Баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуына әлеуметтік факторлардың әсері
І ТАРАУ. БАЛАНЫҢ ТҰЛҒА РЕТІНДЕГІ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ . ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕСІН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1.Педагогикада тұлғаның қалыптасу мәселесіне теориялық шолу ... ... ... ... ..
1.2. Әлеуметтік факторлардың педагогикалық.психологиялық сипаты
1.3. Баланың тұлға ретінде қалыптасуына әсер етуші әлеуметтік факторлар
ІІ ТАРАУ. БАЛАНЫҢ ТҰЛҒА РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУЫНА ӘСЕР ЕТУШІ ӘЛЕУМЕТТІК ФАКТОРЛАРДЫ ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ.ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2.1. Зерттеудің тәжірибелік негізі мен зерттеу жұмысын ұйымдастыру ... ... ... .
2.2. Баланың тұлға ретінде қалыптасуын эксперименталды зерттеу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
1.1.Педагогикада тұлғаның қалыптасу мәселесіне теориялық шолу ... ... ... ... ..
1.2. Әлеуметтік факторлардың педагогикалық.психологиялық сипаты
1.3. Баланың тұлға ретінде қалыптасуына әсер етуші әлеуметтік факторлар
ІІ ТАРАУ. БАЛАНЫҢ ТҰЛҒА РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУЫНА ӘСЕР ЕТУШІ ӘЛЕУМЕТТІК ФАКТОРЛАРДЫ ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ.ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2.1. Зерттеудің тәжірибелік негізі мен зерттеу жұмысын ұйымдастыру ... ... ... .
2.2. Баланың тұлға ретінде қалыптасуын эксперименталды зерттеу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Конститутциясында «балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың және қоғамның табиғи құқығы әрі парызы» деп отбасының міндеті нақты көрсетілген.
«Қазақстан-2050» бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге, отбасы мен қоғам туралы заң жоғары және орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті жүктелген [1].
Балалардың психологиялық денсаулығы әлеуметтік-экономикалық, экологиялық, мәдени, психологиялық және т.б. көптеген факторларға тәуелді.
Қазақстан Республикасының егеменді ел болып қазіргі таңдағы даму кезеңі, қоғамның барлық саласындағы қозғайтын істерін қайта құрумен, әлеуметтік-саяси және экономикалық қарым-қатынастардың өзгеруімен сипатталады.Педагогика, психология, философия ғылымдары тұлғаны қоғамның сыртқы ықпалдарын өз бойынан өткізіп, белгілі психикалық құрылымға келтіруші ішкі шарттар жиынтығы ретінде қарастырады. Бұл ішкі жандүниелік жағдай, шарттар өткендегі әлеуметтік ықпалдар негізінде қалыптасқан нәсілдік – биологиялық қасиеттер мен әлеуметтік себептерден болған сапалардың ажыралмас бірлігінен құралады.
Тұлға жетіліп барған сайын ішкі шарттар тереңдей түседі, нәтижеде бір ықпалдың өзі әрқилы адамдарға әртүрлі әсер жасауы мүмкін. Сонымен, тұлға қоғамдық қатынастар нысаны және өнімі ғана емес, сонымен бірге ол іс-әрекеттің, қарым-қатынас және ортақтасудың, сана мен өзіндік сананың белсенді субъекті. Жеке тұлғамен қоғамдық ортаның қарым-қатынасы философия, психология, педагогика, тарих т.б. қоғамдық ғылымдардың көптен айналысып жүрген көкейтесті мєселелері.Мектепке дейінгі жаста тұлғаға мінез, еркіндік, адамның қатынасы мен сезімдері, оның қызығушылықтары мен әдеттері, қажеттіліктер мен тәртіптің себептері кіреді. Мектепке дейінгі жаста баланың тұлғасының қалыптасуына көбінесе үлкендер арасындағы қарым-қатынастары әсер етеді.
Бала дамуына көптеген факторлар әсер етеді. Себебі, оның дамуы — күрделі процесс. Баланың дамуына табиғи және әлеуметтік орта ықпал жасайды. Мұндай ортада бала көңілді әрі қалыпты өсіп дамиды. Баланың тұлғалық дамуына оның денсаулығы, қоршағандардың қарым-қатынасы, еліктеу үлгілерінің болуы, табыс пен сәтсіздіктің өмірлік тәжірибесі әсер етеді. Бала өзі адамдарға қалай қатынасатыны, және олар балаға қалай қатынасатыны баланың денсаулығына тәуелді. Әдетте дені сау балаға қарағанда, физикалық науқас және әлсіз балаға басқаша қарайды. Бұл айтарлықтай тұлға ретінде дамуына тәуелділігінен баланың жима жеке тәжірибесі анықталады.
«Қазақстан-2050» бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге, отбасы мен қоғам туралы заң жоғары және орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті жүктелген [1].
Балалардың психологиялық денсаулығы әлеуметтік-экономикалық, экологиялық, мәдени, психологиялық және т.б. көптеген факторларға тәуелді.
Қазақстан Республикасының егеменді ел болып қазіргі таңдағы даму кезеңі, қоғамның барлық саласындағы қозғайтын істерін қайта құрумен, әлеуметтік-саяси және экономикалық қарым-қатынастардың өзгеруімен сипатталады.Педагогика, психология, философия ғылымдары тұлғаны қоғамның сыртқы ықпалдарын өз бойынан өткізіп, белгілі психикалық құрылымға келтіруші ішкі шарттар жиынтығы ретінде қарастырады. Бұл ішкі жандүниелік жағдай, шарттар өткендегі әлеуметтік ықпалдар негізінде қалыптасқан нәсілдік – биологиялық қасиеттер мен әлеуметтік себептерден болған сапалардың ажыралмас бірлігінен құралады.
Тұлға жетіліп барған сайын ішкі шарттар тереңдей түседі, нәтижеде бір ықпалдың өзі әрқилы адамдарға әртүрлі әсер жасауы мүмкін. Сонымен, тұлға қоғамдық қатынастар нысаны және өнімі ғана емес, сонымен бірге ол іс-әрекеттің, қарым-қатынас және ортақтасудың, сана мен өзіндік сананың белсенді субъекті. Жеке тұлғамен қоғамдық ортаның қарым-қатынасы философия, психология, педагогика, тарих т.б. қоғамдық ғылымдардың көптен айналысып жүрген көкейтесті мєселелері.Мектепке дейінгі жаста тұлғаға мінез, еркіндік, адамның қатынасы мен сезімдері, оның қызығушылықтары мен әдеттері, қажеттіліктер мен тәртіптің себептері кіреді. Мектепке дейінгі жаста баланың тұлғасының қалыптасуына көбінесе үлкендер арасындағы қарым-қатынастары әсер етеді.
Бала дамуына көптеген факторлар әсер етеді. Себебі, оның дамуы — күрделі процесс. Баланың дамуына табиғи және әлеуметтік орта ықпал жасайды. Мұндай ортада бала көңілді әрі қалыпты өсіп дамиды. Баланың тұлғалық дамуына оның денсаулығы, қоршағандардың қарым-қатынасы, еліктеу үлгілерінің болуы, табыс пен сәтсіздіктің өмірлік тәжірибесі әсер етеді. Бала өзі адамдарға қалай қатынасатыны, және олар балаға қалай қатынасатыны баланың денсаулығына тәуелді. Әдетте дені сау балаға қарағанда, физикалық науқас және әлсіз балаға басқаша қарайды. Бұл айтарлықтай тұлға ретінде дамуына тәуелділігінен баланың жима жеке тәжірибесі анықталады.
1. Қазақстан Республикасының Президенті -Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2050» стратегиясы -қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы//
2. Выготский Л.С. Педагогическая психология.- М.,1991.
3. Намазбаева Ж.И. Развитие личности учащихся вспомогательной школы: Дис. докт. психол. наук – М., 1986. - 25с.
4. Мұқанов М. Жас ерекшелік және педагогикалық психологиясы. А.1986
10. Гозман Л.Я. Психология эмоциональных отношений- М.: изд-во МГУ,1987- 174 с.
11. Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте.- М.,1968.
12. Давыдов В.В. Учебная деятельность. Состояние и проблемы исследования. Вопросы психологии 1991.№6 с.152.12
13. Давыдов В.В., Зинченко В.П. Культура, образование, мышление. Перспективы ( вопросы образования) 1992. 1,2 – с. 174.
14. Қоянбаев Ж.Б. , Қоянбаев Р.М. Педагогика. Астана, 1999.
13. Краткий психологический словарь, сост. А.Л. Карпенко, под общ. Ред. А.В. Петровского, М.Г. Ярошевского- М.: Политиздат, 1985 – с.326.
15. Лисина М.И. Влияние общения со сверстниками на психическое здоровье ребенка. Дошкольное воспитание №8, 1982
16. Крысько В.Д. Социальная психология. Питер. 2012 г.
17. Лисина М.И., Шерьязданова Х.Т. Специфика воспитания общений у дошкольников. А. 1989, с. 71-72
18. Л.Д. Столяренко. Основы психологии 4- изд., Ростов- на –Дону; Феникс 2001.
19. Майерс Д. Социальная психология / Перев. С англ.- Спб: изд- во «Питер» 2000-688с.-с.491
20. Маклаков А.Т. Общая психология- Спб.: Питер,2000-592с.-с.130.
21. Намазбаева Ж.И. Психология. Алматы, 2005.- 290 с.
22. Пантина Н.С взаимоотношения в игре – предмет психологического исследования и педагогического руководства. Сб. Игра и ее роль в развитии ребенка дошкольного возраста. М. 1998
23. Психология личности: Теория и эксперимент. М. 2002,с.108-114
24. Педагогика және психология. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Алматы, 2002.
25. Прихожан А.М., Толстых Н.Н.Психологичекий портрет ребенка младшего школьного возраста.- М., 2001. –С. 108-188.
26. Психическое развитие младших школьников .- М., 1990.
27. Психологический словарь / под ред. В.В. Давыдова, А.В. Запорожца, Б.Ф. Ломова и др.; Педагогика 1983- с. 394.
28. Психология. Учебник./ под ред. А.А Крылова – М.: 1999-584 с.с. 190.
29. Рабочая книга социолога.- М., 2013.
30. Развитие личности ребенка. – М., 1987.
31. Султангалиева Ж.К. Особенности социального поведения трудных детей в ситуации депривации основных потребностей: Автореферат канд. Дис.- М., 1988
32. Шерьязданова Х.Т: Учите детей общению. А.: « Рауан», 1990
33. Шибутани Г. Социальная психология пер.с англ. В.Б. Ольшанского Ростов – на – Дону: изд. «Феникс», 1999.- 544с. – с. 75, 77,80.
34. Юрчук В.В. Современный словарь по психологии. Мн.: Элайда,- 2000
35. Возрастная и педагогическая психология./ Под ред. Петровского А.В.- М.,1990.
36. Обухова Л.Ф. Детская психология: теории, факты, проблемы.- М.,1995.
37. Немов Р.С. Психология: экспериментальная педагогическая психология и психодиагностика.- М.,1995.
38. Практикум по возрастной и педагогической психологии/ Под ред. Щербакова А.И.- М.,1987.
39. Бреслав Г.М. Эмоциональные особенности формирования личности в детстве.- М.,1990.
40. Безруких М.М. Знаете ли вы своего ученика?- М.,1991.
41. Хрестоматия по возрастной и педагогической психологии./ Под ред. Ильясова И.И, Ляудис В.Я.-М.,1986.
42. Немов Р.С. Психология: психология образования.- М.,1994.
43. Шевандрин Н.И. Социальная психология в образовании.- М.,1995.
44. Возрастные особенности психического развития детей/ Под ред. Дубровиной И.В., Лисиной М.И.- М.,1992.
45.Илешева Р.Г. Аффективные психозы в позднем возрасте.- Алматы.1981.
46.Орлов А.Б. Методы современной возростной и педагогической психологии.- М.,1982.
2. Выготский Л.С. Педагогическая психология.- М.,1991.
3. Намазбаева Ж.И. Развитие личности учащихся вспомогательной школы: Дис. докт. психол. наук – М., 1986. - 25с.
4. Мұқанов М. Жас ерекшелік және педагогикалық психологиясы. А.1986
10. Гозман Л.Я. Психология эмоциональных отношений- М.: изд-во МГУ,1987- 174 с.
11. Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте.- М.,1968.
12. Давыдов В.В. Учебная деятельность. Состояние и проблемы исследования. Вопросы психологии 1991.№6 с.152.12
13. Давыдов В.В., Зинченко В.П. Культура, образование, мышление. Перспективы ( вопросы образования) 1992. 1,2 – с. 174.
14. Қоянбаев Ж.Б. , Қоянбаев Р.М. Педагогика. Астана, 1999.
13. Краткий психологический словарь, сост. А.Л. Карпенко, под общ. Ред. А.В. Петровского, М.Г. Ярошевского- М.: Политиздат, 1985 – с.326.
15. Лисина М.И. Влияние общения со сверстниками на психическое здоровье ребенка. Дошкольное воспитание №8, 1982
16. Крысько В.Д. Социальная психология. Питер. 2012 г.
17. Лисина М.И., Шерьязданова Х.Т. Специфика воспитания общений у дошкольников. А. 1989, с. 71-72
18. Л.Д. Столяренко. Основы психологии 4- изд., Ростов- на –Дону; Феникс 2001.
19. Майерс Д. Социальная психология / Перев. С англ.- Спб: изд- во «Питер» 2000-688с.-с.491
20. Маклаков А.Т. Общая психология- Спб.: Питер,2000-592с.-с.130.
21. Намазбаева Ж.И. Психология. Алматы, 2005.- 290 с.
22. Пантина Н.С взаимоотношения в игре – предмет психологического исследования и педагогического руководства. Сб. Игра и ее роль в развитии ребенка дошкольного возраста. М. 1998
23. Психология личности: Теория и эксперимент. М. 2002,с.108-114
24. Педагогика және психология. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Алматы, 2002.
25. Прихожан А.М., Толстых Н.Н.Психологичекий портрет ребенка младшего школьного возраста.- М., 2001. –С. 108-188.
26. Психическое развитие младших школьников .- М., 1990.
27. Психологический словарь / под ред. В.В. Давыдова, А.В. Запорожца, Б.Ф. Ломова и др.; Педагогика 1983- с. 394.
28. Психология. Учебник./ под ред. А.А Крылова – М.: 1999-584 с.с. 190.
29. Рабочая книга социолога.- М., 2013.
30. Развитие личности ребенка. – М., 1987.
31. Султангалиева Ж.К. Особенности социального поведения трудных детей в ситуации депривации основных потребностей: Автореферат канд. Дис.- М., 1988
32. Шерьязданова Х.Т: Учите детей общению. А.: « Рауан», 1990
33. Шибутани Г. Социальная психология пер.с англ. В.Б. Ольшанского Ростов – на – Дону: изд. «Феникс», 1999.- 544с. – с. 75, 77,80.
34. Юрчук В.В. Современный словарь по психологии. Мн.: Элайда,- 2000
35. Возрастная и педагогическая психология./ Под ред. Петровского А.В.- М.,1990.
36. Обухова Л.Ф. Детская психология: теории, факты, проблемы.- М.,1995.
37. Немов Р.С. Психология: экспериментальная педагогическая психология и психодиагностика.- М.,1995.
38. Практикум по возрастной и педагогической психологии/ Под ред. Щербакова А.И.- М.,1987.
39. Бреслав Г.М. Эмоциональные особенности формирования личности в детстве.- М.,1990.
40. Безруких М.М. Знаете ли вы своего ученика?- М.,1991.
41. Хрестоматия по возрастной и педагогической психологии./ Под ред. Ильясова И.И, Ляудис В.Я.-М.,1986.
42. Немов Р.С. Психология: психология образования.- М.,1994.
43. Шевандрин Н.И. Социальная психология в образовании.- М.,1995.
44. Возрастные особенности психического развития детей/ Под ред. Дубровиной И.В., Лисиной М.И.- М.,1992.
45.Илешева Р.Г. Аффективные психозы в позднем возрасте.- Алматы.1981.
46.Орлов А.Б. Методы современной возростной и педагогической психологии.- М.,1982.
Баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуына әлеуметтік факторлардың әсері
Мазмұны
І ТАРАУ. БАЛАНЫҢ ТҰЛҒА РЕТІНДЕГІ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ - ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕСІН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1.Педагогикада тұлғаның қалыптасу мәселесіне теориялық шолу ... ... ... ... ..
1.2. Әлеуметтік факторлардың педагогикалық-психологиялық сипаты
1.3. Баланың тұлға ретінде қалыптасуына әсер етуші әлеуметтік факторлар
ІІ ТАРАУ. БАЛАНЫҢ ТҰЛҒА РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУЫНА ӘСЕР ЕТУШІ ӘЛЕУМЕТТІК ФАКТОРЛАРДЫ ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2.1. Зерттеудің тәжірибелік негізі мен зерттеу жұмысын ұйымдастыру ... ... ... .
2.2. Баланың тұлға ретінде қалыптасуын эксперименталды зерттеу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Қорытынды ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Конститутциясында балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу - ата-ананың және қоғамның табиғи құқығы әрі парызы деп отбасының міндеті нақты көрсетілген.
Қазақстан-2050 бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге, отбасы мен қоғам туралы заң жоғары және орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті жүктелген [1].
Балалардың психологиялық денсаулығы әлеуметтік-экономикалық, экологиялық, мәдени, психологиялық және т.б. көптеген факторларға тәуелді.
Қазақстан Республикасының егеменді ел болып қазіргі таңдағы даму кезеңі, қоғамның барлық саласындағы қозғайтын істерін қайта құрумен, әлеуметтік-саяси және экономикалық қарым-қатынастардың өзгеруімен сипатталады.Педагогика, психология, философия ғылымдары тұлғаны қоғамның сыртқы ықпалдарын өз бойынан өткізіп, белгілі психикалық құрылымға келтіруші ішкі шарттар жиынтығы ретінде қарастырады. Бұл ішкі жандүниелік жағдай, шарттар өткендегі әлеуметтік ықпалдар негізінде қалыптасқан нәсілдік - биологиялық қасиеттер мен әлеуметтік себептерден болған сапалардың ажыралмас бірлігінен құралады.
Тұлға жетіліп барған сайын ішкі шарттар тереңдей түседі, нәтижеде бір ықпалдың өзі әрқилы адамдарға әртүрлі әсер жасауы мүмкін. Сонымен, тұлға қоғамдық қатынастар нысаны және өнімі ғана емес, сонымен бірге ол іс-әрекеттің, қарым-қатынас және ортақтасудың, сана мен өзіндік сананың белсенді субъекті. Жеке тұлғамен қоғамдық ортаның қарым-қатынасы философия, психология, педагогика, тарих т.б. қоғамдық ғылымдардың көптен айналысып жүрген көкейтесті мєселелері.Мектепке дейінгі жаста тұлғаға мінез, еркіндік, адамның қатынасы мен сезімдері, оның қызығушылықтары мен әдеттері, қажеттіліктер мен тәртіптің себептері кіреді. Мектепке дейінгі жаста баланың тұлғасының қалыптасуына көбінесе үлкендер арасындағы қарым-қатынастары әсер етеді.
Бала дамуына көптеген факторлар әсер етеді. Себебі, оның дамуы -- күрделі процесс. Баланың дамуына табиғи және әлеуметтік орта ықпал жасайды. Мұндай ортада бала көңілді әрі қалыпты өсіп дамиды. Баланың тұлғалық дамуына оның денсаулығы, қоршағандардың қарым-қатынасы, еліктеу үлгілерінің болуы, табыс пен сәтсіздіктің өмірлік тәжірибесі әсер етеді. Бала өзі адамдарға қалай қатынасатыны, және олар балаға қалай қатынасатыны баланың денсаулығына тәуелді. Әдетте дені сау балаға қарағанда, физикалық науқас және әлсіз балаға басқаша қарайды. Бұл айтарлықтай тұлға ретінде дамуына тәуелділігінен баланың жима жеке тәжірибесі анықталады.
Баланың тұлға ретінде даму мен қалыптасу мәселесінің көп ғасырлық тарихы бар. Тұлғаның қалыптасуының факторлары туралы идеялар келесі дәуірлердің прогрессивті философиялық және психологиялық-педагогикалық пікірлерінде өз жалғасын тапқан (Э. Роттердамский, А.Я Коменский, К.А.Гельвеций, Д. Дидро, А.Дистерверг, Л.Д. Ушинский, В.Г. Белинский, Н.Г.Чернышевский, К.Маркс, Ф.Эигельс, З.Фрейд, Д.Дью, Э. Торндайк, Н.К.Крупская, Б.Б. Блонский, А.С. Макаренко, Л.С. Выготский, Э.И. Моносзон, Л.И. Божович, С.Л. Рубинштейн, В.В. Давыдов т.б.).Бұл жөнінде кейінгі жылдары жарық көрген философиялық, педагогикалық, психологиялық, этикалық, ұлтаралық қарым-қатынастарға арналған еңбектерден басқа М.Ф.Харламовтың "Педагогика" атты еңбегі, Н.Козлованың "Тәрбие теориясына кіріспе", В.А.Сухаевтың "Біз әртүрлі тілде сөйлейміз", К.С.Пироговтың "Философияға кіріспе", А.М.Қасабеков пен Ж.Алтаевтың "Қазақ философиясының тарихына кіріспе", Д.Кішібековтың "Философия", Г.К.Нұрғалиеваның "Тұлғаның құндылық бағытын қалыптастырудың методологиясы, практикасы" секілді ондаған монографиялық аса құнды ғылыми еңбектер жарық көрді.
Баланың тұлға ретінде дамуы оның мүмкіндіктерінің үздіксіз кеңейіп баруымен, қажетсіну деңгейлерінің жоғарылай ауысып отыруымен байланысты. Әр адамның даму деңгейі ол ұстанған қарым-қатынас сипатына тәуелді. Күнделікті тұрмыстық күйбең, пайдакүнемдіктен аса алмаған адамды төменгі даму деңгейіндегі тұлға деп білеміз. Ал жоғары деңгей адамның қоғамдық мәнді құндылықтарынан, оның рухани жігерлі шабытынан көрінеді.
В.А.Петровский былай деп жазды: Бір жағынан, тұлға нақты индивидті әрекет субьектісі ретінде, оның барлық жеке бас қасиеттерімен, әлеуметтік рөлдерімен бірге белгілейді. Екінші жағынан, тұлға индивидтің әлеметтік қасиеттері ретінде, осы адамның басқа адамдармен тура немесе жанама өзара әрекеттесуі нәтижесінде түзілген бойындағы әлеуметтік маңызы бар қасиеттердің жиынтығы ретінде түсіндіріледі. Тұлғамен қарым-қатынасқа түсетін адамдар оны еңбек, таным және қарым-қатынас субъектісінде көреді []. Ғылыми әдебиеттегі баланаң тұлға ретінде анықтамаларының әрқайсысы тәжірибелік зерттеулермен және теориялық негіздеулермен бекітілген, С.Л.Рубинштейн бойынша адам ұйымдасуының төрт деңгейі ғылыми зерттеулер үшін қызығушылық тудырады. Олардың қатарына индивид, іс-әрекет субъектісі, тұлға, жеке даралық жатқызылған [].
Ал Қазақстанда тұлға мәселесі Ж.И.Намазбаеваның жетекшілігімен және оның шәкірттерінің, яғни Л.О.Сарсенбаева, Р.Ш.Сабирова, Л.В.Пилипчук,С.Ж,Өмірбекова, Г.Т.Бекмуратова және т.б. ғылыми зерттеу еңбектерінде белсенді түрде дамуда.
Ж.И.Намазбаева тұлға мәселесін зерттеуінде әр түрлі іс-әрекет барысында жас ерекшелік шамасының тұлғалық компоненттерінің механизмдері мен функцияларын белгілеуге түйінделетін кешенді көзқарастарды жетілдірді.
Бүгінгі таңда өскелең ұрпақтың жеке тұлғалы қасиеттерін санасына қалыптастыру оқу тәрбие ісіндегі өзгерістердің қырымен сырын терең білу міндеттерін айқындау. Соның ішінде балаға тәрбиемен білім беру тәжірибесіндегі білім, білік, дағдыны қалыптастыруда психологияның жасайтын қызметінің ерекшелігін түсіндіру, сездіру көкейкесті мәселе болып тұр.
Зерттеудің мақсаты: Баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуына әлеуметтік факторлардың әсерін зерттеу.
Зерттеудіңміндеттері:
oo баланың тұлға ретінде дамуының психологиялық тұрғыдан жан - жақты зерттеу;
oo баланың тұлға ретінде қалыптасуына әлеуметтік факторлардың әсерін зерттеу;
oo әлеуметтік факторларға теориялық сипаттама беру;
oo баланың тұлға ретінде дамуын психологиялық - педагогикалық зерттеу әдістер арқылы зерттеу;
Зерттеу объектісі: 5-7 жастағы балалар.
Зерттеу пәні: Әлеуметтік факторлардың баланың тұлға ретінде қалыптасуына әсері.
Зерттеу әдістері:
тәжірибелік әдісі: оқушылар үшін сауалнамалар жүргізу, педагогикалық тәжірибені сынақтан өткізу.
Ғылыми болжам: Егер, баланың тұлға ретінде қалыптасуында әлеуметтік факторлар жағымды әсер етсе, онда бала .
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
І ТАРАУ. БАЛАНЫҢ ТҰЛҒА РЕТІНДЕГІ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ - ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕСІН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1. Педагогикада тұлғаның қалыптасу мәселесіне теориялық шолу
Баланың есеюін, оның психикалық дамуын түсіну үшін ең алдымен даму деген сөзге тоқталайық. Даму дегеніміз өзгерілудің бір түрі. Бірақ өзгерілудің бәрі даму болып есептелінбейді. Даму деген ұғымды көпшілік әдебиеттерде қарапайым түрден күрделі түрге көшу деп түсінеді. Даму тек алға қарай өсу (прогрессивтік түрде өсу) ғана емес. Даму кейде регресшіл (кері кету мағынада да) кездесуі ықтимал. Психика дегеніміз тіршілікті қамтамасыз етуге арналған қасиеттің бір түрі болып табылады. Әсіресе, тіршілік дүниесінде даму прогрессивтік түрде өріс алады. Кейбір зерттеушілер адам психикасының прогрессивтік дамуын бірбеткей түсініп, оның осы қасиетінің өзгерістерге ұшырауының шегі жоқ, өзгерілгенде ешқандай қалдықсыз, түгі қалмай өзгереді дейді. Психика дамуы үшін жаңамен қатар, көне, ескіден қалған қалдықтар болуы шарт. Психиканың дамуында көнеден қалған қалдықты инвариант (лат. тілінен өзгерілмейтін) деп аталады, осыған тіректелетін жаңаны өзгерілгіш деп аталады. Психиканың дамуын дәлелдеуге енгізген осы ерекшеліктің мәнін түсіну үшін мына мысалға жүгінейік: біз баспалдақпен жоғары шығу үшін, әуелі бір аяғымызды көтереміз де, сол кезде екінші аяғымызбен табалдырыққа тіренеміз, егер біз бір аяғымызбен табалдырыққа тіренбесек, екінші аяғымызды көтере алуымыз мүмкін емес. Психиканың дамуы да осы сияқты. Егер психиканың дамуында болып тұратын өзгерістер болмаса, яғни ол өзгеріп жарымайтын психиканың инварианттық қасиетіне сүйенбесе, онда ол алға қарай жылжи алмайды.
Жеке тұлғаның дамуының маңызды факторларын сөз еткенде және бұл процесте тәрбиенің орны ерекше екенін баса айтқанда, адамды ортаның әсерімен тәрбие ықпалының пассивті объектісі деп қарастыруға болмайды.
Кей кездерде қолданылатын педагогиканың баласыздық деген сөздің астарында тәрбие туралы кейбір еңбектерде балаға сыртқы педагогикалық әсерлердің әр түрлі формалары мен әдістері туралы айтылып, осы әсерлердің аркасында пайда болатын баланың ішкі дүниесі ескерілмей келетіні туралы мағына жатыр. Жеке тұлға өзінің калыптасу барысында өзіндік дамуыньгң объектісі ғана емес, сонымен катар субъектісі де екенін ескеру керек.
Педагогика теориясы мен практикасының ең күрделі, ең өзекті мәселелерінің бірі - тұлға және оның арнайы ұйымдастырылған жағдайдағы дамуы. Бұл проблема көп аспектілі, сондықтан оны әртүрлі ғылымдар зерттейді[8].
Педагогика оқыту мен тәрбие процесінде тұлғаның жан-жақты, гармониялы дамуының тиімді жағдайларын анықтайды және зерттейді.
Тұлға дамуының педагогикалық мәнін анықтау үшін бірінші кезекте тұлға түсінігінің мәнін, оның адам, индивид және даралық түсініктерімен ара-қатынасын, байланысын ашуымыз керек. Адам дамуында әрқашан бір-бірімен байланысты екі бағыт бар: биологиялық және әлеуметтік.
Адам түсінігі биологиялық мәнді білдіреді. Оған берілген анықтамалар өте көп.
1) Адам (биологиялық түсінік ретінде) - тіршілік иесі, өкілі, фило- және онтогенетикалық даму өнімі.
2) Адам - адамзат қауымдастығының бір өкілі, құралдар мен белгілер пайдаланатын және солар арқылы өзінің жүріс-тұрысын, мінез-құлқын және психикалық процестерін меңгеретін, табиғи шектеушілік шекарасынан шыққан әлеуметтік тіршілік иесі.
Күнделікті тұрмыста индивид деп оның өзіне тиесілі ерекшеліктері бар нақты бір адамды айтамыз. Индивидтің ең жалпылама сипаттамалары ретінде психофизиологиялық ұйымдасуының тұтастығы мен өзіндік ерекшелігін, қоршаған ортамен өзара әрекеттегі тұрақтылығын, белсенділігін айтуға болады. Әр адам - индивид.
Даралық, қысқаша айтқанда, бір адамды екінші адамнан айыратын ерекшелік. Даралық мінез және темперамент, шығармашылық іс-әрекет және қабілеттер ерекшелігімен көрінеді. Абсолютті бірдей екі адам болмайды. Яғни, әр адамды өзіндік ерекшеліктері (психикалық, әлеуметтік) даралық ретінде қарауымыз керек.
Педагогикада және психологияда тұлға және оның дамуы проблемасы бойынша үш бағыт бар: биологиялық, әлеуметтік және биоәлеуметтік.
Биологиялық (преформистер) бағыт өкілдері тұлғаны тек қана табиғи өнім ретінде қарастыра отырып адамның мінез-құлқын, жүріс-тұрысын туа біткен қажеттіліктер, инстинктер ықпалы деп түсіндіреді (З.Фрейд). Адам қоғам талаптарына бағынуға және соның барысында өзінің табиғи қажеттіліктерін үнемі басып отыруға мәжбүр. Ол өзімен өзінің осы күресін жасыру үшін маска киеді немесе қанағаттандырылмаған табиғи қажеттіліктерін басқа бір іс-әрекет түрімен алмастырады дейді. З.Фрейд адамның жүріс-тұрысы толығымен жыныстық инстинктен (либидо) тәуелді деп есептеді.
Әлеуметтік бағыт өкілдері адам биологиялық тіршілік иесі бола тұра өмір сүру барысында өзі қарым-қатынасқа түскен әлеуметтік топтардың ықпалы арқылы біртіндеп әлеуметтенеді деп есептейді. Тұлғаның даму деңгейі неғұрлым төмен болса, соғұрлым онда биологиялық ерекшеліктері анық көрінеді, бірінші кезекте иемдену, бұзу, қирату, жыныстық және т.б. инстинктер.
Биоәлеуметтік бағыт өкілдері психикалық процестер (түйсік, қабылдау, ойлау және т.б.) биологиялық негізде, ал тұлғаның бағыттылығы, қызығушылықтары, қабілеттері әлеуметтік құбылыс ретінде қалыптасады деп түсіндіреді.
Қазіргі заманғы педагогика ғылымы тұлғаны биологиялықты әлеуметтіктен бөлуге болмайтын біртұтас ретінде қарастырады. Тұлға бойындағы биологиялық өзгерістер оның іс-әрекетіне ғана емес, өмір сүру образына әсерін тигізеді. Дегенмен, шешуші рольді әлеуметтік өмір нәтижелері: мотивтер, қызығушылықтар, мақсаты атқарады. Олар тұлғаның бейнесін анықтай отырып дене (физикалық) кемшіліктері мен мінез ерекшеліктерін (қызуқандылық, ұялшақтық және т.б.) жеңуге мүмкіндік береді.
Тұлға қоғамдық өмірдің өнімі бола тұра сонымен қатар тірі организм. Тұлға қалыптасуында биологиялық пен әлеуметтіктің қатынасы өте күрделі және адам дамуының әр кезеңіндегі, әртүрлі жағдайларындағы ықпалдары біркелкі емес.
Л.И. Божович тұлға деп психикалық дамуында белгілі бір деңгейге жеткен адамды айтады. Бұл деңгей адам өзін-өзі тану процесінде өзін басқалардан бөлек деп қараумен және Мен деген түсінікпен сипатталады. Сонымен қатар, психикалық дамудың бұл деңгейі адамның өзінің көзқарастарына сәйкес келмейтін қоршаған ортаның ықпалдарынан тәуелсіздігімен және салыстырмалы түрде оны тұрақты ететін өзіндік көзқарастары, моральдік талаптары және бағалары болуымен сипатталады.
Л.С. Выготскийдің анықтамасы бойынша тұлға - белгілі бір функцияларды атқару үшін пайда болатын психикалық жүйе. Тұлғаның негізгі функциясы - қоғамдық тәжірибені шығармашылықпен игеру және адамды қоғамдық қарым-қатынастар жүйесіне енгізу. Тұлға тек іс-әрекетте, қарым-қатынаста қалыптасады, өмір сүреді және өзін-өзі көрсетеді. Адамзат баласы адам болып туса, тұлға болып қалыптасады [9].
Тұлғаның мәнді сипаттамалары:
1) дүниетанымының мазмұны, психологиялық мәні;
2) дүниетанымының, сенімдерінің тұтастығы;
3) қоғамдағы өз орнын сезіну деңгейі;
4) қажеттіліктер мен қызығушылықтар сипаты және мазмұны;
5) әртүрлі тұлғалық қасиеттерінің көрінуі мен қатынасының ерекшеліктері.
Тұлға дамуын түсіндіруде де әртүрлі көзқарастар бар. Метафизиктер дамуды зерттеліп отырған құбылыстың азаюы немесе көбеюі, қарапайым қайталау, сандық жинақталу процесі деп түсіндіреді.
Табиғи жағдайлармен адам дамуы формаларының байланысын Э.Геккелмен Ф.Мюллер ашқан биогенетикалық заң көрсетеді. Бұл заң бойынша онтогения (жеке даму) дегеніміз филогенияның (түрдің дамуы) қысқа және тез қайталануы. Шынында, адам өзінің жеке дамуында адамзаттың дамуын қайталатыны туралы фактілер бар. Бірақ, бұл осындай қысқа мерзім ішінде түрдің дамуын қайталау барлық организм белгілеріне тән дегенді білдірмейді (өмір жағдайына бейімделу барысында пайда болған белгілер де бар). Адам дамуы бұдан күрделірек.
Диалектикалық материализм өкілдері дамуды табиғаттың, қоғамның және ойлаудың бөлінбейтін қасиеті, төменнен жоғарыға қозғалыс, жаңаның пайда болуы және ескінің жойылуы немесе қайта құрылуы деп түсіндіреді. Осы тұрғыдан қарастырсақ тұлға дамуы тек сандық өзгерістер ғана емес, сонымен қатар сапалық өзгерістер жүретін біртұтас биоәлеуметтік процесс. Оқыту мен тәрбие барысында туындайтын ескі мен жаңаның арасындағы қарама-қайшылық тұлға дамуының қозғаушы күші болып табылады. Ол қарама-қайшылықтар:
- іс-әрекет барысында туындайтын жаңа қажеттіліктер мен оларды қанағаттандыру арасындағы қарама-қайшылық;
- баланың өскен дене және рухани мүмкіндіктері мен ертерек қалыптасқан өзара қарым-қатынас формалары және іс-әрекет түрлері арасындағы қарама-қайшылық;
- қоғам талаптары мен тұлға дамуының деңгейі арасындағы қарама-қайшылық.
Баланың тұлға ретінде дамуы бір-бірімен тығыз байланысқан үш бағыт бойынша жүреді: биологиялық, психологиялық және әлеуметтік. Әр бағыт бойынша қайтымсыз өзгерістер - оқушы тұлғасының жаңа сапалық жағдайы пайда болады [10].
Тұлғаның дамуы келесі негізгі кезеңдерден өтеді.
1 кезең - Нәрестелік шақ, туғаннан бастап 1 жасқа дейін. Осы кезде баланың дамуына адамдарға сенімділігі, көпшілдік, ашықтық, жақсылық, немесе қарама-қарсы қасиеттер: сенімсіздік, теріс ниеттілік, тұйықтық кіреді. Баланың алғашқы жылдарында балаға ата-аналары немесе оларды алмастыратын адамдар қалай қарайтынына байланыысты тұлғалық қасиеттер қалыптаса бастайды.
Егер олардың қатынастары ізгі болып, махаббат пен іңкәрліктен негізделсе, балада жағымды тұлғалық қасиеттер қалыптасады. Басқа жағдайда кері әсер: теріс тұлғалық қасиеттер пайда болуы мүмкін.
2 кезең - Алғашқы кезеңдегі тұлғаның қалыптасуы жас шаққа келеді (1-3 жас). Балада жақсы мен жаман түсінігі қалыптасады. Балада өзін-өзі бағалау, талаптану деңгейі, табысқа жету уәждемесі, қарапайым нормалар мен этикалық тәртіптің пішіндері қалыптаса бастайды. Сонымен қатарлар, нәрестелік шақтағы қалыптасқан тұлғалық қасиеттер де дамиды.
3 кезең - Мектепке дейінгі тұлғалық қалыптасу процессі 3 жастан 6-7 жасқа дейін жатады. Осы кезде баланың еріктік мінез ерекшелігі, рольдік тәртібі, адамдармен ережелер және әрекеттестік пішіндер меңгеріледі. Іскерлік және тұлға аралық қасиеттердің қалыптасуы тұлғаның алғашқы кезеңі
Бала түрлі ішкі әсерлерге икемді, ол үлкендерге толығымен сенімді, бірақ олардың әрекеттері мен қылықтарын бағалауға, өзі өз бетінше бәрін реттеуге мүмкіншілігі жоқ. Бала талғаусыз барлығына және бәріне еліктейді. Балада айналадағы үлкендерден және құрдастардан көрген, тұлғалық қасиеттер мен тәртіп түрлері қалыптасады. Олар тура еліктеуге үлгі бола бастайды. Сондықтан да ересекте бала кезіндегі қоршаған адамдарда болған тұлғалық қасиеттерді жиі көріп тұрамыз. Баланың өмірлік табыстар және сәтсіздіктер тәжірибесі өзіне деген қатынасына, өзін-өзі бағалауына, әрекеттену дейгейіне, мотивациясына әсер етеді.
Замандас жағдайда педагогиканың дамуы әр алуан түрде белсендіріледі: ізгілікті, әлеуметтік, диагностикалық, түзетуші, эксперименталды, ынтымақтастық педагогика. Ізгілік педагогикасының пәні: ізгілікті бостандығы бар, келешек демократиялық қоғамда өмір сүріп, жаңа нәрселерді тудыра алатын тұлғаны, яғни адамды тәрбиелеу.
Бала тұлғасы жалпыадамдық бағалығы ретінде қарастырылатын,ізгілік педагогикасының теориясында, жеке бағытталған оқыту, жеке бағытталған тәрбие, жеке көзқарас сияқты түсініктер бар.
Жеке бағытталған педагогика балалардың жеке тәжірибесі жиналып, олардың жеке қызығушылықтары мен қажеттіліктері іске асырылатындай оқыту ортасын жасайды. Оқыту ортасы табиғатпен сәйкестілікке бағытталған. Жеке көзқарас - баланы жеке тұлға ретінде тәрбиелеудегі өзіндік бейнелілік қарастыратын, психологиялық ғылымның маңызды принципі. Осы көзқарас баланың тәрбиелеу үрдісіндегі жағдайын анықтап, баланы осы үрдістің белсенді объекті ретінде, яғни субъект болуы, субъектілік қатынас құра алатынын белгілейді.
Баланың өзіндік мәдениеті - ересектер әрдайым түсінбей алатын, өз заңдары бойынша өмір сүретін, үлкен әлем. Бала үшін оның белсенді істеріндегі , қатынастағы, өзін өрнектеудегі, әр алуан әсерде жарқын көрінетін, өмірге құштарлығы тән. Мектепке дейінгі баланың жасқа сай ерекшеліктерін есепке алып, болар-болмас міндеттерді қоюға және қызметтердің бірнеше бағыттарын бірге қамтуын талап етуге керек емес. Осының барлығы балаларды шығармашылық және тәжірибелік қызметтің әр түріне, экскурсияларға, ойындарға електеп, ойын ретінде іске асырылады[11].
Осындай жұмыс барысында бала шығармашылық ұжымда әлеуметтік қатынас тәжірибесін және еңбекті ұйымдастыру мен қатынас жасаудың принциптері туралы өз пікірін жасап, алынған білімді өз қызметінде пайдаланып, таным субъектісі болып қалып, жекеленген мен жиынтығында нақты қызметте өзін бақылау және өзін талдауды дамыту.
Мектепке дейінгі жастан бастап, өз жұмысын тұлғаны қолдау бойынша, оған көмек көрсету бойынша, балаға сүйіспеншілік пен құрмет көрсету, оның шығармашылық күшіне сенім білдіруде жасау керек. Сонда ғана балалар басқалардың пікірлерін құрметтеп, қамқорлық жасау, педагогтармен қатынас жасауды және мектепке дейінгі мекемеге үлкен ынтамен баруға үйренеді.
Баланың жеке басының қалыптасуындағы мектепке дейінгі кезең мектепке дейінгі ұйымдардағы тәрбие беру кезеңін қамтиды. Осы кезеңнің өзінде-ақ ата-аналардың, педагогтардың, тәрбиешілердің, психологтардың бірлескен күш-жігері арқылы баланың әлі айқындала қоймаған әлеуметтік сапаларын қалыптастыру мен дамытудағы тәрбиелік мүмкіндікті жұмылдыру үшін оның жеке басының, рухани және дене бітімінің даму ерекшеліктерін, этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыру қажет.
Қазіргі уақытта баланы мектепке дайындау, белгілі бір дағдыларды игеруге бейімдеу заманымыздың көкейкесті мәселелерінің бірі болып отыр.
Балалардын ойлауын, сезімін, еркін зерттеу керек болса,бұл үшін педагог - психолог қандай болмасын бір әрекет ұйымдастырады. Мысалы, өзіне тән ережелері бар ойын ұйымдастырылса,сол ойын үстіндегі балалардың педагогикалық - психологиялық ерекшеліктері жазылып,кейін оған мұқият талдау жасалынады. Осы зерттеуде оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты ақыл-ой әрекетіндегі сөз бен көрнекіліктің ара қатынасы үнемі өзгеретіндігі,балалардың жасы өсіп, білім қоры молайған сайын олардың ойлауы тереңдеп,жалпыланып қана қоймай,ондағы образдардың біртіндеп толық және мағыналы бола түсетіндігі де байқалған.
Баланың тұлғалық қалыптасуы тәуелді болатын факторлар: әртүрлі байланысады, түрлі жеке адамдардың анағұрлым анықталады. Бала 6-7 жаста осы ерекшеліктер айтарлықтай зор, барлық балалар тұлға ретінде бір-біріне ұқсамайды, әрі көбісі осы уақытқа дейін анықталатын, жеке тұлғалық ерекшеліктер кейінгі өмірде сақталады[12].
Баланың тұлға ретінде қалыптасуына, сонымен қатар, орта: адам және қоғам өміріндегі әлеуметтік-экономикалық, тарихи қалыптасқан жағдайлар әсер етеді. Орта макро және микро болып бөлінеді. Макро-орта бұл -адамға қажетті әлеуметтік-экономикалық ықпалдардың мол жиынтығы (өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар деңгейі, өмірдің қаржы жағдайлары, мәдениеттің даму деңгейі, бұқаралық ақпараттар құралдары). Микро-орта бұл - баланың ең жақын қарым-қатынас ортасы, ол - адамды әрдайым коршайтьщ және оның дамуына әсер ететін өзара байланысты заттар, құбылыстар мен адамдар әлемі. Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуына, белгілі бір мөлшерде, табиғи немесе географиялық орта (климат), табиғат жағдайлары әсер етеді[13].
"Тәрбие - адамды қалыптастыратын және жетілдіретін үйлесімді процесс" - деп Я.А. Коменский айтқандай, қазіргі кезде білім берудің негізгі мақсаты - терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру. Яғни қазіргі кезде жаңа білім парадигмасы бірінші орынға баланың білімін, білігін ғана емес, оның жеке тұлғасын, білім арқылы дамуын қойып отыр. Бұл дегеніміз тұлғаның маңызды құндылықтарының және ішкі дүниесінің негізінде дүниетанымды қабылдауының даралығымен айқындалады.
Білімділікті, біліктілікті тұлғаның интеллектуалдық, эмоционалдық, өнегелілік потенциалынан бөлек қарауға болмайды. Бұл жағдайға байланысты белгілі орыс педагог ғалымы Г.М.Анохина тұлғаның танымдық қабілетін дамытуға жағдай жасап, оның құндылық-эмоциональдық қабылдауына зиянын тигізе жүргізген оқыту тұлғаны қалыптастыруда технократтық ойлауымен сыңаржақтылыққа әкелетіндігін айтады. Технократтық парадигмаға тән ұран "Күш - білімде", ал оқу-тәрбие процесіндегі нәтижелер "иә-жоқ", "біледі-білмейді", "тәрбиелі-тәрбиесіз", "меңгерген-меңгермеген",- деп бағаланады. Баланың құндылығы "жақсырақ-жаманырақ", "күштірек-әлсізірек" деген принцип бойынша анықталады. Ал бұл өз кезегінде бәсекелестікті туғызады. Кемшіліктерге қарамастан, технократтық парадигма білімнің жоғары деңгейін көрсетед[14]і.
К.Д.Ушинский балаларды зерттеп олардың жеке адам ретінде қабілеттерін және қызығушылығын білу қажеттігін талай рет атап көрсеткен болатын. Н.Х.Вессель баланы "субъект" және "объект" ретінде қарастыра келе субъект ретінде тұқым қуалаушылық үлкен мағынаға ие екендігін, ал екінші жағдайда тәрбиенің рөлі басым екендігін айтады.
Жеке тұлға тәрбиелеу мен қалыптастырудың тарихы ерте кезден басталған. Бұл мәселені ежелгі грек философтары біздің жыл санауымыздан бұрын қарастырса, ал қазіргі кезде белгілі педагогтар, психологтар, социологтар, мәдениеттанушылар және тағы басқа да көптеген мамандар мәселені зерттеп, жаңа турғыдан жан-жақты ғылыми негіздегі талдауларды жасауда.
Ежелгі философтар Платон және Аристотель адамның дамуы мен қалыптасуына ықпал ететін әлеуметтік факторлар мен тәрбиенің әсерін ескермей, ол тағдыр белгілеген тұқым қуалаушылық табиғатынан деген дәлелдерді алға тартса, бихевиоризм бағытының негізін салушы американ психологы Эдуард Торндайк ежелгі грек ойшылдарының тұжырымдарына қолдау жасайды. Атап айтқанда, тұлғаның барлық қасиеттері геналарға, яғни шыққан тегіне байланысты деп есептелген. Ал ағылшын философы социологиялық бағыттың негізін салушылардың алғашқыларының бірі Джон Локк адамның көзқарастары мен адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудағы тәрбиенің шешуші рөлін мойындай келіп, адам тәрбие арқылы жетіледі деген сыңаржақ қорытындыға келді[15].
Сонымен жоғарыда қаралған мәселенің түйінін қорыта айтар болсақ, баланың дамуына ықпал ететін факторларға: тұқым қуалаушылық; әлеуметтік орта және отбасында алған тәрбие жатады екен.
Қазақстандық ғалымдар Ж.Әбиев, С.Бабаев және А.Құдиярова "индивид"- деп адамзат тегінің әрбір бөлек өкілін, оның сапа қасиеттеріне қатысынсыз тануға болатын және бұл тұрғыдан әрбір ақыл-есі дұрыс адам "индивид" бола алатынын айтады. Сонымен қатар бұл авторлар "жеке адам" ұғымын қолданып, оған төмендегідей анықтама береді: "Жеке адам"-адамның қоғамдық сипатын танытып, оның өмір барысында өзіне топтаған әлеуметтік сапалар мен қасиеттер жиынтығын білдіреді. "Адам"- ойлау және сөйлеу сыйына, құрал-сайман жасай және еңбек процесінде оны қолдана алатын қабілетіне ие тірі организм, ол физикалық және рухани, табиғи және әлеуметтік, тұқым қуалаушылық және иемденушілік бірлікті білдіреді. "Тұлға" деп қоғамдық дамудың өнімін, еңбек, қарым-қатынас және таным субъектісін, қоғамдық өмірдің нақты тарихи жағдайында анықталған адамды айтуға болады.
"Адам", "индивид", "тұлға", "даралықтағы жеке бас" ұғымдарын салыстыра келіп, ғалымдар әрбір адамзат баласы өмірге жеке адам болып келеді, "тұлға" ретінде қалыптасады, ал даралықтағы жеке бас ретінде өзін сақтап қалады - деген тұжырымға келеді. Тұлғаның өмір барысында "дамуы", "қалыптасуы" ұғымдарымен қатар, соңғы кезде педагогика ғылымында "социализация" ұғымы да кеңінен қолданылып жүр. Социализация дегеніміз адам мен қоғамның өзара қатынасы, тұлғаның әлеуметтік ортаға интеграция процесі, яғни бейімделуі. Тұлғаның жан-жақты ашылуына дұрыс ұйымдастырылған оқыту мен тәрбиелеу септігін тигізуі тиіс. Бұның басты принципі баланың барлық қызығушылығын, мүмкіндігін және шығармашылық қабілетін көрсетуге жан-жақты ықпал ету. А.Маслоу шығармашылық адамның жан-жақты әрекеті, яғни өзін-өзі көрсетудің барлық түріне және адамдардың жан-жақты сипаттамасына әкеледі. Шығармашылыққа деген қабілет әрбір адамда бар және оған арнайы талант керек емес деген пікірді айтады[16].
Қазіргі таңда қоғамымызда қалыптасқан қиын, тұрақсыз әлеуметтік, экологиялық, идеологиялық жағдай жастардың жеке басының және мінез-құлқының дамуында түрлі ауытқулардың туындауына себеп болып отыр.
Соның ішінде жас ұрпақта жиі саналы түрде байқалмайтын наразылық сезімі, жалпы әлеуметтік қызығушылықтың жоғалуынан эгоизмге ұласатын жастар индивидуализациясы кең жайылып келеді. Жастар еліміздегі әлеуметтік, экономикалық және моральды жағдайлардың өзгеруінің салдарынан отбасында қалыптасатын қажетті құндылықтар мен идеалдардан айрылуда.
Осыған орай, бүгінгі қоғамымызда жоғары сынып жасындағы балалардың психологиялық дамуына отбасылық тәрбие және отбасылық-некелік өмірге даярлықты қалыптастыруға жататын әлеуметтік факторлар ықпалының проблемасы аса өзекті болып табылады[17].
Адам, индивид, жеке тұлға-өзара байланысты бұл ұғымдар өмірде жиі бірге қолданылғанымен, социология ғылымы оларды бір-бірінен бөліп қарастырады. "Адам" деген термин - жер бетіндегі тірі организмдер дамуының ең жоғарғы сатысы, қоғамдық тарихи және мәдеи субъект. Адам табиғаты біртұтас әлеуметтік жүйе болып табылады. Адамның мәнді әлеуметтік қасиеттері- оның азаматтылығын анықтайды. Адам белгілі бір қоғамдық қатынастың нәтижесі ғана емес, сонымен бірге сол қатынастың өзін " дүниеге әкелуші".
Ал индивидд дегеніміз-қоғамның жеке бір мүшесі, яғни жеке адам.
Жеке тұлға дегеніміз-өзінің қайталанбас индивидуалдығымен ерекшеленетін индивидтің әлеуметтік қатынас жүйесіне енуі, қоғам дамуының өкілі ретінде адамдардың әлеуметтік қасиеттерінің толықтығы. Жеке тұлғаның барлық анықтамалары оның дамуының екі қарама-қайшы көзқарастарымен негізделеді. Бірінің көзқарасы бойынша әрбір жеке тұлға өзінің туылған қасиеттері мен қабілеттерінің қатынасында қалыптасады және дамиды, және мұнда әлеуметтік орта онша үлкен маңызға ие бола қоймайды. Ал екінші көзқарастардың өкілдері жеке тұлғаның туылған ішкі қасиеттері мен белгілерін толығымен терістейді және жеке тұлғаны әлеуметтік тәжірибе барысында толығымен қалыптасатын құбылыс деп санайды. Бұл жеке тұлғаның қалыптасу процесіндегі көзқарастар болып табылады.Бұл құбылысты талдауда біз жеке тұлғаның биологиялық ерекшеліктерімен қатар оның әлеуметтік тәжірибелерін де ескеруіміз қажет[18].
Бұл көзқарастарға байланысты жеке тұлға әртүрлі әлеуметтік және мәдени тәжірибелердің түрлеріне қатысты биологиялық организм ретінде дамиды. Мұнда жеке тұлғалық белгілердің қалыптасу процесіне әсер ететін туған қабілеттері, даму қарқыны терістелмейді.
Жеке тұлға ұғымы адамда оның өмірлік қызметінің әлеуметтік бастауын сипаттауға көмектеседі. Адам әлеуметтік байланыстарда , әлеуметтік институттарда, мәдениетте, яғни қоғамдық өмірде басқа адамдармен қарым-қатынас процесінде жүзеге асырылатын қасиеттерді жасайды[19].
Жеке тұлға ұғымы әрбір адамда әлеуметтік мағыналы белгілердің индивидуалды бейнеленуін және оның негізгі барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы ретінде бейнеленуін көрсетеді. Социология ғылымы тұлғаның қасиеттерінің қалыптасуының әлеуметтік негізін, тұлғалар типі қоғамында өсетін әлеуметтәік қызметтер мен әлеуметтік мазмұнда , яғни жеке тұлғаны қоғамдық өмірдің қайнар көзі ретінде зерттеуге тырысады. Социологтардың көзқарасы бойынша жеке тұлға басқа адамдармен қарым-қатынас жасаудағы ндивидуалды өмір қызметінің әлеуметтік белгілерін бейнелейтін және сол арқылы қоғамдық қатынастардың дамуы мен тұрақтануына әсер ететін жеке адамдарды білдіреді[20].
Жеке тұлға белгілерінің пайда болуы мен дамуын талдау үшін жеке тұлғалардың қалыптасу процесіне әсер ететін мынадай факторларды бөліп көрсетеміз: 1) биологиялық тұқымқуалаушылық. 2) Физикалық орта. 3) Мәдениет 4) Топтық тәжірибе. 5) Индивидуалды тәжірибе.
Биологиялық тұқымқуалаушылық белгілері ауаға, суға, ұйқыға, қауіпсіздікке, ауырмауға қажеттілікті қамтитын адамзат тіршілігінің туған қажеттіліктері мен қабілеттерімен толықтырылады. Егер әлеуметтік тәжірибелерде негізінен адам иеленетін жалпы белгілермен түсіндірілетін болса, ал биологиялық тұқымқуалаушылық жеке тұлғаның индивидуалдығын, оның қоғамның басқа мүшелерінің бастапқы айырмашылығын түсіндіреді. Осыған байланысты биологиялық тұқымқуалаушылық толығымен жеке тұлғаны жасай алмайды. Себебі мәдениет те әлеуметтік тәжірибе арқылы беріледі[21].
Физикалық орта. Кейбір зерттеушілер физикалық қоршаған ортаға жеке тұлғаның дамуында үлкен роль берді. Атақты социолог П.Сорокин 1928 ж. басылған еңбектерінде Конфуций, Аристотель, Гиппократтан бастап, қазіргі кезеңнің географы Эллиот Хантингтонға дейінгі көптеген ғалымдар теорияларын кеңейтті. Мұнда жеке тұлға тәртібіндегі топтық ерекшеліктер негізінен ауа-райындағы географиялық ерекшеліктермен табиғи ресурстардағы ерекшеліктерме,н анықталады. Ғалымдардың бұл тобына философ Г.В.Плеханов пен Л.Н.Гумилевті де жатқызамыз. Бұл зерттеушілер жасаған теориялар ұлттық сананы ақтау үшін негіз болып табылады, бірақ жеке тұлғаның дамуына физикалық факторлардың шешуші әсерін ақтай алмайды, шындығында ұқсас физикалық және географиялық жағдайда жеке тұлғаның әртүрлі типтері қалыптасады және керісінше жеке тұлғаның ұқсас топтық белгілері қоршаған ортаның әртүрлі жағдайларында дамиды. Осыған байланысты физикалық орта әлеуметтік топтың мәдени ерекшеліктеріне әсер ете алады, бірақ тұлғаның жеке қалыптасуына әсері шамалы.
Мәдениет. Анықталған мәдени тәжірибе барлық адамзат үшін жалпы болып табылады және сол немесе басқа қоғам дамуының қандай сатысында тұрғанына тәуелді емес. Сонымен қатар әрбір қоғам өзінің барлық мүшелеріне басқа қоғам бере алмайтын кейбір ерекше тәжірибелерді, ерекше мәдени үлгілерді береді.
Американ зерттеушісі К.Дьюбайс сол қоғамға тән жалпы белгілерді иемденетін жеке тұлғаны модальды деп атады. Модальды тұлға деп Дьюбайс сол қоғамның мәдениетіне тән кейбір ерекшеліктерді иемденетін жиі кездесетін жеке тұлғалардың типін түсінді.
Модальды тұлға қоғам мәдени тәжірибесіне барарда өзінің барлық мүшелеріне беретін жалпы мәдени құндылықтарды өзіне сіңіреді. Яғни әрбір сол қоғамның мәдениетіне сай келетін бір немесе бірнеше тұлғалық типтерді дамытады. Бірақ күрделі қоғамда субмәдениеттің көп болуына байланысты жеке тұлғалардың жалпы қабылдаған типін табу өте қиын. Біздің қоғамымыз көптеген құрылымдық бөлімдермен сипатталады: аймақ, ұлт, шұғылданатын іс, жас ерекшелік катег.ориясы, жеке тұлға болады. Бұлардың әрқайсысы өздерінің жеке субмәдениетін жасауға бейім. Бұл үлгілер жеке индивидтерге тән тұлғалық үлгілермен араласады және аралас тұлғалық типтер пайда болады.
Яғни баланың тұлға ретінде қалыптасуына әлеуметтік факторлары және жеке әлеуметтік топтағы жалпы мәдени үлгі әсер етеді. Сонымен қатар тұлғалардың қалыптасу процесін анықтайтын негізгі факторлар топтық тәжірибе және индивидуалды тәжірибе болып табылады. Бұл факторлар жеке тұлғалардың әлеуметтену процесінде толық бейнеленеді.
1.2. Әлеуметтік факторлардың педагогикалық-психологиялық сипаты
Әлеуметтік фактор адамдарда қоғамдық қатынастардан, әлеуметтік құрылымнан болатын фактор.
Әлеуметтік фактор - бұл қоғам дамуының қозғаушы күші, әртүрлі әлеуметтік өзгерістерді қоюшы процесс.Әлеуметтік фактор ретінде негізінен адамдардың іс-әрекетін айтады, сонымен қатар, әлеуметтік фактордың ролін әр түрлі материалдық және рухани білімдер атқарады: өндіріс, әлеуметтік институттар, ұйымдар, сыртқы орта, қажеттіліктер, құндылықтар, адамдардыңой-пікірлері, ұстанған бағыттары, қойылымдары. Әлеуметтік фактор ретінде сонымен қатар, бір біріне әсер етуші қоғамның өмірлік сфераларының қарым-қатынасы жатады.
Сонымен қатар, баланың жеке тұлға болып қалыптасуының аса маңызды факторы-оның өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі; ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді игеруге, үлкендермен және жолдастарымен, ақырында өзіне қанағаттанарлық қарым-қатынас орнатуға (өзінің жеке басы мен өзінің болашағын және ниетін, мақсаты мен міндетін жүзеге асыру әрекеттерін жобалау) бағытталады. Осы жаста оқушылардың даму дәрежесінде де елеулі екі түрлі өзгерістер мен кедергілер болады:
1) ересектіктің дамуын тежейтін жағдайлар: балалардың көбінде басқадай тұрақты және байыпты міндеттер болмай, тек оқумен ғана шұғылдануға; көптеген ата-аналардың балаларды тұрмыстығы еңбектен, қиыншылықтар мен қынжылстардан қорғаштауға, түгелдей қамқорлыққа алуға тырысуы;
2) ересектендіретін жайлар: мазмұны жөнінен сан алуан информацияның орасан зор тасқыны; көптеген ата-аналардың бос уақытының аздығы және осының мүмкін салдары ретінде балалардың дербестікке ерте жетуі, жолдастарымен қарым-қатынастың жедел дамуы; дене күші дамуы мен жыныстық толысудың акселерациясы.
Бала тұлға ретінде қалыптаспайынша (шамамен 5 жасқа дейін) оның ата-анасымен қарым-қатынасы тік бағдарланады. Ол ата-анасын жоғары өкіметтің өкілі ретінде қабылдайды, себебі басқа өкімет оған мүлде таныс емес, ал жеке әлсіздігі өте айқын. Бірақ уақыт өте келе баланың қатынасы көлденеңдей түседі. Бұл процесте бала өзін жанұя мүшесі ретінде сезініп қана қоймай, сонымен бірге үлкен ойынға қатысушы болады. Жас өспірімдік шақ балалық жастағы ең күрделі және қиын кезең. Осы кезеңде адамгершелік қасиеттер, мінез құлық нормалары ерекшеленеді, адамдардың қоғамға қатынастары анықталынып, жетекші іс-әрекет түрі-қарым-қатынас болады.
Баланың тұлға ретінде дамуындағы әлеуметтік факторлардың алатын орны мен рөлі жайлы түрліше пікірлер сан түрлі. Мысалы, Ч. Дарвиннің ілімін насихаттауда көп еңбек сіңірген неміс биологы Геккель адам мен қоғамның дамуын негізінен анықтаушы биологиялық фаторлар, ал қоғам дамуымен адам эволюциясының қозғаушы күші тіршілік үшін күрес және табиғи сұрыпталу деп есептеді. Сондықтанда дәл осындай қөзқарасқа негізделген әлеуметтік дарвинизмнің тууын көбінесе Геккельдің есімімен байланыстырады.
Әлеуметтік факторлардың жеке адамның эволюциясына тигізетін әсері жайлы қазіргі ғылыми әдебиетте бір-біріне қарама-қарсы екі бағыт бар. Олардың бірі панбиологизм деп, ал екіншісі пансоциологизм деп аталады. Панбиологизм бағытын жақтаушылар адамның жеке басының дамуы бүтіндей генмен анықталады деп, биологиялық фактордың рөлін абсолюттендіріді. Ал пансоциологизмді жақтаушылар жеке адамдардың бәрі дүниеге келгенде бірдей гендік қабілетпен келеді, олардың қабілеттердің дамуында оқу-тәрбие басты, шешуші рөл атқарады деп есептейді.
Бұл мәселені қарастырғанда адамның жеке басының дамуының екі кезеңі бар екенін, ол эмбриондық және эмбриондықтан кейінгі кезеңдерден тұратынын ескеру керек. Бірінші кезең- бала туғанға дейін ана құрсағында өсіп-өнуі кезеңі. "Бұл эмбриондық кезеңде ,- деп жазады академик П.Н.Дубинин,- организмнің дамуы генетикалық программаға қатаң сәйкес жүреді де оған сыртқы физикалық және әлеуметтік ортаның әсері (анасының организмі арқылы) әлсіз болады. " Эмбриондық дамудың ең басты кезеңінде-ақ ата-анасының көшкен, сөйтіп ДНК-ның хромосомдарында берік орныққан генетикалық программа іске аса бастайды. Дамудың әсіресе бұл ерте кезеңіндегі адамның эмбрионы мен басқа омыртқалылардың эмбрионының өсіп-өнуі өте ұқсас болады. Ал адамның эмбрионы мен маймылдардың эмбрионының ұқсастығының ұзақ сақталуы олрдың тарихи шығу тегінің бір екндігінің тағы бір дәлелі екндігі табылады.
Әрбір адамның жеке басының гендерінің жиыны айрықша болады, сол себепті ол генетикалық табиғаты жағынан ерекше болады. Адамның қасиеттері, басқа тірі жануарлардікі сияқты, көбінше генотиптен тәуелді, ал олардың ұрпақтан-ұрпаққа берілуі тұқым қуалау заңдылығының негізінде жүзеге асады. Дене құрылысы, бойы, сүйек құрылысының қаңқа ерекшеліктері, терісінің, көзі мен шашының түсі , бет-әлпеті сияқты көптеген дарындылық, ақыл-ой қабілеттері де тұқым қуалаудың нәтижесі болып табылады.
Ата-анадан балаға тұқым қуалайтын қабілеттіліктің өзі емес, нышаны екен, ал бұл нышан белгілі бір дәрежеде өскен орта жағдайларынан көрінеді. Басқа сүтқоректі жануарлардағы сияқты адамдада генетикалық материялдың иесі хромосомның ішіндегі ДНК екен. Адамның әрбір клеткасының хромосомында бірнеше миллион ген болады. Алайда, егер бала жастайынан адамдармен қарым-қатынаста болса, тиісті әлеуметтік ортада өссе ғана оның генетикалық мүмкіндіктері, нышандары жүзеге асады. Егер, мысалы, адамда музыкамен айналысуға мүмкіндік болмаса, онда оның туасы бар музыкалық нышаны ашылмай, дамымай қалады.
Адамның генетикалық мүмкіндігін нің уақыт жағынан қатаң шегі бар. Егер баланы әлеуметтендіруді (оқытуды, тәрбиелеуді ) ерте бастамаса, онда қабілеті жарық көрмей,өшіп қалуы әбден мүмкін. Айтқанымызға нақты дәлел ретінде кейбір нәрестелердің белгісіз бір себептермен адам қоғамынан бөлініп қалып, қалың ормандағы аңдардың ішіндегі бірнеше жыл өмір сүрген фактілерін көптеп келтірүге болады. Оларды тауып алып, адамзат қоғамына қайта алып келгенмен, олар енді толық мәнінде адам бола алиаған, өйткені сөйлеу тілін дұрыс меңгере алмаған, екі аяқтап дұрыс жүре алмаған, ақыл-ой және басқа психикалық процестер нашар дамыған. Бұл фактілер адамды адам ететін мінез-құлық формалары мен іс әрекет қимылдары тек оқу-тәрбие процестерінің нәтижесінде әлеуметтік мұраны меңгеру арқылы ғана қалыптасатынын қөрсетеді.
Адамның жеке басының дамуында тұқым қуалаудың және қоршаған ортаның атқаратын рөлін түсіну үшін генотип және фенотип деген ұғымдардың маңызы зор. Генотип-организмнің тұқым қуалаушылық негізі, оның хромосомдарында жинақталған гендердің қосындысы. Басқаша айтқанда, бұл- организмснің өз ата-анасынан алатын генетикалық конституциясы (ден құрылысы). Фенотип - организмнің жеке даму барысында қалыптасқан барлық қасиет, белгілерінің жиынтығы.
Фенотип организмнің дамуы іске асатын сыртқы ортамен өзара әрекеттесуіне байланысты айқындалады. Генотиптен фенотиптің айырмашылығы сол, фенотип организмнің бүкіл өмір бойында өзгереді. Сөйтіп, фенотип генотиппен сыртқы ортадан тәуелді болады. Бұл ұрықтас егіздердегідей, бірдей генотиптер түрліше ортаға тап болса, түрліше фенотиптер беруі мүмкін.
Фенотипке әсер ететін факторлардың бәрін ескере отырып, адамның фенотипін құратын бірнеше элементтерді атауға болады:
А) гендерде хабарланған биологиялық нышандар;
ә) табиғи және әлеуметтік орта;
б) жеке адамның іс-әрекеті ;
в) ақыл-ой (сана, ойлау).
Адамның фенотипінің құрылысы күрделі екендігін негізге ала отырып, жоғарыда аталған евгеника ғылымының пәні тек бірінші ғана элемент екенін, яғни гендердегі биологиялық нышандар ғана екенін атап көрсеткен жөн. Евгениканың өкілдері дәл осы биологиялық факторды асыра дәріптейді. Фенотиптің әлеуметтік факторлары олардың назарынан мүлдем тыс қалған.
Жоғарыда айтқандай, адамның екі түрлі жаратылысы бар- ол биоәлеуметтік жан. Онда биологиялық сапа, қасиеттермен әлеуметтік сапа, қасиеттер де бар. Әлеуметтік болмыс деңгейде және әлеуметтік теория тұрғысынан адам проблемасы жеке адам және тұлға ұғымдары арасындағы қарым-қатынас проблемасына айналады, яғни биологиялық жаратылысы жағынан адам ең алдымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
І ТАРАУ. БАЛАНЫҢ ТҰЛҒА РЕТІНДЕГІ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ - ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕСІН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1.Педагогикада тұлғаның қалыптасу мәселесіне теориялық шолу ... ... ... ... ..
1.2. Әлеуметтік факторлардың педагогикалық-психологиялық сипаты
1.3. Баланың тұлға ретінде қалыптасуына әсер етуші әлеуметтік факторлар
ІІ ТАРАУ. БАЛАНЫҢ ТҰЛҒА РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУЫНА ӘСЕР ЕТУШІ ӘЛЕУМЕТТІК ФАКТОРЛАРДЫ ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2.1. Зерттеудің тәжірибелік негізі мен зерттеу жұмысын ұйымдастыру ... ... ... .
2.2. Баланың тұлға ретінде қалыптасуын эксперименталды зерттеу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Қорытынды ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Конститутциясында балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу - ата-ананың және қоғамның табиғи құқығы әрі парызы деп отбасының міндеті нақты көрсетілген.
Қазақстан-2050 бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге, отбасы мен қоғам туралы заң жоғары және орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті жүктелген [1].
Балалардың психологиялық денсаулығы әлеуметтік-экономикалық, экологиялық, мәдени, психологиялық және т.б. көптеген факторларға тәуелді.
Қазақстан Республикасының егеменді ел болып қазіргі таңдағы даму кезеңі, қоғамның барлық саласындағы қозғайтын істерін қайта құрумен, әлеуметтік-саяси және экономикалық қарым-қатынастардың өзгеруімен сипатталады.Педагогика, психология, философия ғылымдары тұлғаны қоғамның сыртқы ықпалдарын өз бойынан өткізіп, белгілі психикалық құрылымға келтіруші ішкі шарттар жиынтығы ретінде қарастырады. Бұл ішкі жандүниелік жағдай, шарттар өткендегі әлеуметтік ықпалдар негізінде қалыптасқан нәсілдік - биологиялық қасиеттер мен әлеуметтік себептерден болған сапалардың ажыралмас бірлігінен құралады.
Тұлға жетіліп барған сайын ішкі шарттар тереңдей түседі, нәтижеде бір ықпалдың өзі әрқилы адамдарға әртүрлі әсер жасауы мүмкін. Сонымен, тұлға қоғамдық қатынастар нысаны және өнімі ғана емес, сонымен бірге ол іс-әрекеттің, қарым-қатынас және ортақтасудың, сана мен өзіндік сананың белсенді субъекті. Жеке тұлғамен қоғамдық ортаның қарым-қатынасы философия, психология, педагогика, тарих т.б. қоғамдық ғылымдардың көптен айналысып жүрген көкейтесті мєселелері.Мектепке дейінгі жаста тұлғаға мінез, еркіндік, адамның қатынасы мен сезімдері, оның қызығушылықтары мен әдеттері, қажеттіліктер мен тәртіптің себептері кіреді. Мектепке дейінгі жаста баланың тұлғасының қалыптасуына көбінесе үлкендер арасындағы қарым-қатынастары әсер етеді.
Бала дамуына көптеген факторлар әсер етеді. Себебі, оның дамуы -- күрделі процесс. Баланың дамуына табиғи және әлеуметтік орта ықпал жасайды. Мұндай ортада бала көңілді әрі қалыпты өсіп дамиды. Баланың тұлғалық дамуына оның денсаулығы, қоршағандардың қарым-қатынасы, еліктеу үлгілерінің болуы, табыс пен сәтсіздіктің өмірлік тәжірибесі әсер етеді. Бала өзі адамдарға қалай қатынасатыны, және олар балаға қалай қатынасатыны баланың денсаулығына тәуелді. Әдетте дені сау балаға қарағанда, физикалық науқас және әлсіз балаға басқаша қарайды. Бұл айтарлықтай тұлға ретінде дамуына тәуелділігінен баланың жима жеке тәжірибесі анықталады.
Баланың тұлға ретінде даму мен қалыптасу мәселесінің көп ғасырлық тарихы бар. Тұлғаның қалыптасуының факторлары туралы идеялар келесі дәуірлердің прогрессивті философиялық және психологиялық-педагогикалық пікірлерінде өз жалғасын тапқан (Э. Роттердамский, А.Я Коменский, К.А.Гельвеций, Д. Дидро, А.Дистерверг, Л.Д. Ушинский, В.Г. Белинский, Н.Г.Чернышевский, К.Маркс, Ф.Эигельс, З.Фрейд, Д.Дью, Э. Торндайк, Н.К.Крупская, Б.Б. Блонский, А.С. Макаренко, Л.С. Выготский, Э.И. Моносзон, Л.И. Божович, С.Л. Рубинштейн, В.В. Давыдов т.б.).Бұл жөнінде кейінгі жылдары жарық көрген философиялық, педагогикалық, психологиялық, этикалық, ұлтаралық қарым-қатынастарға арналған еңбектерден басқа М.Ф.Харламовтың "Педагогика" атты еңбегі, Н.Козлованың "Тәрбие теориясына кіріспе", В.А.Сухаевтың "Біз әртүрлі тілде сөйлейміз", К.С.Пироговтың "Философияға кіріспе", А.М.Қасабеков пен Ж.Алтаевтың "Қазақ философиясының тарихына кіріспе", Д.Кішібековтың "Философия", Г.К.Нұрғалиеваның "Тұлғаның құндылық бағытын қалыптастырудың методологиясы, практикасы" секілді ондаған монографиялық аса құнды ғылыми еңбектер жарық көрді.
Баланың тұлға ретінде дамуы оның мүмкіндіктерінің үздіксіз кеңейіп баруымен, қажетсіну деңгейлерінің жоғарылай ауысып отыруымен байланысты. Әр адамның даму деңгейі ол ұстанған қарым-қатынас сипатына тәуелді. Күнделікті тұрмыстық күйбең, пайдакүнемдіктен аса алмаған адамды төменгі даму деңгейіндегі тұлға деп білеміз. Ал жоғары деңгей адамның қоғамдық мәнді құндылықтарынан, оның рухани жігерлі шабытынан көрінеді.
В.А.Петровский былай деп жазды: Бір жағынан, тұлға нақты индивидті әрекет субьектісі ретінде, оның барлық жеке бас қасиеттерімен, әлеуметтік рөлдерімен бірге белгілейді. Екінші жағынан, тұлға индивидтің әлеметтік қасиеттері ретінде, осы адамның басқа адамдармен тура немесе жанама өзара әрекеттесуі нәтижесінде түзілген бойындағы әлеуметтік маңызы бар қасиеттердің жиынтығы ретінде түсіндіріледі. Тұлғамен қарым-қатынасқа түсетін адамдар оны еңбек, таным және қарым-қатынас субъектісінде көреді []. Ғылыми әдебиеттегі баланаң тұлға ретінде анықтамаларының әрқайсысы тәжірибелік зерттеулермен және теориялық негіздеулермен бекітілген, С.Л.Рубинштейн бойынша адам ұйымдасуының төрт деңгейі ғылыми зерттеулер үшін қызығушылық тудырады. Олардың қатарына индивид, іс-әрекет субъектісі, тұлға, жеке даралық жатқызылған [].
Ал Қазақстанда тұлға мәселесі Ж.И.Намазбаеваның жетекшілігімен және оның шәкірттерінің, яғни Л.О.Сарсенбаева, Р.Ш.Сабирова, Л.В.Пилипчук,С.Ж,Өмірбекова, Г.Т.Бекмуратова және т.б. ғылыми зерттеу еңбектерінде белсенді түрде дамуда.
Ж.И.Намазбаева тұлға мәселесін зерттеуінде әр түрлі іс-әрекет барысында жас ерекшелік шамасының тұлғалық компоненттерінің механизмдері мен функцияларын белгілеуге түйінделетін кешенді көзқарастарды жетілдірді.
Бүгінгі таңда өскелең ұрпақтың жеке тұлғалы қасиеттерін санасына қалыптастыру оқу тәрбие ісіндегі өзгерістердің қырымен сырын терең білу міндеттерін айқындау. Соның ішінде балаға тәрбиемен білім беру тәжірибесіндегі білім, білік, дағдыны қалыптастыруда психологияның жасайтын қызметінің ерекшелігін түсіндіру, сездіру көкейкесті мәселе болып тұр.
Зерттеудің мақсаты: Баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуына әлеуметтік факторлардың әсерін зерттеу.
Зерттеудіңміндеттері:
oo баланың тұлға ретінде дамуының психологиялық тұрғыдан жан - жақты зерттеу;
oo баланың тұлға ретінде қалыптасуына әлеуметтік факторлардың әсерін зерттеу;
oo әлеуметтік факторларға теориялық сипаттама беру;
oo баланың тұлға ретінде дамуын психологиялық - педагогикалық зерттеу әдістер арқылы зерттеу;
Зерттеу объектісі: 5-7 жастағы балалар.
Зерттеу пәні: Әлеуметтік факторлардың баланың тұлға ретінде қалыптасуына әсері.
Зерттеу әдістері:
тәжірибелік әдісі: оқушылар үшін сауалнамалар жүргізу, педагогикалық тәжірибені сынақтан өткізу.
Ғылыми болжам: Егер, баланың тұлға ретінде қалыптасуында әлеуметтік факторлар жағымды әсер етсе, онда бала .
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
І ТАРАУ. БАЛАНЫҢ ТҰЛҒА РЕТІНДЕГІ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ - ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕСІН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1. Педагогикада тұлғаның қалыптасу мәселесіне теориялық шолу
Баланың есеюін, оның психикалық дамуын түсіну үшін ең алдымен даму деген сөзге тоқталайық. Даму дегеніміз өзгерілудің бір түрі. Бірақ өзгерілудің бәрі даму болып есептелінбейді. Даму деген ұғымды көпшілік әдебиеттерде қарапайым түрден күрделі түрге көшу деп түсінеді. Даму тек алға қарай өсу (прогрессивтік түрде өсу) ғана емес. Даму кейде регресшіл (кері кету мағынада да) кездесуі ықтимал. Психика дегеніміз тіршілікті қамтамасыз етуге арналған қасиеттің бір түрі болып табылады. Әсіресе, тіршілік дүниесінде даму прогрессивтік түрде өріс алады. Кейбір зерттеушілер адам психикасының прогрессивтік дамуын бірбеткей түсініп, оның осы қасиетінің өзгерістерге ұшырауының шегі жоқ, өзгерілгенде ешқандай қалдықсыз, түгі қалмай өзгереді дейді. Психика дамуы үшін жаңамен қатар, көне, ескіден қалған қалдықтар болуы шарт. Психиканың дамуында көнеден қалған қалдықты инвариант (лат. тілінен өзгерілмейтін) деп аталады, осыған тіректелетін жаңаны өзгерілгіш деп аталады. Психиканың дамуын дәлелдеуге енгізген осы ерекшеліктің мәнін түсіну үшін мына мысалға жүгінейік: біз баспалдақпен жоғары шығу үшін, әуелі бір аяғымызды көтереміз де, сол кезде екінші аяғымызбен табалдырыққа тіренеміз, егер біз бір аяғымызбен табалдырыққа тіренбесек, екінші аяғымызды көтере алуымыз мүмкін емес. Психиканың дамуы да осы сияқты. Егер психиканың дамуында болып тұратын өзгерістер болмаса, яғни ол өзгеріп жарымайтын психиканың инварианттық қасиетіне сүйенбесе, онда ол алға қарай жылжи алмайды.
Жеке тұлғаның дамуының маңызды факторларын сөз еткенде және бұл процесте тәрбиенің орны ерекше екенін баса айтқанда, адамды ортаның әсерімен тәрбие ықпалының пассивті объектісі деп қарастыруға болмайды.
Кей кездерде қолданылатын педагогиканың баласыздық деген сөздің астарында тәрбие туралы кейбір еңбектерде балаға сыртқы педагогикалық әсерлердің әр түрлі формалары мен әдістері туралы айтылып, осы әсерлердің аркасында пайда болатын баланың ішкі дүниесі ескерілмей келетіні туралы мағына жатыр. Жеке тұлға өзінің калыптасу барысында өзіндік дамуыньгң объектісі ғана емес, сонымен катар субъектісі де екенін ескеру керек.
Педагогика теориясы мен практикасының ең күрделі, ең өзекті мәселелерінің бірі - тұлға және оның арнайы ұйымдастырылған жағдайдағы дамуы. Бұл проблема көп аспектілі, сондықтан оны әртүрлі ғылымдар зерттейді[8].
Педагогика оқыту мен тәрбие процесінде тұлғаның жан-жақты, гармониялы дамуының тиімді жағдайларын анықтайды және зерттейді.
Тұлға дамуының педагогикалық мәнін анықтау үшін бірінші кезекте тұлға түсінігінің мәнін, оның адам, индивид және даралық түсініктерімен ара-қатынасын, байланысын ашуымыз керек. Адам дамуында әрқашан бір-бірімен байланысты екі бағыт бар: биологиялық және әлеуметтік.
Адам түсінігі биологиялық мәнді білдіреді. Оған берілген анықтамалар өте көп.
1) Адам (биологиялық түсінік ретінде) - тіршілік иесі, өкілі, фило- және онтогенетикалық даму өнімі.
2) Адам - адамзат қауымдастығының бір өкілі, құралдар мен белгілер пайдаланатын және солар арқылы өзінің жүріс-тұрысын, мінез-құлқын және психикалық процестерін меңгеретін, табиғи шектеушілік шекарасынан шыққан әлеуметтік тіршілік иесі.
Күнделікті тұрмыста индивид деп оның өзіне тиесілі ерекшеліктері бар нақты бір адамды айтамыз. Индивидтің ең жалпылама сипаттамалары ретінде психофизиологиялық ұйымдасуының тұтастығы мен өзіндік ерекшелігін, қоршаған ортамен өзара әрекеттегі тұрақтылығын, белсенділігін айтуға болады. Әр адам - индивид.
Даралық, қысқаша айтқанда, бір адамды екінші адамнан айыратын ерекшелік. Даралық мінез және темперамент, шығармашылық іс-әрекет және қабілеттер ерекшелігімен көрінеді. Абсолютті бірдей екі адам болмайды. Яғни, әр адамды өзіндік ерекшеліктері (психикалық, әлеуметтік) даралық ретінде қарауымыз керек.
Педагогикада және психологияда тұлға және оның дамуы проблемасы бойынша үш бағыт бар: биологиялық, әлеуметтік және биоәлеуметтік.
Биологиялық (преформистер) бағыт өкілдері тұлғаны тек қана табиғи өнім ретінде қарастыра отырып адамның мінез-құлқын, жүріс-тұрысын туа біткен қажеттіліктер, инстинктер ықпалы деп түсіндіреді (З.Фрейд). Адам қоғам талаптарына бағынуға және соның барысында өзінің табиғи қажеттіліктерін үнемі басып отыруға мәжбүр. Ол өзімен өзінің осы күресін жасыру үшін маска киеді немесе қанағаттандырылмаған табиғи қажеттіліктерін басқа бір іс-әрекет түрімен алмастырады дейді. З.Фрейд адамның жүріс-тұрысы толығымен жыныстық инстинктен (либидо) тәуелді деп есептеді.
Әлеуметтік бағыт өкілдері адам биологиялық тіршілік иесі бола тұра өмір сүру барысында өзі қарым-қатынасқа түскен әлеуметтік топтардың ықпалы арқылы біртіндеп әлеуметтенеді деп есептейді. Тұлғаның даму деңгейі неғұрлым төмен болса, соғұрлым онда биологиялық ерекшеліктері анық көрінеді, бірінші кезекте иемдену, бұзу, қирату, жыныстық және т.б. инстинктер.
Биоәлеуметтік бағыт өкілдері психикалық процестер (түйсік, қабылдау, ойлау және т.б.) биологиялық негізде, ал тұлғаның бағыттылығы, қызығушылықтары, қабілеттері әлеуметтік құбылыс ретінде қалыптасады деп түсіндіреді.
Қазіргі заманғы педагогика ғылымы тұлғаны биологиялықты әлеуметтіктен бөлуге болмайтын біртұтас ретінде қарастырады. Тұлға бойындағы биологиялық өзгерістер оның іс-әрекетіне ғана емес, өмір сүру образына әсерін тигізеді. Дегенмен, шешуші рольді әлеуметтік өмір нәтижелері: мотивтер, қызығушылықтар, мақсаты атқарады. Олар тұлғаның бейнесін анықтай отырып дене (физикалық) кемшіліктері мен мінез ерекшеліктерін (қызуқандылық, ұялшақтық және т.б.) жеңуге мүмкіндік береді.
Тұлға қоғамдық өмірдің өнімі бола тұра сонымен қатар тірі организм. Тұлға қалыптасуында биологиялық пен әлеуметтіктің қатынасы өте күрделі және адам дамуының әр кезеңіндегі, әртүрлі жағдайларындағы ықпалдары біркелкі емес.
Л.И. Божович тұлға деп психикалық дамуында белгілі бір деңгейге жеткен адамды айтады. Бұл деңгей адам өзін-өзі тану процесінде өзін басқалардан бөлек деп қараумен және Мен деген түсінікпен сипатталады. Сонымен қатар, психикалық дамудың бұл деңгейі адамның өзінің көзқарастарына сәйкес келмейтін қоршаған ортаның ықпалдарынан тәуелсіздігімен және салыстырмалы түрде оны тұрақты ететін өзіндік көзқарастары, моральдік талаптары және бағалары болуымен сипатталады.
Л.С. Выготскийдің анықтамасы бойынша тұлға - белгілі бір функцияларды атқару үшін пайда болатын психикалық жүйе. Тұлғаның негізгі функциясы - қоғамдық тәжірибені шығармашылықпен игеру және адамды қоғамдық қарым-қатынастар жүйесіне енгізу. Тұлға тек іс-әрекетте, қарым-қатынаста қалыптасады, өмір сүреді және өзін-өзі көрсетеді. Адамзат баласы адам болып туса, тұлға болып қалыптасады [9].
Тұлғаның мәнді сипаттамалары:
1) дүниетанымының мазмұны, психологиялық мәні;
2) дүниетанымының, сенімдерінің тұтастығы;
3) қоғамдағы өз орнын сезіну деңгейі;
4) қажеттіліктер мен қызығушылықтар сипаты және мазмұны;
5) әртүрлі тұлғалық қасиеттерінің көрінуі мен қатынасының ерекшеліктері.
Тұлға дамуын түсіндіруде де әртүрлі көзқарастар бар. Метафизиктер дамуды зерттеліп отырған құбылыстың азаюы немесе көбеюі, қарапайым қайталау, сандық жинақталу процесі деп түсіндіреді.
Табиғи жағдайлармен адам дамуы формаларының байланысын Э.Геккелмен Ф.Мюллер ашқан биогенетикалық заң көрсетеді. Бұл заң бойынша онтогения (жеке даму) дегеніміз филогенияның (түрдің дамуы) қысқа және тез қайталануы. Шынында, адам өзінің жеке дамуында адамзаттың дамуын қайталатыны туралы фактілер бар. Бірақ, бұл осындай қысқа мерзім ішінде түрдің дамуын қайталау барлық организм белгілеріне тән дегенді білдірмейді (өмір жағдайына бейімделу барысында пайда болған белгілер де бар). Адам дамуы бұдан күрделірек.
Диалектикалық материализм өкілдері дамуды табиғаттың, қоғамның және ойлаудың бөлінбейтін қасиеті, төменнен жоғарыға қозғалыс, жаңаның пайда болуы және ескінің жойылуы немесе қайта құрылуы деп түсіндіреді. Осы тұрғыдан қарастырсақ тұлға дамуы тек сандық өзгерістер ғана емес, сонымен қатар сапалық өзгерістер жүретін біртұтас биоәлеуметтік процесс. Оқыту мен тәрбие барысында туындайтын ескі мен жаңаның арасындағы қарама-қайшылық тұлға дамуының қозғаушы күші болып табылады. Ол қарама-қайшылықтар:
- іс-әрекет барысында туындайтын жаңа қажеттіліктер мен оларды қанағаттандыру арасындағы қарама-қайшылық;
- баланың өскен дене және рухани мүмкіндіктері мен ертерек қалыптасқан өзара қарым-қатынас формалары және іс-әрекет түрлері арасындағы қарама-қайшылық;
- қоғам талаптары мен тұлға дамуының деңгейі арасындағы қарама-қайшылық.
Баланың тұлға ретінде дамуы бір-бірімен тығыз байланысқан үш бағыт бойынша жүреді: биологиялық, психологиялық және әлеуметтік. Әр бағыт бойынша қайтымсыз өзгерістер - оқушы тұлғасының жаңа сапалық жағдайы пайда болады [10].
Тұлғаның дамуы келесі негізгі кезеңдерден өтеді.
1 кезең - Нәрестелік шақ, туғаннан бастап 1 жасқа дейін. Осы кезде баланың дамуына адамдарға сенімділігі, көпшілдік, ашықтық, жақсылық, немесе қарама-қарсы қасиеттер: сенімсіздік, теріс ниеттілік, тұйықтық кіреді. Баланың алғашқы жылдарында балаға ата-аналары немесе оларды алмастыратын адамдар қалай қарайтынына байланыысты тұлғалық қасиеттер қалыптаса бастайды.
Егер олардың қатынастары ізгі болып, махаббат пен іңкәрліктен негізделсе, балада жағымды тұлғалық қасиеттер қалыптасады. Басқа жағдайда кері әсер: теріс тұлғалық қасиеттер пайда болуы мүмкін.
2 кезең - Алғашқы кезеңдегі тұлғаның қалыптасуы жас шаққа келеді (1-3 жас). Балада жақсы мен жаман түсінігі қалыптасады. Балада өзін-өзі бағалау, талаптану деңгейі, табысқа жету уәждемесі, қарапайым нормалар мен этикалық тәртіптің пішіндері қалыптаса бастайды. Сонымен қатарлар, нәрестелік шақтағы қалыптасқан тұлғалық қасиеттер де дамиды.
3 кезең - Мектепке дейінгі тұлғалық қалыптасу процессі 3 жастан 6-7 жасқа дейін жатады. Осы кезде баланың еріктік мінез ерекшелігі, рольдік тәртібі, адамдармен ережелер және әрекеттестік пішіндер меңгеріледі. Іскерлік және тұлға аралық қасиеттердің қалыптасуы тұлғаның алғашқы кезеңі
Бала түрлі ішкі әсерлерге икемді, ол үлкендерге толығымен сенімді, бірақ олардың әрекеттері мен қылықтарын бағалауға, өзі өз бетінше бәрін реттеуге мүмкіншілігі жоқ. Бала талғаусыз барлығына және бәріне еліктейді. Балада айналадағы үлкендерден және құрдастардан көрген, тұлғалық қасиеттер мен тәртіп түрлері қалыптасады. Олар тура еліктеуге үлгі бола бастайды. Сондықтан да ересекте бала кезіндегі қоршаған адамдарда болған тұлғалық қасиеттерді жиі көріп тұрамыз. Баланың өмірлік табыстар және сәтсіздіктер тәжірибесі өзіне деген қатынасына, өзін-өзі бағалауына, әрекеттену дейгейіне, мотивациясына әсер етеді.
Замандас жағдайда педагогиканың дамуы әр алуан түрде белсендіріледі: ізгілікті, әлеуметтік, диагностикалық, түзетуші, эксперименталды, ынтымақтастық педагогика. Ізгілік педагогикасының пәні: ізгілікті бостандығы бар, келешек демократиялық қоғамда өмір сүріп, жаңа нәрселерді тудыра алатын тұлғаны, яғни адамды тәрбиелеу.
Бала тұлғасы жалпыадамдық бағалығы ретінде қарастырылатын,ізгілік педагогикасының теориясында, жеке бағытталған оқыту, жеке бағытталған тәрбие, жеке көзқарас сияқты түсініктер бар.
Жеке бағытталған педагогика балалардың жеке тәжірибесі жиналып, олардың жеке қызығушылықтары мен қажеттіліктері іске асырылатындай оқыту ортасын жасайды. Оқыту ортасы табиғатпен сәйкестілікке бағытталған. Жеке көзқарас - баланы жеке тұлға ретінде тәрбиелеудегі өзіндік бейнелілік қарастыратын, психологиялық ғылымның маңызды принципі. Осы көзқарас баланың тәрбиелеу үрдісіндегі жағдайын анықтап, баланы осы үрдістің белсенді объекті ретінде, яғни субъект болуы, субъектілік қатынас құра алатынын белгілейді.
Баланың өзіндік мәдениеті - ересектер әрдайым түсінбей алатын, өз заңдары бойынша өмір сүретін, үлкен әлем. Бала үшін оның белсенді істеріндегі , қатынастағы, өзін өрнектеудегі, әр алуан әсерде жарқын көрінетін, өмірге құштарлығы тән. Мектепке дейінгі баланың жасқа сай ерекшеліктерін есепке алып, болар-болмас міндеттерді қоюға және қызметтердің бірнеше бағыттарын бірге қамтуын талап етуге керек емес. Осының барлығы балаларды шығармашылық және тәжірибелік қызметтің әр түріне, экскурсияларға, ойындарға електеп, ойын ретінде іске асырылады[11].
Осындай жұмыс барысында бала шығармашылық ұжымда әлеуметтік қатынас тәжірибесін және еңбекті ұйымдастыру мен қатынас жасаудың принциптері туралы өз пікірін жасап, алынған білімді өз қызметінде пайдаланып, таным субъектісі болып қалып, жекеленген мен жиынтығында нақты қызметте өзін бақылау және өзін талдауды дамыту.
Мектепке дейінгі жастан бастап, өз жұмысын тұлғаны қолдау бойынша, оған көмек көрсету бойынша, балаға сүйіспеншілік пен құрмет көрсету, оның шығармашылық күшіне сенім білдіруде жасау керек. Сонда ғана балалар басқалардың пікірлерін құрметтеп, қамқорлық жасау, педагогтармен қатынас жасауды және мектепке дейінгі мекемеге үлкен ынтамен баруға үйренеді.
Баланың жеке басының қалыптасуындағы мектепке дейінгі кезең мектепке дейінгі ұйымдардағы тәрбие беру кезеңін қамтиды. Осы кезеңнің өзінде-ақ ата-аналардың, педагогтардың, тәрбиешілердің, психологтардың бірлескен күш-жігері арқылы баланың әлі айқындала қоймаған әлеуметтік сапаларын қалыптастыру мен дамытудағы тәрбиелік мүмкіндікті жұмылдыру үшін оның жеке басының, рухани және дене бітімінің даму ерекшеліктерін, этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыру қажет.
Қазіргі уақытта баланы мектепке дайындау, белгілі бір дағдыларды игеруге бейімдеу заманымыздың көкейкесті мәселелерінің бірі болып отыр.
Балалардын ойлауын, сезімін, еркін зерттеу керек болса,бұл үшін педагог - психолог қандай болмасын бір әрекет ұйымдастырады. Мысалы, өзіне тән ережелері бар ойын ұйымдастырылса,сол ойын үстіндегі балалардың педагогикалық - психологиялық ерекшеліктері жазылып,кейін оған мұқият талдау жасалынады. Осы зерттеуде оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты ақыл-ой әрекетіндегі сөз бен көрнекіліктің ара қатынасы үнемі өзгеретіндігі,балалардың жасы өсіп, білім қоры молайған сайын олардың ойлауы тереңдеп,жалпыланып қана қоймай,ондағы образдардың біртіндеп толық және мағыналы бола түсетіндігі де байқалған.
Баланың тұлғалық қалыптасуы тәуелді болатын факторлар: әртүрлі байланысады, түрлі жеке адамдардың анағұрлым анықталады. Бала 6-7 жаста осы ерекшеліктер айтарлықтай зор, барлық балалар тұлға ретінде бір-біріне ұқсамайды, әрі көбісі осы уақытқа дейін анықталатын, жеке тұлғалық ерекшеліктер кейінгі өмірде сақталады[12].
Баланың тұлға ретінде қалыптасуына, сонымен қатар, орта: адам және қоғам өміріндегі әлеуметтік-экономикалық, тарихи қалыптасқан жағдайлар әсер етеді. Орта макро және микро болып бөлінеді. Макро-орта бұл -адамға қажетті әлеуметтік-экономикалық ықпалдардың мол жиынтығы (өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар деңгейі, өмірдің қаржы жағдайлары, мәдениеттің даму деңгейі, бұқаралық ақпараттар құралдары). Микро-орта бұл - баланың ең жақын қарым-қатынас ортасы, ол - адамды әрдайым коршайтьщ және оның дамуына әсер ететін өзара байланысты заттар, құбылыстар мен адамдар әлемі. Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуына, белгілі бір мөлшерде, табиғи немесе географиялық орта (климат), табиғат жағдайлары әсер етеді[13].
"Тәрбие - адамды қалыптастыратын және жетілдіретін үйлесімді процесс" - деп Я.А. Коменский айтқандай, қазіргі кезде білім берудің негізгі мақсаты - терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру. Яғни қазіргі кезде жаңа білім парадигмасы бірінші орынға баланың білімін, білігін ғана емес, оның жеке тұлғасын, білім арқылы дамуын қойып отыр. Бұл дегеніміз тұлғаның маңызды құндылықтарының және ішкі дүниесінің негізінде дүниетанымды қабылдауының даралығымен айқындалады.
Білімділікті, біліктілікті тұлғаның интеллектуалдық, эмоционалдық, өнегелілік потенциалынан бөлек қарауға болмайды. Бұл жағдайға байланысты белгілі орыс педагог ғалымы Г.М.Анохина тұлғаның танымдық қабілетін дамытуға жағдай жасап, оның құндылық-эмоциональдық қабылдауына зиянын тигізе жүргізген оқыту тұлғаны қалыптастыруда технократтық ойлауымен сыңаржақтылыққа әкелетіндігін айтады. Технократтық парадигмаға тән ұран "Күш - білімде", ал оқу-тәрбие процесіндегі нәтижелер "иә-жоқ", "біледі-білмейді", "тәрбиелі-тәрбиесіз", "меңгерген-меңгермеген",- деп бағаланады. Баланың құндылығы "жақсырақ-жаманырақ", "күштірек-әлсізірек" деген принцип бойынша анықталады. Ал бұл өз кезегінде бәсекелестікті туғызады. Кемшіліктерге қарамастан, технократтық парадигма білімнің жоғары деңгейін көрсетед[14]і.
К.Д.Ушинский балаларды зерттеп олардың жеке адам ретінде қабілеттерін және қызығушылығын білу қажеттігін талай рет атап көрсеткен болатын. Н.Х.Вессель баланы "субъект" және "объект" ретінде қарастыра келе субъект ретінде тұқым қуалаушылық үлкен мағынаға ие екендігін, ал екінші жағдайда тәрбиенің рөлі басым екендігін айтады.
Жеке тұлға тәрбиелеу мен қалыптастырудың тарихы ерте кезден басталған. Бұл мәселені ежелгі грек философтары біздің жыл санауымыздан бұрын қарастырса, ал қазіргі кезде белгілі педагогтар, психологтар, социологтар, мәдениеттанушылар және тағы басқа да көптеген мамандар мәселені зерттеп, жаңа турғыдан жан-жақты ғылыми негіздегі талдауларды жасауда.
Ежелгі философтар Платон және Аристотель адамның дамуы мен қалыптасуына ықпал ететін әлеуметтік факторлар мен тәрбиенің әсерін ескермей, ол тағдыр белгілеген тұқым қуалаушылық табиғатынан деген дәлелдерді алға тартса, бихевиоризм бағытының негізін салушы американ психологы Эдуард Торндайк ежелгі грек ойшылдарының тұжырымдарына қолдау жасайды. Атап айтқанда, тұлғаның барлық қасиеттері геналарға, яғни шыққан тегіне байланысты деп есептелген. Ал ағылшын философы социологиялық бағыттың негізін салушылардың алғашқыларының бірі Джон Локк адамның көзқарастары мен адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудағы тәрбиенің шешуші рөлін мойындай келіп, адам тәрбие арқылы жетіледі деген сыңаржақ қорытындыға келді[15].
Сонымен жоғарыда қаралған мәселенің түйінін қорыта айтар болсақ, баланың дамуына ықпал ететін факторларға: тұқым қуалаушылық; әлеуметтік орта және отбасында алған тәрбие жатады екен.
Қазақстандық ғалымдар Ж.Әбиев, С.Бабаев және А.Құдиярова "индивид"- деп адамзат тегінің әрбір бөлек өкілін, оның сапа қасиеттеріне қатысынсыз тануға болатын және бұл тұрғыдан әрбір ақыл-есі дұрыс адам "индивид" бола алатынын айтады. Сонымен қатар бұл авторлар "жеке адам" ұғымын қолданып, оған төмендегідей анықтама береді: "Жеке адам"-адамның қоғамдық сипатын танытып, оның өмір барысында өзіне топтаған әлеуметтік сапалар мен қасиеттер жиынтығын білдіреді. "Адам"- ойлау және сөйлеу сыйына, құрал-сайман жасай және еңбек процесінде оны қолдана алатын қабілетіне ие тірі организм, ол физикалық және рухани, табиғи және әлеуметтік, тұқым қуалаушылық және иемденушілік бірлікті білдіреді. "Тұлға" деп қоғамдық дамудың өнімін, еңбек, қарым-қатынас және таным субъектісін, қоғамдық өмірдің нақты тарихи жағдайында анықталған адамды айтуға болады.
"Адам", "индивид", "тұлға", "даралықтағы жеке бас" ұғымдарын салыстыра келіп, ғалымдар әрбір адамзат баласы өмірге жеке адам болып келеді, "тұлға" ретінде қалыптасады, ал даралықтағы жеке бас ретінде өзін сақтап қалады - деген тұжырымға келеді. Тұлғаның өмір барысында "дамуы", "қалыптасуы" ұғымдарымен қатар, соңғы кезде педагогика ғылымында "социализация" ұғымы да кеңінен қолданылып жүр. Социализация дегеніміз адам мен қоғамның өзара қатынасы, тұлғаның әлеуметтік ортаға интеграция процесі, яғни бейімделуі. Тұлғаның жан-жақты ашылуына дұрыс ұйымдастырылған оқыту мен тәрбиелеу септігін тигізуі тиіс. Бұның басты принципі баланың барлық қызығушылығын, мүмкіндігін және шығармашылық қабілетін көрсетуге жан-жақты ықпал ету. А.Маслоу шығармашылық адамның жан-жақты әрекеті, яғни өзін-өзі көрсетудің барлық түріне және адамдардың жан-жақты сипаттамасына әкеледі. Шығармашылыққа деген қабілет әрбір адамда бар және оған арнайы талант керек емес деген пікірді айтады[16].
Қазіргі таңда қоғамымызда қалыптасқан қиын, тұрақсыз әлеуметтік, экологиялық, идеологиялық жағдай жастардың жеке басының және мінез-құлқының дамуында түрлі ауытқулардың туындауына себеп болып отыр.
Соның ішінде жас ұрпақта жиі саналы түрде байқалмайтын наразылық сезімі, жалпы әлеуметтік қызығушылықтың жоғалуынан эгоизмге ұласатын жастар индивидуализациясы кең жайылып келеді. Жастар еліміздегі әлеуметтік, экономикалық және моральды жағдайлардың өзгеруінің салдарынан отбасында қалыптасатын қажетті құндылықтар мен идеалдардан айрылуда.
Осыған орай, бүгінгі қоғамымызда жоғары сынып жасындағы балалардың психологиялық дамуына отбасылық тәрбие және отбасылық-некелік өмірге даярлықты қалыптастыруға жататын әлеуметтік факторлар ықпалының проблемасы аса өзекті болып табылады[17].
Адам, индивид, жеке тұлға-өзара байланысты бұл ұғымдар өмірде жиі бірге қолданылғанымен, социология ғылымы оларды бір-бірінен бөліп қарастырады. "Адам" деген термин - жер бетіндегі тірі организмдер дамуының ең жоғарғы сатысы, қоғамдық тарихи және мәдеи субъект. Адам табиғаты біртұтас әлеуметтік жүйе болып табылады. Адамның мәнді әлеуметтік қасиеттері- оның азаматтылығын анықтайды. Адам белгілі бір қоғамдық қатынастың нәтижесі ғана емес, сонымен бірге сол қатынастың өзін " дүниеге әкелуші".
Ал индивидд дегеніміз-қоғамның жеке бір мүшесі, яғни жеке адам.
Жеке тұлға дегеніміз-өзінің қайталанбас индивидуалдығымен ерекшеленетін индивидтің әлеуметтік қатынас жүйесіне енуі, қоғам дамуының өкілі ретінде адамдардың әлеуметтік қасиеттерінің толықтығы. Жеке тұлғаның барлық анықтамалары оның дамуының екі қарама-қайшы көзқарастарымен негізделеді. Бірінің көзқарасы бойынша әрбір жеке тұлға өзінің туылған қасиеттері мен қабілеттерінің қатынасында қалыптасады және дамиды, және мұнда әлеуметтік орта онша үлкен маңызға ие бола қоймайды. Ал екінші көзқарастардың өкілдері жеке тұлғаның туылған ішкі қасиеттері мен белгілерін толығымен терістейді және жеке тұлғаны әлеуметтік тәжірибе барысында толығымен қалыптасатын құбылыс деп санайды. Бұл жеке тұлғаның қалыптасу процесіндегі көзқарастар болып табылады.Бұл құбылысты талдауда біз жеке тұлғаның биологиялық ерекшеліктерімен қатар оның әлеуметтік тәжірибелерін де ескеруіміз қажет[18].
Бұл көзқарастарға байланысты жеке тұлға әртүрлі әлеуметтік және мәдени тәжірибелердің түрлеріне қатысты биологиялық организм ретінде дамиды. Мұнда жеке тұлғалық белгілердің қалыптасу процесіне әсер ететін туған қабілеттері, даму қарқыны терістелмейді.
Жеке тұлға ұғымы адамда оның өмірлік қызметінің әлеуметтік бастауын сипаттауға көмектеседі. Адам әлеуметтік байланыстарда , әлеуметтік институттарда, мәдениетте, яғни қоғамдық өмірде басқа адамдармен қарым-қатынас процесінде жүзеге асырылатын қасиеттерді жасайды[19].
Жеке тұлға ұғымы әрбір адамда әлеуметтік мағыналы белгілердің индивидуалды бейнеленуін және оның негізгі барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы ретінде бейнеленуін көрсетеді. Социология ғылымы тұлғаның қасиеттерінің қалыптасуының әлеуметтік негізін, тұлғалар типі қоғамында өсетін әлеуметтәік қызметтер мен әлеуметтік мазмұнда , яғни жеке тұлғаны қоғамдық өмірдің қайнар көзі ретінде зерттеуге тырысады. Социологтардың көзқарасы бойынша жеке тұлға басқа адамдармен қарым-қатынас жасаудағы ндивидуалды өмір қызметінің әлеуметтік белгілерін бейнелейтін және сол арқылы қоғамдық қатынастардың дамуы мен тұрақтануына әсер ететін жеке адамдарды білдіреді[20].
Жеке тұлға белгілерінің пайда болуы мен дамуын талдау үшін жеке тұлғалардың қалыптасу процесіне әсер ететін мынадай факторларды бөліп көрсетеміз: 1) биологиялық тұқымқуалаушылық. 2) Физикалық орта. 3) Мәдениет 4) Топтық тәжірибе. 5) Индивидуалды тәжірибе.
Биологиялық тұқымқуалаушылық белгілері ауаға, суға, ұйқыға, қауіпсіздікке, ауырмауға қажеттілікті қамтитын адамзат тіршілігінің туған қажеттіліктері мен қабілеттерімен толықтырылады. Егер әлеуметтік тәжірибелерде негізінен адам иеленетін жалпы белгілермен түсіндірілетін болса, ал биологиялық тұқымқуалаушылық жеке тұлғаның индивидуалдығын, оның қоғамның басқа мүшелерінің бастапқы айырмашылығын түсіндіреді. Осыған байланысты биологиялық тұқымқуалаушылық толығымен жеке тұлғаны жасай алмайды. Себебі мәдениет те әлеуметтік тәжірибе арқылы беріледі[21].
Физикалық орта. Кейбір зерттеушілер физикалық қоршаған ортаға жеке тұлғаның дамуында үлкен роль берді. Атақты социолог П.Сорокин 1928 ж. басылған еңбектерінде Конфуций, Аристотель, Гиппократтан бастап, қазіргі кезеңнің географы Эллиот Хантингтонға дейінгі көптеген ғалымдар теорияларын кеңейтті. Мұнда жеке тұлға тәртібіндегі топтық ерекшеліктер негізінен ауа-райындағы географиялық ерекшеліктермен табиғи ресурстардағы ерекшеліктерме,н анықталады. Ғалымдардың бұл тобына философ Г.В.Плеханов пен Л.Н.Гумилевті де жатқызамыз. Бұл зерттеушілер жасаған теориялар ұлттық сананы ақтау үшін негіз болып табылады, бірақ жеке тұлғаның дамуына физикалық факторлардың шешуші әсерін ақтай алмайды, шындығында ұқсас физикалық және географиялық жағдайда жеке тұлғаның әртүрлі типтері қалыптасады және керісінше жеке тұлғаның ұқсас топтық белгілері қоршаған ортаның әртүрлі жағдайларында дамиды. Осыған байланысты физикалық орта әлеуметтік топтың мәдени ерекшеліктеріне әсер ете алады, бірақ тұлғаның жеке қалыптасуына әсері шамалы.
Мәдениет. Анықталған мәдени тәжірибе барлық адамзат үшін жалпы болып табылады және сол немесе басқа қоғам дамуының қандай сатысында тұрғанына тәуелді емес. Сонымен қатар әрбір қоғам өзінің барлық мүшелеріне басқа қоғам бере алмайтын кейбір ерекше тәжірибелерді, ерекше мәдени үлгілерді береді.
Американ зерттеушісі К.Дьюбайс сол қоғамға тән жалпы белгілерді иемденетін жеке тұлғаны модальды деп атады. Модальды тұлға деп Дьюбайс сол қоғамның мәдениетіне тән кейбір ерекшеліктерді иемденетін жиі кездесетін жеке тұлғалардың типін түсінді.
Модальды тұлға қоғам мәдени тәжірибесіне барарда өзінің барлық мүшелеріне беретін жалпы мәдени құндылықтарды өзіне сіңіреді. Яғни әрбір сол қоғамның мәдениетіне сай келетін бір немесе бірнеше тұлғалық типтерді дамытады. Бірақ күрделі қоғамда субмәдениеттің көп болуына байланысты жеке тұлғалардың жалпы қабылдаған типін табу өте қиын. Біздің қоғамымыз көптеген құрылымдық бөлімдермен сипатталады: аймақ, ұлт, шұғылданатын іс, жас ерекшелік катег.ориясы, жеке тұлға болады. Бұлардың әрқайсысы өздерінің жеке субмәдениетін жасауға бейім. Бұл үлгілер жеке индивидтерге тән тұлғалық үлгілермен араласады және аралас тұлғалық типтер пайда болады.
Яғни баланың тұлға ретінде қалыптасуына әлеуметтік факторлары және жеке әлеуметтік топтағы жалпы мәдени үлгі әсер етеді. Сонымен қатар тұлғалардың қалыптасу процесін анықтайтын негізгі факторлар топтық тәжірибе және индивидуалды тәжірибе болып табылады. Бұл факторлар жеке тұлғалардың әлеуметтену процесінде толық бейнеленеді.
1.2. Әлеуметтік факторлардың педагогикалық-психологиялық сипаты
Әлеуметтік фактор адамдарда қоғамдық қатынастардан, әлеуметтік құрылымнан болатын фактор.
Әлеуметтік фактор - бұл қоғам дамуының қозғаушы күші, әртүрлі әлеуметтік өзгерістерді қоюшы процесс.Әлеуметтік фактор ретінде негізінен адамдардың іс-әрекетін айтады, сонымен қатар, әлеуметтік фактордың ролін әр түрлі материалдық және рухани білімдер атқарады: өндіріс, әлеуметтік институттар, ұйымдар, сыртқы орта, қажеттіліктер, құндылықтар, адамдардыңой-пікірлері, ұстанған бағыттары, қойылымдары. Әлеуметтік фактор ретінде сонымен қатар, бір біріне әсер етуші қоғамның өмірлік сфераларының қарым-қатынасы жатады.
Сонымен қатар, баланың жеке тұлға болып қалыптасуының аса маңызды факторы-оның өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі; ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді игеруге, үлкендермен және жолдастарымен, ақырында өзіне қанағаттанарлық қарым-қатынас орнатуға (өзінің жеке басы мен өзінің болашағын және ниетін, мақсаты мен міндетін жүзеге асыру әрекеттерін жобалау) бағытталады. Осы жаста оқушылардың даму дәрежесінде де елеулі екі түрлі өзгерістер мен кедергілер болады:
1) ересектіктің дамуын тежейтін жағдайлар: балалардың көбінде басқадай тұрақты және байыпты міндеттер болмай, тек оқумен ғана шұғылдануға; көптеген ата-аналардың балаларды тұрмыстығы еңбектен, қиыншылықтар мен қынжылстардан қорғаштауға, түгелдей қамқорлыққа алуға тырысуы;
2) ересектендіретін жайлар: мазмұны жөнінен сан алуан информацияның орасан зор тасқыны; көптеген ата-аналардың бос уақытының аздығы және осының мүмкін салдары ретінде балалардың дербестікке ерте жетуі, жолдастарымен қарым-қатынастың жедел дамуы; дене күші дамуы мен жыныстық толысудың акселерациясы.
Бала тұлға ретінде қалыптаспайынша (шамамен 5 жасқа дейін) оның ата-анасымен қарым-қатынасы тік бағдарланады. Ол ата-анасын жоғары өкіметтің өкілі ретінде қабылдайды, себебі басқа өкімет оған мүлде таныс емес, ал жеке әлсіздігі өте айқын. Бірақ уақыт өте келе баланың қатынасы көлденеңдей түседі. Бұл процесте бала өзін жанұя мүшесі ретінде сезініп қана қоймай, сонымен бірге үлкен ойынға қатысушы болады. Жас өспірімдік шақ балалық жастағы ең күрделі және қиын кезең. Осы кезеңде адамгершелік қасиеттер, мінез құлық нормалары ерекшеленеді, адамдардың қоғамға қатынастары анықталынып, жетекші іс-әрекет түрі-қарым-қатынас болады.
Баланың тұлға ретінде дамуындағы әлеуметтік факторлардың алатын орны мен рөлі жайлы түрліше пікірлер сан түрлі. Мысалы, Ч. Дарвиннің ілімін насихаттауда көп еңбек сіңірген неміс биологы Геккель адам мен қоғамның дамуын негізінен анықтаушы биологиялық фаторлар, ал қоғам дамуымен адам эволюциясының қозғаушы күші тіршілік үшін күрес және табиғи сұрыпталу деп есептеді. Сондықтанда дәл осындай қөзқарасқа негізделген әлеуметтік дарвинизмнің тууын көбінесе Геккельдің есімімен байланыстырады.
Әлеуметтік факторлардың жеке адамның эволюциясына тигізетін әсері жайлы қазіргі ғылыми әдебиетте бір-біріне қарама-қарсы екі бағыт бар. Олардың бірі панбиологизм деп, ал екіншісі пансоциологизм деп аталады. Панбиологизм бағытын жақтаушылар адамның жеке басының дамуы бүтіндей генмен анықталады деп, биологиялық фактордың рөлін абсолюттендіріді. Ал пансоциологизмді жақтаушылар жеке адамдардың бәрі дүниеге келгенде бірдей гендік қабілетпен келеді, олардың қабілеттердің дамуында оқу-тәрбие басты, шешуші рөл атқарады деп есептейді.
Бұл мәселені қарастырғанда адамның жеке басының дамуының екі кезеңі бар екенін, ол эмбриондық және эмбриондықтан кейінгі кезеңдерден тұратынын ескеру керек. Бірінші кезең- бала туғанға дейін ана құрсағында өсіп-өнуі кезеңі. "Бұл эмбриондық кезеңде ,- деп жазады академик П.Н.Дубинин,- организмнің дамуы генетикалық программаға қатаң сәйкес жүреді де оған сыртқы физикалық және әлеуметтік ортаның әсері (анасының организмі арқылы) әлсіз болады. " Эмбриондық дамудың ең басты кезеңінде-ақ ата-анасының көшкен, сөйтіп ДНК-ның хромосомдарында берік орныққан генетикалық программа іске аса бастайды. Дамудың әсіресе бұл ерте кезеңіндегі адамның эмбрионы мен басқа омыртқалылардың эмбрионының өсіп-өнуі өте ұқсас болады. Ал адамның эмбрионы мен маймылдардың эмбрионының ұқсастығының ұзақ сақталуы олрдың тарихи шығу тегінің бір екндігінің тағы бір дәлелі екндігі табылады.
Әрбір адамның жеке басының гендерінің жиыны айрықша болады, сол себепті ол генетикалық табиғаты жағынан ерекше болады. Адамның қасиеттері, басқа тірі жануарлардікі сияқты, көбінше генотиптен тәуелді, ал олардың ұрпақтан-ұрпаққа берілуі тұқым қуалау заңдылығының негізінде жүзеге асады. Дене құрылысы, бойы, сүйек құрылысының қаңқа ерекшеліктері, терісінің, көзі мен шашының түсі , бет-әлпеті сияқты көптеген дарындылық, ақыл-ой қабілеттері де тұқым қуалаудың нәтижесі болып табылады.
Ата-анадан балаға тұқым қуалайтын қабілеттіліктің өзі емес, нышаны екен, ал бұл нышан белгілі бір дәрежеде өскен орта жағдайларынан көрінеді. Басқа сүтқоректі жануарлардағы сияқты адамдада генетикалық материялдың иесі хромосомның ішіндегі ДНК екен. Адамның әрбір клеткасының хромосомында бірнеше миллион ген болады. Алайда, егер бала жастайынан адамдармен қарым-қатынаста болса, тиісті әлеуметтік ортада өссе ғана оның генетикалық мүмкіндіктері, нышандары жүзеге асады. Егер, мысалы, адамда музыкамен айналысуға мүмкіндік болмаса, онда оның туасы бар музыкалық нышаны ашылмай, дамымай қалады.
Адамның генетикалық мүмкіндігін нің уақыт жағынан қатаң шегі бар. Егер баланы әлеуметтендіруді (оқытуды, тәрбиелеуді ) ерте бастамаса, онда қабілеті жарық көрмей,өшіп қалуы әбден мүмкін. Айтқанымызға нақты дәлел ретінде кейбір нәрестелердің белгісіз бір себептермен адам қоғамынан бөлініп қалып, қалың ормандағы аңдардың ішіндегі бірнеше жыл өмір сүрген фактілерін көптеп келтірүге болады. Оларды тауып алып, адамзат қоғамына қайта алып келгенмен, олар енді толық мәнінде адам бола алиаған, өйткені сөйлеу тілін дұрыс меңгере алмаған, екі аяқтап дұрыс жүре алмаған, ақыл-ой және басқа психикалық процестер нашар дамыған. Бұл фактілер адамды адам ететін мінез-құлық формалары мен іс әрекет қимылдары тек оқу-тәрбие процестерінің нәтижесінде әлеуметтік мұраны меңгеру арқылы ғана қалыптасатынын қөрсетеді.
Адамның жеке басының дамуында тұқым қуалаудың және қоршаған ортаның атқаратын рөлін түсіну үшін генотип және фенотип деген ұғымдардың маңызы зор. Генотип-организмнің тұқым қуалаушылық негізі, оның хромосомдарында жинақталған гендердің қосындысы. Басқаша айтқанда, бұл- организмснің өз ата-анасынан алатын генетикалық конституциясы (ден құрылысы). Фенотип - организмнің жеке даму барысында қалыптасқан барлық қасиет, белгілерінің жиынтығы.
Фенотип организмнің дамуы іске асатын сыртқы ортамен өзара әрекеттесуіне байланысты айқындалады. Генотиптен фенотиптің айырмашылығы сол, фенотип организмнің бүкіл өмір бойында өзгереді. Сөйтіп, фенотип генотиппен сыртқы ортадан тәуелді болады. Бұл ұрықтас егіздердегідей, бірдей генотиптер түрліше ортаға тап болса, түрліше фенотиптер беруі мүмкін.
Фенотипке әсер ететін факторлардың бәрін ескере отырып, адамның фенотипін құратын бірнеше элементтерді атауға болады:
А) гендерде хабарланған биологиялық нышандар;
ә) табиғи және әлеуметтік орта;
б) жеке адамның іс-әрекеті ;
в) ақыл-ой (сана, ойлау).
Адамның фенотипінің құрылысы күрделі екендігін негізге ала отырып, жоғарыда аталған евгеника ғылымының пәні тек бірінші ғана элемент екенін, яғни гендердегі биологиялық нышандар ғана екенін атап көрсеткен жөн. Евгениканың өкілдері дәл осы биологиялық факторды асыра дәріптейді. Фенотиптің әлеуметтік факторлары олардың назарынан мүлдем тыс қалған.
Жоғарыда айтқандай, адамның екі түрлі жаратылысы бар- ол биоәлеуметтік жан. Онда биологиялық сапа, қасиеттермен әлеуметтік сапа, қасиеттер де бар. Әлеуметтік болмыс деңгейде және әлеуметтік теория тұрғысынан адам проблемасы жеке адам және тұлға ұғымдары арасындағы қарым-қатынас проблемасына айналады, яғни биологиялық жаратылысы жағынан адам ең алдымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz