңгеруге жол ашылады[30].
Кәсіби бағдар беру жұмысын ұйымдастыруда құндылықтардың қалыптасуына үлкен әсерін тигізетін нәрсе -- мотивтер екенін ескеру қажет. Мамандықтарды таңдау мотивтерін алты топқа бөлуге болады:
- жалпы мотивировка;
- мамандықтың романтикасы;
- танымдық сипатындағы мотивтер;
- қоғамдық мәні бар мамандық таңдау мотиві;
- беделге, үлгіге сүйену;
- мотивацияланбаған таңдау.
Барлық мотивтері сипаты бойынша төрт топқа бөлеміз: а) нақты еңбекке бағытталған, мақсаты анықталған, дәлелге негізделген мотивтер; б) нақты емес, жеткіліксіз себептестірілген мотивациялар; в) сенімсіз, негізсіз мотивациялар; г) ешқандай негізі жоқ мотивациялар.
Өзінің қажеттілігін қанағаттандыруға ұмтыла отырып, адам өз алдына нақты бір мақсат қояды, бірақ бұл мақсат өз бетімен жүрмейді, ол адамның бағыттылығымен тығыз байланысты жүреді де оның барлық іс-әрекеттерінің бағдарламасын болжамдайды. Қажеттіліктерді, қызығушылықтарды қанағаттандыру, мақсатын жүзеге асыру нақты бір мәселелерді шешусіз, сәйкесінеше жұмысты орындаусыз мүмкін емес. Сондықтан әрбір жағдайда адам объект, құбылыс немесе іс-әрекет түрлерін таңдайды. Осылайша таңдау жеке адамның қажеттілігін өтейді.
Мамандық таңдау мотивтерін анықтауға арналған көптеген әдістемелер бар. Оларды қолданып зерттеу жүргізу нәтижесінде балалардың мектеп бітіру шағында мотивациялық сферасы өте нашар көрініс беретіндігі анықталған. Бұл жағдай мектеп түлектерінің қалаулары анықталмастан, болашақ өмір жолын анықтауға өздері үлес қосуға шамасы келмейтіндігін көрсетіп отыр [16].
Жеке адамның басқа психикалық қасиеттері де өзара тығыз байланыста болады. Осы байланыстылықты былайша көрсетуге болады: қажеттіліктер - қызығушылықтар - объективті құндылықтар -- мотивтер - мақсат -- таңдау.
Психологияда темпераментті деп адамның психикалық процестерінің динамикасын анықтайтын қасиетті айтады. Темпераменттің табиғатын И.П.Павлов зерттеген. Оның ілімі бойынша жүйке жүйесінің негізгі қасиеттері - қозу мен тежелудің жүру күші, олардың алмасуы, динамикасы. Темперамент олардың тек қана біреуіне тәуелді болмайды, олардың үйлесімділігіне тәуелді. Бұл үйлесімділікті И.П.Павлов жүйке қызметтерінің түрлері деп атаған. Неміс ғалымы И.Канттың сыныптастыруы бойынша темперамент төрт типке бөлінген. Кант берген типологияны Павловтың сипаттамаларымен толықтырып, қазіргі кездегі психологияда ең кең қолданылыатын сыныптастыру негізінде темперамент типтері холерик, сангвиник, флегматик, меланхолик деп бөледі.
1 - холерик. Бұл темперамент өкілдерінің жүйке процестері күшті жүреді, барлық іс-әрекеттерге белсенді кіріседі де шалағай орындап тастайды, сапаға терең үңілмейді, қозу процесі күшті және басым болғандықтықтан олар көп жерде ұшқалақтық көрсетеді, жаңалықты қуанышпен қолдайды, тәуекелге барғыш, ұрысқақ, кек сақтамайды, жүріс-тұрысы үйлесімсіз.
2 - сангвиник. Сангвиниктердің жүйке процестері күшті жүреді, қозу мен тежелу процестері тепе тең, жеңіл алмасады, іскер, сөзшең, адамдармен тіл табысқаш, барлық әрекетке ынтамен бастайды, бірақ қазағушылығы тез басылады, барлық жұмысты қызықты және қызықсыз деп бөледі, икемделгіш.
3 - флегматик. Флегматиктердің жүйке процестері күшті жүреді, байсалды, барлық нәрсені ойланып, асықпай сапалы орындайды, сыйысымды, тіл табысқыш, ашушаң емес, жай қимылдайды.
4 - меланхолик. Меланхоликтердің жүйке процестері баяу жүреді, салмақты, қозу және тежелі процестері жай алмасады, үйреншікті жерде іскерлік, ашық-жарқындық көрсетеді, жаңалықтан қорқады, сасқалақ, кейде ұстамалы [17].
Темперамент ерекшеліктерін диагностикалауға Айзенк, Стреляу тестерінен кеңінен қолданады. Осы әдістемелерді қолдану арқылы тек темперамент типі анықталып қана қоймастан, сонымен қатар балалардың экстраверсия-интроверсияның қайсысына жақын екені анықталып, невротизмнің байқалатындығы да диагнотикаланады.
Адамның темпераменті таза бір типте болуы сирек кездеседі. Көбінесе темперамент бірнеше түрінің қосындысы болып келеді. Сондықтан темпераментті зерттеу нәтижесінде доминанта көрсеткіші темпераменттің қай типінен екенін анықтап, қосалқы көрініс берген типтердің де мінездемесіне үлкен көңіл аударған дұрыс болады. Темперамент типін анықтау негізінде балаларға олардың жүйке процестерінің күшті және әлсіз, теріс көрсеткіштерін анықтап беріп, өзін-өзі тәрбиелеу барысында теріс көрсеткіштерінің әсерін төмендету қажет екені түсіндіріледі.
Сондай-ақ жеке адамның даралық ерекшеліктеріне мінез-құлық жатады. Психологияда мінез-құлық ерекшеліктерін келесі төрт көрсеткіштермен бағалайды:
- ұжымға және басқа адамдарға деген қатынасы, сыйласуы, сыйысымдылығы;
- еңбекке деген қатынасы, еңбеккерлігі, шыдамдылығы, табыскерлігі;
- заттарға деген қатынасы, мұқияттылығы, үнемділігі, пысықтығы немесе салақтығы, ықтиярлы немесе ықтиятсыз дығы;
- өзіне деген көзқарасы, өзін-өзі жақсы көруі, көкіректігі, мақтаншақтығы, атақ құмарлығы.
Адамның мінезі кезкелген қасиеттердің кездейсоқ жиынтығы емес. Мінездің жеке көрсеткіштері бір-бірімен тығыз байланыста болып бір тұтастық құрады. Мінездің барлық көрсеткіштері және темперамент ерекшеліктері біріне бірі тәуелді байланыста. Дегенмен, темпераментті өзгертуге болмайды, ал мінез-құлық көріністері тәрбиеленеді, оны адам өзін-өзі тәрбиелеу барсында жетілдіруге болады.
Кәсіби бағдар беру және кәсіби таңдалу барысында осы және тағы басқа жекелік ерекшеліктер талданады. Жекелік психикалық қасиеттерді диагностикалау әдіс-тәсілдері көп мөлшерде қалыптасқан. Олардың көмегімен барлық психикалық ңасиеттерді жан-жақты талдап шығуға мүмкіндіктер мол [18].
Мінез-құлық ерекшеліктерін анықтауға арналған әдістемелер ішінде Филипс жасаған оқушылардың мектептегі мазасыздану деңгейін анықтау тесті, Шмишектің мінез акцентуациясын анықтау әдістемесі, бала агрессиясын зерттеуге арналған Басса-Даркидің тесті тағы сол сияқты бірнеше әдістемелерді қолданып, әр адамның мінез ерекшеліктерін толық және жан-жақты бағалап шығуға мүмкіндік береді. Бала агрессиясын зерттеушілер оған әр түрлі анықтамалар береді. Бала агрессиясын зерттеушілер оған әр түрлі анықтама береді. Біреулері ол адамның қоршаған орта құбылыстарынан өзін қорғауға арналған түқым қуалаушылыққа негізделген қасиет деп көрсетсе (Лоренд, Анри), екіншілері жетекші роль атқаруға бағытталған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz