Жеткіншектердің девиантты мінез-құлықтарын бейімдеудің жолдары
1. Адамдардың девиациясы: социологиялық түсінік.
2. Девиация типтері.
3. Девиация дамуы.
4. Ауытқитын мінез . құлық формалары. Маскүнемдік, нашақорлық, жезөкшелік, қылмыскерлік, өзін . өзі өлтіру.
2. Девиация типтері.
3. Девиация дамуы.
4. Ауытқитын мінез . құлық формалары. Маскүнемдік, нашақорлық, жезөкшелік, қылмыскерлік, өзін . өзі өлтіру.
Әлеуметтенудегі девиантты мінез-құлық тұжырымдамасын қалыптастырған француз әлеументтанушысы Эмиль Дюркгейм. Ол әлеуметтік девиацияны түсіндіру үшін аномия тұжырымдамасын ұсынды. «Аномия» термині француз тілінен аударғанда ұжымның, заңның болмауы.
Ал, Роберт Мертон мінез-құлық ауытқушылығының себебін қоғамның мәдени мақсаттары мен оған жетудің әлеуметтік мақұлданған жолдарының арасындағы үйлеспеушілік деп түсіндіреді.
Девиантты мінез-құлықтың сыртқы физикалық жағдайларына климаттық, геофизикалық, экологиялық факторларды енгіземіз. Мысалы, шу, геомагниттік, өзгеріс, таршылық, т.б жағдайлар үрей туғызып агрессивті және басқа да қажетсіз мінез-құлықтың көрінуінің бір себебі болады. Сонымен бірге әлеуметтік орта әсерлері де өз ықпалын тигізеді:
• қоғамдық үрдістер (әлеуметтік-экономикалық жағдай, мемлекеттік саясат, салт дәстүр, бұқаралық ақпарат құралдары, т.б.);
• тұлға бар әлеуметтік топ мінездемесі (этикалық құрылым, әлеуметтік мәртебе, референтті топ,);
• микроәлеуметтік орта (отбасының өмір стилі және деңгейлері, отбасындағы өзарақарым-қатынас типі, отбасындағы тәрбие стилі, достар, басқа да маңызды адамдар).
Девиация бірнеше типтен тұрады: девиантты, делинквентті және криминалды мінез-құлық. Девиантты мінез-құлық - әлеуметтік нормалар мен ережелерге сәйкес келмейтін мінез-құлықты айтады. Ол ауытқыған мінез-құлықтың бір түрі. Кейбір әдебиеттерде бұл типті «антидисциплиналық» деп те атайды.
Девиантты мінез-құлықтың көрсеткіштеріне: агрессия, демонстрация, оқудан, еңбектен бет бұру, үйден кету, алкоголизм, наркомания, қоғамға жат қылықтар, жыныстық жат мінез-құлық, суицид т.б. жатады.
Девиацияның екінші түрі - делинквентті мінез-құлық. Ол заң бұзушылықпен ерекшелінеді. Оның мынадай типтері бар:
1. Агрессивті-зорлаушылық мінез-құлық. Бұл жеке тұлғаға көрсетілетін дөрекілік, төбелес, күйдіріп-жандыру сияқты жағымсыз іс-әрекеттерде көрініс береді.
2. Ашкөздік мінез-құлық (корыстное поведение): майда ұрлықтар, қорқытып-үркіту, автокөлік ұрлау т.б. жалпы материалдық пайдакүнемдікке байланысты жат мінез-құлық.
3. Наша сату және тарату.
Криминалды мінез-құлық заң бұзушылық болып табылады. Балалар сот үкімі арқылы жасаған қылмысының ауырлығына байланысты жазаланады.
Девиацияның негативті формалары әлеуметтік патология болып табылады: алкоголизм, токсикомания, нашақорлық, жезөкшелік, суицид, заң бұзушылық және қылмыскерлік. Олар жалпы қоғамға, айналадағы адамдарға және ең бірінші өздеріне үлкен зиян келтіреді.
Девиацияны зерттеуші көптеген ғалымдар девиантты мінез-құлықтың пайда болу факторларын түрліше түсіндіреді. Біріншілері оларды екі үлкен топқа ішкі және сыртқы факторлар деп бөлсе, екіншілері оларды бөлмей:
• жанұяда берекенің болмауы;
• ата-ананың «ерекше» қамқарлығы;
• тәрбие берудегі кемшіліктер;
• өмірде кездесетін қиыншылықтар мен күйзелістерді жеңе алмау;
•өмірлік дағдының болмауы, айналысындағы адамдармен, құрбыларымен жарасымды қатынасқа түсе алмауы;
•сырттан келген қысымға төтеп бере алмау, өз бетінше шешім қабылдай алмау, сынаушылық ойды дамыта алмау;
• психоактивті заттарды жиі пайдалануы;
• агрессиялық жарнаманың ықпалды болуы;
• мектептерде психологиялық көмек көрсету қызметінің нашар дамуы;
• балалар мен жасөспірімдердің бос уақытының проблемалары,- деп көрсетсе, үшіншілері оларды негізгі бес факторға бөліп қарастырады.
Ал, Роберт Мертон мінез-құлық ауытқушылығының себебін қоғамның мәдени мақсаттары мен оған жетудің әлеуметтік мақұлданған жолдарының арасындағы үйлеспеушілік деп түсіндіреді.
Девиантты мінез-құлықтың сыртқы физикалық жағдайларына климаттық, геофизикалық, экологиялық факторларды енгіземіз. Мысалы, шу, геомагниттік, өзгеріс, таршылық, т.б жағдайлар үрей туғызып агрессивті және басқа да қажетсіз мінез-құлықтың көрінуінің бір себебі болады. Сонымен бірге әлеуметтік орта әсерлері де өз ықпалын тигізеді:
• қоғамдық үрдістер (әлеуметтік-экономикалық жағдай, мемлекеттік саясат, салт дәстүр, бұқаралық ақпарат құралдары, т.б.);
• тұлға бар әлеуметтік топ мінездемесі (этикалық құрылым, әлеуметтік мәртебе, референтті топ,);
• микроәлеуметтік орта (отбасының өмір стилі және деңгейлері, отбасындағы өзарақарым-қатынас типі, отбасындағы тәрбие стилі, достар, басқа да маңызды адамдар).
Девиация бірнеше типтен тұрады: девиантты, делинквентті және криминалды мінез-құлық. Девиантты мінез-құлық - әлеуметтік нормалар мен ережелерге сәйкес келмейтін мінез-құлықты айтады. Ол ауытқыған мінез-құлықтың бір түрі. Кейбір әдебиеттерде бұл типті «антидисциплиналық» деп те атайды.
Девиантты мінез-құлықтың көрсеткіштеріне: агрессия, демонстрация, оқудан, еңбектен бет бұру, үйден кету, алкоголизм, наркомания, қоғамға жат қылықтар, жыныстық жат мінез-құлық, суицид т.б. жатады.
Девиацияның екінші түрі - делинквентті мінез-құлық. Ол заң бұзушылықпен ерекшелінеді. Оның мынадай типтері бар:
1. Агрессивті-зорлаушылық мінез-құлық. Бұл жеке тұлғаға көрсетілетін дөрекілік, төбелес, күйдіріп-жандыру сияқты жағымсыз іс-әрекеттерде көрініс береді.
2. Ашкөздік мінез-құлық (корыстное поведение): майда ұрлықтар, қорқытып-үркіту, автокөлік ұрлау т.б. жалпы материалдық пайдакүнемдікке байланысты жат мінез-құлық.
3. Наша сату және тарату.
Криминалды мінез-құлық заң бұзушылық болып табылады. Балалар сот үкімі арқылы жасаған қылмысының ауырлығына байланысты жазаланады.
Девиацияның негативті формалары әлеуметтік патология болып табылады: алкоголизм, токсикомания, нашақорлық, жезөкшелік, суицид, заң бұзушылық және қылмыскерлік. Олар жалпы қоғамға, айналадағы адамдарға және ең бірінші өздеріне үлкен зиян келтіреді.
Девиацияны зерттеуші көптеген ғалымдар девиантты мінез-құлықтың пайда болу факторларын түрліше түсіндіреді. Біріншілері оларды екі үлкен топқа ішкі және сыртқы факторлар деп бөлсе, екіншілері оларды бөлмей:
• жанұяда берекенің болмауы;
• ата-ананың «ерекше» қамқарлығы;
• тәрбие берудегі кемшіліктер;
• өмірде кездесетін қиыншылықтар мен күйзелістерді жеңе алмау;
•өмірлік дағдының болмауы, айналысындағы адамдармен, құрбыларымен жарасымды қатынасқа түсе алмауы;
•сырттан келген қысымға төтеп бере алмау, өз бетінше шешім қабылдай алмау, сынаушылық ойды дамыта алмау;
• психоактивті заттарды жиі пайдалануы;
• агрессиялық жарнаманың ықпалды болуы;
• мектептерде психологиялық көмек көрсету қызметінің нашар дамуы;
• балалар мен жасөспірімдердің бос уақытының проблемалары,- деп көрсетсе, үшіншілері оларды негізгі бес факторға бөліп қарастырады.
1.Ж.Сәрсенова., Т. Тәңірбергенова. Әлеуметтану. А. 2000
2.Ә.Х.Тұрғанбаев., Социология Лекциялар курсы, Алматы «Білім» 2001.
3.Р.Әбсаттаров, Дәкенов., Әлеуметтану. Алматы, 2004
4.А.И.Иекенов., Әлеуметтану негіздері. Алматы, 2004
5.К.Габдуллина., Социология. Алматы, 2005
6.Социология. Оқулық. Алматы, 2005
7.Социологиялық сөздік., Алматы, 2003
8.Ш.Қ.Қарабаев., Әлеуметтану негіздері., Алматы, 2007
9.Қ.Ж.Рахметов., А.Н.Болатова., З.Н.Исмагамбетова., Социология. Алматы, 2005
2.Ә.Х.Тұрғанбаев., Социология Лекциялар курсы, Алматы «Білім» 2001.
3.Р.Әбсаттаров, Дәкенов., Әлеуметтану. Алматы, 2004
4.А.И.Иекенов., Әлеуметтану негіздері. Алматы, 2004
5.К.Габдуллина., Социология. Алматы, 2005
6.Социология. Оқулық. Алматы, 2005
7.Социологиялық сөздік., Алматы, 2003
8.Ш.Қ.Қарабаев., Әлеуметтану негіздері., Алматы, 2007
9.Қ.Ж.Рахметов., А.Н.Болатова., З.Н.Исмагамбетова., Социология. Алматы, 2005
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
СӨЖ
Тақырыбы: Жеткіншектердің девиантты мінез-құлықтарын бейімдеудің жолдары
Орындаған: Жұмжұманова М.А.
Тобы: ДОВ-603
Тексерген: Кулмышева Н.А.
2017-2018оқу жылы
Жоспар
1. Адамдардың девиациясы: социологиялық түсінік.
2. Девиация типтері.
3. Девиация дамуы.
4. Ауытқитын мінез - құлық формалары. Маскүнемдік, нашақорлық, жезөкшелік, қылмыскерлік, өзін - өзі өлтіру.
Әлеуметтенудегі девиантты мінез-құлық тұжырымдамасын қалыптастырған француз әлеументтанушысы Эмиль Дюркгейм. Ол әлеуметтік девиацияны түсіндіру үшін аномия тұжырымдамасын ұсынды. Аномия термині француз тілінен аударғанда ұжымның, заңның болмауы.
Ал, Роберт Мертон мінез-құлық ауытқушылығының себебін қоғамның мәдени мақсаттары мен оған жетудің әлеуметтік мақұлданған жолдарының арасындағы үйлеспеушілік деп түсіндіреді.
Девиантты мінез-құлықтың сыртқы физикалық жағдайларына климаттық, геофизикалық, экологиялық факторларды енгіземіз. Мысалы, шу, геомагниттік, өзгеріс, таршылық, т.б жағдайлар үрей туғызып агрессивті және басқа да қажетсіз мінез-құлықтың көрінуінің бір себебі болады. Сонымен бірге әлеуметтік орта әсерлері де өз ықпалын тигізеді:
· қоғамдық үрдістер (әлеуметтік-экономикалық жағдай, мемлекеттік саясат, салт дәстүр, бұқаралық ақпарат құралдары, т.б.);
· тұлға бар әлеуметтік топ мінездемесі (этикалық құрылым, әлеуметтік мәртебе, референтті топ,);
· микроәлеуметтік орта (отбасының өмір стилі және деңгейлері, отбасындағы өзарақарым-қатынас типі, отбасындағы тәрбие стилі, достар, басқа да маңызды адамдар).
Девиация бірнеше типтен тұрады: девиантты, делинквентті және криминалды мінез-құлық. Девиантты мінез-құлық - әлеуметтік нормалар мен ережелерге сәйкес келмейтін мінез-құлықты айтады. Ол ауытқыған мінез-құлықтың бір түрі. Кейбір әдебиеттерде бұл типті антидисциплиналық деп те атайды.
Девиантты мінез-құлықтың көрсеткіштеріне: агрессия, демонстрация, оқудан, еңбектен бет бұру, үйден кету, алкоголизм, наркомания, қоғамға жат қылықтар, жыныстық жат мінез-құлық, суицид т.б. жатады.
Девиацияның екінші түрі - делинквентті мінез-құлық. Ол заң бұзушылықпен ерекшелінеді. Оның мынадай типтері бар:
1. Агрессивті-зорлаушылық мінез-құлық. Бұл жеке тұлғаға көрсетілетін дөрекілік, төбелес, күйдіріп-жандыру сияқты жағымсыз іс-әрекеттерде көрініс береді.
2. Ашкөздік мінез-құлық (корыстное поведение): майда ұрлықтар, қорқытып-үркіту, автокөлік ұрлау т.б. жалпы материалдық пайдакүнемдікке байланысты жат мінез-құлық.
3. Наша сату және тарату.
Криминалды мінез-құлық заң бұзушылық болып табылады. Балалар сот үкімі арқылы жасаған қылмысының ауырлығына байланысты жазаланады.
Девиацияның негативті формалары әлеуметтік патология болып табылады: алкоголизм, токсикомания, нашақорлық, жезөкшелік, суицид, заң бұзушылық және қылмыскерлік. Олар жалпы қоғамға, айналадағы адамдарға және ең бірінші өздеріне үлкен зиян келтіреді.
Девиацияны зерттеуші көптеген ғалымдар девиантты мінез-құлықтың пайда болу факторларын түрліше түсіндіреді. Біріншілері оларды екі үлкен топқа ішкі және сыртқы факторлар деп бөлсе, екіншілері оларды бөлмей:
· жанұяда берекенің болмауы;
· ата-ананың ерекше қамқарлығы;
· тәрбие берудегі кемшіліктер;
· өмірде кездесетін қиыншылықтар мен күйзелістерді жеңе алмау;
·өмірлік дағдының болмауы, айналысындағы адамдармен, құрбыларымен жарасымды қатынасқа түсе алмауы;
·сырттан келген қысымға төтеп бере алмау, өз бетінше шешім қабылдай алмау, сынаушылық ойды дамыта алмау;
· психоактивті заттарды жиі пайдалануы;
· агрессиялық жарнаманың ықпалды болуы;
· мектептерде психологиялық көмек көрсету қызметінің нашар дамуы;
· балалар мен жасөспірімдердің бос уақытының проблемалары,- деп көрсетсе, үшіншілері оларды негізгі бес факторға бөліп қарастырады.
Оларды жекеше қарастыратын болсақ:
1. Биологиялық факторлар - баланың әлеуметтік бейімделуіне кедергі жасайтын физиологиялық және анатомиялық жағымсыз ерекшеліктер. Оларға мыналар жатады:
- ұрпақтан-ұрпаққа берілетін немесе ананың жүкті болғанда дұрыс тамақтанбауы, арақ-шарап, нашақорлы заттарды пайдалануы, темекі тартуы, ананың физикалық, психикалық т.б. сырқаттары себеп болатын генетикалық факторлар: ақыл-ой дамуының бұзылуы, есту, көру кемшіліктері, жүйке жүйесінің зақымдауынан пайда болған денедегі кемшіліктер.
- психофизиологиялық факторлар: психофизиологиялық күш, дау-жанжал, келіспеушілік жағдайлар, адам организмдеріне кері әсер ететін, қоршаған ортаның химиялық құрамы, соматикалық, аллергиялық, токсикалық ауруларға душар ететін энергетикалық технологияның жаңа түрлері;
- физиологиялық факторлар: сөйлеу дефекттері, адам бойындағы соматикалық кемшіліктер.
Бұлардың бәрі адамның қоршаған ортаға, жеке адамдарға деген жағымсыз қарым-қатынасын тудырады, ал балалар болса, өзіндік сезім мен танымдық деңгейіне байланысты, құрбы-құрдастары арасында, ұжымда еркін сезіне алмайды, қатынасы бұзылады.
2. Психологиялық факторлар.Бұған баладағы психопатологиялар мен мінездегі кейбір қасиеттердің басым болуы т.б. жатады. Бұл ауытқушылықтар жүйелік-психикалық ауруларда, психопатияда, неврастенияда т.б. көрінеді. Акцентуациялық сипаттағы мінезді балалар өте ашушаң, дөрекі болады. Оларға міндетті түрде әлеуметтік-медициналық реабилитация, сонымен қоса, арнайы ұйымдастырылған тәрбиелік жұмыстар жүргізу керек.
Баланың әрбір даму сатысында, олардың психикалық қасиеттері, тұлғалық және мінездегі ерекшеліктері қалыптасып, дамып отырады. Бала даму барысында әлеуметтік ортаға бейімделуі немесе керісінше бейімделмей, жатсынып кетуі мүмкін.
Егер, балаға ата-ананың жылуы, махаббаты, ықыласы жетіспесе, онда, ол ата-анасынан шеттеніп кетеді. Шеттену - невротикалық реакциялар, қоршаған ортамен қатынастың бұзылуы, сезімдік (эмоциалық) тепе-теңсіздік және суықтық, ашуланшақтық, психикалық аурулар және психологиялық патологиялар сияқты жағымсыз мінез-құлықтың пайда болуына жол ашады. Егер, балада адамгершілік құндылықтар қалыптаспаса, онда, ол пайдакүнемдік, қанағатсыздық, зорлаушылық, дөрекілік т.б. сияқты жағымсыз қасиеттерге бейім тұрады.
3. Әлеуметтік-педагогикалық факторлар. Олар мектептік, отбасылық, қоғамдық тәрбиедегі кемшіліктердің нәтижесінде, баланың оқудағы үлгермеушілігіне байланысты. Мұндай балалар көбінесе мектепке дайындығы жоқ, үйге берілген оқу тапсырмаларына және бағаларға парықсыз қарайтындар. Бұның бәрі баланың оқудағы бейімсіздігін көрсетеді. Оқушының оқудағы бейімсіздігінің (дезадаптация) қалыптасуы мынадай сатылардан өтеді:
- оқудағы декомпенсация - баланың жалпы мектепке деген қызығушылығы жоғары, бірақ бір немесе бірнеше пәнді оқуда қиыншылықтарға тап болуынан;
- мектептік бейімсіздік (дезадаптация) - бала сабаққа үлгермеуімен қатар, оның мінез-құлқы өзгеріп, мұғалімдермен, сыныптастарымен қарым-қатынасы бұзылып, сабақтан қалуы көбейеді немесе мектептен біртіндеп қол үзе бастайды;
- әлеуметтік бейімсіздік - баланың оқуға, мектепке, ұжымға деген қызығушылығы жойылады, асоциалдық топтармен араласып, алкогольге, нашақорлыққа қызыға бастайды;
- криминалдылық - кейбір отбасындағы әлеуметтік жағдайдың өте төмен болуы, балаларды да өз ортасындағы әлеуметтік теңсіздікке әкеледі, ал мектеп оқушысы, жасы жетпегендіктен жұмыс істей алмайды, содан барып олар қылмысты іс-әрекеттрмен айналыса бастайды.
Баланың психоәлеуметтік дамуындағы ауытқушылықтардың негізгі факторы - ата-ана. Баланың бойындағы асоциалды мінез-құлықты қалыптастыратын отбасы қатынасының бірнеше жағымсыз стилдері бар:
- дисгармонды стиль - бір жағынан ата-ана баланың барлық тілектерін орындайды, үлкен қамқорлық жасайды, екінші жағынан конфликті жағдайларға баланы итермелейді;
- тұрақсыз, конфликті стиль - толық емес отбасындағы, ажырасу кезіндегі, ата-ана мен балалар бөлек тұрған жағдайдағы тәлім-тәрбиелік кемшіліктерден туындайды;
- асоциалды стиль - ата-ананың арақ ішуі, нашақор заттарды пайдалануы, криминалды іс-әрекет, аморальді өмір сүру жағдайы, отбасылық қаттыгездік, зорлаушылық жатады.
Балаға көрсетілген қатыгездік қатынасқа жататындар: қинаушылық, физикалық, эмоционалды, жыныстық зорлық-зомбылық. Қатыгездік үйде, далада, мектепте, балалар үйлерінде, ауруханада көрсетілуі мүмкін. Мұндай іс-әрекетке душар болған балалар қалыпты түрде даму көрмей, қоршаған ортаға бейімделе алмай қалады. Соның әсерінен, бала өзін жаман, керексізбін деп сезінеді. Баланың қаттыгездікке жауап беру түрі баланың жасына, тұлғалық ерекшелігіне, әлеуметтік тәжірибесіне байланысты. Психикалық реакциялардан басқа (қорқыныш, үрей, ұйқының бұзылуы, тәбеттің болмауы т.б.) балалардың мінез-құлқы да өзгереді: агрессия жоғарылайды, төбелескіш, өзіне сенімсіз, ұялшақ, өзіне деген бағасы өте төмен болады. Зерттеулерге қарағанда, зорлық-зомбылықты көп көрген балалар өскенде зорлаушы рөлінде болуды қалайды.
4. Әлеуметтік-экономикалық факторлар.Әлеуметтің теңсіздігі, қоғамның кедей және бай болып бөлінуі, жұрттың кедейленуі, жұмыссыздық, инфляция, әлеуметтік кернеу, т.б.
5. Моралді-этикалық факторлар.Қазіргі қоғамның адамгершілік қасиеттерінің деңгейі төмен болуы, рухани құндылықтардың бұзылуы.
Девиантты мінез-құлықты балаларды түзету күрделі әрі қиын әрі ұзақ процесс. Оны іске асыруда көп шыдамдылық пен белсенділік қажет. Қазіргі, осы саладағы әлеуметтік, педагогикалық талаптар мен жүзеге асырылып жатқан тәжірибелер негізінде, бұл саладағы тәрбие міндеттерін жүзеге асыруда мынадай шарттарды орындау қажеттігі туады:
· балаға ілтипатпен, ізгі тілектестікпен қарау;
· оның жағымды қасиеттеріне сүйену;
· оның адамгершілік күшіне, потенциалды мүмкіндіктеріне сену;
· оқушыларды салауатты өмір салтын қалыптастыру үшін жасалған жалпы білім беретін бағдарламаларды тиімді пайдалану;
· салауатты өмір салтын қалыптастыруға, қауіпсіз тіршілік етуге бағытталған тәрбиелік бағдарламаларды ұштастыра пайдалану;
· девиантты мінезге ие балалардың білім алуы мен бос уақытын пайдалы іс-әрекеттермен өткізу жолдарын қарастыратын жаңа кешенді бағдарламалар құру;
Қорыта айтқанды, девиантты мінез-құлықты балалармен тәрбиелік жұмыстарын жүргізуде римдік философ Сенеканың: әрбір адам өмірінің тек кейбір жақтарын ойлап талдайды, бірақ ешкім жалпы өмір туралы ойланбайды деген ой-пікіріне сүйене отырып, девиацияға коррекция жасаушы әрбір маман ұстаз, баланың тек кейбір мінездік кемшіліктерін түзетіп қана қоймай, оларды, қоғамдық өмірдің талаптарымен ұштасқан дұрыс қарым-қатынас жолына қайтып әкеліп, ары қарай қалыптаса дамуына, әлеуметтенуіне көмектесуі қажет. Бұл педагогикалық іс-әрекеттер мазмұны, қоғам өмірінде бекіген адамгершілік қадір-қасиеттер мәнімен, талаптарымен тікелей байланыстыра, адамдар арасындағы қарым-қатынастар (достық, жолдастық, туыстық, сүйіспеншілік, махаббат т.б.)нормаларымен ұштастырыла жүзеге асырылғанда, балалар бойында девиантты мінез-құлықтың өріс алмауына және оларды мектеп қабырғасынан бастап әлеуметтендіруге мүмкідік жасалады.
Девиантты мінез-құлықтың психологиялық ерекшеліктері
Девиантты мінез-құлық ( лат. deviatio - ауытқу) - жалпыға ортақ ережелерден ауытқитын әлеуметтік іс-әрекет, осы ережелерді бұзатын адамдар мен әлеуметтік топтардың қылықтары; қабылданған құқықтық немесе моральдық нормаларды бұзған адамның мінез-кұлқы.
Кең мағынасында девиантты мінез-құлық кез келген әлеуметтік ережелерден (мысалы, оның ішінде жағымды: батырлық, аса еңбек-қорлық, альтруизм, өзін құрбан ету, аса үлкен рөл ойнау, жетістіктермен қатар, жағымсыз: қылмыс, қоғамдық тәртіпті бұзу, адамгершілік ережелерін, дәстүрді, әдет-ғұрыптарды аттап өту, өзіне-өзі қол жұмсау және т.б.) ауыт- қушылықты білдіреді. Ал, тар мағынасында қалыптасқан құқықтық және өнегелік ережелерді тек белінен басып, аттап өту деп түсініледі. Мүндай девиантты мінез-құлық әлеуметтік өмірді ыдыратып, әлеуметтік аномияға әкеп соқтырады.
Әлеуметтенудегі девиантты мінез-құлық тұжырымдамасын қалыптастырған француз әлеументтанушысы Эмиль Дюркгейм. Ол әлеуметтік девиацияны түсіндіру үшін аномия тұжырымдамасын ұсынды. Аномия термині француз тілінен аударғанда ұжымның, заңның болмауы. Ал, Роберт Мертон мінез-құлық ауытқушылығының себебін қоғамның мәдени мақсаттары мен оған жетудің әлеуметтік мақұлданған жолдарының арасындағы үйлеспеушілік деп түсіндіреді.
Девиантты мінез-құлықтың көрсеткіштеріне: агрессия, демонстрация, оқудан, еңбектен бет бұру, үйден кету, алкоголизм, наркомания, қоғамға жат қылықтар, жыныстық жат мінез-құлық, суицид т.б. жатады.
Делинквентті мінез-құлық. Ол заң бұзушылықпен ерекшелінеді. Оның мынадай типтері бар:
1. Агрессивті-зорлаушылық мінез-құлық. Бұл жеке тұлғаға көрсетілетін дөрекілік, төбелес, күйдіріп-жандыру сияқты жағымсыз іс-әрекеттерде көрініс береді.
2. Ашкөздік мінез-құлық (корыстное поведение): майда ұрлықтар, қорқытып-үркіту, автокөлік ұрлау т.б. жалпы материалдық пайдакүнемдікке байланысты жат мінез-құлық.
3. Наша сату және тарату.
:: Криминалды мінез-құлық заң бұзушылық болып табылады. Балалар сот үкімі арқылы жасаған қылмысының ауырлығына байланысты жазаланады.
Девиацияны зерттеуші көптеген ғалымдар девиантты мінез-құлықтың пайда болу факторларын түрліше түсіндіреді. Біріншілері оларды екі үлкен топқа ішкі және сыртқы факторлар деп бөлсе, екіншілері оларды бөлмей:
:: жанұяда берекенің болмауы;
:: ата-ананың ерекше қамқарлығы;
:: тәрбие берудегі кемшіліктер;
:: өмірде кездесетін қиыншылықтар мен күйзелістерді жеңе алмау;
:: өмірлік дағдының болмауы, айналысындағы адамдармен, құрбыларымен жарасымды қатынасқа түсе алмауы;
:: сырттан келген қысымға төтеп бере алмау, өз бетінше шешім қабылдай алмау, сынаушылық ойды дамыта алмау;
:: психоактивті заттарды жиі пайдалануы;
:: агрессиялық жарнаманың ықпалды болуы;
:: мектептерде психологиялық көмек көрсету қызметінің нашар дамуы;
:: балалар мен жасөспірімдердің бос уақытының проблемалары
Девиацияның негізгі бес факторы:
1. Биологиялық факторлар - баланың әлеуметтік бейімделуіне кедергі жасайтын физиологиялық және анатомиялық жағымсыз ерекшеліктер. Оларға мыналар жатады:
:: ұрпақтан-ұрпаққа берілетін немесе ананың жүкті болғанда дұрыс тамақтанбауы, арақ-шарап, нашақорлы заттарды пайдалануы, темекі тартуы, ананың физикалық, психикалық т.б. сырқаттары себеп болатын генетикалық факторлар: ақыл-ой дамуының бұзылуы, есту, көру кемшіліктері, жүйке жүйесінің зақымдауынан пайда болған денедегі кемшіліктер.
:: психофизиологиялық факторлар: психофизиологиялық күш, дау-жанжал, келіспеушілік жағдайлар, адам организмдеріне кері әсер ететін, қоршаған ортаның химиялық құрамы, соматикалық, аллергиялық, токсикалық ауруларға душар ететін энергетикалық технологияның жаңа түрлері;
:: физиологиялық факторлар: сөйлеу дефекттері, адам бойындағы соматикалық кемшіліктер.
2. Психологиялық факторлар. Бұған баладағы психопатологиялар мен мінездегі кейбір қасиеттердің басым болуы т.б. жатады. Бұл ауытқушылықтар жүйелік-психикалық ауруларда, психопатияда, неврастенияда т.б. көрінеді. Акцентуациялық сипаттағы мінезді балалар өте ашушаң, дөрекі болады. Оларға міндетті түрде әлеуметтік-медициналық реабилитация, сонымен қоса, арнайы ұйымдастырылған тәрбиелік жұмыстар жүргізу керек. Егер, балаға ата-ананың жылуы, махаббаты, ықыласы жетіспесе, онда, ол ата-анасынан шеттеніп кетеді. Шеттену - невротикалық реакциялар, қоршаған ортамен қатынастың бұзылуы, сезімдік (эмоциалық) тепе-теңсіздік және суықтық, ашуланшақтық, психикалық аурулар және психологиялық патологиялар сияқты жағымсыз мінез - құлықтың пайда болуына жол ашады.
3. Әлеуметтік-педагогикалық факторлар. Олар мектептік, отбасылық, қоғамдық тәрбиедегі кемшіліктердің нәтижесінде, баланың оқудағы үлгермеушілігіне байланысты. Мұндай балалар көбінесе мектепке дайындығы жоқ, үйге берілген оқу тапсырмаларына және бағаларға парықсыз қарайтындар. Бұның бәрі баланың оқудағы бейімсіздігін көрсетеді. Балаға көрсетілген қатыгездік қатынасқа жататындар: қинаушылық, физикалық, эмоционалды, жыныстық зорлық-зомбылық. Қатыгездік үйде, далада, мектепте, балалар үйлерінде, ауруханада көрсетілуі мүмкін. Мұндай іс-әрекетке душар болған балалар қалыпты түрде даму көрмей, қоршаған ортаға бейімделе алмай қалады. Соның әсерінен, бала өзін жаман, керексізбін деп сезінеді.
4. Әлеуметтік - экономикалық факторлар. Әлеуметтің теңсіздігі, қоғамның кедей және бай болып бөлінуі, жұрттың кедейленуі, жұмыссыздық, инфляция, әлеуметтік кернеу, т.б.
5. Моралді - этикалық факторлар. Қазіргі қоғамның адамгершілік қасиеттерінің деңгейі төмен болуы, рухани құндылықтардың бұзылуы. балаға ілтипатпен, ізгі тілектестікпен қарау;
Қорыта айтқанда, девиантты мінез-құлықты балалармен тәрбиелік жұмыстарын жүргізуде римдік философ Сенеканың: әрбір адам өмірінің тек кейбір жақтарын ойлап талдайды, бірақ ешкім жалпы өмір туралы ойланбайды деген ой-пікіріне сүйене отырып, девиацияға коррекция жасаушы әрбір маман ұстаз, баланың тек кейбір мінездік кемшіліктерін түзетіп қана қоймай, оларды, қоғамдық өмірдің талаптарымен ұштасқан дұрыс қарым-қатынас жолына қайтып әкеліп, ары қарай қалыптаса дамуына, әлеуметтенуіне көмектесуі қажет. Бұл педагогикалық іс-әрекеттер мазмұны, қоғам өмірінде бекіген адамгершілік қадір-қасиеттер мәнімен, талаптарымен тікелей байланыстыра, адамдар арасындағы қарым-қатынастар (достық, жолдастық, туыстық, сүйіспеншілік, махаббат т.б.) нормаларымен ұштастырыла жүзеге асырылғанда, балалар бойында девиантты мінез-құлықтың өріс алмауына және оларды мектеп қабырғасынан бастап әлеуметтендіруге мүмкіндік жасалады.
Жастардың девианттық мінез-құлқы: түрлері, ерекшеліктері, сипаты туралы қазақша реферат
Девианттық мінез- құлыққа адамның,әлеуметтік топтың сол қоғамдаресми түрде қабылданған немесе қолданылатын нормаларға сәйкес келмейтін қылықтары,іс-әрекеттері жатады.
Әлеуметтік құбылыс ретіндегі девиантты мінез-құлықтың себебіне әлеуметтік теңсіздік, қажеттіліктерді қанағаттандырудың шынайы мүмкіндіктері арасындағы қоғамдық айырмашылықтар, ол ең алдымен жеке бастың және қоғамдық топтың әлеуметтік айқындамасына, олардың құрылымдағы орнына байланысты. Отбасы фактор тәрбие стиліне ғана емес, ауқатты-ауқатсыз отбасы деген түсінікпен де өлшенеді. Жасөспірімдік және жастар девиациясы көбіне ауқатсыз отбасылардан шығады деген пікір қалыптасып қалған, ол тұрақсыз неке айырылсу отбасындағы келеңсіз қарым қатынас және балаларды әлеуметтендіру, ата анасының біреуінің немесе екеуінің де маскүнем немесе нашақор болуына байланысты сипатталады. Бірақ, фактілер көрсетіп отырғандай ауқатты отбасылары да девианттық мінез құлықты таратушылар қатарына жатады екен. Соған қарамастан,ауқатсыз отбасыларынан девианттық мінез құлықты көбірек кездестіруге болады.
Осы және осы сияқты пікірлерге оң жауап беру баланың дүние танымында белсенді суициальдылыққа қарсы айқындаманың жоқ екенін көрсетеді.
Суицидтің алдын алу әлеуметтік жұмыстағы өте маңызды және күрделі мақсаттардың бірі. Ол 40% өзін өзі өлтіруге себеп болатын отбасындағы жанжалды реттеуден тұрады, және өмірге қанағаттанбау сезімінен болған өзін өзі өлтіру себептерін психологиялық ,қажет болған жағдайда құқықтық әдістермен жоюдан тұрады. Суициденттермен жұмыста барлық құралдарды кеңінен қолдану керек : емдеу, қолдау, қатысу техникасы, әсіресе клиентке жақын ғана адамдардың емес, бөгде адамдардың да қатысуы, сондай ақ мұғалімдердің, діни адамдардың, кәрі адамдардың, және жас суициденттің қайғысын жеңілдетуге септігі тиетін барлық адамдардың қатысуы.
Жоғарғы суицидальдық қауіп төнгенде адамды жалғыз, көмексіз қалдыруға болмайды. Жасөспірімге қоршағандарының оны қамқорлыққа алғанын көрсету үшін,оның өмірлік мақсаттарының болашағы бар екенін сезіндіру үшін әлеуметтік қызметкер жасөспіріммен суициальды келісімге отыруы керек. Бұл оның суицидальды шешімін біраз уақытқа шегере тұруын өтіну, егер суицидальдық ойлар жоғалмаса,онда суицидальды әрекетке барарда социономмен байланысуды сұрау деген сөз. Бұл кейде өзінен өзі емделіп кетуге апаратын уақытты ұтуға,жасөспіріммен басқа да мінез-құлық түрлерінің жолдары туралы ақылдасуға, сондай-ақ ол үшін маңызды микро әлеуметтік қоршағандары мен мамандардың әсер етуіне мүмкіндік береді. Мұндай келісім шарт тиімді болуға тиіс.
Пост суицидальды фазада,аяқталмаған суицидте әлеуметтік қызметкер үш басты сәттерді бағалауы керек
1)аяқталмаған суицидті орындауға әкеп соққан жанжалдың көкейкестілігі;
2)суицидті тенденцияның жазып алынған дәрежесі;
3)клиенттің суицидке баруға деген қатынасы.
Осыларға сүйене отырып психологиялық және әлеуметтік жұмыстың тактикасы құрылады. Мұнда пост суицидтің төрт нұсқасы анықталады:
екіталай (қысылшақ) - жанжал өз көкейкестілігін жоғалтты, суицидтің себебі жоқ, өзін-өзі өлтіруге деген қарым-қатынасы теріс, суицидтің қайталануының мүмкіндігі аз, бұл жағдайда рационалды психотерапия мен әлеуметтік қамқорлық керек;
манипулятивті - жанжалдың көкейкестілігі жанжал ь жағдайына суицидті әрекетті ниет қылудың қолайлы әсер етуінен азайды (мысалы, әкесі отбасынан кетпейтін болды), суицидті ниет жоғалған, оған деген қатынас рентті, яғни суицид мақсатқа жетудің жолы болғаны туралы ұят пен қорқу сезімін сезінумен байланысты; жағдай өзін-өзі өлтірудің әдейілеп - бопсалау ниетіне айналады; бұл жағдайларда дүние таным мен құндылықтарды бағдарлауды түзетуге бағытталған психотерапия қолданылуы керек;
аналитикалық - жанжалдар өзінің көкейкестілігін сақтайды, өзін-өзі өлтіруге деген ниет жоқ, суицидтің туындаған мәселелерді шекешпейтінін түсініп, оған деген қатынас теріс, сақталған жанжалды шешу үшін жаңа жолдар іздестіріледі; жанжалды жаңа жолдармен шеше алмаған жағдайда суицидтің қайталануы қауіп туғызады, бұл жолы өлімге апару қаупі жоғары; бұл жағдайларда психотүзету психотерапиясы керек, жанжалдық жағдайдың көзін жою қажет, емдеу мен жүйелі бақылау керек;
суицидальды-бекіген - жанжал көкейкесті болып қалған, өзін-өзі өлтіруге ниет қылуы сақталады, суицидке деген қатынас оң (басқа жол жоқ); бұл жағдайда жанжалдық интервенция және кризистік стационарда емделу (психотерапевтік және медикоментоздық) қажет.
Пост суицидтің кез-келген нұсқасында көмектің табысты болуы әлеуметтік қызметкер мен жас суициденттің арасындағы өзара әрекеттестігінің сапалығына байланысты. Социономның қомқорлығы сөзбен ғана емес, вербальсыз эмпатияда да көрінуі керек. Бұл өмірде өзінің керек жоқтығын сезінген суицидентпен қарым-қатынас кезіндегі қамқорлық пен оның өміріне араласу, оны сергітудің күшті құралы болып табылады.
Суицидент - жасөспірімдер мен бозбалалар көп жағдайда социономның кеңестерін тыңдауға құлқылары жоқ болып келетінін есте сақтау керек, олар өздерінің жандарына батып жүрген қайғыларын, сезімдерін - үмітсіздікті, өзінің тіршілігінің мәнін жоғалтқанын және т.б. айтуды қажет деп табады. Сондықтан соционом суициденттің әбден ойындағысын айтыпалуға, психикалық шиғыруын босатуға барынша мүмкіндік береді. Жанкешті болған жас адамды өзінің сезімін, тіпті теріс сезімдерін - жеккөрініш, суицидтің басқа біреудің жанына жара түсіргісі келгені туралы ашық, ұялмай айтуға қажет екеніне сендіру керек.
Суицид- рухани дерт деп жатыр. Ата-бабамызда болған шығар бірақ мұндай көп болмаған. Мына Тәуке ханның жеті жарғысында бар өзіне-өзі қол салған адамды жеке жерлеген және де жаназасы шықпаған. Дерт қайдан шығады адам екі денеден тұрады: материялық және рухани. Материялық денеміз көзімізге көрінетін мына денеміз, ол ауырады емі дәрісі бар жазылады. Енді рухани дене, яғни жанымыз, мұның да ауыруы бар.
Дәрігерлер суицид аурудың бір түрі десе, психологтар бұл жан күйзелісінің көрінісі дейді.Психологтар жан дертін емдеу қиын
Суицидентпен жұмыстағы маңызды сәтке оның психологиялық жайсыздығының негізін бірге анықтау жатады.Егер психологиялық жайсыздықтың негізі біріге отырып анықталса,онымен байланысты мінез-құлықтың себептері мен эмоциясы анықталса,онда келесі - проблеманы шешуге қажетті құралдарды бағдарлау деп аталатын кезеңге көшу керек.Оның мәні суициденттің осыған ұқсас жағдайларды қалай шешкенін анықтау,және оның осы туындаған проблеманы онымен бірге шешудегі басқа ойларының қандай екенін білу.Суицидент -- жасөспіріммен жұмыс кезінде бұл жаста әлі де болса өз өмірінің құндылығы жөнінде түсініктің қалыптаспағанын ескеру керек.
Осындай күрделі,арнаулы білім мен іскерлікті қажет ететін жастар суициді сияқты проблемамен суициденттермен жұмыс істеуге мамандандырылған психологтар,психотерапевттер,әлеуме ттік педагогтар,әлеуметтік қызметкерлер айналысуы керек.
Соңғы жылдары бұл проблеманы шешу үшін мамандар жасөспірімдердің,бозбалалар мен бойжеткендердің көпшілігін қамтитын және кешенді сипаттағы превентивті,алдын алу шараларын қолдануға аса көп назар аударып отыр.Өзін өзі өлтірудің жолын кесу үшін жасалған осындай жаңа тәсіл ,өзін өзі өлтіру жасөспірім мен бозбалалық шақтағы өлім ішінде үшінші орын алатын,АҚШ-та дамып келе жатыр.Мұнда негізінен орта мектеп оқушылары мен олардың ата аналарына арналған оқу жоспарлары мен оқыту бағдарламалары жасалған.Бұл бағдарламалар өзін өзі өлтіру статистикасымен,суицидальды ниеттердің белгілерімен,ауданның кризистік қызметтерінің мекен жайлары мен телефондарын көрсете отырып,таныстыру қарастырылған және мұнда көмек сұрап келген досы немесе мүшесін тыңдай білуге үйретеді.
Жақында Американдық психологиялық ассоцациясы бозбалалардың өзін өзі өлтіруін алдын алуға арналған көп аспектілі бағдарлама жасады,онда жұмыстың мынадай бағыттары көрсетілген:
медико психологиялық орталықтар мен басқа да кризистік қызметтердің педагогтары мен қызметкерлерін арнайы оқыту
сәйкес заңдылықтарды қолдана отырып,атыс қаруларына қол жеткізуді шектеу
өзін өзі өлтіру тақырптарын сөз ететін көпшілік ақпарат құралдарының өкілдерімен,осы тақырыпты салмақты және сыпайы жеткізу бағытында тәрбиелеу білім беру жұмысын жүргізу
суицидальды қауіпті топқа жататын жастарды анықтау және терапевтік жұмыс жүргізу
Мұндай превентивті тәсілді қолдану өзін өзі өлтірудің әлемдік статистикасының негізіне сүйеніп жасалып отыр.Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының критерилері бойынша 100 мың адамға шаққандағы 20-дан астам суицид деңгейі жоғары болып есептеледі.Қазақстанда бұл көрсеткіш аса жоғары.
Суицидальды мінез-құлық белгілерін ертерек анықтау үшін мыналар маңызды
Ауырған ауруларын немесе миынан алған жарақатын есепке алу
Қосымша стресс фактор ретінде отбасындағы күрделі қатынастардыңбала психикасына әсерін
Тым ашуланшылықтың,тым әсершілдіктің,ұяңдықтың пайда болуының,өз кемтарлығының сезінуінің,өз кемшіліктеріне қатысының,өз табыстары мен абыройын төмендетуіне себептеріне талдау жасау.
Баланың суицидальдық әрекеттерге әлеуметтік-психологиялық қатысын анықтау мақсатында ақырындап,мынадай өмірдің мәні мен өлім туралы сұрақтарға жауап алған дұрыс өз еркімен өлімді таңдап алған адамдарды түсінуге болады, өмірдің мәні кейде түсініксіз,оны жоғалтып алуға да болады, мен өмірден өз еріктерімен кеткісі келген адамдарды сынамаймын, қарапайым өмірде адамның өз еркімен өмірден кетуі ақталуы керек, адамды жақындары мен туыстары сатып кетсе,олардың әрі қарай өмір сүргісі келмегенін түсінемін .
Жасөспірімдерге тән суицидальды мінез-құлыққа тән проблемалардың бірінші орнында олардың ата-аналармен арасындағы қарым-қатынас болса, екінші орында оқу орындарына қатысты қиындықтар, ал үшінші орында достарымен байланысты , әсіресе қарама қарсы жыныстағы құрдастарына қатысты проблемалар жатады.
Өзін-өзі өлтірудің алдын алу ісінде анонимдік телефонның қызметі сенім телефонынегізгі буын болып табылады.Бұл телефон қызметінің мақсаты дағдарыс жағдайында тұрған, өзін өзі өлтіруді ойлап тұрған жас адамға арнайы даярланған, оны досындай мұқият тыңдайтын, абоненттің дағдарыс жағдайын бастан өткеруге көмектесе алатын әлеуметтік қызметтің қызметкерімен телефон арқылы қарым қатынасқа түсіруге ұмтылу.Мұндай қызметкердің қағидалардың арасында ерекше орында сенімділік, абсолюттік құпиялық, анонимділік, кез келген қысым көрсетуге тыйым салу айыптамау , сынамау, тіпті таңқалмау,керісінше абонентке дұрыс шешім қабылдауға көмектесу жатады. Жастар сенім телефонының барлығы туралы ештеңе айтылмайды, тек қайғыда, үмітсіздікке және депрессияда көмек көрсетілгеніғана хабарланады.
Социологиялық зерттеулер барысында заңды тыңдайтын азаматтардың құқықтық мінез құлығының себептері мен мақсаттарын, сондай-ақ заңгерлер құқық бұзушы деп танитын тұлғалардың құқықтық сана сезімінің деңгейі зерттеледі, социологтар құқық бұзушыны девиантты(ауытқыған) не делинквентті(қылмыстық) мінез-құлығы бар тұлға деп таниды.
Девиантты мінез құлықтың мәнің түсінудің басты шарты ретінде норма ұғымы енгізіледі. Әлеуметтік норма-нақты қоғамда тарихи қалыптасқан жеке адамның, әлеуметтік топтың не ұйымдардың рұқсат етілен мінез-құлық шаралары. Әлеуметтік нормалардың негізі құқықтық заңдарда, мораль мен этикетте жатыр.
Көптеген жағдайларда ауытқыған мінез-құлық әлеуметттік санкцияға жатқызылады. Тәртіп бұзуға, адамдар арасынадағы қатынасқа(өтірік, дөрекілік) байланысты түзетулер девиацияның әлсіз және кездейсоқ формаларын қоғамдық пікір тіркейді және қатысушыларлың өз арасында жағдайға байланысты түзетулер енгізіледі. Девиацияның тұрақты формаларын жазалау әдістері мен құралдары ауытқулардың қауіптілік деңгейіне байланысты анықталады. Мұнда евиация дегеніміз кең мағынадағы әлеуметтік құбылыс екендігі ескеріледі(қоғамдық орын мен отбасындағы дөрекіліктен бастап, адам өлтіруге дейінгі) Сондықтан мінез құлықты кең және шағын мағынада алып қарастырады.
Тар мағынада алғандағы
девиантты мінез-құлық қылмыстық жазалауға жатпайтын,яғни құқық бұзушылық болып есептелмейтіе ауытқулар ретінде түсініледі.
Кең мағынада алғанда девиантты мінез-құлық құлыққа қарсы барлық формалар ретінде түсініледі. Осылайша, адамның өзін-өзі өлтіру-девиация, ал біреуді өлтіру қылмыс болып есептеледі. Құқыққа қарсы әрекеттердің жиынтығы немесе қылмыстар делинквентті мінез құлық деген атқа ие болады. Бұл екі мән де социологияда да, құқық социологиясында да қолданылады. Маңызды қылмыстардың барлығы саналы түрде жасалған-жасалмағанына қарамастан, құқыққа қарсы әрекет санатына жататын болса, делинквентті мінез-құлыққа жатады. Мұндай мінез құлыққа ұрлық, алаяқтық, тонау,пара, құжаттарды қолдан жасау, өндірістік шпионаж жатады.
Заңды социологияда халықтың мінез-құлыққа жақын санатын, яғни қатерлі тобы бөліп көрсете алады. Оларға, мысалы қаңғыбастар, маргиналды топтасулар жатады.
Потология-әлеуметтік ауытқулардың келеңсіз формалары болып саналады, оған: қылмыс, маскүнемдік,нашақорлық, жезөкшелік жатады. Бұл формалар дисфункционалды, оларға қоғамға бүтіндей және нақты жеке тұлғаға зиян әкеледі.
Құқық бұзу мен оның неғұрлым ауыр формасы-қылмыс өзінің әркелкілігімен, сондай-ақ қоғамдағы келеңсіз көрінісімен тіпті қауіптілімен ерекшеленеді. Бұл құбылыстарға социологиялық тұрғыда қарау дегеніміз олардың табиғатын,себебің және қайта өндіру мен қызмет ету механизмін, тарихи шарттасқан қоғамдық құбылыстармен байланысын, сондай-ақ оларды жеңу жодарын айқындау
Девиантты мінез-құлықтың себебі, негізгі көзі неде? Бұл сұраққа әр қаладағы ғалымдар, соның ішінде социологтар мен заңгерлер басын қатырды.
Кеңестік тұжырымдамада таптық тамырдың мәнін ашуға басты назар аударылды: таптық қоғамда қылмыс қоғамдық қатынастардың өз құрылысынан туындап жатты. Таптық себептерге ерекше мән беру социализмде қылмыс жасауға арнайы себептер жоқ деген тұжырым жасауға итермеледі.
Идеологияның жалаң қағидаларын жеңе отырып, біздің ғалымдар аймақтық, жастық, кәсіптік, әлеуметтік-таптық т.б сияқты әр түрлі заңдылықтарды ашып берді. Бүгінде мәселені зерттеушілердің көпшілігі әлеуметтік бастама кез-келген саналы мінез-құлыққа басым болатынына,оның жеке тұлға құрылымындағы биологиялық элементтермен терең өріліп жатқанына келіседі.
Әлеуметтік терең қайшылықтар қылмыс, нашақорлық, маскүнемдік, жезөкшелік сияқты келеңсіз құбылыстарға әкелмеуі мүмкін емес. Мысалы, қылмыстың сондай әлеуметтік факторына кедейшілік жатады.БҰҰ-ың эксперттерінің 1998 жылғы есебіне қарағанда, планетада
миллиардтан астам өте кедейшілікте,1,3 миллиард адам суға жарымай, 1 миллиард адам тұрғын үйсіз,880 миллион адам тиісті медициналық көмек ала алмай, сонша адам сауатсыз өмір сүріп жатыр. Африка мен Оңтүстік Азияның көптеген елдері кедейшіліктен шыға алмай отыр. Тұтынудағы
айырмашылық та өсіп келеді:ең бай деген елдерде тұратын халықтың 20 проценті ең кедей деген елдегі 20 процент халықпен салыстырғанда 16 есе көп. Мысалы, Индияда халықтың 19 проценті жұмыссыз.
ТМД елдерінде қылмысқа нарықтық қатынастарға өтуі және бәсекелестік, инфляция, жұмыссыздық сияқты феномендердің көрінісі әсер етеді. Статистика 1996 жылдың аяғына қарай Қазақстандағы ресми тіркелген еңбекте жарамды халықтың деңгейін-4,2 процент деп белгілейді, бірақ ресми емес мәліметтер еңбекке жарамды халықтың 10 процентін құрады.
Қылмыс жасаған он адамның жетеуі-жұмыссыздар.
Қазақстан нашамен жабдықтанушы елге айналды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
СӨЖ
Тақырыбы: Жеткіншектердің девиантты мінез-құлықтарын бейімдеудің жолдары
Орындаған: Жұмжұманова М.А.
Тобы: ДОВ-603
Тексерген: Кулмышева Н.А.
2017-2018оқу жылы
Жоспар
1. Адамдардың девиациясы: социологиялық түсінік.
2. Девиация типтері.
3. Девиация дамуы.
4. Ауытқитын мінез - құлық формалары. Маскүнемдік, нашақорлық, жезөкшелік, қылмыскерлік, өзін - өзі өлтіру.
Әлеуметтенудегі девиантты мінез-құлық тұжырымдамасын қалыптастырған француз әлеументтанушысы Эмиль Дюркгейм. Ол әлеуметтік девиацияны түсіндіру үшін аномия тұжырымдамасын ұсынды. Аномия термині француз тілінен аударғанда ұжымның, заңның болмауы.
Ал, Роберт Мертон мінез-құлық ауытқушылығының себебін қоғамның мәдени мақсаттары мен оған жетудің әлеуметтік мақұлданған жолдарының арасындағы үйлеспеушілік деп түсіндіреді.
Девиантты мінез-құлықтың сыртқы физикалық жағдайларына климаттық, геофизикалық, экологиялық факторларды енгіземіз. Мысалы, шу, геомагниттік, өзгеріс, таршылық, т.б жағдайлар үрей туғызып агрессивті және басқа да қажетсіз мінез-құлықтың көрінуінің бір себебі болады. Сонымен бірге әлеуметтік орта әсерлері де өз ықпалын тигізеді:
· қоғамдық үрдістер (әлеуметтік-экономикалық жағдай, мемлекеттік саясат, салт дәстүр, бұқаралық ақпарат құралдары, т.б.);
· тұлға бар әлеуметтік топ мінездемесі (этикалық құрылым, әлеуметтік мәртебе, референтті топ,);
· микроәлеуметтік орта (отбасының өмір стилі және деңгейлері, отбасындағы өзарақарым-қатынас типі, отбасындағы тәрбие стилі, достар, басқа да маңызды адамдар).
Девиация бірнеше типтен тұрады: девиантты, делинквентті және криминалды мінез-құлық. Девиантты мінез-құлық - әлеуметтік нормалар мен ережелерге сәйкес келмейтін мінез-құлықты айтады. Ол ауытқыған мінез-құлықтың бір түрі. Кейбір әдебиеттерде бұл типті антидисциплиналық деп те атайды.
Девиантты мінез-құлықтың көрсеткіштеріне: агрессия, демонстрация, оқудан, еңбектен бет бұру, үйден кету, алкоголизм, наркомания, қоғамға жат қылықтар, жыныстық жат мінез-құлық, суицид т.б. жатады.
Девиацияның екінші түрі - делинквентті мінез-құлық. Ол заң бұзушылықпен ерекшелінеді. Оның мынадай типтері бар:
1. Агрессивті-зорлаушылық мінез-құлық. Бұл жеке тұлғаға көрсетілетін дөрекілік, төбелес, күйдіріп-жандыру сияқты жағымсыз іс-әрекеттерде көрініс береді.
2. Ашкөздік мінез-құлық (корыстное поведение): майда ұрлықтар, қорқытып-үркіту, автокөлік ұрлау т.б. жалпы материалдық пайдакүнемдікке байланысты жат мінез-құлық.
3. Наша сату және тарату.
Криминалды мінез-құлық заң бұзушылық болып табылады. Балалар сот үкімі арқылы жасаған қылмысының ауырлығына байланысты жазаланады.
Девиацияның негативті формалары әлеуметтік патология болып табылады: алкоголизм, токсикомания, нашақорлық, жезөкшелік, суицид, заң бұзушылық және қылмыскерлік. Олар жалпы қоғамға, айналадағы адамдарға және ең бірінші өздеріне үлкен зиян келтіреді.
Девиацияны зерттеуші көптеген ғалымдар девиантты мінез-құлықтың пайда болу факторларын түрліше түсіндіреді. Біріншілері оларды екі үлкен топқа ішкі және сыртқы факторлар деп бөлсе, екіншілері оларды бөлмей:
· жанұяда берекенің болмауы;
· ата-ананың ерекше қамқарлығы;
· тәрбие берудегі кемшіліктер;
· өмірде кездесетін қиыншылықтар мен күйзелістерді жеңе алмау;
·өмірлік дағдының болмауы, айналысындағы адамдармен, құрбыларымен жарасымды қатынасқа түсе алмауы;
·сырттан келген қысымға төтеп бере алмау, өз бетінше шешім қабылдай алмау, сынаушылық ойды дамыта алмау;
· психоактивті заттарды жиі пайдалануы;
· агрессиялық жарнаманың ықпалды болуы;
· мектептерде психологиялық көмек көрсету қызметінің нашар дамуы;
· балалар мен жасөспірімдердің бос уақытының проблемалары,- деп көрсетсе, үшіншілері оларды негізгі бес факторға бөліп қарастырады.
Оларды жекеше қарастыратын болсақ:
1. Биологиялық факторлар - баланың әлеуметтік бейімделуіне кедергі жасайтын физиологиялық және анатомиялық жағымсыз ерекшеліктер. Оларға мыналар жатады:
- ұрпақтан-ұрпаққа берілетін немесе ананың жүкті болғанда дұрыс тамақтанбауы, арақ-шарап, нашақорлы заттарды пайдалануы, темекі тартуы, ананың физикалық, психикалық т.б. сырқаттары себеп болатын генетикалық факторлар: ақыл-ой дамуының бұзылуы, есту, көру кемшіліктері, жүйке жүйесінің зақымдауынан пайда болған денедегі кемшіліктер.
- психофизиологиялық факторлар: психофизиологиялық күш, дау-жанжал, келіспеушілік жағдайлар, адам организмдеріне кері әсер ететін, қоршаған ортаның химиялық құрамы, соматикалық, аллергиялық, токсикалық ауруларға душар ететін энергетикалық технологияның жаңа түрлері;
- физиологиялық факторлар: сөйлеу дефекттері, адам бойындағы соматикалық кемшіліктер.
Бұлардың бәрі адамның қоршаған ортаға, жеке адамдарға деген жағымсыз қарым-қатынасын тудырады, ал балалар болса, өзіндік сезім мен танымдық деңгейіне байланысты, құрбы-құрдастары арасында, ұжымда еркін сезіне алмайды, қатынасы бұзылады.
2. Психологиялық факторлар.Бұған баладағы психопатологиялар мен мінездегі кейбір қасиеттердің басым болуы т.б. жатады. Бұл ауытқушылықтар жүйелік-психикалық ауруларда, психопатияда, неврастенияда т.б. көрінеді. Акцентуациялық сипаттағы мінезді балалар өте ашушаң, дөрекі болады. Оларға міндетті түрде әлеуметтік-медициналық реабилитация, сонымен қоса, арнайы ұйымдастырылған тәрбиелік жұмыстар жүргізу керек.
Баланың әрбір даму сатысында, олардың психикалық қасиеттері, тұлғалық және мінездегі ерекшеліктері қалыптасып, дамып отырады. Бала даму барысында әлеуметтік ортаға бейімделуі немесе керісінше бейімделмей, жатсынып кетуі мүмкін.
Егер, балаға ата-ананың жылуы, махаббаты, ықыласы жетіспесе, онда, ол ата-анасынан шеттеніп кетеді. Шеттену - невротикалық реакциялар, қоршаған ортамен қатынастың бұзылуы, сезімдік (эмоциалық) тепе-теңсіздік және суықтық, ашуланшақтық, психикалық аурулар және психологиялық патологиялар сияқты жағымсыз мінез-құлықтың пайда болуына жол ашады. Егер, балада адамгершілік құндылықтар қалыптаспаса, онда, ол пайдакүнемдік, қанағатсыздық, зорлаушылық, дөрекілік т.б. сияқты жағымсыз қасиеттерге бейім тұрады.
3. Әлеуметтік-педагогикалық факторлар. Олар мектептік, отбасылық, қоғамдық тәрбиедегі кемшіліктердің нәтижесінде, баланың оқудағы үлгермеушілігіне байланысты. Мұндай балалар көбінесе мектепке дайындығы жоқ, үйге берілген оқу тапсырмаларына және бағаларға парықсыз қарайтындар. Бұның бәрі баланың оқудағы бейімсіздігін көрсетеді. Оқушының оқудағы бейімсіздігінің (дезадаптация) қалыптасуы мынадай сатылардан өтеді:
- оқудағы декомпенсация - баланың жалпы мектепке деген қызығушылығы жоғары, бірақ бір немесе бірнеше пәнді оқуда қиыншылықтарға тап болуынан;
- мектептік бейімсіздік (дезадаптация) - бала сабаққа үлгермеуімен қатар, оның мінез-құлқы өзгеріп, мұғалімдермен, сыныптастарымен қарым-қатынасы бұзылып, сабақтан қалуы көбейеді немесе мектептен біртіндеп қол үзе бастайды;
- әлеуметтік бейімсіздік - баланың оқуға, мектепке, ұжымға деген қызығушылығы жойылады, асоциалдық топтармен араласып, алкогольге, нашақорлыққа қызыға бастайды;
- криминалдылық - кейбір отбасындағы әлеуметтік жағдайдың өте төмен болуы, балаларды да өз ортасындағы әлеуметтік теңсіздікке әкеледі, ал мектеп оқушысы, жасы жетпегендіктен жұмыс істей алмайды, содан барып олар қылмысты іс-әрекеттрмен айналыса бастайды.
Баланың психоәлеуметтік дамуындағы ауытқушылықтардың негізгі факторы - ата-ана. Баланың бойындағы асоциалды мінез-құлықты қалыптастыратын отбасы қатынасының бірнеше жағымсыз стилдері бар:
- дисгармонды стиль - бір жағынан ата-ана баланың барлық тілектерін орындайды, үлкен қамқорлық жасайды, екінші жағынан конфликті жағдайларға баланы итермелейді;
- тұрақсыз, конфликті стиль - толық емес отбасындағы, ажырасу кезіндегі, ата-ана мен балалар бөлек тұрған жағдайдағы тәлім-тәрбиелік кемшіліктерден туындайды;
- асоциалды стиль - ата-ананың арақ ішуі, нашақор заттарды пайдалануы, криминалды іс-әрекет, аморальді өмір сүру жағдайы, отбасылық қаттыгездік, зорлаушылық жатады.
Балаға көрсетілген қатыгездік қатынасқа жататындар: қинаушылық, физикалық, эмоционалды, жыныстық зорлық-зомбылық. Қатыгездік үйде, далада, мектепте, балалар үйлерінде, ауруханада көрсетілуі мүмкін. Мұндай іс-әрекетке душар болған балалар қалыпты түрде даму көрмей, қоршаған ортаға бейімделе алмай қалады. Соның әсерінен, бала өзін жаман, керексізбін деп сезінеді. Баланың қаттыгездікке жауап беру түрі баланың жасына, тұлғалық ерекшелігіне, әлеуметтік тәжірибесіне байланысты. Психикалық реакциялардан басқа (қорқыныш, үрей, ұйқының бұзылуы, тәбеттің болмауы т.б.) балалардың мінез-құлқы да өзгереді: агрессия жоғарылайды, төбелескіш, өзіне сенімсіз, ұялшақ, өзіне деген бағасы өте төмен болады. Зерттеулерге қарағанда, зорлық-зомбылықты көп көрген балалар өскенде зорлаушы рөлінде болуды қалайды.
4. Әлеуметтік-экономикалық факторлар.Әлеуметтің теңсіздігі, қоғамның кедей және бай болып бөлінуі, жұрттың кедейленуі, жұмыссыздық, инфляция, әлеуметтік кернеу, т.б.
5. Моралді-этикалық факторлар.Қазіргі қоғамның адамгершілік қасиеттерінің деңгейі төмен болуы, рухани құндылықтардың бұзылуы.
Девиантты мінез-құлықты балаларды түзету күрделі әрі қиын әрі ұзақ процесс. Оны іске асыруда көп шыдамдылық пен белсенділік қажет. Қазіргі, осы саладағы әлеуметтік, педагогикалық талаптар мен жүзеге асырылып жатқан тәжірибелер негізінде, бұл саладағы тәрбие міндеттерін жүзеге асыруда мынадай шарттарды орындау қажеттігі туады:
· балаға ілтипатпен, ізгі тілектестікпен қарау;
· оның жағымды қасиеттеріне сүйену;
· оның адамгершілік күшіне, потенциалды мүмкіндіктеріне сену;
· оқушыларды салауатты өмір салтын қалыптастыру үшін жасалған жалпы білім беретін бағдарламаларды тиімді пайдалану;
· салауатты өмір салтын қалыптастыруға, қауіпсіз тіршілік етуге бағытталған тәрбиелік бағдарламаларды ұштастыра пайдалану;
· девиантты мінезге ие балалардың білім алуы мен бос уақытын пайдалы іс-әрекеттермен өткізу жолдарын қарастыратын жаңа кешенді бағдарламалар құру;
Қорыта айтқанды, девиантты мінез-құлықты балалармен тәрбиелік жұмыстарын жүргізуде римдік философ Сенеканың: әрбір адам өмірінің тек кейбір жақтарын ойлап талдайды, бірақ ешкім жалпы өмір туралы ойланбайды деген ой-пікіріне сүйене отырып, девиацияға коррекция жасаушы әрбір маман ұстаз, баланың тек кейбір мінездік кемшіліктерін түзетіп қана қоймай, оларды, қоғамдық өмірдің талаптарымен ұштасқан дұрыс қарым-қатынас жолына қайтып әкеліп, ары қарай қалыптаса дамуына, әлеуметтенуіне көмектесуі қажет. Бұл педагогикалық іс-әрекеттер мазмұны, қоғам өмірінде бекіген адамгершілік қадір-қасиеттер мәнімен, талаптарымен тікелей байланыстыра, адамдар арасындағы қарым-қатынастар (достық, жолдастық, туыстық, сүйіспеншілік, махаббат т.б.)нормаларымен ұштастырыла жүзеге асырылғанда, балалар бойында девиантты мінез-құлықтың өріс алмауына және оларды мектеп қабырғасынан бастап әлеуметтендіруге мүмкідік жасалады.
Девиантты мінез-құлықтың психологиялық ерекшеліктері
Девиантты мінез-құлық ( лат. deviatio - ауытқу) - жалпыға ортақ ережелерден ауытқитын әлеуметтік іс-әрекет, осы ережелерді бұзатын адамдар мен әлеуметтік топтардың қылықтары; қабылданған құқықтық немесе моральдық нормаларды бұзған адамның мінез-кұлқы.
Кең мағынасында девиантты мінез-құлық кез келген әлеуметтік ережелерден (мысалы, оның ішінде жағымды: батырлық, аса еңбек-қорлық, альтруизм, өзін құрбан ету, аса үлкен рөл ойнау, жетістіктермен қатар, жағымсыз: қылмыс, қоғамдық тәртіпті бұзу, адамгершілік ережелерін, дәстүрді, әдет-ғұрыптарды аттап өту, өзіне-өзі қол жұмсау және т.б.) ауыт- қушылықты білдіреді. Ал, тар мағынасында қалыптасқан құқықтық және өнегелік ережелерді тек белінен басып, аттап өту деп түсініледі. Мүндай девиантты мінез-құлық әлеуметтік өмірді ыдыратып, әлеуметтік аномияға әкеп соқтырады.
Әлеуметтенудегі девиантты мінез-құлық тұжырымдамасын қалыптастырған француз әлеументтанушысы Эмиль Дюркгейм. Ол әлеуметтік девиацияны түсіндіру үшін аномия тұжырымдамасын ұсынды. Аномия термині француз тілінен аударғанда ұжымның, заңның болмауы. Ал, Роберт Мертон мінез-құлық ауытқушылығының себебін қоғамның мәдени мақсаттары мен оған жетудің әлеуметтік мақұлданған жолдарының арасындағы үйлеспеушілік деп түсіндіреді.
Девиантты мінез-құлықтың көрсеткіштеріне: агрессия, демонстрация, оқудан, еңбектен бет бұру, үйден кету, алкоголизм, наркомания, қоғамға жат қылықтар, жыныстық жат мінез-құлық, суицид т.б. жатады.
Делинквентті мінез-құлық. Ол заң бұзушылықпен ерекшелінеді. Оның мынадай типтері бар:
1. Агрессивті-зорлаушылық мінез-құлық. Бұл жеке тұлғаға көрсетілетін дөрекілік, төбелес, күйдіріп-жандыру сияқты жағымсыз іс-әрекеттерде көрініс береді.
2. Ашкөздік мінез-құлық (корыстное поведение): майда ұрлықтар, қорқытып-үркіту, автокөлік ұрлау т.б. жалпы материалдық пайдакүнемдікке байланысты жат мінез-құлық.
3. Наша сату және тарату.
:: Криминалды мінез-құлық заң бұзушылық болып табылады. Балалар сот үкімі арқылы жасаған қылмысының ауырлығына байланысты жазаланады.
Девиацияны зерттеуші көптеген ғалымдар девиантты мінез-құлықтың пайда болу факторларын түрліше түсіндіреді. Біріншілері оларды екі үлкен топқа ішкі және сыртқы факторлар деп бөлсе, екіншілері оларды бөлмей:
:: жанұяда берекенің болмауы;
:: ата-ананың ерекше қамқарлығы;
:: тәрбие берудегі кемшіліктер;
:: өмірде кездесетін қиыншылықтар мен күйзелістерді жеңе алмау;
:: өмірлік дағдының болмауы, айналысындағы адамдармен, құрбыларымен жарасымды қатынасқа түсе алмауы;
:: сырттан келген қысымға төтеп бере алмау, өз бетінше шешім қабылдай алмау, сынаушылық ойды дамыта алмау;
:: психоактивті заттарды жиі пайдалануы;
:: агрессиялық жарнаманың ықпалды болуы;
:: мектептерде психологиялық көмек көрсету қызметінің нашар дамуы;
:: балалар мен жасөспірімдердің бос уақытының проблемалары
Девиацияның негізгі бес факторы:
1. Биологиялық факторлар - баланың әлеуметтік бейімделуіне кедергі жасайтын физиологиялық және анатомиялық жағымсыз ерекшеліктер. Оларға мыналар жатады:
:: ұрпақтан-ұрпаққа берілетін немесе ананың жүкті болғанда дұрыс тамақтанбауы, арақ-шарап, нашақорлы заттарды пайдалануы, темекі тартуы, ананың физикалық, психикалық т.б. сырқаттары себеп болатын генетикалық факторлар: ақыл-ой дамуының бұзылуы, есту, көру кемшіліктері, жүйке жүйесінің зақымдауынан пайда болған денедегі кемшіліктер.
:: психофизиологиялық факторлар: психофизиологиялық күш, дау-жанжал, келіспеушілік жағдайлар, адам организмдеріне кері әсер ететін, қоршаған ортаның химиялық құрамы, соматикалық, аллергиялық, токсикалық ауруларға душар ететін энергетикалық технологияның жаңа түрлері;
:: физиологиялық факторлар: сөйлеу дефекттері, адам бойындағы соматикалық кемшіліктер.
2. Психологиялық факторлар. Бұған баладағы психопатологиялар мен мінездегі кейбір қасиеттердің басым болуы т.б. жатады. Бұл ауытқушылықтар жүйелік-психикалық ауруларда, психопатияда, неврастенияда т.б. көрінеді. Акцентуациялық сипаттағы мінезді балалар өте ашушаң, дөрекі болады. Оларға міндетті түрде әлеуметтік-медициналық реабилитация, сонымен қоса, арнайы ұйымдастырылған тәрбиелік жұмыстар жүргізу керек. Егер, балаға ата-ананың жылуы, махаббаты, ықыласы жетіспесе, онда, ол ата-анасынан шеттеніп кетеді. Шеттену - невротикалық реакциялар, қоршаған ортамен қатынастың бұзылуы, сезімдік (эмоциалық) тепе-теңсіздік және суықтық, ашуланшақтық, психикалық аурулар және психологиялық патологиялар сияқты жағымсыз мінез - құлықтың пайда болуына жол ашады.
3. Әлеуметтік-педагогикалық факторлар. Олар мектептік, отбасылық, қоғамдық тәрбиедегі кемшіліктердің нәтижесінде, баланың оқудағы үлгермеушілігіне байланысты. Мұндай балалар көбінесе мектепке дайындығы жоқ, үйге берілген оқу тапсырмаларына және бағаларға парықсыз қарайтындар. Бұның бәрі баланың оқудағы бейімсіздігін көрсетеді. Балаға көрсетілген қатыгездік қатынасқа жататындар: қинаушылық, физикалық, эмоционалды, жыныстық зорлық-зомбылық. Қатыгездік үйде, далада, мектепте, балалар үйлерінде, ауруханада көрсетілуі мүмкін. Мұндай іс-әрекетке душар болған балалар қалыпты түрде даму көрмей, қоршаған ортаға бейімделе алмай қалады. Соның әсерінен, бала өзін жаман, керексізбін деп сезінеді.
4. Әлеуметтік - экономикалық факторлар. Әлеуметтің теңсіздігі, қоғамның кедей және бай болып бөлінуі, жұрттың кедейленуі, жұмыссыздық, инфляция, әлеуметтік кернеу, т.б.
5. Моралді - этикалық факторлар. Қазіргі қоғамның адамгершілік қасиеттерінің деңгейі төмен болуы, рухани құндылықтардың бұзылуы. балаға ілтипатпен, ізгі тілектестікпен қарау;
Қорыта айтқанда, девиантты мінез-құлықты балалармен тәрбиелік жұмыстарын жүргізуде римдік философ Сенеканың: әрбір адам өмірінің тек кейбір жақтарын ойлап талдайды, бірақ ешкім жалпы өмір туралы ойланбайды деген ой-пікіріне сүйене отырып, девиацияға коррекция жасаушы әрбір маман ұстаз, баланың тек кейбір мінездік кемшіліктерін түзетіп қана қоймай, оларды, қоғамдық өмірдің талаптарымен ұштасқан дұрыс қарым-қатынас жолына қайтып әкеліп, ары қарай қалыптаса дамуына, әлеуметтенуіне көмектесуі қажет. Бұл педагогикалық іс-әрекеттер мазмұны, қоғам өмірінде бекіген адамгершілік қадір-қасиеттер мәнімен, талаптарымен тікелей байланыстыра, адамдар арасындағы қарым-қатынастар (достық, жолдастық, туыстық, сүйіспеншілік, махаббат т.б.) нормаларымен ұштастырыла жүзеге асырылғанда, балалар бойында девиантты мінез-құлықтың өріс алмауына және оларды мектеп қабырғасынан бастап әлеуметтендіруге мүмкіндік жасалады.
Жастардың девианттық мінез-құлқы: түрлері, ерекшеліктері, сипаты туралы қазақша реферат
Девианттық мінез- құлыққа адамның,әлеуметтік топтың сол қоғамдаресми түрде қабылданған немесе қолданылатын нормаларға сәйкес келмейтін қылықтары,іс-әрекеттері жатады.
Әлеуметтік құбылыс ретіндегі девиантты мінез-құлықтың себебіне әлеуметтік теңсіздік, қажеттіліктерді қанағаттандырудың шынайы мүмкіндіктері арасындағы қоғамдық айырмашылықтар, ол ең алдымен жеке бастың және қоғамдық топтың әлеуметтік айқындамасына, олардың құрылымдағы орнына байланысты. Отбасы фактор тәрбие стиліне ғана емес, ауқатты-ауқатсыз отбасы деген түсінікпен де өлшенеді. Жасөспірімдік және жастар девиациясы көбіне ауқатсыз отбасылардан шығады деген пікір қалыптасып қалған, ол тұрақсыз неке айырылсу отбасындағы келеңсіз қарым қатынас және балаларды әлеуметтендіру, ата анасының біреуінің немесе екеуінің де маскүнем немесе нашақор болуына байланысты сипатталады. Бірақ, фактілер көрсетіп отырғандай ауқатты отбасылары да девианттық мінез құлықты таратушылар қатарына жатады екен. Соған қарамастан,ауқатсыз отбасыларынан девианттық мінез құлықты көбірек кездестіруге болады.
Осы және осы сияқты пікірлерге оң жауап беру баланың дүние танымында белсенді суициальдылыққа қарсы айқындаманың жоқ екенін көрсетеді.
Суицидтің алдын алу әлеуметтік жұмыстағы өте маңызды және күрделі мақсаттардың бірі. Ол 40% өзін өзі өлтіруге себеп болатын отбасындағы жанжалды реттеуден тұрады, және өмірге қанағаттанбау сезімінен болған өзін өзі өлтіру себептерін психологиялық ,қажет болған жағдайда құқықтық әдістермен жоюдан тұрады. Суициденттермен жұмыста барлық құралдарды кеңінен қолдану керек : емдеу, қолдау, қатысу техникасы, әсіресе клиентке жақын ғана адамдардың емес, бөгде адамдардың да қатысуы, сондай ақ мұғалімдердің, діни адамдардың, кәрі адамдардың, және жас суициденттің қайғысын жеңілдетуге септігі тиетін барлық адамдардың қатысуы.
Жоғарғы суицидальдық қауіп төнгенде адамды жалғыз, көмексіз қалдыруға болмайды. Жасөспірімге қоршағандарының оны қамқорлыққа алғанын көрсету үшін,оның өмірлік мақсаттарының болашағы бар екенін сезіндіру үшін әлеуметтік қызметкер жасөспіріммен суициальды келісімге отыруы керек. Бұл оның суицидальды шешімін біраз уақытқа шегере тұруын өтіну, егер суицидальдық ойлар жоғалмаса,онда суицидальды әрекетке барарда социономмен байланысуды сұрау деген сөз. Бұл кейде өзінен өзі емделіп кетуге апаратын уақытты ұтуға,жасөспіріммен басқа да мінез-құлық түрлерінің жолдары туралы ақылдасуға, сондай-ақ ол үшін маңызды микро әлеуметтік қоршағандары мен мамандардың әсер етуіне мүмкіндік береді. Мұндай келісім шарт тиімді болуға тиіс.
Пост суицидальды фазада,аяқталмаған суицидте әлеуметтік қызметкер үш басты сәттерді бағалауы керек
1)аяқталмаған суицидті орындауға әкеп соққан жанжалдың көкейкестілігі;
2)суицидті тенденцияның жазып алынған дәрежесі;
3)клиенттің суицидке баруға деген қатынасы.
Осыларға сүйене отырып психологиялық және әлеуметтік жұмыстың тактикасы құрылады. Мұнда пост суицидтің төрт нұсқасы анықталады:
екіталай (қысылшақ) - жанжал өз көкейкестілігін жоғалтты, суицидтің себебі жоқ, өзін-өзі өлтіруге деген қарым-қатынасы теріс, суицидтің қайталануының мүмкіндігі аз, бұл жағдайда рационалды психотерапия мен әлеуметтік қамқорлық керек;
манипулятивті - жанжалдың көкейкестілігі жанжал ь жағдайына суицидті әрекетті ниет қылудың қолайлы әсер етуінен азайды (мысалы, әкесі отбасынан кетпейтін болды), суицидті ниет жоғалған, оған деген қатынас рентті, яғни суицид мақсатқа жетудің жолы болғаны туралы ұят пен қорқу сезімін сезінумен байланысты; жағдай өзін-өзі өлтірудің әдейілеп - бопсалау ниетіне айналады; бұл жағдайларда дүние таным мен құндылықтарды бағдарлауды түзетуге бағытталған психотерапия қолданылуы керек;
аналитикалық - жанжалдар өзінің көкейкестілігін сақтайды, өзін-өзі өлтіруге деген ниет жоқ, суицидтің туындаған мәселелерді шекешпейтінін түсініп, оған деген қатынас теріс, сақталған жанжалды шешу үшін жаңа жолдар іздестіріледі; жанжалды жаңа жолдармен шеше алмаған жағдайда суицидтің қайталануы қауіп туғызады, бұл жолы өлімге апару қаупі жоғары; бұл жағдайларда психотүзету психотерапиясы керек, жанжалдық жағдайдың көзін жою қажет, емдеу мен жүйелі бақылау керек;
суицидальды-бекіген - жанжал көкейкесті болып қалған, өзін-өзі өлтіруге ниет қылуы сақталады, суицидке деген қатынас оң (басқа жол жоқ); бұл жағдайда жанжалдық интервенция және кризистік стационарда емделу (психотерапевтік және медикоментоздық) қажет.
Пост суицидтің кез-келген нұсқасында көмектің табысты болуы әлеуметтік қызметкер мен жас суициденттің арасындағы өзара әрекеттестігінің сапалығына байланысты. Социономның қомқорлығы сөзбен ғана емес, вербальсыз эмпатияда да көрінуі керек. Бұл өмірде өзінің керек жоқтығын сезінген суицидентпен қарым-қатынас кезіндегі қамқорлық пен оның өміріне араласу, оны сергітудің күшті құралы болып табылады.
Суицидент - жасөспірімдер мен бозбалалар көп жағдайда социономның кеңестерін тыңдауға құлқылары жоқ болып келетінін есте сақтау керек, олар өздерінің жандарына батып жүрген қайғыларын, сезімдерін - үмітсіздікті, өзінің тіршілігінің мәнін жоғалтқанын және т.б. айтуды қажет деп табады. Сондықтан соционом суициденттің әбден ойындағысын айтыпалуға, психикалық шиғыруын босатуға барынша мүмкіндік береді. Жанкешті болған жас адамды өзінің сезімін, тіпті теріс сезімдерін - жеккөрініш, суицидтің басқа біреудің жанына жара түсіргісі келгені туралы ашық, ұялмай айтуға қажет екеніне сендіру керек.
Суицид- рухани дерт деп жатыр. Ата-бабамызда болған шығар бірақ мұндай көп болмаған. Мына Тәуке ханның жеті жарғысында бар өзіне-өзі қол салған адамды жеке жерлеген және де жаназасы шықпаған. Дерт қайдан шығады адам екі денеден тұрады: материялық және рухани. Материялық денеміз көзімізге көрінетін мына денеміз, ол ауырады емі дәрісі бар жазылады. Енді рухани дене, яғни жанымыз, мұның да ауыруы бар.
Дәрігерлер суицид аурудың бір түрі десе, психологтар бұл жан күйзелісінің көрінісі дейді.Психологтар жан дертін емдеу қиын
Суицидентпен жұмыстағы маңызды сәтке оның психологиялық жайсыздығының негізін бірге анықтау жатады.Егер психологиялық жайсыздықтың негізі біріге отырып анықталса,онымен байланысты мінез-құлықтың себептері мен эмоциясы анықталса,онда келесі - проблеманы шешуге қажетті құралдарды бағдарлау деп аталатын кезеңге көшу керек.Оның мәні суициденттің осыған ұқсас жағдайларды қалай шешкенін анықтау,және оның осы туындаған проблеманы онымен бірге шешудегі басқа ойларының қандай екенін білу.Суицидент -- жасөспіріммен жұмыс кезінде бұл жаста әлі де болса өз өмірінің құндылығы жөнінде түсініктің қалыптаспағанын ескеру керек.
Осындай күрделі,арнаулы білім мен іскерлікті қажет ететін жастар суициді сияқты проблемамен суициденттермен жұмыс істеуге мамандандырылған психологтар,психотерапевттер,әлеуме ттік педагогтар,әлеуметтік қызметкерлер айналысуы керек.
Соңғы жылдары бұл проблеманы шешу үшін мамандар жасөспірімдердің,бозбалалар мен бойжеткендердің көпшілігін қамтитын және кешенді сипаттағы превентивті,алдын алу шараларын қолдануға аса көп назар аударып отыр.Өзін өзі өлтірудің жолын кесу үшін жасалған осындай жаңа тәсіл ,өзін өзі өлтіру жасөспірім мен бозбалалық шақтағы өлім ішінде үшінші орын алатын,АҚШ-та дамып келе жатыр.Мұнда негізінен орта мектеп оқушылары мен олардың ата аналарына арналған оқу жоспарлары мен оқыту бағдарламалары жасалған.Бұл бағдарламалар өзін өзі өлтіру статистикасымен,суицидальды ниеттердің белгілерімен,ауданның кризистік қызметтерінің мекен жайлары мен телефондарын көрсете отырып,таныстыру қарастырылған және мұнда көмек сұрап келген досы немесе мүшесін тыңдай білуге үйретеді.
Жақында Американдық психологиялық ассоцациясы бозбалалардың өзін өзі өлтіруін алдын алуға арналған көп аспектілі бағдарлама жасады,онда жұмыстың мынадай бағыттары көрсетілген:
медико психологиялық орталықтар мен басқа да кризистік қызметтердің педагогтары мен қызметкерлерін арнайы оқыту
сәйкес заңдылықтарды қолдана отырып,атыс қаруларына қол жеткізуді шектеу
өзін өзі өлтіру тақырптарын сөз ететін көпшілік ақпарат құралдарының өкілдерімен,осы тақырыпты салмақты және сыпайы жеткізу бағытында тәрбиелеу білім беру жұмысын жүргізу
суицидальды қауіпті топқа жататын жастарды анықтау және терапевтік жұмыс жүргізу
Мұндай превентивті тәсілді қолдану өзін өзі өлтірудің әлемдік статистикасының негізіне сүйеніп жасалып отыр.Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының критерилері бойынша 100 мың адамға шаққандағы 20-дан астам суицид деңгейі жоғары болып есептеледі.Қазақстанда бұл көрсеткіш аса жоғары.
Суицидальды мінез-құлық белгілерін ертерек анықтау үшін мыналар маңызды
Ауырған ауруларын немесе миынан алған жарақатын есепке алу
Қосымша стресс фактор ретінде отбасындағы күрделі қатынастардыңбала психикасына әсерін
Тым ашуланшылықтың,тым әсершілдіктің,ұяңдықтың пайда болуының,өз кемтарлығының сезінуінің,өз кемшіліктеріне қатысының,өз табыстары мен абыройын төмендетуіне себептеріне талдау жасау.
Баланың суицидальдық әрекеттерге әлеуметтік-психологиялық қатысын анықтау мақсатында ақырындап,мынадай өмірдің мәні мен өлім туралы сұрақтарға жауап алған дұрыс өз еркімен өлімді таңдап алған адамдарды түсінуге болады, өмірдің мәні кейде түсініксіз,оны жоғалтып алуға да болады, мен өмірден өз еріктерімен кеткісі келген адамдарды сынамаймын, қарапайым өмірде адамның өз еркімен өмірден кетуі ақталуы керек, адамды жақындары мен туыстары сатып кетсе,олардың әрі қарай өмір сүргісі келмегенін түсінемін .
Жасөспірімдерге тән суицидальды мінез-құлыққа тән проблемалардың бірінші орнында олардың ата-аналармен арасындағы қарым-қатынас болса, екінші орында оқу орындарына қатысты қиындықтар, ал үшінші орында достарымен байланысты , әсіресе қарама қарсы жыныстағы құрдастарына қатысты проблемалар жатады.
Өзін-өзі өлтірудің алдын алу ісінде анонимдік телефонның қызметі сенім телефонынегізгі буын болып табылады.Бұл телефон қызметінің мақсаты дағдарыс жағдайында тұрған, өзін өзі өлтіруді ойлап тұрған жас адамға арнайы даярланған, оны досындай мұқият тыңдайтын, абоненттің дағдарыс жағдайын бастан өткеруге көмектесе алатын әлеуметтік қызметтің қызметкерімен телефон арқылы қарым қатынасқа түсіруге ұмтылу.Мұндай қызметкердің қағидалардың арасында ерекше орында сенімділік, абсолюттік құпиялық, анонимділік, кез келген қысым көрсетуге тыйым салу айыптамау , сынамау, тіпті таңқалмау,керісінше абонентке дұрыс шешім қабылдауға көмектесу жатады. Жастар сенім телефонының барлығы туралы ештеңе айтылмайды, тек қайғыда, үмітсіздікке және депрессияда көмек көрсетілгеніғана хабарланады.
Социологиялық зерттеулер барысында заңды тыңдайтын азаматтардың құқықтық мінез құлығының себептері мен мақсаттарын, сондай-ақ заңгерлер құқық бұзушы деп танитын тұлғалардың құқықтық сана сезімінің деңгейі зерттеледі, социологтар құқық бұзушыны девиантты(ауытқыған) не делинквентті(қылмыстық) мінез-құлығы бар тұлға деп таниды.
Девиантты мінез құлықтың мәнің түсінудің басты шарты ретінде норма ұғымы енгізіледі. Әлеуметтік норма-нақты қоғамда тарихи қалыптасқан жеке адамның, әлеуметтік топтың не ұйымдардың рұқсат етілен мінез-құлық шаралары. Әлеуметтік нормалардың негізі құқықтық заңдарда, мораль мен этикетте жатыр.
Көптеген жағдайларда ауытқыған мінез-құлық әлеуметттік санкцияға жатқызылады. Тәртіп бұзуға, адамдар арасынадағы қатынасқа(өтірік, дөрекілік) байланысты түзетулер девиацияның әлсіз және кездейсоқ формаларын қоғамдық пікір тіркейді және қатысушыларлың өз арасында жағдайға байланысты түзетулер енгізіледі. Девиацияның тұрақты формаларын жазалау әдістері мен құралдары ауытқулардың қауіптілік деңгейіне байланысты анықталады. Мұнда евиация дегеніміз кең мағынадағы әлеуметтік құбылыс екендігі ескеріледі(қоғамдық орын мен отбасындағы дөрекіліктен бастап, адам өлтіруге дейінгі) Сондықтан мінез құлықты кең және шағын мағынада алып қарастырады.
Тар мағынада алғандағы
девиантты мінез-құлық қылмыстық жазалауға жатпайтын,яғни құқық бұзушылық болып есептелмейтіе ауытқулар ретінде түсініледі.
Кең мағынада алғанда девиантты мінез-құлық құлыққа қарсы барлық формалар ретінде түсініледі. Осылайша, адамның өзін-өзі өлтіру-девиация, ал біреуді өлтіру қылмыс болып есептеледі. Құқыққа қарсы әрекеттердің жиынтығы немесе қылмыстар делинквентті мінез құлық деген атқа ие болады. Бұл екі мән де социологияда да, құқық социологиясында да қолданылады. Маңызды қылмыстардың барлығы саналы түрде жасалған-жасалмағанына қарамастан, құқыққа қарсы әрекет санатына жататын болса, делинквентті мінез-құлыққа жатады. Мұндай мінез құлыққа ұрлық, алаяқтық, тонау,пара, құжаттарды қолдан жасау, өндірістік шпионаж жатады.
Заңды социологияда халықтың мінез-құлыққа жақын санатын, яғни қатерлі тобы бөліп көрсете алады. Оларға, мысалы қаңғыбастар, маргиналды топтасулар жатады.
Потология-әлеуметтік ауытқулардың келеңсіз формалары болып саналады, оған: қылмыс, маскүнемдік,нашақорлық, жезөкшелік жатады. Бұл формалар дисфункционалды, оларға қоғамға бүтіндей және нақты жеке тұлғаға зиян әкеледі.
Құқық бұзу мен оның неғұрлым ауыр формасы-қылмыс өзінің әркелкілігімен, сондай-ақ қоғамдағы келеңсіз көрінісімен тіпті қауіптілімен ерекшеленеді. Бұл құбылыстарға социологиялық тұрғыда қарау дегеніміз олардың табиғатын,себебің және қайта өндіру мен қызмет ету механизмін, тарихи шарттасқан қоғамдық құбылыстармен байланысын, сондай-ақ оларды жеңу жодарын айқындау
Девиантты мінез-құлықтың себебі, негізгі көзі неде? Бұл сұраққа әр қаладағы ғалымдар, соның ішінде социологтар мен заңгерлер басын қатырды.
Кеңестік тұжырымдамада таптық тамырдың мәнін ашуға басты назар аударылды: таптық қоғамда қылмыс қоғамдық қатынастардың өз құрылысынан туындап жатты. Таптық себептерге ерекше мән беру социализмде қылмыс жасауға арнайы себептер жоқ деген тұжырым жасауға итермеледі.
Идеологияның жалаң қағидаларын жеңе отырып, біздің ғалымдар аймақтық, жастық, кәсіптік, әлеуметтік-таптық т.б сияқты әр түрлі заңдылықтарды ашып берді. Бүгінде мәселені зерттеушілердің көпшілігі әлеуметтік бастама кез-келген саналы мінез-құлыққа басым болатынына,оның жеке тұлға құрылымындағы биологиялық элементтермен терең өріліп жатқанына келіседі.
Әлеуметтік терең қайшылықтар қылмыс, нашақорлық, маскүнемдік, жезөкшелік сияқты келеңсіз құбылыстарға әкелмеуі мүмкін емес. Мысалы, қылмыстың сондай әлеуметтік факторына кедейшілік жатады.БҰҰ-ың эксперттерінің 1998 жылғы есебіне қарағанда, планетада
миллиардтан астам өте кедейшілікте,1,3 миллиард адам суға жарымай, 1 миллиард адам тұрғын үйсіз,880 миллион адам тиісті медициналық көмек ала алмай, сонша адам сауатсыз өмір сүріп жатыр. Африка мен Оңтүстік Азияның көптеген елдері кедейшіліктен шыға алмай отыр. Тұтынудағы
айырмашылық та өсіп келеді:ең бай деген елдерде тұратын халықтың 20 проценті ең кедей деген елдегі 20 процент халықпен салыстырғанда 16 есе көп. Мысалы, Индияда халықтың 19 проценті жұмыссыз.
ТМД елдерінде қылмысқа нарықтық қатынастарға өтуі және бәсекелестік, инфляция, жұмыссыздық сияқты феномендердің көрінісі әсер етеді. Статистика 1996 жылдың аяғына қарай Қазақстандағы ресми тіркелген еңбекте жарамды халықтың деңгейін-4,2 процент деп белгілейді, бірақ ресми емес мәліметтер еңбекке жарамды халықтың 10 процентін құрады.
Қылмыс жасаған он адамның жетеуі-жұмыссыздар.
Қазақстан нашамен жабдықтанушы елге айналды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz