Девиантты мінез-құлықтың қалыптасуына бұқаралық ақпарат құралдарының әсерін теориялық тұрғыда негіздеп, оның түзету жолдарын ұсыну
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Тәуелсіз еліміздің қазіргі даму кезеңі, қоғамның барлық саласындағы өзгерістермен яғни, экономикалық және әлеуметтік қарым-қатынастардың ерекшеліктерімен сипатталады. Қазіргі кезеңдегі жеткіншектердің әлеуметтік жағдайға бейімделуіне, мінез-құлықтарының қалыптасуына, тұлға ретінде дамуына әсерін тигізетін тиімді жолдарын көрсету, анықтау басты проблемалардың бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан-2050 Стратегиясы- қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты деп аталатын өз халқына арналған Жолдауында адамдардың дұрыс мінез-құлқының дамуына баса назар аударды [1].
Жеткіншектердің әлеуметтенуі, әлеуметтік психологиялық бейімделуі және девиантты мінез-құлықтың қалыптасуының алдын алу бүгінгі таңның өзекті мәселелерінің қатарында. Жеткіншектер қоршаған ортаның жағымсыз әсерлеріне беріліп, жаман әдеттерге тез бой үйретеді. Адамзат тарихында ақпараттық процестер бастапқыда тамырлары мінез-құлық және қарым-қатынас тетіктеріне, жеке тұлғаның дамуы мен сәйкестікті сақтауға кететін маңызды рөл атқарады. Олардың адам өмірінің барлық жақтарына ықпалы орасан. Жеке тұлғаның дамуында еліктеуге арналған үлгілердің елеулі рөл атқаратыны белгілі. Психологиялық тұрғыда теледидарлық бейнелер, мінез-құлық пен қарым-қатынас анағұрлым маңызды, өйткені олар әрқашанда эмоцияларға толы болады. Бәрінен бұрын бейнемен және сезіммен жанамаланған мінез-құлықтық таптаурындар көшіріледі. Міне сондықтан да бүгінгі күні теледидардың жастарды тәрбиелеудегі айқындаушы рөлін мойындаған жөн. Бүгінгі күні бұқаралық ақпарат құралдары (БАҚ), бәрінен бұрын теледидар мен ғаламтор іс жүзінде жеке тұлғаның мінез-құлқына кері әсерін тигізеді.
Жағымсыз мінез-құлық салдарынан басқа да мәселелер туындап жатады, мысалы, оқу үлгерімінің төмендеуі, өтірік айту, құқық бұзушылық, алкогольге салыну т.б. Соңғы жылдары бұл тізімді теледидарға және компьютерге, ғаламторға тәуелділік толықтырды.
Бұқаралық ақпарат құралдарының жеткіншектерге ықпалын бейнелейтін бірнеше концептуалды ұстанымдарды атауға болады:
Біріншіден, бұқаралық ақпарат құралдары балалар мен жеткіншектердің әлеуметтенуінің қуатты құралы ретінде қарастырылады. Мұнда ақпарат ағымының объектісі жеткіншектер мен жеткіншектер тобының санасы мен мінез-құлқы болады.
Екіншіден, бұқаралық ақпарат құралдары жеткіншектер мен олардың топтарының бос уақытын өткізу құралының ролін атқарады.
Үшіншіден, жеткіншектердің әлеуметтенуінде ғаламтордағы әлеуметтік желілердің рөлі ерекше. Ғаламтор арқылы балалар белгілі бір әлеуметтік және мәдени құндылықтарды қабылдап, әлеуметтік тәжірибе жинақтайды және білім ақпараттарын алады.
Дегенмен, бұқаралық ақпарат құралдарының жағымсыз әсерлері де жеткілікті.
Бұқаралық ақпарат құралдары арқылы балалар мен жастардың моральдық, рухани-адамгершілік тұрғыдан дамуына нұсқан келтіретін,
қатігездікті, зорлық-зомбылықты, сексуалдық азғындықты насихаттайтын ақпараттар таратылады. Қазіргі көркем фильмдерде, мультфильмдердің көбінде (барлығында дерлік) зорлық-зомбылық іс-әрекеттер орын алады. Бұқаралық ақпарат құралдарының ықпалы жеткіншектердің нормалар мен құндылықтық бағдарларының қалыптасуына ықпалы зор.
Девиантты мінез-құлық психологтар және басқа да ғылым өкілдерінің зерттеулерін қажет ететін өзекті мәселенің бірі. Девиантты мінез-құлық тақырыбы пәнаралық және пікір-таластық сипатты көрсетеді. Әлеуметтік норма түсінігімен девиантты мінез-құлық терминінің қолданылуы мәселені күрделендіреді, себебі норманың шектері шартты түрде берілген, ал адам барлық көрсеткіштері бойынша қалыпты болуы мүмкін емес. Көптеген көзқарастар жеткіншектердің девиантты мінез-құлығының диагностикасы және әлеуметтік - психологиялық көмекпен игеруі ретінде практикалық тапсырмаларды шешуде қалыптасады.
Жеткіншектердің мазасыздығы мен агрессивтілігі, яғни девианттылығы бүгінгі күнге дейін зерттелу үстінде. Осы кезеңде жеткіншектерде дау-дамайлық, тәртіпсіздік, өз-өзін ұстай алмаушылықтың тым жоғарылауы анықталады. Жеткіншектер өзі деңгейлес құрдастарымен қарым-қатынас жасауда, қажетті тәжірибені меңгермеу салдарынан, оған артылған жауапкершіліктен қорқып мазасызданады. Жеткіншектердің девиантты мінез-құлық мәселелерінің қазіргі күйі туралы ғылыми негізделген, анықталған көзқарастар бар. Девиантты мінез-құлықты түсіндіру үшін түрлі психологиялық концепциялардың құндылығын мойындап, біз негізгі ретінде когнитивті мінез-құлықты көзқарасты бөліп шығарамыз.
Девиантты мінез-құлық мәселесі қазіргі таңда біздің қоғам үшін ең маңызды мәселелердің бірі, себебі оның салдары әр түрлі келеңсіз жағдайларды тудыруда. Қоғамда болып жатқан террор, жәбірлеу, суицидтің өсуі сияқты әлеуметтік қауіпті құбылыстардың қатты белең алуына байланысты бұл мәселе зерттеудің негізгі обьектісі болып отыр. Соңғы уақытта адамдағы девиантты мінез-құлық проблемасын зерттеу бүкіл әлем психологтарының өзекті зерттеу бағытына айналуда[2]. Бүгінгі таңдағы бұқаралық ақпарат құралдары жеткіншектерді әр түрлі әрекеттерге еліктіріп, үйретуде. Батыс мәдениетінің біздің қоғамымызға енуі жастар мен жеткіншектерде девиантты мінез - құлықтың пайда болуына, нашақорлыққа, сексуалды құмарлыққа және т.б. жайсыз жағдайлардың өсуіне әкелді. Девиантты мінез-құлық - жалпыға ортақ ережелерден ауытқитын әлеуметтік іс-әрекет, осы ережелерді бұзатын адамдар мен әлеуметтік топтардың қылықтары; қабылданған құқықтық немесе моральдық нормаларды бұзған адамның мінез-кұлқы . Осы мәселені теориялық және практикалық тұрғыдан көптеген ғалымдар зерттеп, түрлі концепциялар ұсынған, олар агрессия мен жеткіншектердегі агрессивтіліктің ғылыми негіздерін қалыптастырған.
Отандық ғалым А.Т. Ақажанованың "Девиантология" [3] оқу құралы, Ш.Е. Жаманбалаеваның Девианттық мінез-құлықтың әлеуметтік мәселелері [4],А.Ескендірова[5],Г.А.Дусманбето в[6], Д.К. Қазымбетова [7], Т. Шалғымбаев [8], Н.С.Ахтаева[9], А.І.Әбдіғапбарова[10], З.Н. Бекбаевалардың[11] девиантты және деликвенттілік мінез-құлық тақырыптарына арналған еңбектері бар.
Бүгінгі күндегі бұқаралық ақпарат құралдарының әлеуметтік трансформациялаудағы рөлі өте жоғары. Бұқаралық ақпарат құралдары бұқараның санасында қазіргі заман адамының өмірі мен қызметінің салтын қалыптастырады. Азаматтардың мінез-құлқы мен дүниетанымын реттейді, саяси ұстанымдарына ықпал етеді. Барлық ақпараттарды беруде адам санасына әсер етудің жасырын қызметін пайдаланады. Ақпараттық және компьютерлік технологиялардың етене қолданысқа кіру жағдайында жеке адамнан бастап жалпы қоғамға тұтастай бұқаралық ақпараттық құралдардың ықпал ету әдістерінің жағымды ғана емес, жағымсыз ықпалы да көрініс табуда. Қазіргі кездегі байқалатын трансформация мәдениетке жат элемент медиа вирустар (Д. Рашкофф) [12] түрінде оның барлық жүйесіне орнығуы арқылы түбірлі өзгертуде. А.А.Зиновьев[13], С.Г.Кара-Мурза[14] , Г.Шиллер[15] , Р.Харрис[16] және т.б сол сияқты бірқатар ғалымдардың пікірінше, бұқаралық ақпарат құралдарының адамға ықпалы мен қоғамдық сананы манипуляциялауы мәдени - әлеуметтік соққының (К.Оберг)[17] себебі болып табылады. Дж.Бергер[18], П.Бурдье[19], М.Вебер[20], Г.Зиммель[21], Э.Дюркгейм[22], В.М. Межуев[23] сынды ғалымдар өз зерттеулерінде бұқаралық ақпарат құралдарындағы визуалды бейнелердің көпшілік санасына ықпалын жан-жақты талдап, бейнелейді.
Бұқаралық ақпарат құралдары - бұл санаға (ақылға) әсер ететін ең күшті күш. БАҚ-тың жеткіншек кезеңіндегі балалардың психикасына кері әсері жолдарын қарастыру зерттеу проблемасын айқындауда және тақырыпты: Жеткіншектердің девиантты мінез-құлықтарының қалыптасуына бұқаралық ақпарат құралдарының ықпалы - деп тандауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Девиантты мінез-құлықтың қалыптасуына бұқаралық ақпарат құралдарының әсерін теориялық тұрғыда негіздеп, оның түзету жолдарын ұсыну.
Зерттеудің міндеттері:
1. Девиантты мінез-құлықтың ұғымдарының мәнін нақтылау және оның зерттелу жағдайына теориялық талдау жасау.
2. Ғаламторға және теледидарға тәуелділігі бар жеткіншектердің ерекшеліктерін анықтау.
3. Жеткіншектердің девиантты мінез-құлқын түзету әдістемелері және оның нәтижелері.
4. Жеткіншектердің девиантты мінез-құлықының қалыптасуына бұқаралық ақпарат құралдарының әсерін эксперименттік тұрғыда зерттеу және оның түзету әдістемесін ұсыну.
Зерттеудің жалпы болжамы: Бұқаралық ақпарат құралдарына тәуелділік девиантты мінез-құлықтың қалыптасуына әсер етеді:
Жеке болжамдар:
1. Бұқаралық ақпарат құралдарына тәуелділігі бар жеткіншектердің әлеуметтік - психологиялық бейімделуінде қиындықтары бар.
2. Бұқаралық ақпарат құралдарына тәуелділігі бар жеткіншектердің мектептегі жалпы мазасыздығы жоғары және өзіне сенімділігі төмен.
Зерттеудің нысаны: Девиантты мінез-құлықты жеткіншектер.
Зерттеу пәні: Девиантты мінез-құлықтың қалыптасуына бұқаралық ақпарат құралдарының әсері.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері: Э. Дюркгеймнің (әлеуметтік дезорганизация теориясы), Р. Мертонның (аномия теориясы), М Вебердің (әлеуметтік іс-әрекет теориясы) еңбектері қарастырылды. Жұмыстың теориялық көздері ретінде Я.И.Гилинскийдін, А.Коэннің, В.Н. Кудрявцевтің, Н.Смэлзердің, П.Сорокиннің, Д.Пискаревтің және т.б. идеялары; сол сияқты Қазақстандық ғалымдардың еңбектері - Акажанова А.Т., Масанов Е.Ж, Ержанова А.М., Сейфуллин Г.Р., Жаманбалаева Ш.Е., Қазымбетова Д.Г идеялары қолданылды.
Зерттеу әдістері:
1. Г.В.Лозоваяның Тәуелділікті анықтау тесті.
2. Ауытқыған мінез-құлыққа бейімділік тесті (А.Н.Орел).
3. Әлеуметтік-психологиялық бейімделуді диагностикалау әдістемесі.
4. Мектептегі мазасыздықты анықтауға арналған Филлипс әдістемесі.
5. В.Г.Ромектің Өзіне сенімділік тесті.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы:
1. Девиантты мінез-құлық мәселесін зерттеген ғалымдардың тұжырымдары қарастырылып, талдау жасалынып, жүйеленеді;
2. Девиантты мінез - құлықтың әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері қарастырылды;
3. Жеткіншектердің ғаламтор мен теледидарға тәуелділігі мен олардың қоршаған ортасына бейімделуі арасындағы байланыс анықталды;
4. Ғаламтор мен теледидарға тәуелділігі бар жеткіншектер мектеп қабырғасында, әлеуметтік ортада жағымсыз эмоциялық күйлерді жиі бастан кешіретіндігі,мінез-құлықта негативті эмоцияларды жүзеге асыруға бейім тұратындығы және делинквенттілік тенденцияларының төмендігі айқындалды.
Дипломдық материалдар психологиялық қызметте,оның ішінде мектеп психологтары мен арнайы мекеме психологтарының жұмысына қолданылады. Зерттеудің нәтижесін әлеуметтік-практикалық психология саласында қолдануға болады. Болашақ практик-психологтардың, әлеуметтік педагогтардың, мектеп инспекторларының жеке тәжірибесінде, жеткіншек балалармен жұмыс жүргізуінде, әсіресе девиантты мінез-құлықтың алдын алуда, ата-аналарға және мұғалімдерге психокоррекциялық бағдарламалар құрастыруда қолдануға болады.
Зерттеудің базасы: Ақтөбе қаласы, №1 орта мектеп.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан теориялық және эксперименталды, әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Зерттеу жұмысының кіріспесінде зерттеу тақырыбының өзектілігі, зерттеу нысаны, пәні, мақсаты, ғылыми болжамы, міндеті, зерттеу әдістері, зерттеу көздері, практикалық мәнділігі көрсетілді.
Бірінші тарауда бұқаралық ақпарат құралдарының жеткіншектерге ықпалы, девиантты мінез-құлықтың теориялық негізі мен психологиялық сипаты қарастырылды, практик психологтың негізгі жұмыс бағыттары көрсетілді.
Екінші тарауда практик психологтың жеткіншектердің девиантты мінез-құлқын анықтауда эксперимент жұмыстары жүргізілді, яғни әдістемелер іріктеліп жүргізілді, нәтижесі талданып, статистикалық тұрғыда өңделді.
Зерттеудің жетекші идеясы:
Бұқаралық ақпарат құралдары девиантты мінез-құлықтың қалыптасуына әсер етеді. Бұқаралық ақпарат құралдары, оның ішінде ғаламторға және теледидарға тәуелді жеткіншектердің әлеуметтік бейімделуінде қиындықтары бар. Бұқаралық ақпарат құралдарына тәуелділігі бар жеткіншектердің мектептегі жалпы мазасыздығы жоғары болады. Ғаламторға және теледидарға тәуелді жеткіншектердің деликвенттік тенденциялары төмен болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдамалар:
Бұқаралық ақпарат құралдарына тәуелді жеткіншектердің әлеуметтік бейімделуінде қиындықтары бар.
Бұқаралық ақпарат құралдарына тәуелділігі бар жеткіншектердің мектептегі жалпы мазасыздығы жоғары.
Бұқаралық ақпарат құралдарына тәуелділігі бар жеткіншектер мектеп қабырғасында, әлеуметтік ортада жағымсыз эмоциялық күйлерді жиі бастан кешіреді және жеткіншектердің өзіне сенімділігі төмен.
Бұқаралық ақпарат құралдарына тәуелділігі бар жеткіншектер комформды, таптаурындар мен қоғамда қабылданған нормаларды ұстанады. Олар өзгермелі психикалық күйлер көмегімен шындықтан безуге, тұлғалық мәселелерді шешуде иллюзиялық-компенсаторлық амалдарды қолдануға бейім.
Бұқаралық ақпарат құралдарына тәуелділігі бар жеткіншектердің деликвенттілік тенденциялары төмен.
1 ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНА БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ӘСЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1 Девиантты мінез-құлық мәселесінің теориялық тұрғыда
қарастырылуы
Девиантты мінез-құлық ( лат. deviatio - ауытқу) - жалпыға ортақ ережелерден ауытқитын әлеуметтік іс-әрекет, осы ережелерді бұзатын адамдар мен әлеуметтік топтардың қылықтары; қабылданған құқықтық немесе моральдық нормаларды бұзған адамның мінез-құлқы[24].
Мінез-құлық бұзылысының девианттық формасы немесе жеткіншек кезіндегі жалпы қабылданған мөлшерден ауытқу кейінгі жылдары күрт арту тенденциясын көрсетіп отыр және де қоғамдағы барлық проблемалардың проекциясын бейнелейтін аса ауқымды шешімін таба алмай келе жатқан келесі мәселе ретінде орын алуда. Бұл ретте мінез-құлықтың бұзылыс сипаты жеткіншектерде әр түрлі сипаттта болуы мүмкін. Көп жағдайда олар қарама-қарсы әрекеттерде, ішімдік қолдануда, үйден кетіп қалу, әр түрлі наркотикалық және токсиникалық заттарды қолдану, суицидтік тенденцияларың артуынан көрінеді. Қазіргі кезде девиантты мінез-құлық құбылысына қатысты философиялық, психологиялық, әлеуметтану, педагогикалық негіздемелер беретін көптеген болжамдар, концепциялар орын алған. Әр түрлі биогенетикалықтан мәдени-тарихи концепцияларға дейін көптеген девиантты, ауытқушылық мінез-құлық концепциялары белгілі.
Биогенетикалық концепциялардың авторы (З.Фрейдтен бастап Э.Торндайк, К.Бюлер, Э.Майер, А.Джексен және А.Маслоу) адамның тұлғалық өсуіндегі табиғи-биологиялық бастамаларына сүйене отырып, қоғамға жат мінез-құлық, мінез-құлықтағы ауытқушылықтың барлық себептерін адам биологиясынан, қылмыстылықтың ерекше генетикалық құрылымындағы адам биологиясынан іздеу қажет. Биологиялық-антропологиялық бағыттың дамуына қылмыстық құқықтың антропологиялық мектебі үлкен орын алды, оның негізін италияндық психиатр Чезаре Ломброзо (1835-1909) қалады. Ғалымның теориясының философиялық негізі болып әлеуметтік - дарвинистік идеялармен бірлескен позитивизм табылды. Ломброзо бойынша қылмыстылық - бұл адамның тууы мен өлімі, аурудың алғы нышаны, оның ішінде психикалық аурулардың белгісі сияқты табиғи және қажетті құбылыс. (Одан кейін Ломброзо белгілі бір жағдайдағы қылмысктылық әлеуметтік ортамен байланысты деп мойындады).
Ч.Ломброзо және оның ізін жалғастырушы Эрнст Кречмерге адамның физикалық конституциясы мен мінез-құлық типтері арасындағы байланыс идеясы тән болды. Олар осындай белгілер бойынша адамдарды үш типке (эндоморф, мезоморф, эктоморф) бөлді. Соған байланысты олар атлетикалық күрделі адамдар (мезоморфтар) ауыр қылмыстылыққа бейім болуы мүмкін. Ч.Ломброзо беттің антропометрикалық көлеміне, фатальды бойынша, бас сүйегі қылмысты типті тұлға қалыптасады [25,20б]. Түрмедегі қылмыскерлердің арасында антропологиялық өлшемді жүргізу бойынша, Ч.Ломброзо төрт типті қылмыскерлер болады деген қорытындыға келді: тумысынан қылмыскерлер, кездейсоқ қылмыскерлер, құмарлық бойынша қылмыскерлер, жан ауруы, яғни естері ауысқан қылмыскерлер. Биологизаторлық концепцияға қарсы басқа авторлар - әлеуметтанушылық концепциялардың негізін қалаушылар (Д.Ватсон және т.б), адам мінез-құлқында ешқандай да тумыстылық жоқ, және олардың әрекеттері, жасаған қылықтары - бұл тек сыртқы стимуляцияның өнімі деп көрсетті. Абстрактылы- әлеуметтік, адам табиғатындағы натуралистілікті және ортаны түсінудегі ыңғай екі факторлы теория деп аталатын әлеуметтік- биологиялық концепцияларды қарастырады, бұл тұрғыда биологиялық және әлеуметтік адамның екі болмысы есепке алынды. Генетикалық бағдарламалар адамның әлеуметтік мінез-құлқын басқарады, бұл ыңғайды ұстанушы авторлар адам табиғатын селекция арқылы жақсарту жолдарын іздеуге ат салысты [25,36 б].
Девиантты мінез-құлыққа қатысты әр түрлі концепциялар мен теориялардың арасында ең маңызды орынды психоаналитикалық бағдарды зерттеушілер алады, бұл теорияның негізін қалаушылар (А.Адлер, Э.Фромм, К.Хорни, У. Шуту және т.б) болды. Қылмыстылықтың генезисі,мінез-құлықтың басқа формаларымен қатар, мысалы, невроздар, психастениялар, сексуалды ауытқушылықтар, әр түрлі әлеуметтік бейімделу формаларымен қарастырылады. Психоаналитикалық концепция өкілдерінің пікірінше, ауытқушы мінез-құлықты тұлғалар жоғары мазасызданумен, агрессивтілікпен, ригидтілікпен, толық еместік комплексімен ерекшеленеді. Зорлық-зомбылықты қылмыстылықтың алғашқы негізгі себебі ретіндегі агрессивтілікке көп көңіл бөлінеді. Агрессивтілік, мазасыздық мәселесіне, бұл күйлердің табиғаты мен көріну сипатына А.Бандура, А.Басс, Л.Берковц, С.Розенцвейг сынды ғалымдар еңбектерін арнады, бұл проблемалар кейіннен кеңестік ғалымдар С.Н.Еникопова, Т.Н. Курбатов еңбектерінен көріне бастады, сонымен қатар кеңес елінде зерттеуін жүргізген поляк психологы Э.Квятковский - Тохович жұмыстарынан орын алды.
Қазіргі жаңа заман жағдайында әлеуметтік бейұйымдастырушылық (дезорганизация) концепциясы кең түрде дамыды (Т.Шибутин және т.б), бұл концепция бойынша ауытқушылық мінез-құлық әлеуметтік өзгерістермен, бұрынғы стандарттылықтың мәні жоғалған кезде, жаңа қоғамға бейімделе алмаушылықтан, яғни бұрынғы құндылықтар мен мөлшерлерге бағытталудан тұрады.
Осыған сәйкес, ауытқушылықты мінез-құлықтың үш түрін бөліп көрсетеді:
1) Конформды мінез-құлық қабылданған қоғам мөлшері мен көзқарастарынан айрықшаланатын эталонды (референтті топ) талаптарына лайықтану.
2) Импульсивті мінез-құлық - бұл аса күшті қозушылықтың ықпалымен туындайды, өзіндік стандартталған мінез-құлыққа қарамастан және уақытша өзін-өзі бағалай алмаушылық орын алғанда болады.
3) Компульсивті мәжбүрлік түрдегі мінез-құлық. Мәжбүр етудің ерекше түрі ретінде қарастырылады. Кейбір кездерде тұлға өз мінез-құлқының дұрыс емес, қауіпті, негізсіз болсада кейбір жағдайлар мен фактілерге тұрақты реакция танытады. Бұл мінез-құлық қатты қытығына тигенде, әшкерелеуде көрініс табады.
Девиантты мінез-құлық ұғымымен қатар әдебиеттерде патологиялық, аморалдық, заңсыз мінез-құлық сияқты ұғымдар орын алады. Осыған қатысты авторлар келтірілген бұл ұғымдардың үлкен айырмашылығын қарастырмайды, басқалар - мысалы К.К.Ковалев, 1981 және т.б бұлардың әр түрлі мағынасын ашып көрсетуге тырысады. Осымен байланысты девиантты мінез-құлық ұғымы біресе психикалық ауру адамдар және сау адамдар мінез-құлқы бұзылысының барлық формаларын қамтиды, біресе тек сау тұлғалардың мінез-құлық ауытқуларын сипаттайтын әлеуметтік- психологиялыққа дейін түсіреді. Осыған қатысты, осы көтеріліп отырылған мәселені зерттеу үшін, ең алдымен, ұғымның терминологиясы мен мазмұнын нақтылау қажет. Ауытқушылық мінез-құлық трактовкасының көптүрлілігін есепке ала отырып, ол туралы ұғымдарды анықтау қажет. Девиантты және мөлшерден ауытқыған мінез-құлық ұғымы, ең алдымен мөлшер ұғымымен астарласады, өйткені девиантты мінез-құлық белгілі бір мағынаны тек әлеуметтік мөлшер ұғымын қолданғанда ғана анық болады [34, 5б].
Қалыпты мінез-құлық шекарасы денсаулық және қалыпты мінездің шекарасы сияқты біршама салыстырмалы. Бұл жерде ғалым П.Д. Ганнушкиннің сөзі дәйекті, тұлға және жекелік сияқты екі терминді біріктіру, бір жағынан, мөлшер және орташа ауқым- екінші жағынан,- мұндай біріктіру ішкі қарама-қайшылықты бұзады, бұл болмысында бір-бірімен сәйкес келмейтін терминдер [26,4б]. Девиантты және мөлшерден ауытқыған мінез-құлық ұғымы, ең алдымен мөлшер ұғымымен астарласады, өйткені девиантты мінез-құлық белгілі бір мағынаны тек әлеуметтік мөлшер ұғымын қолданғанда ғана анық болады. Мөлшерді идеал, обьективті болмыс құбылысының шартты белгілері, орта статистикалық көрсеткіш, ортамен тең келу, функционалды оптимизм және т.б ретінде анықталады. Бірақ, қазіргі кезде мөлшер ұғымын анықтайтын нақты қабылданған түсінік жоқ, сондықтан да девианттылық ұғымына да көмегі аз. Міне, бұлардың бірқатары:
oo Әлеуметтік мөлшер (латын тіліндегі norma - бастапқыны басқару, ереже, үлгі) - индивид және топтардың мінез-құлқын әлеуметтік ретке келтіру құралы
oo Әлеуметтік мөлшерлер - әлеуметтік қоғам ұсынатын (топ, ұйымдар, класс, қоғам) өздерінің мүшелеріне іс- әрекеттерін жүзеге асыру мақсатымен қойылған үлгі (типтері) талаптар мен күтілетін нәтижелердің жиынтығы
oo Әлеуметтік мөлшер - қоғам өмірінің нақты - тарихи жағдайы қатынасындағы әлеуметтік тәжірибені реттеудің әлеуметтік мәдени құралы.
Олай болса, адамдардың мінез-құлқын және сана-сезімін реттеу - әлеуметтік мөлшердің негізі. Әлеуметтік мөлшерлер әлеуметтік басқару механизмінің маңызды звеносы болып табылады, сонымен қатар адам мінез-құлқын реттеу және қалыпқа келтірудің, оның шығармашылық және әлеуметтік белсенділігін жетектеуші болып табылады. Бірақ та бұл ұғымның анық болмауы және ашық көрінетін әлеуметтік - топтық тәуелділік девианттылық проблемасын шешуге қолдануда қиындық тудырады. Әдетте девиантты мінез-құлықты кең және тар мағынада айрықшалайды. Кең түрдегі мағынада - бұл мінез-құлық әлеуметтік мөлшерден ауытқыған кез келген адамның мінез-құлқы. Тар мағынадағы девиантты мінез-құлықта, өз артынан қылмыстық жаза қолданылмайтын іс-әректеттер бөлінеді. (С.В. Бахрушин) Сонымен қатар девиацияның алғашқылығын және екіншілігін айырмалайды. Алғашқы девиация - бұл әр түрлі себептерге қатысты (индивидтің бүлігі, өзін жүзеге асыруға тырысушылық, неге екендігі белгісіз, нормативті мінез-құлыққа жатпайтын) нормативті емес болып саналатын мінез-құлық. Екіншілік девиация - бұл (ерікті және ерікті емес) қоғам бұрыннан белгілеген орны бар мінез-құлықты мақұлдау.
Қоғамдық ғылымдардың негiзгi категорияларының бiрi - әлеуметтік ауытқу. С.И.Ожеговтың түсiндiрмелi сөздiгiнде ауытқу ''қандай да бiр дұрыс емес мінез-құлық'' ретiнде көрсетiлсе, Оксфорд сөздiгi ауытқуды ''ерекшелiк, шетке бұрылу'' деп түсiндiредi. Отандық әдептанушылар (этиктер) ауытқу немесе девиантты мінез-құлықты саралай келе, оған ''iс-әрекет, мiнез-құлық үлгiсiнен және нормасынан жағымсыз ауытқудан көрiнетiн рухани жамандықтың ерекше бiр түрi'' деген анықтама бередi. [27,172 б]
Осы әлеуметтiк құбылыстың пайда болу себептерiн түсiндiру үшiн көптеген сұрақтарға, оның iшiнде ''норма'' категориясының мәнi (әлеуметтiк норма) және одан ауытқу жайлы сұрақтарға жауап iздеуге тура келедi. Әлеуметтiк норма - әлеуметтiк бақылау мен басқарудың құралы ролiн атқаратын әлеуметтiк практиканың қажеттi және тұрақты элементi.
Я.И.Гилинский бірінші болып девиацияның позитивті, жасампаз сипатына көңіл аударды. Девиация өзгерістің тәсілі, механизмі, жалпылама формасы, сонымен қатар әр система дамуының өміршеңдігі болып табылады. Мұндай көзқарас синергетикаға, кейбір шығармашылық теориясына жақын. Тұлға социумға қатысты өзіндік мінез-құлқында төрт сферада көрінеді деп көрсетті ғалым-зерттеуші З.И.Васильева, олар нормативті мінез-құлық, әлеуметтік- психологиялық бейімделу, ауытқы девиантты мінез-құлық, заңға қарсы мінез-құлық [28,16 б]. Девиантты мінез-құлық туралы түсінік екі әдіснамалық ыңғай негізінде құралады. Я.И.Гилинский, В.Н. Кудрявцев анықтамаларына қарай, әлеуметтік факторлар есебіндегі ауытқушылықтың шығу принципі жатады. Адамдардың мінез-құлқы девиантты болып табылады, егер олардың жүріс-тұрыстары мен іс - әрекеттері арнайы қойылған, қабылданған немесе осы қоғамда құрылған мөлшер мен ережелерге сәйкес келмесе деп ой- тұжырымдайды [29, 10 б].
В.Н.Кудрявцевтің пікірі бойынша девиантты мінез-құлық әлеуметтік ауытқушылық ретінде қарастырылады. Іс- әрекеттегі мөлшерден алшақ болу, оларды бұзудан көрінеді., яғни қалыпты емес мінез-құлық орын алғанда байқалады. Осы, және басқа да аналогиялық анықтамаларда девиантты мінез-құлықтың орын алуы көп жағдайда әлеуметтік факторлардың негізінде туындайды, бірақ бұл көзқарастар қайталанбас болып қалған жоқ. Бұл ретте көптеген шетелдік зерттеушілер девиантты мінез-құлық ұғымын әлеуметтік орта және әлеуметтік әрекеттердің, шарттардың ықпалы болып табылмайды деп көрсетеді. Девиантты мінез - құлық туралы теорияның дербес ғылым ретінде пайда болуы Р.Мертон мен А.Коэннің атымен байланысты. Р.Мертон қоғам мүшелерінің нормадан ауытқуына әсер ететін әлеуметтік құрылымға талдау жасайды. Ағылшын ғалымы Д.Уоми әлеуметтік ауытқу - объективтік құбылыс емес, субъективтік белгі деді. Оның ойынша ауытқу - белгілі бір ішкі әрекет сапасына қатысты қасиет емес, әлеуметтік тұрғыдан берілген бағаның нәтижесі. Ауытқу түсінігіне толық анықтаманы Г.А.Авенесов берді [30,5б]. Ол адамның мінез - құлқындағы ауытқу дегеніміз - қоғам нормалары мен типтеріне сай келмейтін норманың бұзылуын айтады.
Норма түсінігінің анықтамасы терминологиялық тұрғыдан ғана емес мазмұндық жағынан да аса күрделі. Мәселен, адамгершілік нормалар барлық қоғамдық ортада бірдей қалыптасып кетуі мүмкін емес, себебі, біріншіден, олардың ұлттық ерекшелігі болса, екіншіден, уақыт өтуіне байланысты ол өзгеріп отырады. Демократиялық қоғамда жеке адамның өміріндегі кейбір ауытқуларға шыдамдылықпен қараса, тоталитарлық режим адам бойындағы өзгерістерге қатал қарап, жазалауға дайын болады. Медицинада, психологияда, педагогикада норманың өзіндік сипаттамасы мен көрсеткіштері бар. Бұл нормаға сай келмесе оны ауытқу деп атайды. Әлеуметтік педагогика үшін норма мен нормадан ауытқу ұғымдары өте маңызды. Олар даму үрдісі мен баланың әлеуметтік өзін-өзі ұстауын сипаттау үшін пайдаланылады. Психологияда қылық - адамның рухани-адамгершілік тұрғыдан қалыптасуы және сол тұрғыда оның өзге адамдарға, өзіне, қоғамға және қоршаған табиғатқа деген қарым-қатынасын айқындауы деп қарастырылады. Қылықтың адамгершілік көзқарас тұрғысынан бағаланатын жағымды және этикалық, моральдық нормаларды бұзумен сипатталатын жағымсыз (аморальды) жақтары бар. Заң тұрғысынан алып қарағанда, норма ережелерін бұзушылық - бұл мемлекеттік немесе қоғамдық тәртіпті бұзу, азаматтардың құқығы мен жеке меншігіне қол сұғушылық болып есептеледі. Отбасы тәрбиесіне қатысты тәлім - тәрбиелік идеялар қазақтың халық педагогикасында Қорқыт ата кітабында, Әбу насыр әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашғари, Ахмет Иассауи еңбектерінде, қазақ ақын-жыраулары Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердіұлы т.б. мұраларынан да елеулі орын алған[31].
Мінез - құлықтағы қиындық және қиын балалар ұғымы 1920-1930 жылдары пайда бола бастады. Ұғым бастапқыда ғылымда емес, күнделікті өмірде қолданып жүрді. Біраз уақытқа ұмытылып, XX ғасырдың 50-60 жылдарында қайтадан қолданысқа енді. Алғашқылардың бірі болып бұл салада зерттеу жүргізгендердің бірі - П.П. Бельский[32]. Проблеманы алғаш болып көтерген белгілі Ресей педагогы П.П. Блонский. Ғалым қиын балалардың жеке басының ерекшеліктерінің өмір жағдайларымен, тәрбиемен өзара әрекеттестігін есепке алып, кешенді түрде зерттеулер жүргізіп, оны тәжірибеде қолдану жолдарын анықтады[33]. Ал, А.С. Макаренконың бұл мәселеге арналған еңбектері педагогика ғылымының алтын қорына енді[34]. Баланың отбасынан қашықтап, оның ықпалынан сырт қалуының психикалық әсерін Т.В. Лодкина[35], А.В. Захаров[36], В.С. Мухина[37], З. Матвейчик[38], Е.О. Смирновалар[39] атап көрсеткен. Белгілі психолог ғалым Б.Г. Ананьев[40] тұлғаның мінез-құлқының деңгейіне және күрделілігіне қарамастан, оларда:
oo Адамдар туралы ақпарат пен тұлғаралық қарым-қатынас арасында;
oo Адамның қарым-қатынас процесіндегі қылықтарын өздігінен реттеуі мен коммуникация арасындағы;
oo Тұлғаның өзіндік ішкі әлемін өзгертуі сияқты қарым-қатынастар түрлері болатындығын дәлелдейді. Бұларда балалар мінез құлқындағы ауытқушылықтарды бағалау мен сипаттауда және олардың себептері мен жою шарттарын анықтауда есте -ұстау қажет.Девиантты мінез-құлықты кең және тар мағыналарында қарастырады. Кең мағынадағы девианттық мінез-құлық деп - қоғамдағы қабылданған нормалар мен әлеуметтік стереотиптерге сай келмейтін кез-келген іс қимылды айтамыз. Бұл жағдайдағы девиацияны жағымды және жағымсыз деп екі түрге бөлуге болады. Жағымды девиантты мінез-құлық - бұл көпшілік әдеттен тыс, таңғаларлық деп қабылдаса, кейбіреулер теріс деп қарамайтын құбылыстар болуы мүмкін. Бұлар-ерлік, өзін-өзі құрбандыққа шалу, біреуге шектен тыс берілу, біреуді шамадан тыс аяу т.б. көріністер болуы мүмкін. Жағымсыз (негатив) девиация, керісінше, көп адамдарды мақұлдамау, жек көру сезімдерін туғызатын мінез-құлық ауытқушылықтары. Мысалы, терроризм, вандализм, ұрлық, сатқындық, жануарға қатыгездік жасау т.б. Девианттық мінез-құлық - кез келген қоғамдағы қабылданған әлеуметтік мінез-құлық нормаларына қарама-қайшы келетін қылықтар жүйесі. Бүгінгі таңда девиантты мінез-құлқы бар балалардың және нашақорлық пен ішімдікке тәуелді балалар санының өсуі өзекті проблемаға айналып отыр. Девиантты мінез-құлық - бұл балалар мен жеткіншектердің әкімшілік жазалау шараларын қолдануға әкеп соғатын құқық бұзушылықтарды үнемі жасауы, оқудан, жұмыстан қасақана жалтаруы, отбасынан немесе балаларды оқыту тәрбиелеу ұйымдарынан үнемі кетіп қалуы, олардың қылмыстық жауаптылыққа жатпайтын қоғамдық қылмыс белгілері мен қоғамға қауіпті әрекеттер жасауы. Олардың түрлеріне қылмыскерлік, ішкілікке салыну, нашақорлық, жезөкшелік, құмар ойындарына қызығушылық, психопатиялық бұзылу және т.б. жағымсыз қылықтарды жатқызуға болады[41]. Девиантты мінез - құлық үлкен екі категорияға бөлінеді. Біріншіден, ашық немес жабық психопатологиясы бар, психикалық саулық нормасынан ауытқитын іс-әрекет. Екіншіден, құқықтық әлеуметтік және мәдени нормаларды бұзатын әлеуметтік емес іс-әрекет. Егер бұл әрекет еленбейтін болса, оларды құқық бұзушылық деп, ал егер назар аударатындай және оларды жазаланатын болса-қылмыс деп атайды. Жастар арасында соңғы жылдары тәртіп бұзушылық, нашақорлық, ұрлық жасаушылық, ішімдікке салынушылық, жезөкшелік кең орын алуда. Жеткіншектердің жан дүниесі нәзік, сезімтал. Үлкендердің айтқанын, іс-әрекеттерін, ақпарат құралдарын (теледидар, түрлі түсті бейресми журналдар, т.б.) көргендерін тез қабылдайды. Міне, сондықтанда алған ақпарат пен телехабарлама беріліп тұратын қылмыс хроникасы жағымсыз мәліметтер жастарды қатыгездік пен жүгенсіздікке ұрындыруда. Қоғамның басқа топтарына қарағанда девиантты мінез-құлық жеткіншектерде көбірек байқалады. Оның обьективті себебі, жеткіншектерде құқықтық әлеуметтену процесі және деликвенттік мінез-құлық бір мезгілде жүреді. Девиантты мінез-құлыққа психологиялық, құқық, мәдениет немесе мораль нормалары сияқты жалпы қабылданған немесе оған негізделген нормалардан ауытқыған қылықтар жүйесін жатқызамыз.
Неліктен жеткіншек шақ қауіп тудыратын шақтар?
Біріншіден, психогармоналды процестерден басталып, Мен концепциясының бетбұрысымен аяқталатын өтпелі кезеңдегі ішкі қиыншылықтар әсер етеді. Екіншіден, жеткіншектің әлеуметтік жағдайының тұрақсыз болуы. Үшіншіден, әлеуметтік бақылаудың механизмдерінің қайта құрылуына байланысты туындаған қарама-қайшылықтар: бақылаудың балалық формалары, сыртқы нормалар мен үлкендерге бағынушылықты ұстану ықпал ете алмайды, ал ересектік әдістері қалыптасып үлгермеген.
Жүргізілген зерттеулер бойынша жасөсіпірімдерде девиантты мінез- құлықпен (әділетсіздік, қылмысты топтарға тәуелділік, заңсыз істерді жасау, есірткіні қолдану, ішімдік, басқыншылық мінез-құлқы, суицидті мінез-құлық) және басқа психикалық күйзелістермен байланысты. Бұл байланыс немен түсіндіріледі.
Ғылыми әдебиеттерде осыған байланысты 4 басты гипотеза бар:
1. Девиантты мінез-құлық өзін-өзі сыйлаудың төмендеуіне септігін тигізеді. Себебі, соған қатысты индивид еріксіз өзінің әрекеттеріне қарсы қоғамның ойларын бөледі, сонымен қоса өзінде.
2. Өзін құрметтеудің төмен болуы қалыпты емес мінез-құлықтардың өсуіне әсер етеді: әлеуметтік ұйымдарды шетке ысырып, әлеуметтік емес ұйымдардың әрекеттеріне қатысу арқылы жеткіншек өзінің психологиялық деңгейін құрдастары арасында жоғарлатқысы, мектепте немесе үйде болмаған өзіндік қабылдау әдістерін тапқысы келеді.
3. Кейбір топтар бойынша, әсіресе, төменгі бастамалы өзін құрметтеу девиантты мінез-құлықтың жоғарлануына, өзін сыйлау деңгейінің өсуіне әсер етеді.
4. Деликвенттіліктен басқа да мінез-құлықтар, жас келген сайын өзгереді.
Статистикалық зерттеулерге қарағанда жасы толмаған құқық бұзушылардың 44%-ы сәтсіз отбасында тәрбиеленгендер. Ғалым
А.Е. Личко отбасының сәтті дәрежесін талдай келіп, жиі кездесетін жағдайды бөліп көрсетеді:
1. Отбасындағы қамқорлықты күшейту (гиперопека) баланың ішкі өмірінің көріністерінен (оның ойлануына, сезіміне, мінез-құлқына) отбасындағы қаталдыққа дейін әр түрлі дәрежеде қатысу тілегінің болуы;
2. Немқұрайлық (гипоопека), балалардың жиі, шамадан тыс бақылаусыз қалуы.
Ресейлік ғалым Я. Гилинский девиацияның шығу көзі деп-қоғамдағы әлеуметтік теңсіздікті атайды. Девиация сондай-ақ экономикалық, әлеуметтік, демографиялық, мәдени және т.б. факторларға байланысты келеді. Бұл проблема, әсіресе, өтпелі кезеңдерде күшейе түседі, себебі, бұл кезде қоғам өмірінің барлық салалары түбегейлі өзгерістерге түсіп, бұрынғы мінез-құлық ережелері қайта қаралады.
Жеткіншектердің қылмыс жасауының себептерін анықтаған кезде олардың сана-сезімінің қалыптасуына әсер ететін екі бағыттағы факторларды байқаймыз, яғни, объективтік және субъективтік факторлар. Объективті себептерге тұрмыстық жағдайлардағы қайшылықтар және қылмыстық мінез-құлық жатады. Объективті немесе сыртқы себептер жас адамның девиантты мінез-құлықының қалыптасуына әсер етеді. Зерттеулерге сүйенсек, қызуқанды мінез-құлық отбасы қатынастарында қалыптасады. Осы жағдайлармен қатар қызуқандылықтың дамуына алып келетін мына жағдайларды көрсетуге болады:
-жиі болатын ата-аналар арасындағы кикілжіңдер;
-ата-аналардың бірін-бірі және балаларын сыйламауы;
-балаларға қарау мен бақылаудың болмауы;
-жеткіншектердің пікірін елемеу;
-ата-аналардың тиісті жылулықты бере алмауы;
-балалардың ар- намысына тию;
-тәрбие жүйесінің сапасыздығы.
Әлеуметтану шегінде арнайы әлеуметтік теория пайда болды және қалыптасты - девианттық (ауытқитын) мінез-құлық әлеуметтануы. Әсіресе осындай атпен қырыққа жуық зерттеу комитеттерінің халықаралық социологиялық ассоциациялар жұмыс істеуде. Оның қайнарының басында Эмиль Дюркгейм тұрды, арнайы ғылыми бағыт ретінде тұрақты құрылуы ең алдымен Р. Мертонға, А. Коэнға, К. Томасқа және А. Знанецкийдің еңбектерінен көрінеді, олар әлеуметтік дезорганизациядағы универсалды процесстерді әлеуметтік өзгерістерістердің бөлінбейтін бөлшегі ретінде қарастырды, Р.Феррис, Э.Тириакьян, Т.Шибутани және басқалары девиантты мінез-құлықтың әртүрлі формаларын әлеуметтік дезорганизация формалары ретінде қарастырды[42]. Девиантты мінез-құлық мәселелері әлеуметтік жанжал теориясының негізінде қарастырылады. А.Коэн әлеуметтік топтарға нақты қауіпті оның ұйымшылдығын қалыптастырып, топтық нормалардан оның мүшелерінің ауытқуын азайтады және сонымен қатар ауытқитын мінез-құлық жасайтын топтың мүшелеріне қатысты топтық репрессияға ұшырататындығы басым көрінеді[43]. Жанжал теориясына катысты, әлеуметтік жүйедегі мінез-құлықтың мәдени бейнелері ауытқитын мінез-құлық болып табылады, егер ол басқа мәдениеттің құндылықтарына негізделген болғанда, девиантты ауытқитын мінез-құлық теориясы арнайы социологиялық теория ретінде кұрылымдық функционализм теориясының аясында дамиды.
Р. Мертон аномия теориясын қолдана отырып, девиантты мінез-құлық теориясын мәдениеттің жасайтын мақсаттарымен әлеуметтік-ұйымдасқан оларға жету жолдарының құралдары арасындағы пайда болған келіспеушіліктер деп түсіндіреді. Оның пікірінше әртүрлі топтар үшін біркелкі емес мақсаттарға жетудің ресми жолдары қоғамның ресми құрылымымен қамтамасыз етіледі және осылардың функционалдық жетіспеушіліктері мақсатқа жету үшін колданатын бейресми құрылымдардың пайда болуына негіз болады[25]. Девианттылықты бағалау критерийі бұқаралықтың достастығына, өзіне және басқаларға деген бірлігінен, бір-біріне келісімге келу мүмкіндіктерінің тудыруы өздерінің мендігін шектеу арқылы. Бұл жерде адамның қай шекте девиантты мінез-құлықтағы екендігін анықтайтын шекараны анықтау қажет. Осы критерийдің негізінде жеке және қоғамдық қызығушылықтардың принциптерінің сәйкес келуі негізделген. Бұл жерде менің еркіндігім басқа адамның еркіндігімен шектеледі - бұл ең басты принцип, осыны бұзған адам, яғни девиант болып саналады. Сол үшін де девианттық мінез құлықтың ең негізгі рационалды критерийі ретінде осы мінез-құлықтың түрінің зияны мен қоғамдық пайдалылығын қарастырамыз. Девианттық мінез-құлыққа баға беру критерийін анықтау бір жақты емес, себебі біздің қоғамымызда қандай мінез-құлықты девианттық деп айту және оны ажырата білу өте қиын. Девиацияның әсіресе айқын көрінетін мысалдары ретінде адамгершіліктің жоқтығын көрсететін іс-әрекеттер, олар әрқашанда талқылауларға түсіп отырады, бірақ бұл жерде оларға толықтай, нақты анықтама беру өте қиын. Бірақ кісі өлтірудің өзі арнай жағдайларда ақталып жатады. Мысал ретінде алғашқы қауымдық кезеңде ашығу кезеңінде кісі өлтірушілік талқыға түспейтін, яғни ол жағдайдың қысымымен жасалған іс-әрекет деп түсінген. Ол айып тағулардан босатылған, ол өндірістік күштер қатайған кезден бастап және қоғам материалдың жағдайларды жасай алатын кезеңнен бастап, яғни бала шағасын асырау үшін, денсаулық үшін неше күш керек соның барлығына есеп бере алатын болған кезеңнен бастап ол барлық жеңілдіктерден болады, яғни біз үшін қылмыс болып табылады. Біз көріп отырғанымыздай іс-әрекеттің бағасы тарихтан бері заман өткен сайын өзгеріп отыруда және олар әлеуметтік-экономикалық себептермен ұлттық дәстүрлер мен мәдениетпен өзгеріске ұшыраған құндылықтар қатар ажыратылады.
Көптеген жұмыстардың нәтижесінде девианттық мінез-құлық концепциясының позициясына деген сенім күмәнға ұшыраған, оның негізгі нүктесі - әлеуметтік норма. Көптеген батыс зерттеушілері (Г. Беккер, Д. Китсус, К. Эриксон, және т.б. дамытқан теориялар былай дейді: іс-әрекеттерді девианттық деп мойындау үшін қоғамдағы әлеуметтік топтардың қызығушылықтарымен анықталады. Бірақта осындай қорытындылар тапсырмаларды жеңілдетпейді, себебі "билік етуші деген ұғымның өзі объективті емес баға беруде, билік ететін топтардың өзінің жағдайларын ұсынады және азшылықтың мінез-құлығының түрлері, олардың дәстүрлері мен салттарымен әлеуметтік жағдайларымен санаспағандығынан барып туындайтын түсінікті девианттық деп айтуға болады. Бұл жерде шешуші маңызды ол мінез-құлықтың өзі емес, адамдардың оған деген қарым- қатынасында болады. Аяуды білмейтін қоғам тіпті қорғаусыз адамды да, тіпті адал, кінәсіз адамды даттай алады, яғни оны девиант жасай алады.
Қазақстанда осындай мінез-құлықтың элементтері, мысалы, қылмыскерлік,ішімгерілік,нашақорлық және суицид(өзін-өзі өлтірушілік), көптеген ұзақ уақыттар бойы осыларға сәйкес келетін пәндердің аясында зерттеліп келеді. Олар криминалогия, наркология және т.б. Ал социологиялық зерттеулер 60-шы жылдардың соңы мен 70-жылдардың басындағы Я.И.Афанасьевтің[44] және тағы басқалардың еңбектерінде көруге болады. Қазақстанда осы мәселелерді кейінгі жылдары ғана зерттей бастады. Девианттық социологияның дамуы мен институциялануына деген үлкен еңбекті академик В.Н.Кудрявцевке[45]тиесілі.
Қазіргі кезеңдік, отандық девианттық мінез-құлық социологиясында Д.К.Қазымбетованың анықтауынша, девианттық мінез-құлық дегеніміз-адамдардың өмір салтындағы жалпымен қабылданған нормалар мен моральға, құқықтық және басқада әлеуметтік нормаларға сәйкес келмейтін, тұлғаға, әлеуметтік топтарға немесе қоғамға зиян тигізетін (немесе пайда әкелетін), қоғаммен қолдау табатын немесе тигізілген зияндар үшін әлеуметтік жауапкершіліктер тартатын іс-әрекеттер, қимылдарды жатқызамыз[7]. Ал делинквенттік мінез-құлық дегеніміз - күрделі заң бұзушылықты аңғартады, олар қылмыстық жауапкершілік тартуға апарып соғады. Девианттық мінез-құлықтың деликвенттік мінез-құлықтан өзгешелігі, девианттық мінез-құлықтың деликвенттік мінез-құлыққа қарағанда кеңірек түсінік ретінде қарастырылады. Девианттық мінез-құлық деликвентті мінез-құлықты өзінің бір бөлігі ретінде қарастырады. Девиация - нормалардың кез-келген бұзушылықтарын айтамыз. Ал делинквенттік - ол тек қана қылмыстық жауапкершіліктерді алып жүретін мінез-құлық актілеріне жатады. Ауытқулардың осындай түрлерге бөлінетіндігіне қарап негізделген саясат құруға болады, ол практиканы профиалктикаға бағыттап отырады. Және де барлық аутқуларды жою емес тек қана негативті аутқуларды жоюға көмекетседі. Девианттық мінез-құлық теориясының зерттеуіне Ш.К.Джаманбалаеваның диссертациясы көп үлес қосты, ол мынадай тақырыпта Девианттық мінез-құлықтың әлеуметтік мәселелері[4] және оның монографиялары. Бұл еңбектерде автор - девианттық мінез-құлық дегеніміз мінез-құлық актісі деп әділдікпен айтады, ол адамдардың іс-әрекеттері немесе өмір салттары, арнайы қоғамда қабылданған әлеуметтік нормалар мен заңгерлік негіздегі салдарлы қағамдық санкцияларды бұзатын іс-әрекеттерді айтамыз. Берілген анықтама біріншіден, осы мінез-құлықтың барлық көріністерін қамтиды, екіншіден аутқуды, тек ресми жағынан ғана емес, сонымен қатар, айтылмаған әлеуметтік нормалардағы бейресми аутқитын мінез-құлық формаларында қарастырады; үшіншіден, санкцияның әртүрлін қамтиды, олар көбінде өздері девияцияға алып келеді - ол топтық аутқудан, қоғамдық жақтырмауға және толығымен қоғамнан бөліп тастауға алып келетін санкциялар. Бірақта девианттық мінез-құлықтың критерииін анықтау өзгеруде, бұл жағдайда біз бір іс-әрекетті девианттық немесе оған жатқызбауымызда мүмкін, яғни ол әртүрлі қоғамдарда салт дәстүрлерге, өмір шарттарына байланысты өзгеріп отырады. Әлеуметтік процестердің динамикасы, қоғамдық өмірдің әртүрлі аймақтарындағы кризистік жағдайлар девиациялық процестердің өсуіне алып келеді. Олар нормадан ауытқитын мінез-құлықтың нормаларынан көрініп отырады.
Әлеуметтік толығырақ анықтамасын беру үшін, аномия сұрағаның негізіне мән береміз. Алғаш рет аномия түсінігін қабылдаған социолог Э.Дюркгейм. Аномия түсінігін ол Индивидтің мінез-құлқының анық реттеушілік процестері, моральдық вакуум, ескі нормалар мен жаңа бағалылықтардың нақты қарым-қатынаста жоқ қоғамдық жағдайды қарастырады[22].
Ал қазіргі кезеңдегі автор В.Д.Плаховтың пікірінше аномия таза күйінде кездеспейді, себебі кездейсоқ кездесетін процестердің ішінде бірнеше ықтималдылық заңдылықтар кездесіп отырады[46]. Бірақ бұларды бір-бірінен ажырату мүмкін емес. Кез-келген аномия бірге жүреді және бір бірін толықтырып отырады. Сол сияқты онда нормативті мінез-құлықтың элементтері болады. Осы аталған жағдайлармен келісуге тура келеді. Қазақстандағы әлеуметтік жағдайды ескеретін болсақ,онда осы мәселелер бізге ауытқитын мінез-құлық белгілерін ажыратуға мүмкіндік береді. Я.Гилинскийдің пікірінше[47] әлеуметтік нормаларға қатысты өзінің мазмұны мен мінездемесі жағынан әртүрлі болуы мүмкін, бірақ ол әр уақытта емес, бір ғана мезгілде, уақытта, бірақ әртүрлі қоғамдар арасында болуы мүмкін. Жеткіншек мінезін білу- оның мінез-құлқын анықтайтын өзіне тиесілі мінез бітісін білу. Мінезде мінез-құлықтың әдеттелген мотивтері бекітіледі, біршама мәнді болып саналатын жеткіншектердің қоршаған ортамен қарым-қатынасы және өзіне деген қатынасы көрініс береді. Әр жеткіншекктің өзіне тән мінез бітісі орын алады және әр қайсысында әр түрлі көрінеді- біреуінде анық байқалса, енді біреуінде жасырын түрде. Сол мінез бітісінің шамадан тыс айқын көрінуі акцентуациялық мінез туралы айтады.
Олай болса, жеткіншектердің девианттық мінез-құлық өзіндік спецификалық табиғатын иемденеді. Әр түрлі ауытқушылыққа әсер етуші себептердің ішінен, біз айтып өткендей, әлеуметтік-психологиялық, психологиялық - педагогикалық, психологиялық - биологиялық факторларды бөліп көрсетуге болады. Осыған байланысты жоғарыда көрсетілген себептердің ішінде мінез ерекшелігі үлкен рөл атқарады. Жалпы алғанда, девиантты мінез-құлықтың теориялық негізі мен психологиялық сипаты қарастырылды.
1.2. Бұқаралық ақпарат құралдары және жеткіншектердің әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері
Бұқаралық ақпарат құралдары (БАҚ) - арнайы ақпараттың көмегімен, кез келген тұлғаларға әртүрлі мәліметтерді ашық жариялауға арналған әлеуметтік мекемелер. Сарапшылар олардың мынадай ерекше белгілерін атап көрсетеді: жариялылық, яғни тұтынушылардың шексіздігі; арнайы техникалық құралдардың, аппаратуралардың болуы; ақпарат таратушының қабылдаушыға біржақты ықпалы; тұтынушы аудиторияның тұрақсыз әркелкілігі [48]. Қоғамның өмір сүруін қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің өзектілігі: Тәуелсіз еліміздің қазіргі даму кезеңі, қоғамның барлық саласындағы өзгерістермен яғни, экономикалық және әлеуметтік қарым-қатынастардың ерекшеліктерімен сипатталады. Қазіргі кезеңдегі жеткіншектердің әлеуметтік жағдайға бейімделуіне, мінез-құлықтарының қалыптасуына, тұлға ретінде дамуына әсерін тигізетін тиімді жолдарын көрсету, анықтау басты проблемалардың бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан-2050 Стратегиясы- қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты деп аталатын өз халқына арналған Жолдауында адамдардың дұрыс мінез-құлқының дамуына баса назар аударды [1].
Жеткіншектердің әлеуметтенуі, әлеуметтік психологиялық бейімделуі және девиантты мінез-құлықтың қалыптасуының алдын алу бүгінгі таңның өзекті мәселелерінің қатарында. Жеткіншектер қоршаған ортаның жағымсыз әсерлеріне беріліп, жаман әдеттерге тез бой үйретеді. Адамзат тарихында ақпараттық процестер бастапқыда тамырлары мінез-құлық және қарым-қатынас тетіктеріне, жеке тұлғаның дамуы мен сәйкестікті сақтауға кететін маңызды рөл атқарады. Олардың адам өмірінің барлық жақтарына ықпалы орасан. Жеке тұлғаның дамуында еліктеуге арналған үлгілердің елеулі рөл атқаратыны белгілі. Психологиялық тұрғыда теледидарлық бейнелер, мінез-құлық пен қарым-қатынас анағұрлым маңызды, өйткені олар әрқашанда эмоцияларға толы болады. Бәрінен бұрын бейнемен және сезіммен жанамаланған мінез-құлықтық таптаурындар көшіріледі. Міне сондықтан да бүгінгі күні теледидардың жастарды тәрбиелеудегі айқындаушы рөлін мойындаған жөн. Бүгінгі күні бұқаралық ақпарат құралдары (БАҚ), бәрінен бұрын теледидар мен ғаламтор іс жүзінде жеке тұлғаның мінез-құлқына кері әсерін тигізеді.
Жағымсыз мінез-құлық салдарынан басқа да мәселелер туындап жатады, мысалы, оқу үлгерімінің төмендеуі, өтірік айту, құқық бұзушылық, алкогольге салыну т.б. Соңғы жылдары бұл тізімді теледидарға және компьютерге, ғаламторға тәуелділік толықтырды.
Бұқаралық ақпарат құралдарының жеткіншектерге ықпалын бейнелейтін бірнеше концептуалды ұстанымдарды атауға болады:
Біріншіден, бұқаралық ақпарат құралдары балалар мен жеткіншектердің әлеуметтенуінің қуатты құралы ретінде қарастырылады. Мұнда ақпарат ағымының объектісі жеткіншектер мен жеткіншектер тобының санасы мен мінез-құлқы болады.
Екіншіден, бұқаралық ақпарат құралдары жеткіншектер мен олардың топтарының бос уақытын өткізу құралының ролін атқарады.
Үшіншіден, жеткіншектердің әлеуметтенуінде ғаламтордағы әлеуметтік желілердің рөлі ерекше. Ғаламтор арқылы балалар белгілі бір әлеуметтік және мәдени құндылықтарды қабылдап, әлеуметтік тәжірибе жинақтайды және білім ақпараттарын алады.
Дегенмен, бұқаралық ақпарат құралдарының жағымсыз әсерлері де жеткілікті.
Бұқаралық ақпарат құралдары арқылы балалар мен жастардың моральдық, рухани-адамгершілік тұрғыдан дамуына нұсқан келтіретін,
қатігездікті, зорлық-зомбылықты, сексуалдық азғындықты насихаттайтын ақпараттар таратылады. Қазіргі көркем фильмдерде, мультфильмдердің көбінде (барлығында дерлік) зорлық-зомбылық іс-әрекеттер орын алады. Бұқаралық ақпарат құралдарының ықпалы жеткіншектердің нормалар мен құндылықтық бағдарларының қалыптасуына ықпалы зор.
Девиантты мінез-құлық психологтар және басқа да ғылым өкілдерінің зерттеулерін қажет ететін өзекті мәселенің бірі. Девиантты мінез-құлық тақырыбы пәнаралық және пікір-таластық сипатты көрсетеді. Әлеуметтік норма түсінігімен девиантты мінез-құлық терминінің қолданылуы мәселені күрделендіреді, себебі норманың шектері шартты түрде берілген, ал адам барлық көрсеткіштері бойынша қалыпты болуы мүмкін емес. Көптеген көзқарастар жеткіншектердің девиантты мінез-құлығының диагностикасы және әлеуметтік - психологиялық көмекпен игеруі ретінде практикалық тапсырмаларды шешуде қалыптасады.
Жеткіншектердің мазасыздығы мен агрессивтілігі, яғни девианттылығы бүгінгі күнге дейін зерттелу үстінде. Осы кезеңде жеткіншектерде дау-дамайлық, тәртіпсіздік, өз-өзін ұстай алмаушылықтың тым жоғарылауы анықталады. Жеткіншектер өзі деңгейлес құрдастарымен қарым-қатынас жасауда, қажетті тәжірибені меңгермеу салдарынан, оған артылған жауапкершіліктен қорқып мазасызданады. Жеткіншектердің девиантты мінез-құлық мәселелерінің қазіргі күйі туралы ғылыми негізделген, анықталған көзқарастар бар. Девиантты мінез-құлықты түсіндіру үшін түрлі психологиялық концепциялардың құндылығын мойындап, біз негізгі ретінде когнитивті мінез-құлықты көзқарасты бөліп шығарамыз.
Девиантты мінез-құлық мәселесі қазіргі таңда біздің қоғам үшін ең маңызды мәселелердің бірі, себебі оның салдары әр түрлі келеңсіз жағдайларды тудыруда. Қоғамда болып жатқан террор, жәбірлеу, суицидтің өсуі сияқты әлеуметтік қауіпті құбылыстардың қатты белең алуына байланысты бұл мәселе зерттеудің негізгі обьектісі болып отыр. Соңғы уақытта адамдағы девиантты мінез-құлық проблемасын зерттеу бүкіл әлем психологтарының өзекті зерттеу бағытына айналуда[2]. Бүгінгі таңдағы бұқаралық ақпарат құралдары жеткіншектерді әр түрлі әрекеттерге еліктіріп, үйретуде. Батыс мәдениетінің біздің қоғамымызға енуі жастар мен жеткіншектерде девиантты мінез - құлықтың пайда болуына, нашақорлыққа, сексуалды құмарлыққа және т.б. жайсыз жағдайлардың өсуіне әкелді. Девиантты мінез-құлық - жалпыға ортақ ережелерден ауытқитын әлеуметтік іс-әрекет, осы ережелерді бұзатын адамдар мен әлеуметтік топтардың қылықтары; қабылданған құқықтық немесе моральдық нормаларды бұзған адамның мінез-кұлқы . Осы мәселені теориялық және практикалық тұрғыдан көптеген ғалымдар зерттеп, түрлі концепциялар ұсынған, олар агрессия мен жеткіншектердегі агрессивтіліктің ғылыми негіздерін қалыптастырған.
Отандық ғалым А.Т. Ақажанованың "Девиантология" [3] оқу құралы, Ш.Е. Жаманбалаеваның Девианттық мінез-құлықтың әлеуметтік мәселелері [4],А.Ескендірова[5],Г.А.Дусманбето в[6], Д.К. Қазымбетова [7], Т. Шалғымбаев [8], Н.С.Ахтаева[9], А.І.Әбдіғапбарова[10], З.Н. Бекбаевалардың[11] девиантты және деликвенттілік мінез-құлық тақырыптарына арналған еңбектері бар.
Бүгінгі күндегі бұқаралық ақпарат құралдарының әлеуметтік трансформациялаудағы рөлі өте жоғары. Бұқаралық ақпарат құралдары бұқараның санасында қазіргі заман адамының өмірі мен қызметінің салтын қалыптастырады. Азаматтардың мінез-құлқы мен дүниетанымын реттейді, саяси ұстанымдарына ықпал етеді. Барлық ақпараттарды беруде адам санасына әсер етудің жасырын қызметін пайдаланады. Ақпараттық және компьютерлік технологиялардың етене қолданысқа кіру жағдайында жеке адамнан бастап жалпы қоғамға тұтастай бұқаралық ақпараттық құралдардың ықпал ету әдістерінің жағымды ғана емес, жағымсыз ықпалы да көрініс табуда. Қазіргі кездегі байқалатын трансформация мәдениетке жат элемент медиа вирустар (Д. Рашкофф) [12] түрінде оның барлық жүйесіне орнығуы арқылы түбірлі өзгертуде. А.А.Зиновьев[13], С.Г.Кара-Мурза[14] , Г.Шиллер[15] , Р.Харрис[16] және т.б сол сияқты бірқатар ғалымдардың пікірінше, бұқаралық ақпарат құралдарының адамға ықпалы мен қоғамдық сананы манипуляциялауы мәдени - әлеуметтік соққының (К.Оберг)[17] себебі болып табылады. Дж.Бергер[18], П.Бурдье[19], М.Вебер[20], Г.Зиммель[21], Э.Дюркгейм[22], В.М. Межуев[23] сынды ғалымдар өз зерттеулерінде бұқаралық ақпарат құралдарындағы визуалды бейнелердің көпшілік санасына ықпалын жан-жақты талдап, бейнелейді.
Бұқаралық ақпарат құралдары - бұл санаға (ақылға) әсер ететін ең күшті күш. БАҚ-тың жеткіншек кезеңіндегі балалардың психикасына кері әсері жолдарын қарастыру зерттеу проблемасын айқындауда және тақырыпты: Жеткіншектердің девиантты мінез-құлықтарының қалыптасуына бұқаралық ақпарат құралдарының ықпалы - деп тандауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Девиантты мінез-құлықтың қалыптасуына бұқаралық ақпарат құралдарының әсерін теориялық тұрғыда негіздеп, оның түзету жолдарын ұсыну.
Зерттеудің міндеттері:
1. Девиантты мінез-құлықтың ұғымдарының мәнін нақтылау және оның зерттелу жағдайына теориялық талдау жасау.
2. Ғаламторға және теледидарға тәуелділігі бар жеткіншектердің ерекшеліктерін анықтау.
3. Жеткіншектердің девиантты мінез-құлқын түзету әдістемелері және оның нәтижелері.
4. Жеткіншектердің девиантты мінез-құлықының қалыптасуына бұқаралық ақпарат құралдарының әсерін эксперименттік тұрғыда зерттеу және оның түзету әдістемесін ұсыну.
Зерттеудің жалпы болжамы: Бұқаралық ақпарат құралдарына тәуелділік девиантты мінез-құлықтың қалыптасуына әсер етеді:
Жеке болжамдар:
1. Бұқаралық ақпарат құралдарына тәуелділігі бар жеткіншектердің әлеуметтік - психологиялық бейімделуінде қиындықтары бар.
2. Бұқаралық ақпарат құралдарына тәуелділігі бар жеткіншектердің мектептегі жалпы мазасыздығы жоғары және өзіне сенімділігі төмен.
Зерттеудің нысаны: Девиантты мінез-құлықты жеткіншектер.
Зерттеу пәні: Девиантты мінез-құлықтың қалыптасуына бұқаралық ақпарат құралдарының әсері.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері: Э. Дюркгеймнің (әлеуметтік дезорганизация теориясы), Р. Мертонның (аномия теориясы), М Вебердің (әлеуметтік іс-әрекет теориясы) еңбектері қарастырылды. Жұмыстың теориялық көздері ретінде Я.И.Гилинскийдін, А.Коэннің, В.Н. Кудрявцевтің, Н.Смэлзердің, П.Сорокиннің, Д.Пискаревтің және т.б. идеялары; сол сияқты Қазақстандық ғалымдардың еңбектері - Акажанова А.Т., Масанов Е.Ж, Ержанова А.М., Сейфуллин Г.Р., Жаманбалаева Ш.Е., Қазымбетова Д.Г идеялары қолданылды.
Зерттеу әдістері:
1. Г.В.Лозоваяның Тәуелділікті анықтау тесті.
2. Ауытқыған мінез-құлыққа бейімділік тесті (А.Н.Орел).
3. Әлеуметтік-психологиялық бейімделуді диагностикалау әдістемесі.
4. Мектептегі мазасыздықты анықтауға арналған Филлипс әдістемесі.
5. В.Г.Ромектің Өзіне сенімділік тесті.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы:
1. Девиантты мінез-құлық мәселесін зерттеген ғалымдардың тұжырымдары қарастырылып, талдау жасалынып, жүйеленеді;
2. Девиантты мінез - құлықтың әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері қарастырылды;
3. Жеткіншектердің ғаламтор мен теледидарға тәуелділігі мен олардың қоршаған ортасына бейімделуі арасындағы байланыс анықталды;
4. Ғаламтор мен теледидарға тәуелділігі бар жеткіншектер мектеп қабырғасында, әлеуметтік ортада жағымсыз эмоциялық күйлерді жиі бастан кешіретіндігі,мінез-құлықта негативті эмоцияларды жүзеге асыруға бейім тұратындығы және делинквенттілік тенденцияларының төмендігі айқындалды.
Дипломдық материалдар психологиялық қызметте,оның ішінде мектеп психологтары мен арнайы мекеме психологтарының жұмысына қолданылады. Зерттеудің нәтижесін әлеуметтік-практикалық психология саласында қолдануға болады. Болашақ практик-психологтардың, әлеуметтік педагогтардың, мектеп инспекторларының жеке тәжірибесінде, жеткіншек балалармен жұмыс жүргізуінде, әсіресе девиантты мінез-құлықтың алдын алуда, ата-аналарға және мұғалімдерге психокоррекциялық бағдарламалар құрастыруда қолдануға болады.
Зерттеудің базасы: Ақтөбе қаласы, №1 орта мектеп.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан теориялық және эксперименталды, әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Зерттеу жұмысының кіріспесінде зерттеу тақырыбының өзектілігі, зерттеу нысаны, пәні, мақсаты, ғылыми болжамы, міндеті, зерттеу әдістері, зерттеу көздері, практикалық мәнділігі көрсетілді.
Бірінші тарауда бұқаралық ақпарат құралдарының жеткіншектерге ықпалы, девиантты мінез-құлықтың теориялық негізі мен психологиялық сипаты қарастырылды, практик психологтың негізгі жұмыс бағыттары көрсетілді.
Екінші тарауда практик психологтың жеткіншектердің девиантты мінез-құлқын анықтауда эксперимент жұмыстары жүргізілді, яғни әдістемелер іріктеліп жүргізілді, нәтижесі талданып, статистикалық тұрғыда өңделді.
Зерттеудің жетекші идеясы:
Бұқаралық ақпарат құралдары девиантты мінез-құлықтың қалыптасуына әсер етеді. Бұқаралық ақпарат құралдары, оның ішінде ғаламторға және теледидарға тәуелді жеткіншектердің әлеуметтік бейімделуінде қиындықтары бар. Бұқаралық ақпарат құралдарына тәуелділігі бар жеткіншектердің мектептегі жалпы мазасыздығы жоғары болады. Ғаламторға және теледидарға тәуелді жеткіншектердің деликвенттік тенденциялары төмен болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдамалар:
Бұқаралық ақпарат құралдарына тәуелді жеткіншектердің әлеуметтік бейімделуінде қиындықтары бар.
Бұқаралық ақпарат құралдарына тәуелділігі бар жеткіншектердің мектептегі жалпы мазасыздығы жоғары.
Бұқаралық ақпарат құралдарына тәуелділігі бар жеткіншектер мектеп қабырғасында, әлеуметтік ортада жағымсыз эмоциялық күйлерді жиі бастан кешіреді және жеткіншектердің өзіне сенімділігі төмен.
Бұқаралық ақпарат құралдарына тәуелділігі бар жеткіншектер комформды, таптаурындар мен қоғамда қабылданған нормаларды ұстанады. Олар өзгермелі психикалық күйлер көмегімен шындықтан безуге, тұлғалық мәселелерді шешуде иллюзиялық-компенсаторлық амалдарды қолдануға бейім.
Бұқаралық ақпарат құралдарына тәуелділігі бар жеткіншектердің деликвенттілік тенденциялары төмен.
1 ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНА БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ӘСЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1 Девиантты мінез-құлық мәселесінің теориялық тұрғыда
қарастырылуы
Девиантты мінез-құлық ( лат. deviatio - ауытқу) - жалпыға ортақ ережелерден ауытқитын әлеуметтік іс-әрекет, осы ережелерді бұзатын адамдар мен әлеуметтік топтардың қылықтары; қабылданған құқықтық немесе моральдық нормаларды бұзған адамның мінез-құлқы[24].
Мінез-құлық бұзылысының девианттық формасы немесе жеткіншек кезіндегі жалпы қабылданған мөлшерден ауытқу кейінгі жылдары күрт арту тенденциясын көрсетіп отыр және де қоғамдағы барлық проблемалардың проекциясын бейнелейтін аса ауқымды шешімін таба алмай келе жатқан келесі мәселе ретінде орын алуда. Бұл ретте мінез-құлықтың бұзылыс сипаты жеткіншектерде әр түрлі сипаттта болуы мүмкін. Көп жағдайда олар қарама-қарсы әрекеттерде, ішімдік қолдануда, үйден кетіп қалу, әр түрлі наркотикалық және токсиникалық заттарды қолдану, суицидтік тенденцияларың артуынан көрінеді. Қазіргі кезде девиантты мінез-құлық құбылысына қатысты философиялық, психологиялық, әлеуметтану, педагогикалық негіздемелер беретін көптеген болжамдар, концепциялар орын алған. Әр түрлі биогенетикалықтан мәдени-тарихи концепцияларға дейін көптеген девиантты, ауытқушылық мінез-құлық концепциялары белгілі.
Биогенетикалық концепциялардың авторы (З.Фрейдтен бастап Э.Торндайк, К.Бюлер, Э.Майер, А.Джексен және А.Маслоу) адамның тұлғалық өсуіндегі табиғи-биологиялық бастамаларына сүйене отырып, қоғамға жат мінез-құлық, мінез-құлықтағы ауытқушылықтың барлық себептерін адам биологиясынан, қылмыстылықтың ерекше генетикалық құрылымындағы адам биологиясынан іздеу қажет. Биологиялық-антропологиялық бағыттың дамуына қылмыстық құқықтың антропологиялық мектебі үлкен орын алды, оның негізін италияндық психиатр Чезаре Ломброзо (1835-1909) қалады. Ғалымның теориясының философиялық негізі болып әлеуметтік - дарвинистік идеялармен бірлескен позитивизм табылды. Ломброзо бойынша қылмыстылық - бұл адамның тууы мен өлімі, аурудың алғы нышаны, оның ішінде психикалық аурулардың белгісі сияқты табиғи және қажетті құбылыс. (Одан кейін Ломброзо белгілі бір жағдайдағы қылмысктылық әлеуметтік ортамен байланысты деп мойындады).
Ч.Ломброзо және оның ізін жалғастырушы Эрнст Кречмерге адамның физикалық конституциясы мен мінез-құлық типтері арасындағы байланыс идеясы тән болды. Олар осындай белгілер бойынша адамдарды үш типке (эндоморф, мезоморф, эктоморф) бөлді. Соған байланысты олар атлетикалық күрделі адамдар (мезоморфтар) ауыр қылмыстылыққа бейім болуы мүмкін. Ч.Ломброзо беттің антропометрикалық көлеміне, фатальды бойынша, бас сүйегі қылмысты типті тұлға қалыптасады [25,20б]. Түрмедегі қылмыскерлердің арасында антропологиялық өлшемді жүргізу бойынша, Ч.Ломброзо төрт типті қылмыскерлер болады деген қорытындыға келді: тумысынан қылмыскерлер, кездейсоқ қылмыскерлер, құмарлық бойынша қылмыскерлер, жан ауруы, яғни естері ауысқан қылмыскерлер. Биологизаторлық концепцияға қарсы басқа авторлар - әлеуметтанушылық концепциялардың негізін қалаушылар (Д.Ватсон және т.б), адам мінез-құлқында ешқандай да тумыстылық жоқ, және олардың әрекеттері, жасаған қылықтары - бұл тек сыртқы стимуляцияның өнімі деп көрсетті. Абстрактылы- әлеуметтік, адам табиғатындағы натуралистілікті және ортаны түсінудегі ыңғай екі факторлы теория деп аталатын әлеуметтік- биологиялық концепцияларды қарастырады, бұл тұрғыда биологиялық және әлеуметтік адамның екі болмысы есепке алынды. Генетикалық бағдарламалар адамның әлеуметтік мінез-құлқын басқарады, бұл ыңғайды ұстанушы авторлар адам табиғатын селекция арқылы жақсарту жолдарын іздеуге ат салысты [25,36 б].
Девиантты мінез-құлыққа қатысты әр түрлі концепциялар мен теориялардың арасында ең маңызды орынды психоаналитикалық бағдарды зерттеушілер алады, бұл теорияның негізін қалаушылар (А.Адлер, Э.Фромм, К.Хорни, У. Шуту және т.б) болды. Қылмыстылықтың генезисі,мінез-құлықтың басқа формаларымен қатар, мысалы, невроздар, психастениялар, сексуалды ауытқушылықтар, әр түрлі әлеуметтік бейімделу формаларымен қарастырылады. Психоаналитикалық концепция өкілдерінің пікірінше, ауытқушы мінез-құлықты тұлғалар жоғары мазасызданумен, агрессивтілікпен, ригидтілікпен, толық еместік комплексімен ерекшеленеді. Зорлық-зомбылықты қылмыстылықтың алғашқы негізгі себебі ретіндегі агрессивтілікке көп көңіл бөлінеді. Агрессивтілік, мазасыздық мәселесіне, бұл күйлердің табиғаты мен көріну сипатына А.Бандура, А.Басс, Л.Берковц, С.Розенцвейг сынды ғалымдар еңбектерін арнады, бұл проблемалар кейіннен кеңестік ғалымдар С.Н.Еникопова, Т.Н. Курбатов еңбектерінен көріне бастады, сонымен қатар кеңес елінде зерттеуін жүргізген поляк психологы Э.Квятковский - Тохович жұмыстарынан орын алды.
Қазіргі жаңа заман жағдайында әлеуметтік бейұйымдастырушылық (дезорганизация) концепциясы кең түрде дамыды (Т.Шибутин және т.б), бұл концепция бойынша ауытқушылық мінез-құлық әлеуметтік өзгерістермен, бұрынғы стандарттылықтың мәні жоғалған кезде, жаңа қоғамға бейімделе алмаушылықтан, яғни бұрынғы құндылықтар мен мөлшерлерге бағытталудан тұрады.
Осыған сәйкес, ауытқушылықты мінез-құлықтың үш түрін бөліп көрсетеді:
1) Конформды мінез-құлық қабылданған қоғам мөлшері мен көзқарастарынан айрықшаланатын эталонды (референтті топ) талаптарына лайықтану.
2) Импульсивті мінез-құлық - бұл аса күшті қозушылықтың ықпалымен туындайды, өзіндік стандартталған мінез-құлыққа қарамастан және уақытша өзін-өзі бағалай алмаушылық орын алғанда болады.
3) Компульсивті мәжбүрлік түрдегі мінез-құлық. Мәжбүр етудің ерекше түрі ретінде қарастырылады. Кейбір кездерде тұлға өз мінез-құлқының дұрыс емес, қауіпті, негізсіз болсада кейбір жағдайлар мен фактілерге тұрақты реакция танытады. Бұл мінез-құлық қатты қытығына тигенде, әшкерелеуде көрініс табады.
Девиантты мінез-құлық ұғымымен қатар әдебиеттерде патологиялық, аморалдық, заңсыз мінез-құлық сияқты ұғымдар орын алады. Осыған қатысты авторлар келтірілген бұл ұғымдардың үлкен айырмашылығын қарастырмайды, басқалар - мысалы К.К.Ковалев, 1981 және т.б бұлардың әр түрлі мағынасын ашып көрсетуге тырысады. Осымен байланысты девиантты мінез-құлық ұғымы біресе психикалық ауру адамдар және сау адамдар мінез-құлқы бұзылысының барлық формаларын қамтиды, біресе тек сау тұлғалардың мінез-құлық ауытқуларын сипаттайтын әлеуметтік- психологиялыққа дейін түсіреді. Осыған қатысты, осы көтеріліп отырылған мәселені зерттеу үшін, ең алдымен, ұғымның терминологиясы мен мазмұнын нақтылау қажет. Ауытқушылық мінез-құлық трактовкасының көптүрлілігін есепке ала отырып, ол туралы ұғымдарды анықтау қажет. Девиантты және мөлшерден ауытқыған мінез-құлық ұғымы, ең алдымен мөлшер ұғымымен астарласады, өйткені девиантты мінез-құлық белгілі бір мағынаны тек әлеуметтік мөлшер ұғымын қолданғанда ғана анық болады [34, 5б].
Қалыпты мінез-құлық шекарасы денсаулық және қалыпты мінездің шекарасы сияқты біршама салыстырмалы. Бұл жерде ғалым П.Д. Ганнушкиннің сөзі дәйекті, тұлға және жекелік сияқты екі терминді біріктіру, бір жағынан, мөлшер және орташа ауқым- екінші жағынан,- мұндай біріктіру ішкі қарама-қайшылықты бұзады, бұл болмысында бір-бірімен сәйкес келмейтін терминдер [26,4б]. Девиантты және мөлшерден ауытқыған мінез-құлық ұғымы, ең алдымен мөлшер ұғымымен астарласады, өйткені девиантты мінез-құлық белгілі бір мағынаны тек әлеуметтік мөлшер ұғымын қолданғанда ғана анық болады. Мөлшерді идеал, обьективті болмыс құбылысының шартты белгілері, орта статистикалық көрсеткіш, ортамен тең келу, функционалды оптимизм және т.б ретінде анықталады. Бірақ, қазіргі кезде мөлшер ұғымын анықтайтын нақты қабылданған түсінік жоқ, сондықтан да девианттылық ұғымына да көмегі аз. Міне, бұлардың бірқатары:
oo Әлеуметтік мөлшер (латын тіліндегі norma - бастапқыны басқару, ереже, үлгі) - индивид және топтардың мінез-құлқын әлеуметтік ретке келтіру құралы
oo Әлеуметтік мөлшерлер - әлеуметтік қоғам ұсынатын (топ, ұйымдар, класс, қоғам) өздерінің мүшелеріне іс- әрекеттерін жүзеге асыру мақсатымен қойылған үлгі (типтері) талаптар мен күтілетін нәтижелердің жиынтығы
oo Әлеуметтік мөлшер - қоғам өмірінің нақты - тарихи жағдайы қатынасындағы әлеуметтік тәжірибені реттеудің әлеуметтік мәдени құралы.
Олай болса, адамдардың мінез-құлқын және сана-сезімін реттеу - әлеуметтік мөлшердің негізі. Әлеуметтік мөлшерлер әлеуметтік басқару механизмінің маңызды звеносы болып табылады, сонымен қатар адам мінез-құлқын реттеу және қалыпқа келтірудің, оның шығармашылық және әлеуметтік белсенділігін жетектеуші болып табылады. Бірақ та бұл ұғымның анық болмауы және ашық көрінетін әлеуметтік - топтық тәуелділік девианттылық проблемасын шешуге қолдануда қиындық тудырады. Әдетте девиантты мінез-құлықты кең және тар мағынада айрықшалайды. Кең түрдегі мағынада - бұл мінез-құлық әлеуметтік мөлшерден ауытқыған кез келген адамның мінез-құлқы. Тар мағынадағы девиантты мінез-құлықта, өз артынан қылмыстық жаза қолданылмайтын іс-әректеттер бөлінеді. (С.В. Бахрушин) Сонымен қатар девиацияның алғашқылығын және екіншілігін айырмалайды. Алғашқы девиация - бұл әр түрлі себептерге қатысты (индивидтің бүлігі, өзін жүзеге асыруға тырысушылық, неге екендігі белгісіз, нормативті мінез-құлыққа жатпайтын) нормативті емес болып саналатын мінез-құлық. Екіншілік девиация - бұл (ерікті және ерікті емес) қоғам бұрыннан белгілеген орны бар мінез-құлықты мақұлдау.
Қоғамдық ғылымдардың негiзгi категорияларының бiрi - әлеуметтік ауытқу. С.И.Ожеговтың түсiндiрмелi сөздiгiнде ауытқу ''қандай да бiр дұрыс емес мінез-құлық'' ретiнде көрсетiлсе, Оксфорд сөздiгi ауытқуды ''ерекшелiк, шетке бұрылу'' деп түсiндiредi. Отандық әдептанушылар (этиктер) ауытқу немесе девиантты мінез-құлықты саралай келе, оған ''iс-әрекет, мiнез-құлық үлгiсiнен және нормасынан жағымсыз ауытқудан көрiнетiн рухани жамандықтың ерекше бiр түрi'' деген анықтама бередi. [27,172 б]
Осы әлеуметтiк құбылыстың пайда болу себептерiн түсiндiру үшiн көптеген сұрақтарға, оның iшiнде ''норма'' категориясының мәнi (әлеуметтiк норма) және одан ауытқу жайлы сұрақтарға жауап iздеуге тура келедi. Әлеуметтiк норма - әлеуметтiк бақылау мен басқарудың құралы ролiн атқаратын әлеуметтiк практиканың қажеттi және тұрақты элементi.
Я.И.Гилинский бірінші болып девиацияның позитивті, жасампаз сипатына көңіл аударды. Девиация өзгерістің тәсілі, механизмі, жалпылама формасы, сонымен қатар әр система дамуының өміршеңдігі болып табылады. Мұндай көзқарас синергетикаға, кейбір шығармашылық теориясына жақын. Тұлға социумға қатысты өзіндік мінез-құлқында төрт сферада көрінеді деп көрсетті ғалым-зерттеуші З.И.Васильева, олар нормативті мінез-құлық, әлеуметтік- психологиялық бейімделу, ауытқы девиантты мінез-құлық, заңға қарсы мінез-құлық [28,16 б]. Девиантты мінез-құлық туралы түсінік екі әдіснамалық ыңғай негізінде құралады. Я.И.Гилинский, В.Н. Кудрявцев анықтамаларына қарай, әлеуметтік факторлар есебіндегі ауытқушылықтың шығу принципі жатады. Адамдардың мінез-құлқы девиантты болып табылады, егер олардың жүріс-тұрыстары мен іс - әрекеттері арнайы қойылған, қабылданған немесе осы қоғамда құрылған мөлшер мен ережелерге сәйкес келмесе деп ой- тұжырымдайды [29, 10 б].
В.Н.Кудрявцевтің пікірі бойынша девиантты мінез-құлық әлеуметтік ауытқушылық ретінде қарастырылады. Іс- әрекеттегі мөлшерден алшақ болу, оларды бұзудан көрінеді., яғни қалыпты емес мінез-құлық орын алғанда байқалады. Осы, және басқа да аналогиялық анықтамаларда девиантты мінез-құлықтың орын алуы көп жағдайда әлеуметтік факторлардың негізінде туындайды, бірақ бұл көзқарастар қайталанбас болып қалған жоқ. Бұл ретте көптеген шетелдік зерттеушілер девиантты мінез-құлық ұғымын әлеуметтік орта және әлеуметтік әрекеттердің, шарттардың ықпалы болып табылмайды деп көрсетеді. Девиантты мінез - құлық туралы теорияның дербес ғылым ретінде пайда болуы Р.Мертон мен А.Коэннің атымен байланысты. Р.Мертон қоғам мүшелерінің нормадан ауытқуына әсер ететін әлеуметтік құрылымға талдау жасайды. Ағылшын ғалымы Д.Уоми әлеуметтік ауытқу - объективтік құбылыс емес, субъективтік белгі деді. Оның ойынша ауытқу - белгілі бір ішкі әрекет сапасына қатысты қасиет емес, әлеуметтік тұрғыдан берілген бағаның нәтижесі. Ауытқу түсінігіне толық анықтаманы Г.А.Авенесов берді [30,5б]. Ол адамның мінез - құлқындағы ауытқу дегеніміз - қоғам нормалары мен типтеріне сай келмейтін норманың бұзылуын айтады.
Норма түсінігінің анықтамасы терминологиялық тұрғыдан ғана емес мазмұндық жағынан да аса күрделі. Мәселен, адамгершілік нормалар барлық қоғамдық ортада бірдей қалыптасып кетуі мүмкін емес, себебі, біріншіден, олардың ұлттық ерекшелігі болса, екіншіден, уақыт өтуіне байланысты ол өзгеріп отырады. Демократиялық қоғамда жеке адамның өміріндегі кейбір ауытқуларға шыдамдылықпен қараса, тоталитарлық режим адам бойындағы өзгерістерге қатал қарап, жазалауға дайын болады. Медицинада, психологияда, педагогикада норманың өзіндік сипаттамасы мен көрсеткіштері бар. Бұл нормаға сай келмесе оны ауытқу деп атайды. Әлеуметтік педагогика үшін норма мен нормадан ауытқу ұғымдары өте маңызды. Олар даму үрдісі мен баланың әлеуметтік өзін-өзі ұстауын сипаттау үшін пайдаланылады. Психологияда қылық - адамның рухани-адамгершілік тұрғыдан қалыптасуы және сол тұрғыда оның өзге адамдарға, өзіне, қоғамға және қоршаған табиғатқа деген қарым-қатынасын айқындауы деп қарастырылады. Қылықтың адамгершілік көзқарас тұрғысынан бағаланатын жағымды және этикалық, моральдық нормаларды бұзумен сипатталатын жағымсыз (аморальды) жақтары бар. Заң тұрғысынан алып қарағанда, норма ережелерін бұзушылық - бұл мемлекеттік немесе қоғамдық тәртіпті бұзу, азаматтардың құқығы мен жеке меншігіне қол сұғушылық болып есептеледі. Отбасы тәрбиесіне қатысты тәлім - тәрбиелік идеялар қазақтың халық педагогикасында Қорқыт ата кітабында, Әбу насыр әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашғари, Ахмет Иассауи еңбектерінде, қазақ ақын-жыраулары Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердіұлы т.б. мұраларынан да елеулі орын алған[31].
Мінез - құлықтағы қиындық және қиын балалар ұғымы 1920-1930 жылдары пайда бола бастады. Ұғым бастапқыда ғылымда емес, күнделікті өмірде қолданып жүрді. Біраз уақытқа ұмытылып, XX ғасырдың 50-60 жылдарында қайтадан қолданысқа енді. Алғашқылардың бірі болып бұл салада зерттеу жүргізгендердің бірі - П.П. Бельский[32]. Проблеманы алғаш болып көтерген белгілі Ресей педагогы П.П. Блонский. Ғалым қиын балалардың жеке басының ерекшеліктерінің өмір жағдайларымен, тәрбиемен өзара әрекеттестігін есепке алып, кешенді түрде зерттеулер жүргізіп, оны тәжірибеде қолдану жолдарын анықтады[33]. Ал, А.С. Макаренконың бұл мәселеге арналған еңбектері педагогика ғылымының алтын қорына енді[34]. Баланың отбасынан қашықтап, оның ықпалынан сырт қалуының психикалық әсерін Т.В. Лодкина[35], А.В. Захаров[36], В.С. Мухина[37], З. Матвейчик[38], Е.О. Смирновалар[39] атап көрсеткен. Белгілі психолог ғалым Б.Г. Ананьев[40] тұлғаның мінез-құлқының деңгейіне және күрделілігіне қарамастан, оларда:
oo Адамдар туралы ақпарат пен тұлғаралық қарым-қатынас арасында;
oo Адамның қарым-қатынас процесіндегі қылықтарын өздігінен реттеуі мен коммуникация арасындағы;
oo Тұлғаның өзіндік ішкі әлемін өзгертуі сияқты қарым-қатынастар түрлері болатындығын дәлелдейді. Бұларда балалар мінез құлқындағы ауытқушылықтарды бағалау мен сипаттауда және олардың себептері мен жою шарттарын анықтауда есте -ұстау қажет.Девиантты мінез-құлықты кең және тар мағыналарында қарастырады. Кең мағынадағы девианттық мінез-құлық деп - қоғамдағы қабылданған нормалар мен әлеуметтік стереотиптерге сай келмейтін кез-келген іс қимылды айтамыз. Бұл жағдайдағы девиацияны жағымды және жағымсыз деп екі түрге бөлуге болады. Жағымды девиантты мінез-құлық - бұл көпшілік әдеттен тыс, таңғаларлық деп қабылдаса, кейбіреулер теріс деп қарамайтын құбылыстар болуы мүмкін. Бұлар-ерлік, өзін-өзі құрбандыққа шалу, біреуге шектен тыс берілу, біреуді шамадан тыс аяу т.б. көріністер болуы мүмкін. Жағымсыз (негатив) девиация, керісінше, көп адамдарды мақұлдамау, жек көру сезімдерін туғызатын мінез-құлық ауытқушылықтары. Мысалы, терроризм, вандализм, ұрлық, сатқындық, жануарға қатыгездік жасау т.б. Девианттық мінез-құлық - кез келген қоғамдағы қабылданған әлеуметтік мінез-құлық нормаларына қарама-қайшы келетін қылықтар жүйесі. Бүгінгі таңда девиантты мінез-құлқы бар балалардың және нашақорлық пен ішімдікке тәуелді балалар санының өсуі өзекті проблемаға айналып отыр. Девиантты мінез-құлық - бұл балалар мен жеткіншектердің әкімшілік жазалау шараларын қолдануға әкеп соғатын құқық бұзушылықтарды үнемі жасауы, оқудан, жұмыстан қасақана жалтаруы, отбасынан немесе балаларды оқыту тәрбиелеу ұйымдарынан үнемі кетіп қалуы, олардың қылмыстық жауаптылыққа жатпайтын қоғамдық қылмыс белгілері мен қоғамға қауіпті әрекеттер жасауы. Олардың түрлеріне қылмыскерлік, ішкілікке салыну, нашақорлық, жезөкшелік, құмар ойындарына қызығушылық, психопатиялық бұзылу және т.б. жағымсыз қылықтарды жатқызуға болады[41]. Девиантты мінез - құлық үлкен екі категорияға бөлінеді. Біріншіден, ашық немес жабық психопатологиясы бар, психикалық саулық нормасынан ауытқитын іс-әрекет. Екіншіден, құқықтық әлеуметтік және мәдени нормаларды бұзатын әлеуметтік емес іс-әрекет. Егер бұл әрекет еленбейтін болса, оларды құқық бұзушылық деп, ал егер назар аударатындай және оларды жазаланатын болса-қылмыс деп атайды. Жастар арасында соңғы жылдары тәртіп бұзушылық, нашақорлық, ұрлық жасаушылық, ішімдікке салынушылық, жезөкшелік кең орын алуда. Жеткіншектердің жан дүниесі нәзік, сезімтал. Үлкендердің айтқанын, іс-әрекеттерін, ақпарат құралдарын (теледидар, түрлі түсті бейресми журналдар, т.б.) көргендерін тез қабылдайды. Міне, сондықтанда алған ақпарат пен телехабарлама беріліп тұратын қылмыс хроникасы жағымсыз мәліметтер жастарды қатыгездік пен жүгенсіздікке ұрындыруда. Қоғамның басқа топтарына қарағанда девиантты мінез-құлық жеткіншектерде көбірек байқалады. Оның обьективті себебі, жеткіншектерде құқықтық әлеуметтену процесі және деликвенттік мінез-құлық бір мезгілде жүреді. Девиантты мінез-құлыққа психологиялық, құқық, мәдениет немесе мораль нормалары сияқты жалпы қабылданған немесе оған негізделген нормалардан ауытқыған қылықтар жүйесін жатқызамыз.
Неліктен жеткіншек шақ қауіп тудыратын шақтар?
Біріншіден, психогармоналды процестерден басталып, Мен концепциясының бетбұрысымен аяқталатын өтпелі кезеңдегі ішкі қиыншылықтар әсер етеді. Екіншіден, жеткіншектің әлеуметтік жағдайының тұрақсыз болуы. Үшіншіден, әлеуметтік бақылаудың механизмдерінің қайта құрылуына байланысты туындаған қарама-қайшылықтар: бақылаудың балалық формалары, сыртқы нормалар мен үлкендерге бағынушылықты ұстану ықпал ете алмайды, ал ересектік әдістері қалыптасып үлгермеген.
Жүргізілген зерттеулер бойынша жасөсіпірімдерде девиантты мінез- құлықпен (әділетсіздік, қылмысты топтарға тәуелділік, заңсыз істерді жасау, есірткіні қолдану, ішімдік, басқыншылық мінез-құлқы, суицидті мінез-құлық) және басқа психикалық күйзелістермен байланысты. Бұл байланыс немен түсіндіріледі.
Ғылыми әдебиеттерде осыған байланысты 4 басты гипотеза бар:
1. Девиантты мінез-құлық өзін-өзі сыйлаудың төмендеуіне септігін тигізеді. Себебі, соған қатысты индивид еріксіз өзінің әрекеттеріне қарсы қоғамның ойларын бөледі, сонымен қоса өзінде.
2. Өзін құрметтеудің төмен болуы қалыпты емес мінез-құлықтардың өсуіне әсер етеді: әлеуметтік ұйымдарды шетке ысырып, әлеуметтік емес ұйымдардың әрекеттеріне қатысу арқылы жеткіншек өзінің психологиялық деңгейін құрдастары арасында жоғарлатқысы, мектепте немесе үйде болмаған өзіндік қабылдау әдістерін тапқысы келеді.
3. Кейбір топтар бойынша, әсіресе, төменгі бастамалы өзін құрметтеу девиантты мінез-құлықтың жоғарлануына, өзін сыйлау деңгейінің өсуіне әсер етеді.
4. Деликвенттіліктен басқа да мінез-құлықтар, жас келген сайын өзгереді.
Статистикалық зерттеулерге қарағанда жасы толмаған құқық бұзушылардың 44%-ы сәтсіз отбасында тәрбиеленгендер. Ғалым
А.Е. Личко отбасының сәтті дәрежесін талдай келіп, жиі кездесетін жағдайды бөліп көрсетеді:
1. Отбасындағы қамқорлықты күшейту (гиперопека) баланың ішкі өмірінің көріністерінен (оның ойлануына, сезіміне, мінез-құлқына) отбасындағы қаталдыққа дейін әр түрлі дәрежеде қатысу тілегінің болуы;
2. Немқұрайлық (гипоопека), балалардың жиі, шамадан тыс бақылаусыз қалуы.
Ресейлік ғалым Я. Гилинский девиацияның шығу көзі деп-қоғамдағы әлеуметтік теңсіздікті атайды. Девиация сондай-ақ экономикалық, әлеуметтік, демографиялық, мәдени және т.б. факторларға байланысты келеді. Бұл проблема, әсіресе, өтпелі кезеңдерде күшейе түседі, себебі, бұл кезде қоғам өмірінің барлық салалары түбегейлі өзгерістерге түсіп, бұрынғы мінез-құлық ережелері қайта қаралады.
Жеткіншектердің қылмыс жасауының себептерін анықтаған кезде олардың сана-сезімінің қалыптасуына әсер ететін екі бағыттағы факторларды байқаймыз, яғни, объективтік және субъективтік факторлар. Объективті себептерге тұрмыстық жағдайлардағы қайшылықтар және қылмыстық мінез-құлық жатады. Объективті немесе сыртқы себептер жас адамның девиантты мінез-құлықының қалыптасуына әсер етеді. Зерттеулерге сүйенсек, қызуқанды мінез-құлық отбасы қатынастарында қалыптасады. Осы жағдайлармен қатар қызуқандылықтың дамуына алып келетін мына жағдайларды көрсетуге болады:
-жиі болатын ата-аналар арасындағы кикілжіңдер;
-ата-аналардың бірін-бірі және балаларын сыйламауы;
-балаларға қарау мен бақылаудың болмауы;
-жеткіншектердің пікірін елемеу;
-ата-аналардың тиісті жылулықты бере алмауы;
-балалардың ар- намысына тию;
-тәрбие жүйесінің сапасыздығы.
Әлеуметтану шегінде арнайы әлеуметтік теория пайда болды және қалыптасты - девианттық (ауытқитын) мінез-құлық әлеуметтануы. Әсіресе осындай атпен қырыққа жуық зерттеу комитеттерінің халықаралық социологиялық ассоциациялар жұмыс істеуде. Оның қайнарының басында Эмиль Дюркгейм тұрды, арнайы ғылыми бағыт ретінде тұрақты құрылуы ең алдымен Р. Мертонға, А. Коэнға, К. Томасқа және А. Знанецкийдің еңбектерінен көрінеді, олар әлеуметтік дезорганизациядағы универсалды процесстерді әлеуметтік өзгерістерістердің бөлінбейтін бөлшегі ретінде қарастырды, Р.Феррис, Э.Тириакьян, Т.Шибутани және басқалары девиантты мінез-құлықтың әртүрлі формаларын әлеуметтік дезорганизация формалары ретінде қарастырды[42]. Девиантты мінез-құлық мәселелері әлеуметтік жанжал теориясының негізінде қарастырылады. А.Коэн әлеуметтік топтарға нақты қауіпті оның ұйымшылдығын қалыптастырып, топтық нормалардан оның мүшелерінің ауытқуын азайтады және сонымен қатар ауытқитын мінез-құлық жасайтын топтың мүшелеріне қатысты топтық репрессияға ұшырататындығы басым көрінеді[43]. Жанжал теориясына катысты, әлеуметтік жүйедегі мінез-құлықтың мәдени бейнелері ауытқитын мінез-құлық болып табылады, егер ол басқа мәдениеттің құндылықтарына негізделген болғанда, девиантты ауытқитын мінез-құлық теориясы арнайы социологиялық теория ретінде кұрылымдық функционализм теориясының аясында дамиды.
Р. Мертон аномия теориясын қолдана отырып, девиантты мінез-құлық теориясын мәдениеттің жасайтын мақсаттарымен әлеуметтік-ұйымдасқан оларға жету жолдарының құралдары арасындағы пайда болған келіспеушіліктер деп түсіндіреді. Оның пікірінше әртүрлі топтар үшін біркелкі емес мақсаттарға жетудің ресми жолдары қоғамның ресми құрылымымен қамтамасыз етіледі және осылардың функционалдық жетіспеушіліктері мақсатқа жету үшін колданатын бейресми құрылымдардың пайда болуына негіз болады[25]. Девианттылықты бағалау критерийі бұқаралықтың достастығына, өзіне және басқаларға деген бірлігінен, бір-біріне келісімге келу мүмкіндіктерінің тудыруы өздерінің мендігін шектеу арқылы. Бұл жерде адамның қай шекте девиантты мінез-құлықтағы екендігін анықтайтын шекараны анықтау қажет. Осы критерийдің негізінде жеке және қоғамдық қызығушылықтардың принциптерінің сәйкес келуі негізделген. Бұл жерде менің еркіндігім басқа адамның еркіндігімен шектеледі - бұл ең басты принцип, осыны бұзған адам, яғни девиант болып саналады. Сол үшін де девианттық мінез құлықтың ең негізгі рационалды критерийі ретінде осы мінез-құлықтың түрінің зияны мен қоғамдық пайдалылығын қарастырамыз. Девианттық мінез-құлыққа баға беру критерийін анықтау бір жақты емес, себебі біздің қоғамымызда қандай мінез-құлықты девианттық деп айту және оны ажырата білу өте қиын. Девиацияның әсіресе айқын көрінетін мысалдары ретінде адамгершіліктің жоқтығын көрсететін іс-әрекеттер, олар әрқашанда талқылауларға түсіп отырады, бірақ бұл жерде оларға толықтай, нақты анықтама беру өте қиын. Бірақ кісі өлтірудің өзі арнай жағдайларда ақталып жатады. Мысал ретінде алғашқы қауымдық кезеңде ашығу кезеңінде кісі өлтірушілік талқыға түспейтін, яғни ол жағдайдың қысымымен жасалған іс-әрекет деп түсінген. Ол айып тағулардан босатылған, ол өндірістік күштер қатайған кезден бастап және қоғам материалдың жағдайларды жасай алатын кезеңнен бастап, яғни бала шағасын асырау үшін, денсаулық үшін неше күш керек соның барлығына есеп бере алатын болған кезеңнен бастап ол барлық жеңілдіктерден болады, яғни біз үшін қылмыс болып табылады. Біз көріп отырғанымыздай іс-әрекеттің бағасы тарихтан бері заман өткен сайын өзгеріп отыруда және олар әлеуметтік-экономикалық себептермен ұлттық дәстүрлер мен мәдениетпен өзгеріске ұшыраған құндылықтар қатар ажыратылады.
Көптеген жұмыстардың нәтижесінде девианттық мінез-құлық концепциясының позициясына деген сенім күмәнға ұшыраған, оның негізгі нүктесі - әлеуметтік норма. Көптеген батыс зерттеушілері (Г. Беккер, Д. Китсус, К. Эриксон, және т.б. дамытқан теориялар былай дейді: іс-әрекеттерді девианттық деп мойындау үшін қоғамдағы әлеуметтік топтардың қызығушылықтарымен анықталады. Бірақта осындай қорытындылар тапсырмаларды жеңілдетпейді, себебі "билік етуші деген ұғымның өзі объективті емес баға беруде, билік ететін топтардың өзінің жағдайларын ұсынады және азшылықтың мінез-құлығының түрлері, олардың дәстүрлері мен салттарымен әлеуметтік жағдайларымен санаспағандығынан барып туындайтын түсінікті девианттық деп айтуға болады. Бұл жерде шешуші маңызды ол мінез-құлықтың өзі емес, адамдардың оған деген қарым- қатынасында болады. Аяуды білмейтін қоғам тіпті қорғаусыз адамды да, тіпті адал, кінәсіз адамды даттай алады, яғни оны девиант жасай алады.
Қазақстанда осындай мінез-құлықтың элементтері, мысалы, қылмыскерлік,ішімгерілік,нашақорлық және суицид(өзін-өзі өлтірушілік), көптеген ұзақ уақыттар бойы осыларға сәйкес келетін пәндердің аясында зерттеліп келеді. Олар криминалогия, наркология және т.б. Ал социологиялық зерттеулер 60-шы жылдардың соңы мен 70-жылдардың басындағы Я.И.Афанасьевтің[44] және тағы басқалардың еңбектерінде көруге болады. Қазақстанда осы мәселелерді кейінгі жылдары ғана зерттей бастады. Девианттық социологияның дамуы мен институциялануына деген үлкен еңбекті академик В.Н.Кудрявцевке[45]тиесілі.
Қазіргі кезеңдік, отандық девианттық мінез-құлық социологиясында Д.К.Қазымбетованың анықтауынша, девианттық мінез-құлық дегеніміз-адамдардың өмір салтындағы жалпымен қабылданған нормалар мен моральға, құқықтық және басқада әлеуметтік нормаларға сәйкес келмейтін, тұлғаға, әлеуметтік топтарға немесе қоғамға зиян тигізетін (немесе пайда әкелетін), қоғаммен қолдау табатын немесе тигізілген зияндар үшін әлеуметтік жауапкершіліктер тартатын іс-әрекеттер, қимылдарды жатқызамыз[7]. Ал делинквенттік мінез-құлық дегеніміз - күрделі заң бұзушылықты аңғартады, олар қылмыстық жауапкершілік тартуға апарып соғады. Девианттық мінез-құлықтың деликвенттік мінез-құлықтан өзгешелігі, девианттық мінез-құлықтың деликвенттік мінез-құлыққа қарағанда кеңірек түсінік ретінде қарастырылады. Девианттық мінез-құлық деликвентті мінез-құлықты өзінің бір бөлігі ретінде қарастырады. Девиация - нормалардың кез-келген бұзушылықтарын айтамыз. Ал делинквенттік - ол тек қана қылмыстық жауапкершіліктерді алып жүретін мінез-құлық актілеріне жатады. Ауытқулардың осындай түрлерге бөлінетіндігіне қарап негізделген саясат құруға болады, ол практиканы профиалктикаға бағыттап отырады. Және де барлық аутқуларды жою емес тек қана негативті аутқуларды жоюға көмекетседі. Девианттық мінез-құлық теориясының зерттеуіне Ш.К.Джаманбалаеваның диссертациясы көп үлес қосты, ол мынадай тақырыпта Девианттық мінез-құлықтың әлеуметтік мәселелері[4] және оның монографиялары. Бұл еңбектерде автор - девианттық мінез-құлық дегеніміз мінез-құлық актісі деп әділдікпен айтады, ол адамдардың іс-әрекеттері немесе өмір салттары, арнайы қоғамда қабылданған әлеуметтік нормалар мен заңгерлік негіздегі салдарлы қағамдық санкцияларды бұзатын іс-әрекеттерді айтамыз. Берілген анықтама біріншіден, осы мінез-құлықтың барлық көріністерін қамтиды, екіншіден аутқуды, тек ресми жағынан ғана емес, сонымен қатар, айтылмаған әлеуметтік нормалардағы бейресми аутқитын мінез-құлық формаларында қарастырады; үшіншіден, санкцияның әртүрлін қамтиды, олар көбінде өздері девияцияға алып келеді - ол топтық аутқудан, қоғамдық жақтырмауға және толығымен қоғамнан бөліп тастауға алып келетін санкциялар. Бірақта девианттық мінез-құлықтың критерииін анықтау өзгеруде, бұл жағдайда біз бір іс-әрекетті девианттық немесе оған жатқызбауымызда мүмкін, яғни ол әртүрлі қоғамдарда салт дәстүрлерге, өмір шарттарына байланысты өзгеріп отырады. Әлеуметтік процестердің динамикасы, қоғамдық өмірдің әртүрлі аймақтарындағы кризистік жағдайлар девиациялық процестердің өсуіне алып келеді. Олар нормадан ауытқитын мінез-құлықтың нормаларынан көрініп отырады.
Әлеуметтік толығырақ анықтамасын беру үшін, аномия сұрағаның негізіне мән береміз. Алғаш рет аномия түсінігін қабылдаған социолог Э.Дюркгейм. Аномия түсінігін ол Индивидтің мінез-құлқының анық реттеушілік процестері, моральдық вакуум, ескі нормалар мен жаңа бағалылықтардың нақты қарым-қатынаста жоқ қоғамдық жағдайды қарастырады[22].
Ал қазіргі кезеңдегі автор В.Д.Плаховтың пікірінше аномия таза күйінде кездеспейді, себебі кездейсоқ кездесетін процестердің ішінде бірнеше ықтималдылық заңдылықтар кездесіп отырады[46]. Бірақ бұларды бір-бірінен ажырату мүмкін емес. Кез-келген аномия бірге жүреді және бір бірін толықтырып отырады. Сол сияқты онда нормативті мінез-құлықтың элементтері болады. Осы аталған жағдайлармен келісуге тура келеді. Қазақстандағы әлеуметтік жағдайды ескеретін болсақ,онда осы мәселелер бізге ауытқитын мінез-құлық белгілерін ажыратуға мүмкіндік береді. Я.Гилинскийдің пікірінше[47] әлеуметтік нормаларға қатысты өзінің мазмұны мен мінездемесі жағынан әртүрлі болуы мүмкін, бірақ ол әр уақытта емес, бір ғана мезгілде, уақытта, бірақ әртүрлі қоғамдар арасында болуы мүмкін. Жеткіншек мінезін білу- оның мінез-құлқын анықтайтын өзіне тиесілі мінез бітісін білу. Мінезде мінез-құлықтың әдеттелген мотивтері бекітіледі, біршама мәнді болып саналатын жеткіншектердің қоршаған ортамен қарым-қатынасы және өзіне деген қатынасы көрініс береді. Әр жеткіншекктің өзіне тән мінез бітісі орын алады және әр қайсысында әр түрлі көрінеді- біреуінде анық байқалса, енді біреуінде жасырын түрде. Сол мінез бітісінің шамадан тыс айқын көрінуі акцентуациялық мінез туралы айтады.
Олай болса, жеткіншектердің девианттық мінез-құлық өзіндік спецификалық табиғатын иемденеді. Әр түрлі ауытқушылыққа әсер етуші себептердің ішінен, біз айтып өткендей, әлеуметтік-психологиялық, психологиялық - педагогикалық, психологиялық - биологиялық факторларды бөліп көрсетуге болады. Осыған байланысты жоғарыда көрсетілген себептердің ішінде мінез ерекшелігі үлкен рөл атқарады. Жалпы алғанда, девиантты мінез-құлықтың теориялық негізі мен психологиялық сипаты қарастырылды.
1.2. Бұқаралық ақпарат құралдары және жеткіншектердің әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері
Бұқаралық ақпарат құралдары (БАҚ) - арнайы ақпараттың көмегімен, кез келген тұлғаларға әртүрлі мәліметтерді ашық жариялауға арналған әлеуметтік мекемелер. Сарапшылар олардың мынадай ерекше белгілерін атап көрсетеді: жариялылық, яғни тұтынушылардың шексіздігі; арнайы техникалық құралдардың, аппаратуралардың болуы; ақпарат таратушының қабылдаушыға біржақты ықпалы; тұтынушы аудиторияның тұрақсыз әркелкілігі [48]. Қоғамның өмір сүруін қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz