Бейнелеу өнерінен дәрістер жинағы
№ 1. Лекция сабағының тақырыбы: Бейнелеу өнеріне теориялық кіріспе. Адам мәдениетінде өнердің мәні мен мағынасы
№ 2. Лекция сабағының тақырыбы: Ежелгі кезеңдегі палеолит, мезолит және неолит өнері
№ 3. Лекция сабағының тақырыбы: Еуразия көшпенділерінің өнері. Аң стилі.
№ 4. Лекция сабағының тақырыбы: Ежелгі Египет өнері
№ 5. Лекция сабағының тақырыбы: Ежелгі Қосөзен өңірінде қалыптасқан өнер
№ 6. Лекция сабағының тақырыбы: Ежелгі Грекия өнері
№ 7. Лекция сабағының тақырыбы: Ежелгі Рим өнері
№ 8 Лекция сабағының тақырыбы: Орта ғасырдағы Батыс Европа өнері
№ 9. Лекция сабағының тақырыбы: Алғашқы қайта өрлеу дәуіріндегі Батыс Европа өнері
№ 10. Лекция сабағының тақырыбы: Жоғары қайта өрлеу дәуіріндегі өнер
№11. Лекция сабағының тақырыбы: XVII ғасырдағы Италия, Испания өнері
№12. Лекция сабағының тақырыбы: XVII ғасырдағы Голландия өнері
№14 Лекция сабағының тақырыбы: Қазақстандағы реалистік бейнелеу өнерінің қалыптасуы.
№15 Лекция сабағының тақырыбы: Қазақстанда кәсіптік бейнелеу өнерінің қалыптасуы барысында ұлттық тақырып ізденістері
№ 16 Лекция сабағының тақырыбы: Қазақ көркем шығармашылығы кәсіби түрлерінің қалыптасуы
№ 2. Лекция сабағының тақырыбы: Ежелгі кезеңдегі палеолит, мезолит және неолит өнері
№ 3. Лекция сабағының тақырыбы: Еуразия көшпенділерінің өнері. Аң стилі.
№ 4. Лекция сабағының тақырыбы: Ежелгі Египет өнері
№ 5. Лекция сабағының тақырыбы: Ежелгі Қосөзен өңірінде қалыптасқан өнер
№ 6. Лекция сабағының тақырыбы: Ежелгі Грекия өнері
№ 7. Лекция сабағының тақырыбы: Ежелгі Рим өнері
№ 8 Лекция сабағының тақырыбы: Орта ғасырдағы Батыс Европа өнері
№ 9. Лекция сабағының тақырыбы: Алғашқы қайта өрлеу дәуіріндегі Батыс Европа өнері
№ 10. Лекция сабағының тақырыбы: Жоғары қайта өрлеу дәуіріндегі өнер
№11. Лекция сабағының тақырыбы: XVII ғасырдағы Италия, Испания өнері
№12. Лекция сабағының тақырыбы: XVII ғасырдағы Голландия өнері
№14 Лекция сабағының тақырыбы: Қазақстандағы реалистік бейнелеу өнерінің қалыптасуы.
№15 Лекция сабағының тақырыбы: Қазақстанда кәсіптік бейнелеу өнерінің қалыптасуы барысында ұлттық тақырып ізденістері
№ 16 Лекция сабағының тақырыбы: Қазақ көркем шығармашылығы кәсіби түрлерінің қалыптасуы
Өнер тарихы мен теориясы пәнінің негізгі міндеті бейнелеу өнерінің кеңістік пен уақыт аралығындағы көркемдік ырғағындағы форма мен образдың көріну сипатын ашу. Кеңістік – біз үшін геобиологиялық, әлеуметтік, рухани және мәдени орта. Уақыт –тарихи кезең. Өнер-рухани-мәдени сананың, эстетикалық көзқарастың, философиялық танымның шығу көзі жәнe көрініс обьектісі. Сондықтан, оның құндылықтарының бағалануы, оған айтылатын сыни көзқарасқа, әлеуметтік сұраныс талап-тілектерге, қоғамдық не жеке даралық позицияға байланысты айқындалады. Онымен қоғамның рухани-мәдени жетістіктері де байланысты. Ол суретшінің көркемдік іс-әрекетіне де тікелей әсерін тигізеді. Сонда көркемөнер ізденіс тәжірибелері мен көркем образды түйсіну мүмкіндіктеріне рухани, мәдени, тарихи, табиғи, психологиялық және әлеуметтік алғышарттар рухани тұғыр қызметін атқарады. Сонымен бірге бейнелеу өнері-индивидуальді өнер. Образды сомдау және оны қабылдау барысында суреткердің немесе көрерменнің рухани-мәдени болмысы, көркем-эстетикалық, философиялық көзқарасы, мәдени деңгейі, табиғи дарыны жетекші орынға шығады.
Өнер тарихы дегеніміз адамзат тарихы. Адамзат ес жиғаннан бері өнермен бірге жасасып келеді. Өнер адамның дүниеге, болмысқа деген наным-сенімдерін дамытушы, саналылық пен білімділікке жетелеген қозғаушы күші және әсемдік пен сезімдердің қайнар көзі болды. Сондықтан да өнер адамның әлеуметтік дамуындағы бірден бір негізгі белгі болып табылады. Өнер адамды тұрпайы дөрекіліктен сезімталдыққа, сүйіспеншілікке баулып оны жоғары парасаттылық биігіне көтереді. Еңбектену мен іздену арқылы адам өнерді тудырса, өнер адамды жан-жақтылыққа, әсемдік әлемін танып білуге тәрбиеледі. Өнер арқылы адам сұлулық пен дөрекіліктің ара жігін айыра білді, осыдан барып адамда эстетикалық талғам қалыптасты. Адам өнерді тудырса, өнер адамды әсемдікке, салиқалы ойлылыққа, мәдениетке жетеледі.
Өнер тарихы дегеніміз адамзат тарихы. Адамзат ес жиғаннан бері өнермен бірге жасасып келеді. Өнер адамның дүниеге, болмысқа деген наным-сенімдерін дамытушы, саналылық пен білімділікке жетелеген қозғаушы күші және әсемдік пен сезімдердің қайнар көзі болды. Сондықтан да өнер адамның әлеуметтік дамуындағы бірден бір негізгі белгі болып табылады. Өнер адамды тұрпайы дөрекіліктен сезімталдыққа, сүйіспеншілікке баулып оны жоғары парасаттылық биігіне көтереді. Еңбектену мен іздену арқылы адам өнерді тудырса, өнер адамды жан-жақтылыққа, әсемдік әлемін танып білуге тәрбиеледі. Өнер арқылы адам сұлулық пен дөрекіліктің ара жігін айыра білді, осыдан барып адамда эстетикалық талғам қалыптасты. Адам өнерді тудырса, өнер адамды әсемдікке, салиқалы ойлылыққа, мәдениетке жетеледі.
Негізгі
1. Малая история искусства. 10 томов. –М., 1970-1980 гг.
2. Ванслов В.В. История искусств. –М., 2003.
3. Дмитриева Н.А. Краткая история искусства. –М., 2005.
4. История искусств стран Западной Европы от Возрождения до начала 20 века. –М., 1980.
5. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Древний Отрар. Алматы, 1972 ж.
6. Акышев К.А. Древнее золото Казахстана. Алматы: Жалын, 1983 ж.
7. Агапов П., Кадырбаев М. Сакровищи древнего Казахстана. Алматы: Жалын, 1979 ж.
8. Акишев К.А. Искусство и морфология саков. Алматы: Жалын, 1984ж.
9. Акишев К.А., Курган Иссык, М.: Искусство, 1978ж.
10. Белицкий М. Забытый мир шумера. -М., Наука, 1980 г.
11. Дмитриева Н.А., Виноградова Н.А. Искусство Древнего мира. М. Детская литература, 1989
12. Ильина Т.В. История искусств. -М., Высшая школа, 1983
13. Искусство Индии, Китая, Японии и арабского Востока. В кн. очерки истории искусства. Под редакцией Поспелова Г.Г. М. Советский художник, 1987
14. Лихачева В.Д. Искусство Византии 4-15 вв. -Л., Искусство, 1981
15. Лосева Н.М., Сидорова Н.А. Искусство Эртрурии и Древней Италии. Очерки. М. Искусство. 1988
16. Всеобщая история искусства. Под редакцией М.В.Алпатова в 10 томах, -М., -Л., 1949-1965гг.
17. Сокольникова Н.М. Суретшілік терминдердің қысқаша сөздігі,-Калуга. «Титул» баспасы 2001 ж.
18. Дмитриевна Н. «Өнердің қысқаша тарихы» М. «Аст-Пресс», «Галарт», 2000 жыл.
19. «Көркем өнер галерея» журналы, DEAGOSTINI, 2005-2006 ж.
20. Алпатов М.В. Художественные проблемы Итальянского Возрождения. М. Искусство, 1986
21. Ералин Қ., Бейсенбеков Ж., Матеева М. «Бейнелеу өнерінің қысқаша тарихы» Оқу құралы. Түркістан: Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ, 2009, -123 бет
Қосымша
22. Ванслов В.В. Что такое искусство. -М., Изобразительное искусство, 1988. 328 ст
23. Даниэль С.М. Искусство видеть: О творческих способностях восприятия, о языке линий и красок и о воспитании зрителя. -Л., Искусство. 1990 г.
24. Ле Гоф Жак. Цивилизация средневекового Запада. -М., Прогресс Академия, 1992.
25. Ротенберг Е.И. Искусство Италии 16 века. Исторические предпосылки и основные тенденции. -М., Советский художник. 1989.
26. Тайлор Э.Б. Первобытная культура. Пер. с англ. -М., Политиздат, 1989.
27. Якобсон А.Л. Закономерности в развитии средневековой архитектуры. -Л., Наука, 1985.
28. Даниэль С.М. Картина классической эпохи: Проблемы композиции западноевропейской живописи 17 века. -М., Искусство, 1986.
1. Малая история искусства. 10 томов. –М., 1970-1980 гг.
2. Ванслов В.В. История искусств. –М., 2003.
3. Дмитриева Н.А. Краткая история искусства. –М., 2005.
4. История искусств стран Западной Европы от Возрождения до начала 20 века. –М., 1980.
5. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Древний Отрар. Алматы, 1972 ж.
6. Акышев К.А. Древнее золото Казахстана. Алматы: Жалын, 1983 ж.
7. Агапов П., Кадырбаев М. Сакровищи древнего Казахстана. Алматы: Жалын, 1979 ж.
8. Акишев К.А. Искусство и морфология саков. Алматы: Жалын, 1984ж.
9. Акишев К.А., Курган Иссык, М.: Искусство, 1978ж.
10. Белицкий М. Забытый мир шумера. -М., Наука, 1980 г.
11. Дмитриева Н.А., Виноградова Н.А. Искусство Древнего мира. М. Детская литература, 1989
12. Ильина Т.В. История искусств. -М., Высшая школа, 1983
13. Искусство Индии, Китая, Японии и арабского Востока. В кн. очерки истории искусства. Под редакцией Поспелова Г.Г. М. Советский художник, 1987
14. Лихачева В.Д. Искусство Византии 4-15 вв. -Л., Искусство, 1981
15. Лосева Н.М., Сидорова Н.А. Искусство Эртрурии и Древней Италии. Очерки. М. Искусство. 1988
16. Всеобщая история искусства. Под редакцией М.В.Алпатова в 10 томах, -М., -Л., 1949-1965гг.
17. Сокольникова Н.М. Суретшілік терминдердің қысқаша сөздігі,-Калуга. «Титул» баспасы 2001 ж.
18. Дмитриевна Н. «Өнердің қысқаша тарихы» М. «Аст-Пресс», «Галарт», 2000 жыл.
19. «Көркем өнер галерея» журналы, DEAGOSTINI, 2005-2006 ж.
20. Алпатов М.В. Художественные проблемы Итальянского Возрождения. М. Искусство, 1986
21. Ералин Қ., Бейсенбеков Ж., Матеева М. «Бейнелеу өнерінің қысқаша тарихы» Оқу құралы. Түркістан: Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ, 2009, -123 бет
Қосымша
22. Ванслов В.В. Что такое искусство. -М., Изобразительное искусство, 1988. 328 ст
23. Даниэль С.М. Искусство видеть: О творческих способностях восприятия, о языке линий и красок и о воспитании зрителя. -Л., Искусство. 1990 г.
24. Ле Гоф Жак. Цивилизация средневекового Запада. -М., Прогресс Академия, 1992.
25. Ротенберг Е.И. Искусство Италии 16 века. Исторические предпосылки и основные тенденции. -М., Советский художник. 1989.
26. Тайлор Э.Б. Первобытная культура. Пер. с англ. -М., Политиздат, 1989.
27. Якобсон А.Л. Закономерности в развитии средневековой архитектуры. -Л., Наука, 1985.
28. Даниэль С.М. Картина классической эпохи: Проблемы композиции западноевропейской живописи 17 века. -М., Искусство, 1986.
№ 1. Лекция сабағының тақырыбы: Бейнелеу өнеріне теориялық
кіріспе. Адам мәдениетінде өнердің мәні мен мағынасы
Жоспары: 1. Бейнелеу өнеріне теориялық кіріспе
2. Бейнелеу өнері түрлерінің әр алуан
ұғымдардың мән-мағынасы
Мақсаты: Студенттерге бейнелеу өнері рухани-мәдени сананың,
эстетикалық көзқарастың, философиялық танымның шығу көзі жәнe көрініс
обьектісі екендігі жайлы түсінік беру.
Мәтіні (қысқаша):
Өнер тарихы мен теориясы пәнінің негізгі міндеті бейнелеу өнерінің
кеңістік пен уақыт аралығындағы көркемдік ырғағындағы форма мен образдың
көріну сипатын ашу. Кеңістік – біз үшін геобиологиялық, әлеуметтік, рухани
және мәдени орта. Уақыт –тарихи кезең. Өнер-рухани-мәдени сананың,
эстетикалық көзқарастың, философиялық танымның шығу көзі жәнe көрініс
обьектісі. Сондықтан, оның құндылықтарының бағалануы, оған айтылатын сыни
көзқарасқа, әлеуметтік сұраныс талап-тілектерге, қоғамдық не жеке даралық
позицияға байланысты айқындалады. Онымен қоғамның рухани-мәдени
жетістіктері де байланысты. Ол суретшінің көркемдік іс-әрекетіне де тікелей
әсерін тигізеді. Сонда көркемөнер ізденіс тәжірибелері мен көркем образды
түйсіну мүмкіндіктеріне рухани, мәдени, тарихи, табиғи, психологиялық және
әлеуметтік алғышарттар рухани тұғыр қызметін атқарады. Сонымен бірге
бейнелеу өнері-индивидуальді өнер. Образды сомдау және оны қабылдау
барысында суреткердің немесе көрерменнің рухани-мәдени болмысы, көркем-
эстетикалық, философиялық көзқарасы, мәдени деңгейі, табиғи дарыны жетекші
орынға шығады.
Өнер тарихы дегеніміз адамзат тарихы. Адамзат ес жиғаннан бері
өнермен бірге жасасып келеді. Өнер адамның дүниеге, болмысқа деген наным-
сенімдерін дамытушы, саналылық пен білімділікке жетелеген қозғаушы күші
және әсемдік пен сезімдердің қайнар көзі болды. Сондықтан да өнер адамның
әлеуметтік дамуындағы бірден бір негізгі белгі болып табылады. Өнер адамды
тұрпайы дөрекіліктен сезімталдыққа, сүйіспеншілікке баулып оны жоғары
парасаттылық биігіне көтереді. Еңбектену мен іздену арқылы адам өнерді
тудырса, өнер адамды жан-жақтылыққа, әсемдік әлемін танып білуге
тәрбиеледі. Өнер арқылы адам сұлулық пен дөрекіліктің ара жігін айыра
білді, осыдан барып адамда эстетикалық талғам қалыптасты. Адам өнерді
тудырса, өнер адамды әсемдікке, салиқалы ойлылыққа, мәдениетке жетеледі.
Өнер адам тұлғасына, оның дамуы мен қалыптасуына зор гуманитарлық
қалыптасуына әсер ететін күшке ие. Өнер арқылы адамның адамға,табиғатқа,
қоғамға деген эстетикалық қатынасын тәрбиеленеді, әсемдікке деген сезімі
қоршаған ортамен бірлігін сезінуі туындайды.Өнердің адамға моральдық яғни
адамгершілік құндылықтарды беруде де роль зор. Өнер шығармалары-бұл адам
өмірі мен олардың сезімінің ең толық та нақты тарихы. Оны қайта жазуға,
боямалауға, өзгертуге болмайды. Өнер түрлері өте көп, олардың
арасындағы шекара да икемді және жылжымалы болып келеді.
Әлем картинасы толық көлемде олардың қайсыбір жекелеген түрі
арқылы берілмейді. Сондықтан да суретші оларды механикалық түрде
біріктіре отырып емес, тұлғаға көпжақты эмоционалды әсер етуге
қабілетті өнерді синтездеп, ерекше қосынды жасай отырып, әр түрлі
өнер түрлерінің мәнерлеу құралдарын пайдаланады.
Бейнелеу өнерінің түрлері әр алуан ұғымдардың мән-мағынасын түсіндіреді.
Олар мыналар:
Анималистер деп бірыңғай аңдарды бейнелейтін суретшілерді айтады. Ол
латынның animal (хайуанат) деген сөзінен шыққан.
Витраж- терезеге салынған сурет. Ол француздың vitre (терезе
әйнегі) деген сөзінен шыққан. Витраж өнердің ең көне түрі. Ортағасырларда
салынған соборлардың барлығы дерлік витраждарымен ерекшеленеді.
Графика-сурет салу өнері. Гректің grapho (жазамын, суретке
саламын)деген сөзінен шыққан.
Живопись ең бір ежелгі өнер. Ол көне дәуір мен қайта өрлеу дәуірінде
де, Ежелгі Египет пен Грецияда да өмір сүрген. Живопись станоктік және
монументтік деп екіге бөлінеді. Мольбертке не керілген кенепке салынған
шығармалар станоктік живопись деп аталады. Ал, монументтікживописке
үйлердің ішкі не сыртқы қабырғаларының өзіне салынған шығармалар жатады.
Колорит суреттерде әр алуан боялардың белгілі бір үйлесім табуы.
Колорист суретші әр бояудың жеке өзіне, оның басқа бояулармен үйлесіміне
ерекше мән береді.
Композиция - латынның compositio ойлап шығару, құрастыру деген
сөзінен шыққан. Суретші өз шығармасында айтпақ ойы анық әрі әсерлі болу
үшін, онда бейнеленетін адамдар мен оларды қоршаған нәрселерді белгілі бір
ретпен орналастыруға көп көңіл бөледі.
Миниатюра – ескі қолжазба кітаптардың беттерінде айтылып отырған
оқиғаны бейнелейтін суреттер. Суреттердің көлемі шағын болса да, суретші
ондағы ең бір елеусіз нәрселердің өзін мүлт жібермей, тәптіштеп көрсетеді.
Мозайка – ең ежелгі өнердің бірі. Ол асыл шынының түрлі-түсті
сынықтарынан құрастырылған сурет.
Мүсін-ең ежелгі өнерлердің бірі. Мүсін өнерін скульптура дейді. Ол
латынның sculpere-қашау деген сөзінен шыққан. Әр өнердің төңірегіміздегі
дүниені өзінше бейнелеп, түсіндіретін өз тілі бар. Сурет өнерінің тілі-
бояулар, суретшілер сол арқылы бояу әлемінің сұлулығын ашады. Мүсінші өз
шығармасын тастан, мәрмәрдан қашайды, не саздан жасайды. Ол өз ойын
картинадағыдай тек бір жазықтықта кескіндемей, кеңістікте жан-жағынан
бірдей көрінетіндей қылып, толық мүсіндейді. Суретші сияқты мүсінші де өзі
бейнелеп отырған шығармасының мінез құлқын, ішкі сырын ашуға тырысады.
Натюрморт-француз сөзі, дәл мағынасы өлі табиғат деген ұғымды
білдіреді. Оған тұрмыста күнде кездесіп жүретін заттарды бейнелейтін
картиналар жатады. Натюрморт алғаш рет ХҮІІ ғасырдың басында Голландияда
пайда болды.
Пейзаж - өнері өте әр алуан. Кейбір пейзаждар өмірде бар нақты
өлкелердің көрінісін бейнелесе, енді біреулері суретшінің қиялынан туады.
Адамдар әу бастан табиғат көрінісін салған. Бірақ көпке дейін белгілі бір
оқиға мен адамның тұлға-тұрпатын бейнелегенде керек фон ретінде пайдаланып
келген. Тек ХҮІІ ғасырда ғана бірыңғай табиғат көрінісін бейнелейтін
картиналар туа бастады. Мұндай жанрды голланд суретшілері ойлап тапты.
Бақылау сұрақтары:
1. Адамның рухани және материалдық өмірінде бейнелеу өнерінің алатын орны
2. Бейнелеу өнерінің түрлері мен жанрлары
3. Бейнелеу өнерінің эмоциялы – мазмұндық мәнініњ көркемдік тілін
құрушы бейнелеуші және айқындаушы құрал-тәсілдері
4. Анималистер бірыңғай аңдарды бейнелейтін суретшілер
5. Витраж- терезеге салынған сурет.
6. Графика-сурет салу өнері.
7. Живопись ең бір ежелгі өнер
8. Композиция - латынның compositio ойлап шығару, құрастыру деген
сөзінен шыққан.
9. Миниатюра – ескі қолжазба кітаптардың беттерінде айтылып отырған
оқиғаны бейнелейтін суреттер.
10. Мозайка – ең ежелгі өнердің бірі.
11. Мүсін-ең ежелгі өнерлердің бірі.
12. Натюрморт-француз сөзі, дәл мағынасы өлі табиғат деген ұғымды
білдіреді.
13. Пейзаж табиғат көріністерін бейнелейтін жанр
№ 2. Лекция сабағының тақырыбы: Ежелгі кезеңдегі палеолит, мезолит
және неолит өнері
Жоспары:
1. Ежелгі өнердің бастапқы нышандары
2. Полеолит, мезолит және неолит өнері
Мақсаты: Студенттерге өнердің бастапқы нышандары жайлы, пластикалық
өнердің пайда болуы жөніндегі теориялық түсініктер беру
Мәтіні (қысқаша):
1.Өнердің бастапқы нышандары
Ежелгі дүние – тарих ғылымында адамзат қоғамы дамуының Рим империясы
құлағанға дейінгі (біздің заманымыздың 5 ғасыры) кезеңін сипаттау үшін
қолданылатын термин. Алғашқы адамдар туыстық байланыстар бойынша (ру мен
тайпа) бірлесіп өмір сүрген. Бірте-бірте рулар мен тайпалар арасындағы
өзара соғыстар нәтижесінде қоғам мүшелері арасынан ақсүйектер мен құлдар
келіп шықты.
Біздің заманымыздан бұрынғы 4 – 3-мыңжылдықта Тигр мен Евфрат өзендері
аралығында шумер мәдениеті пайда болды. Шумерлердің Орталық Азиядан бұл
өлкеге қалай, қашан көшіп келгені ғылымда әлі анықталған жоқ. Кейіннен
Месопотамияда шумерлердің орнына Вавилон мемлекеті (оңтүстікте) мен Ассирия
мемлекеті (солтүстікте) құрылды. Шумерлермен қатар Ніл өзені жағалауында
ежелгі Мысыр мемлекеті (шамамен біздің заманымыздан бұрынғы 3000 жыл)
дүниеге келді. Б.з.б. 2000 ж. Қытайда да алғашқы мемлекет құрылып, Ся
әулеті билік құрды. Шамамен осы мезгілде Крит мәдениеті мен Хетт патшалығы
өмір сүрді. Тайпалардың шығыстан батыс пен оңтүстікке жаппай қоныс аударуы
нәтижесінде Кіші Азия, Сирия, Палестина, Мысыр халықтары толығымен жаңарып,
адамзат тарихында темір дәуірі басталды.
Таяу Шығыста шығу тегі белгісіз теңіз халықтары пайда болып, Жерорта
теңізі жағалауларына өз бақылауын орнатты. Біздің заманымыздан бұрынғы 2500
ж. шамасында Инд өзені бойында үнді мәдениетінің негізі қаланды. Көп ұзамай
Үндістанға Орталық Азиядан арий тайпалары басып кіріп, шамамен біздің
заманымыздан бұрынғы 1500 ж. бүкіл Солтүстік Үндістанды басып алды. Біздің
заманымыздан бұрынғы 6 ғасырда Инд өзенінен Қара және Каспий теңіздеріне,
сондай-ақ, Мысыр мен Грекияға дейін созылып жатқан парсы патшалығы (Ахемен
әулеті мемлекеті) құрылды. Біздің заманымыздан бұрынғы 336 – 321 ж. онан да
алып Александр Македонский империясы құрылып, грек-македон және шығыс
мәдениеттері араласа бастады. Шамамен осы кезеңде Орталық Азияны мекендеген
ғұн тайпалары бірлесіп алып мемлекет құрды. Олар шығыста Қытайды Ұлы қытай
қорғанын тұрғызуға мәжбүр етті.
Біздің заманымыздан бұрынғы 6 ғасырда Рим күшейіп, Италиядағы латын
мемлекеттерін өзіне бағындыра бастады. Императорлар Цезарь мен Августин
тұсында Рим Жерорта теңізі жағалауларына толық өз үстемдігін орнатқан
әлемдік державаға айналды. Біздің заманымыздың 3 ғасырынан бастап империя
әлсіреп, 395 ж. Батыс және Шығыс Рим империяларына бөлінді. 3 ғасырдан
бастап Орталық Азияны мекендеген көшпелі ғұн тайпалары жаппай батысқа
жылжып, Балтық және Қара теңіздердің аралығын мекендеген герман тайпаларын
әрі қарай ығыстырды. Ғұндардан ығысқан германдықтар Батыс және Шығыс Рим
империяларына басып кірді. Кейбір герман тайпаларымен одақтасқан ғұн
тайпалары да Аттиланың (Еділдің) басшылығымен Батыс Рим империясына басып
кіріп, 452 ж. Рим қаласын қоршауға алды, бірақ төлем алғаннан кейін қаланы
қиратпай, кері шегініп кетті. Көп ұзамай Батыс Рим империясы біржолата
(476) жойылды. Осы империяның жойылуымен ежелгі дәуір тарихы да аяқталды.
Бізге белгісіздеу, бұлыңғырлау көрінетін мұнан ондаған мың жыл бұрын
да өнердің бастапқы белгілері байқала бастаған. Адамның арғы тегі болып
табылатын неондертальдарда сезімдік түйсік пен ойлау қабілетінің қылаң
беруі, оларды өмірге қажетті қарабайыр алғашқы еңбек құралдарын жасауға,
түйсікпен еңбек етуге талпындырды. Бірақ олардың ойлау қабілеті мен
сезімдік қасиеттерінің әлі толық жетілмеген кезі еді. Адамның өзін-өзі
тежеу, көпшілік болып ұйымшылдыққа топтасуы әлі қалыптаса қоймаған.
Көбінесе адамдар жалғыз-жарым өмір сүрді. Сондықтан болар, олардың
қолданған құралдары мыңдаған жылдар бойы өзгере қоймады.
Тек кейінірек, өмірге қауіп төндіретін жыртқыш аңдарға қарсы тұру
үшін, күн көрістің қамымен топтасып, қауымдасып өмір сүретін болды. Осыдан
бастап алғашқы қауымдық құрылыс өмірге келді. Адамның сана-сезімі өсіп,
тұжырымды да байыпты әрекеттерге барды. Өнерлі ой туындады. Егер бұрын
адамдар табиғи заттарды еш өңдеусіз пайдаланса, енді оны өздерінің ыңғайына
қарай қажетінше өзгертіп, өңдеп алып отырды. Бұл өнерлікке деген бастаманың
алғашқы нышаны еді. Өйткені қандай зат болмасын, оның табиғи күйін саналы
пайымдау арқылы өзінше өзгерту адамнан белгілі бір салиқалы ой-тұжырымды,
шеберлікті қажет етеді. Ал шеберлік жүрген жерде әрдәйім өнерлі ой
толғанысы пайда болады. Осыдан барып өмірге табиғи қалпындағы емес, адам
қолымен өзгертіліп өңдеуден өткен, бойында өнер нышаны бар зат туындайды.
Көбінесе осындай туындылар өнердің туып қалыптасуына игі ықпалын тигізеді.
Өнерлі ой толғаныстың арқасында адамның еңбекке деген қызығушылығы мен
ынтасы арта түсті, рухани сезім қажеттілігінің байи түсуіне үлкен әсер
етті. Сонымен қоса адамның алғашқы қауымдық құрылыс кезеңінде рухани
игіліктерді тез меңгеріп кетуіне, әлемнің тылсым сырына құштарлана түсуіне,
айнала қоршаған табиғи құбылыстарды зерттеп-зерделей білуіне үлкен септігін
тигізді.
2. Полеолит, мезолит және неолит өнері
Тас дәуірінің алғашқы кезеңі полеолит заманында, адамдар өнердің
алғашқы нышандарын тудырып қана қоймай, оны ары қарай дамытты. Алғашқы
айқұш-ұйқыш ретсіз сызық белгілерден бастап, сан түрлі аңдардың, тіпті
адамдардың нобайына дейін бейнелейтін дәрежеге көтерілді. Палеолит
дәуіріндегі өнердің бір топ үлгісі Испанияның атақты Альтамира үңгірінен
табылды. Үңгірде ертедегі адамдар салған көптеген аңдардың негізінен
қодастың, жылқының, қабанның әр түрлі қимыл-қозғалыстағы кейіптері
шеберлікпен кескінделген. Адамдар өздерімен күнделікті кездесіп жүрген
жабайы аңдарды жете зерттегені сондай олардың ерекше қасиеттерін, жүріс-
тұрысын өзгеріс үстіндегі қас-қағым сәттік кейпін дөп басып, айнытпай бере
білген. Түрлі-түсті табиғи бояулармен салынған бұл суреттер өзінің
шынайылығымен, аңдардың дене бітімінің пропорциялық дәлділігімен
бейнелеген. Сондай суреттің бірі- Альтамира үңгіріндегі қодастың кескіні.
Мұнда аң бейнесі ширыққан қимыл-қозғалысты, әсем ырғақты сызық
толқындарымен жоғары профессионалдық деңгейде салынған. Палеолит адамдары
осындай шебер суретші бола тұра композициялық құрылымға келгенде қарабайыр,
ретсіз шашырандылыққа ұрынған. Өйткені олардың санасында белгілі бір
заңдылыққа негізделген ережемен бейнелеу, айнала кеңістіктің кескінделген
аңдармен байланысын беру қолданылмаған, бар ниеті тіршіліктегі ең басты
қарсыласы жабайы аңдардың болмыс-бітімін, мінез даралығын тереңірек білу
болатын. Сондықтан да олардың суретін аса бір зейінділікпен шұқшия зерттеп,
кескіндеуді шебер меңгере білген.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезеңіндегі адамдарының өнерін зерттеу
барысында олардың шығармаларынан тек аңдарға баса көңіл бөлу қатты
байқалады, сол себептен де болар тасқа таңбаланған суреттерден адам кескіні
өте сирек кездеседі. Кездескен суреттердің ішінде, әсіресе мүсін кейіптері
көп кездеседі. Сондай мүсіннің бірі Костенки венерасы. Мүсінде ертедегі
адам жалпылама қарабайыр сомдалып, ешқандай дене мүшелерін анық көрсетпей,
абстрактілі түрде бейнеленген. Ал екінші бір мүсін Савиньяно венерасы
мүсіншесінде әйел бейнесі, оның әйелге тән нәзіктеу дене бітімі, қимыл-
қозғалысы әсерлі сомдалуы, Костенки венерасы мүсінінен ерекшеленіп тұр.
Бірақ шыншыл бейнелеуге жақындағанымен, шарттылық нышаны мұнда да сезіледі.
Оны мүсіншенің басы мен аяқ-қолдарының сомдалуынан байқауға болады. Сонымен
қатар палеолит әйел мүсіндерінің сомдау ерекшеліктеріне ойлана, тереңдей
үңілер болсақ олардың белгілі бір діни наным бойынша немесе табыну символы
ретінде жасалған. Сол кезеңдегі мүсіндердің дені- әйел кейіптері, сондықтан
да алғашқы қауымдық құрылыста белді қоғам басқарушысы әйелдер болды деген
негіз бар. Екінші бір негіз- әйел қоғамның басқарушысы ғана емес, сонымен
бірге ошақ басының қамқоршысы, ұрпақ жаюшы ретінде көрініс береді, оны сол
артықшылықтары адам табынарлықтай құдай кейпіне дейін көтерген. Сол
себептен де олардың бет-әлпетін бейнелеуге суретшілердің дәрменсіздік
танытып, батылы бармаған.
Палеолит дәуірінің аяққы кезеңі мен неолит дәуірінде жартас суреттері
кең етек жайды.Бұындары тек жабайы хайуанаттарды ғана бейнелеп келсе, енді
белгілі бір кіші-гірім тақырыптарға құрылған адамдар мен аңның қарым-
қатынасын көрсететін суреттер пайда бола бастады. Суреттер бұрынғыдай
тәптіштелініп, оның табиғи қалпында салынбай, тәсімді түрде бейнелеу өмірге
келді. Бұл әдіс адамға айналадағы күнделікті құбылысты, қоғамдық
қақтығыстарды қарапайым тәсімдік әдіспен тез бейнелеп отыруға құлшындырды.
Жан-жануарлардың, адамның тәсімдік абстракциялы бейнелері адамзатқа
ой салып, оның қиял-ғажайып сана-сезімін өсіріп, жаңадан тың бейнелер
тудыруға, пиктограммалық жазудың (әр түрлі нышандармен (суреттермен)
бейнелеп ойды жеткізу) пайда болуына үлкен әсерін тигізді.
Осындай өнердің пайда болуы арқасында адам ауқымды ойлауға
икемделініп, өмірді саналылықпен тұжырымдауға барынша батыл бет бұрды.
Бұрынғыдай көргенін бұлжытпай көшіре салмай, терең ойлы философиялық
тұрғыда кескіндеу кең құлаш жайды. Соның арқасында өнерлі сана-сезім
философиялық оймен байтылып, түйіні қиын өнер белгі тәсімді немесе ою-
өрнекті бейнелеу пайда болды.
Егер бұрынғы (палеолит дәуірі өнерінде) адамдар қалдырған өнер
белгілерінде олардың айтар ойын бір көргенде тез табатын болсақ, кейінгі
неолит дәуірі өнерінің алдында біраз ойланып-толғануға тура келеді. Осы
кезеңдегі суреттер өзінің тақырыбының сан алуандылығымен адам назарын өзіне
аударады. Жартасқа таңбаланған кейбір суреттерде сол заманның қоғамдық
құрылысын, тайпа аралық алапат соғыстарын тамашалауға, сол арқылы тарих
тереңіне байыпты үңіліп, көз алдыңа елестетуге болады.
Осындай қарапайым да тәсімдік стилизациялы бейнелеу өнерінің
өркендеуіне үлкен серпіліс туғызды. Өнерге деген ойдың ұшталуына септігін
тигізіп, қолдың ырғақты иірім-сызықтарына деген икемділігін тез
қалыптастырды. Тәсімдік суреттерден туындаған ою-өрнек нақышты өнердің
дамуына жол ашты. Түрлі тәсімді суреттер нақты белгіге, одан пиктограммалық
әріптерге айналды. Осы кезеңде өнер үш-төрт салаға бөлініп, өзіндік бет-
бейнесін қалыптастырды. Алғаш рет саз балшықтан қыш кеселер жасалып,
олардың жиектері, қабырғалары түрлі белгілермен (нүкте,сызық,т.б.)
өрнектермен көркемделетін болды. Енді өнер тек қызықтайтын жартастағы сурет
қана емес, адам қажетіне жарайтын заттардың әсемдік әрін беретін
қажеттілікке айналды.
Таяу уақытқа дейін алғашқы қауымдық өнердегі бейнелеу
формаларының эволюциясына қарама-қарсы екі көзқарас болып келді: бірінші
көзқарас бойынша оның бастапқы қайнар бұлағы үңгірлердегі натуралистік
кескіндеме мен мүсін деп есептелінсе, екінші көзқарас бойынша –палеолиттік
өнерде кең орын алған схемалық таңбалар, геометриялық шартты формалар деп
саналды. Палеолиттік үңгірлердің қабырғаларындағы нағыз ежелгі суреттердің
қатарына натуралистік суреттерді де-адам қолының дымқыл саз балшыққа
түсірілген таңбаларын және тағы да сол саз балшыққа қолмен жөн-жосықсыз
сызғылап түсірген айқыш-ұйқыш ирек сызықтарды – макарондар мен
меандрлерге жатқызуға болады, бұл суреттер осы дәуірде салынған. Нағыз
ежелгі мүсіндемелердің бірі-франциядан табылған әйелдің кеуде мүсінінің
фрагменті қарапайым-реалистік стильде жасалып, қысқа-қысқа қатарласқан
штрихтардан тұратын схемалық өрнектермен әшекейленген. Палеолиттік әйел
бейнелерінің бәріне дерлік ортақ форма белгілерін дененің жеке мүшелерін
бет әлпеті мен аяқ табандарының жоқтығы, бұл арада таза стильдік ортақтық
айқын байқалады. Бүкіл палеолиттік мүсін тас пен сүйектен жасала тұрса да,
бұл мәнерге ұқсас мәнерді тек Мексиканың архайкалық саз балшық мүсінінен
ғана кездестіруге болады. Бұдан жиырма бес мың жылдан астам уақыт бұрын
сөнген ошақтағы оттың орнынан, тас, сүйек құралдардың арасынан, адамзат
мәдениетінің тарихында бірінші рет керамикалық бұйымдар табылды, олардың
ішінде палеолиттік венералар стилінде жасалған әйел бейнелері де бар.
Палеолиттік әйел бейнелерінің басым көпшілігінің өзіндік ерекшелігі жоқ,
мұнда нақтылы бір натураны қаз-қалпында бейнелеуде емес, ошақ басының
қамқоршысы, ұрпақ жаюшы ана-әйелдің жиынтық образын жасауда болған.
Палеолиттік аңшылар адамның бет-жүзін барлық детальдарымен шебер бейнелеп
қана қоймай, сонымен бірге оған едәуір даралық сипат та бере білген.
Мысалы; мамонттың сүйегінен ойып жасалған еркек адамның басы: онда сопақтау
келген бет пішін, мұрынның, екі көздің, ауыздың өзіне тән формалары айқын
көрінеді.
Соңғы мұздық дәуірден кейінгі дәуірдің бас кезінде Европаның өсімдік
және жануарлар дүниесінде елеулі өзгерістер болды. Адамдар теңіз жағалауына
жақын жерлерге, өзендер мен көлдердің жағалауларында мекендеді. Палеолит
дәуірінде негізгі назар жануарларға аударылса, мұнда басты тұлға-адам. Егер
палеолиттік дәуірден қалған үңгірлердегі суреттер бір-бірімен байланысы жоқ
жеке пішіндер болса, жартастағы суреттер мезолит аңшыларының өмірінен
алынған әр-түрлі эпизодттарды бейнелейтін, көп пішінді композициялар
басым. Бірақ жалпы алғанда мұнда петроглифтер өте сирек кездеседі. Мұның
себебі: суреттің бұл әдісі шығыс испандық өнердің ширақтық, динамикалық
сипатына сәйкес келмеген. Осы себептен суреттердің мөлшері де біршама
шағын болған. Жанурлардың пішіндері 75 см. Жетеді, ал адамдар одан да
кіші. Оның есесіне композициялардың жалпы аумағы үлкен, пішіндерінің саны
көп. Суреттердің саны мен сапасы жағынан аңшылық көріністері негізгі орын
алады.
Неолит дәуіріндегі және одан көп кейінірек уақыттағы жартас өнерінің
ескерткіштері барлық жерден кездеседі. Неолиттің, қола дәуірінің және
темір дәуірінің бас кезінің схемалық бейнелері Испания мен Португалияның
жартастарына да қашап түсірілген; ондай бейнелер Англия мен Германиядағы
Италия мен Скандинавиядағы бейіттердің тас блоктарын да безендіріп тұр.
Тұтас алғанда неолиттік өнер өмір шындығынан барған сайын алыстап, жаңа
анималистік ұғымдарды бейнелейтін символдарды абстрактілі әлеміне бата
берсе, әйел образын жасауда шынайы формалармен байланыс еш уақытта ақырына
дейін үзілмеген.
Бақылау сұрақтары:
1. Тас дәуірі қанша кезеңге бөлінеді?
2. Тас дәуіріндегі үңгірлер жазбасындағы басты бейнелер кімдер болды?
3. Мезолит жартастағы бейнелерінің палеолит бейнесінен айырмашылығы неде?
4. Тас дәуірінің қай кезеңінде схемалық және шарттық жартас бейнелері
бекітілген?
5. Меголистік ғимараттар тас дәуірінің қай кезеңінде пайда болған?
6. Полеолиттік венералар стилінде жасалған әйел бейнелері
№ 3. Лекция сабағының тақырыбы: Еуразия көшпенділерінің өнері. Аң стилі.
1. Сабақтың жоспары:
1. Ерте темір дәуірінің басталуы
2. Ат әбзелдері және қару жарақтары
3. Аң стилі бейнесі
4. Алтын адам бейнесі
2. Сабақтың мақсаты: Болашақта көркем шығарманы толық мәнді қабылдай
алатын дизайн мамандарын ерте темір дәуірі өнері мен скифтердің аң стилін
қалыптастыру тарихын тереңірек таныстыру
3. Қысқаша теориялық мәлімет: Темір дәуірі - тас пен қола
дәуірлерінен кейінгі үшінші ірі археологиялық кезең. Оның бірінші кезеңін
ерте темір дәуірі деп атап кеткен.
Бастаулары осы металды қолданумен сәйкес келетін адамзат тарихының
маңызды кезеңі осылай аталды. Б. з. б. I-мыңжылдықтың басынан осы заманға
дейінгі кезеңді алсақ, темір адамзаттың заттық мәдениетінің негізі болып
келді. Өндірістік технология саласындағы барлық мәнді ашылымдар аталмыш
металмен байланысты болды.
Ерте темір дәуірі басталысымен, Евразия далаларында ірі тайпалық
бірлестіктер қалыптаса бастайды. Олардың мүдделерінің қақтығысы,
айналасындағы отырықшы-егінші халықтармен қарым-қатынастарының өзіндік
түрлері қоғамның белгілі дәрежеде әскериленуіне әкеп соқты. Тарихи сахнада
гректер мен парсылар, скифтер, сақтар, савроматтар деп атаған тайпалар
пайда болды. Этникалық туыстығының, даму деңгейі мен өмір салтының
ұқсастығының өзара тығыз байланыстылығы нәтижесінде бірұдай, етене жақын
мәдениеттер құрылды. Олар ұшы қиыры жоқ кең даланы игеріп, әртүрлі
патшалықтар бірлестіктер құрып, күшті жауынгер елге айналды. Оларды
батыстағылар скифтер десе, парсылықтар сақтар деп атады. Скиф, сақ тарихын
құрайтын бірнеше тайпалар көне жазба шежірелерде (сарматтар, дайлар,
аландар, массагеттер, үйсіндер және исседондар) осы тайпа бірлестіктері
Қазақстан жерін жайлаған қазақ халқының арғы ата-бабалары болып табылады.
Түрік тектес халықтардың арғы ата-бабаларының географиялық жайлап
жатқан аймағына қарай олардың туысқан бір тайпа бірлестіктерінен тұратынын
тарихтың атасы атанған Геродот та жазып кеткен. Олар әрдайым көрші
патшалықтармен қарым – қатынаста болып, жауласқанмен жағаласып,
жақындасқанмен табысып отырды. Скифтердің әйелдері батыр, қайсарлықтарымен
тарихта өз аттарын қалдырған.
Скиф-сақ заманында тайпалардың материалдық мәдениетінде қару-жарақтың,
ат әбзелдерінің айрықша түрлері пайда болды, скиф-сақ аң стилі деген атау
алған өзіндік өнер кең таралды. Кей ретте ерте темір дәуіріндегі қоғам
тұрғындарының бұл материалдық мәдениетін скифтік үштік (ат әбзелдері,
қару, аң стилі) деп те атайды.
Қазіргі заман ғылымында ерте темір дәуіріндегі далалық тұрғындар
қоғамының ерте мемлекеттік дәрежеде тұрғандығы туралы пікірлер айтылуда
Біздің заманымыздан бұрынғы 1-мыңжылдықта өмір кешкен дала халықтарының
даму дәрежесін пайымдай отырып, сібірлік ғалымдар Дала өркениеті деген
атауды ұсынды.
Әр халықтың ғасырлар бойы жинақтап қалыптастырған мәдениеті мен өнері
сол елдің өзіндік паспорты сияқты.Соған қарап – ақ ол халықтың қаншалықты
дамыған өркениетті ел екенін, тарихын топшылап, көңіл сарайында таразылап
білуге болады.
Көшпенді бабаларымыз кезінде бір шеті Қытай, екінші шеті Солтүстік
мұзды мұхит, бір жағы батыс Европаны басып өтіп, Мысырға дейін көшіп –
қонып, әр дәуірде билік құрып үстемдік еткен. Олардың сол кезеңдерде түрлі
елдің мәдениетіне, өнеріне тигізген әсері ұшан теңі. Бүкіл әлем
халықтарының өнерінде әіресе сәулетінде тайға таңба басқандай көшпенділер
ықпалының табы, стилі, сезіледі.
2. Ат әбзелдерінің жақсы сақталған түрлері Алтай тауының қазіргі
Ресейлік бөлігінде зерттелген Пазырық үйінділерінен көптеп табылған. Олар
осы заманғы жүгендерге ұқсас болған. Жүгеннің кеңсіріктің үстін басатын
қайысы, тамақбауы, ауыздығы болған. Ауыздықтар көбінесе қоладан жасалған.
Кейінгі заманғы ауыздықтардан бұл ауыздықтардың ерекшелігі - олардың екі
жағындағы тізгін байланатын шығыршықтарының тұсында екі сулық болатын.
Ауыздыққа бекіген сулық аттың екі езуінің екі жағында тұрады. Ол қоладан,
сүйектен, темірден өрнектеліп жасалады. Сақ-скифтердің жүгенінде тізгін,
шылбыр болады. Жүген екі қабатталып тігілген қайыстан жасалады. Қайыстардың
қосылған жерлеріне металдан, сүйектен әр түрлі әшекейлер, қапсырмалар,
шытыралар орнатылады. Жүгеннің аттың дәл маңдайына келетін жеріне дөңгелек
әйкел орнатады.
Қазақ жерімен көршілес аймақтарды мекендеген сақтарда ертоқым болған.
Қазіргі ертоқымға қарағанда олардың ерінің айырмашылығы сол, оның ұстынында
ағаш болмайды. Кейбірінде ғана ердің алдыңғы қасы тұсында кішкене ағаш
болатын. Ал ертоқым ішіне шөп, жүн-жұрқа толтырылған тері көпшік сияқты
болатын. Есесіне, тоқым киізден сырылып, неше түрлі ою-өрнектермен
әшекейленген. Ертоқымда бір айыл, өмілдірік, құйысқан болған.
Қару-жарақ
Сақтардың қару-жарағы садақ пен жебе, қанжар, қылыштан тұрды.
Обаларды қазған кезде көп мөлшерде жебе ұштары табылған. Ерте кезеңде
(біздің заманызға дейін VII—VI ғасырларда) Қазақстанның барлық аумағында
жебелердің қола ұштарының екі түрі таралған: төлке пішіндегі және шие
тәріздес. Жебе ұштарының көлемі өзгеріп тұрды. Бұл адырнасы үлкен күшпен
керіліп тартылатын күрделі садақты ойлап табуға байланысты болды, мұндай
садақ жебенің ұшу қашықтығын, қиратқыш күшін ұлғайтты. Сондай-ақ ұшы
кішкентай жебелер анағұрлым қорамсаққа көп сыятын болды.
Сақ қару-жарақтарының құрамына да кіретін қанжарлар қырлы сапты,
жүрекке ұқсас және көбелек тәрізді айқаспалы бір типті қола және темірден
жасалды. Біздің заманызға дейін V-III ғасырларда қанжарлардың пішіндері
жаппай өзгере бастады. Олар қарапайым қылыш қанжардан сабының ұзындығымен
ерекшеленді. Қару-жарақтың басқа түрлері бірлі-жарым болды. Мәселен,
шоқпар, айбалта.
3. Сақтар аң стилін Алдыңғы Азия мен Иранға жорық жасаған кезінде
қабылдаған. Бұл өнер б.з.д. 7-6 ғасырда қалыптасқан. Аң стилі дегеніміз
түрлі жануарлардың бейнелерін ыдыс-аяққа, киімге, тұрмыс заттарына, қару-
жараққа әшекей ретінде салған. Көшпенділер мәдениеті мен өнеріні өзінің
жаулары мен жақтастарын таңдандырып, құндылығымен жарты әлемге мәшхүр
болды. Сақ – скифтер қолынан туындаған өнер ықпалы ежелгі шығысқа да,
батысқа да үлкен әсер етті.
Аттылы сақ бейнесі Алтын
адам
Әсіресе аң бейнелі әдіспен әсемделіп соғылған нәзік те нақышты
дүниелері басқа елдердің құрметпен қарауына мойын ұсындырды, ертедегі
эллиндік және қытай шеберлері көшпенділер өнеріне тәнті болып, оны өз
бойларына сіруге тырысты.
Көшпенділер өнерінде алтыннан түйін түю, қола құйма әдістері ең
жоғарғы жетістікке жетті. Оған археологиялық қазбалардан табылып жатқан
асыл заттар куә. Соның бірі – Украин археологтары тапқан скиф қорғанының әр
түрлі алтын әшекей заттары ішіндегі ең бір құндысы – Пектораль алқа.
Пектараль өте нақышты, нәзік соғылған әшекей бейнелер скифтердің ғарыштық
ой жүйесінің тақырыбынан құрылған. Алтын әшекейдің төменгі бөлігінде о
дүниені, өлім табиғатын, оның қасіретін бедерлеген, ал жоғарғы жағында
адамдар өмірінен сыр шертткен. Екінші бір айта қаларлықтай жағдай дүние -
Қырымдағы Күл – Оба қорғанынан табылған алтын құмыра. Тек алтыннан,
күмістен құтылар, вазалар өру скифтерден басқа елдерде онша таралмаған.
Құмырада скиф жауынгер батырларының бейнесі аса бір ынталылықпен
бедерленіп, өрнектелген. Екі туындысында да жан–жаруарлар мен адамдар
бейнесі аса бір терең білімділікпен нақышталған. Ал, нәсілді скифтік өнер
туындылары Ғажайып ыдыстар ежелгі парсы, Орта Азия, Қазақстан және
Сібірден де көптеп табылуда.
Cақ – скиф мәдениеті қазіргі замандағы мүсіндеу –, ойлылығымен,
әсемдігімен олардан оқшау, алда тұра алады. бедерлеме өнерінің кез –
келгенімен тайталаса алады, тіпті ықшамдап жасалу шеберлігімен
Пектараль алқа
Ерекше, қайталанбас сақ – скиф өнері тек алтыннан ғана жасалынған жоқ,
сонымен қатар қола құйма өнерінің тамаша мектептерін қалыптастырды. Құйма
және тастан қашау тәсілімен тамаша домалақ мүсіндер сомдады, күнделікті
өмірге қажетті ыдыстар, ат әбзелдерін жасап, неше түрлі қазандар құйды.
Көшпенділер даласында қола қазан құю ерекше дамыды. Қазанның құлақтарында,
ернеулерінде неше түрлі жыртқыш аңдардың кішкене мүсіндері қолданылатын, ал
аяқтары скифке тән аңдар бейнесінде безендірілді.
Әлем мәдениетінде қайталанбас, эстетикалық талғамы зор өнер стилін
әкелген сақ – скиф тайпалар бірлестігі басқа елдердің өнерінің шуағы бір
шеті қытайға, екінші шеті ертедегі Иберияға дейін жетті. Сол дәуірде скиф –
сақ тайпалар бірлестіктерінң ішіндегі аландар, савроматтар, сарматтар
ежелгі грек, Римге дейінгі жерді жайлап, тіпті кейде сол өңірге өз
үстемдіктерін жүргізіп те отырған.
Сақтардың құрал-жабдықтары
Сақ – скиф тайпаларының қолтумалары массагет, алан, үйсіндер
арқылы ежелгі Қытай патшалықтарымен қызу қарым қатынаста өмір сүрді.
Қытай шеберлері сомдаған аңдардың (қанатты, қабылан т.б.) жасалу
құю тәсілі скиф өнерін еске түсіреді. Олар көшпенділердің аң бейнелі ағымын
әрі қарай дамытып, таңғажайып өнер туындыларын өмірге әкелді.
Әлемнің жартысына жайылған өркенді өнерімен табындырған скиф –
сақтар уақыт өте әшекей безендіру полихромдық (қоспалы әдіс) өнерімен де
аты шықты.
Б.Э. дейінгі 3 – 2 ғасырларда аң бейнелі ағымға ерекше өң беріп
толықтырылды. Сан қабылған ырғақты бедерлеме айшықтар енді түрлі асыл
тастармен көмкеріліп сән – салтанатты кейіпке енді.
Пазырық қорғанынан табылған кілем
Көшпенділер дүниеге күмбезді сәулет өнерін әкелген. Күмбезді сәулет
демекші, көшіп – қонуға ыңғайлы жиналмалы ағаш сәулет үйін ең алғаш осы
көшпенділер ойлап тапқан. Оның ең жетілген түрі – қазіргі қазақ киіз үйі.
Кезінде біздің ата – бабаларымыз ғұндар, сақ, скифтер осы үймен күнелтіп,
дүниенің түкпір – түкпіріне саяхат жасаған. Бұл туралы атақты тарихшы
Герадот өз еңбектерінде дәйекті жазып кеткен.
Барған жерлерінде билік құрып, орныққан кезде елді еске алып отыру
үшін, қазақ үйге ұқсас күмбезді әсем сарай, ғибадатханалар салдырып
отырған. Көбінесе ішкі – сыртқы құрылысы қазақ үйден аумайтын - ды.
Шаңырақ тәрізді төбесінде жарық түсетін тесік – ойық көптеген елде үлгі
ретінде тарап, сәулет өнерінің ең бір ұлы жетістігіне, стиліне айналды.
Соның бір дәлелі ретінде көшпенділер сәулетіне еліктеп тұрғызылған ежелгі
Римдегі құдай үйі – Пантеон.
4.Жинақталған ақпарат мынадай қорытындыны негіздейді: сақтар өздерінің
өлген патшаларына алтын киімін киіндіріп, кең лақатқа қойған, ал олардың
үстіне зәулім архитектуралык ескерткіш — алып оба тұрғызған. Қоғамның басқа
мүшелерін жерлеу ғұрпы иерархиялық басқыш сатыла- рының төмендеуіне карай
оңайлатылып отырған. Ғұрыптың әлеуметтік жағдайға қарай саралануына ата-
баба аруақтарына, әсіресе патшаларға — күн бейнелі күшті камқоршыларға
табыну үлкен рөл атқарды. Далалық өркениет Күнге, табиғат күштері мен
көсемге, яғни әскери жолбасшыға табынуға негізделген өз идеологиясын
жасады. Осының барлығы "аң стиліндегі" олардың қайталанбас өнерінде көрініс
тапты. Ерте темір дәуірі көшпелілердің идеологиясымен танысу үшін "Есік"
қорғаны бірегей мүмкіндік береді. Сақтардың өз мифологиясы болған, ол
"Алтын адамның" киім композициясында, оны жерлеу жоралғысында көрініс
тапты. Оның басында тымақ тәріздес желкелігі бар, төбесі шошақ, биік бөркі
болған. Бас киіміндегі бейнелер символикалық мәнге ие болды. Жауынгердің
бас киімін айналдыра тігілген "алтын таулар" мен "ағаштар" дүниенің
келбетін көз алдыңа елестетеді. Бас киімнің жоғары жағындағы алтын қойдың
бейнесі Митра Құдайының кеңінен таралған рәмізі. Шаншылған алтын жебелер
күннің сәулесі болып есептеледі." Алтын адамның" өзі Күн Құдайымен
теңестірілді. Бас киімнің беткі жағындағы алтын жебе, ешкі мүйізді, алтын
қанатты пар ат эмблемасы "патшалықтың белгісін" білдіреді. Бұл белгі
К.А.Ақышевтің пікірінше, барлық бейнелерді бір жерге топтастырады: құс —
жоғарғы әлем, аспан; ат — ортаңғы әлем, жер; ешкі — төменгі жақ, жер асты
әлемі; қанатты жебелер — Жердің 4 тарабы. Бұл рәміз көсемнің билігі туралы
және оған бағынышты қоғам құрылымы туралы түсінікті бейнелейді. Сақтарда
жоғары билікті осылайша негіздеу тұжырымдамасы қалыптасты.
Бас киімдегі ағаш басындағы құстардың бейнеленуі, сондай-ақ құс
тәрізді бейнелер өз мәніне ие болды. Құс — аспан мен Күннің жалпы
адамзаттық рәмізі. Құс күллі әлемді барлап, Құдайларға ғарыш шекарасын
қорғауға көмектеседі. Құстар бейнесі жоғары әлем рухына, аспанға ұшумен
байланыстырылады. Бас киімдегі қанаттар "Алтын адамның" абыздық қызметін
көрсетеді. Әскери жасауларда жыртқыштардың яки барыстың, арыстанның,
жолбарыстың, қасқырдың бейнеленуі осы аңдардың жауынгер мен оның қару-
жарағына дем беруші күш деп есептелді. Сондай-ақ жолбарыстың бейнесі отқа
табынушылықпен байланысты болды. Нақ солардың бейнелері мен табыну
бұйымдары алтарь және темекі тартатын бөлмеге хош иісті түтін шығаратын
аспапты қорғайды.
Белгілі бір түс және олардың туғызған әсері дүниені мифологиялық түрде
пайымдаудың маңызды элементі деп табылады. Киімнің қызыл түсі және оның
алтын жасауы - Күннің түстері, күміс түс - Айдікі, көгілдір түс - аспан
түсі деп есептелді. Түс ерекше ақпараттық құндылыққа ие болды. Қызыл және
алтын түспен байланысты эмоциялық сипаттамалар Құдайға және күйдіретін
Күннің буырқанған қуаты мен құдіреттілігін бейнеледі. Осылайша сақтарда Күн
Құдайымен байланыстырылған әскери және діни жолбасшыға табынатын әлеумет
пен кеңістіктің антропоцентрлік үлгісі өмір сүрді.
"Аң стилі" белгілі бір діни наным-сенімге байланысты ұғымды білдірді.
Жыртқыш жануарлар мен құстардың бейнелері қару-жарақтарға немесе атқа
ерекше күш беретін тұмар ретінде қолданылды. Жануарлардың жекелеген
бейнелерінен басқа олардың топтасқан (синкретикалық) бейнелері де
кездеседі. Бұл бейнелер киелі, рәміздік мағына береді. Есік қорғанынан
табылған "Алтын адамның" бас киімі жылқы, құс, таутеке, барыс т.б.
топтасқан бейнесінде алтын қапсырмалармен әшекейленген. Осындай топтасқан
бейнелерді зерттеу темір дәуірі көшпелілерінің идеологиясы мен діни
түсініктері туралы мағлұмат береді.
Бақылау сұрақтары:
1. Сақтардың өмір салты, мифологиясы мен көркем өнері
2. Сақтардың мәдениеті дәуірінде халықтың негізгі кәсібі
3. Сақ дәуірінде адам қоғамның өндіргіш күштері
4. Ерте темір дәуіріндегі скифтік үштік материалдық мәдениеті
5. Сақтардың ат әбзелдері
6. Сақтардың қару-жарақтары
7. Сақтардың алтыннан түйін түю, қола құйма әдістері
8. Сақтардың аң бейнелі стилі
9. "Алтын адамның" киім композициясы
№ 4. Лекция сабағының тақырыбы: Ежелгі Египет өнері
Жоспары: 1. Мысыр мәдениеті
2. Пирамидалар дәуірі
Мақсаты: Студенттерді Мысыр мәдениеті, Пирамидалар дәуірі
Мәтіні (қысқаша): Әлем өнерін сөз еткенде Мысырдың ғажайып өнері
баасқа аймақтардағы мәдени ескерткіштерге қарағанда өзіндік сипатымен,
көнелігімен ерекшеленеді. Мысыр жерінде өнер ошақтары, түрлі кешендер мен
қорымдар жақсы сақталған.
Мысыр мәдениеті мен өнерінің бізге жеткен алғашқы белгілері шамамен
б.з.д. 4 мың жылдықтарда пайда болды. Алғашқы қауымдық құрылыс ыдырап, құл
иеленуші мемлекеттер біртіндеп өмірге келе бастады. Б.з.б. төртінші мың
жылдықтың екінші жартысында қазіргі Мысыр жерінде осындай екі құл иеленуші
мемлекет ірге көтерді. Олар: оңтүстік және солтүстік патшалығы деп аталады.
Б.э.б. 3 мыңыншы жылдары солтүстік патшалығы ұзақ жылғы соғыстан кейін
оңтүстікке бағынып, тұтас Мысыр мемлекетін құрды. Осы кезеңде мәдениет пен
өнер біраз дамыды. Тасқа ойылып қашалып жасалынатын бедерлеу өнері барынша
өріс алды. Суретшілер заманындағы қоғамдық құрылысты, соғыс қимылдарын
патша жорықтарын қайрақ тастарға бейнелеп түсіріп отырды. Бір жағынан
тарихи жылнама белгі болып табылатын, екіншіден өнердің озық ескерткіші
саналатын бедерлеме суреті бар тақта тастың бірі- Нармер тақтасы. Бұл өнер
ескерткіші сол дәуірде болған белгілі тарихи кезеңді тамаша ашып көрсетеді.
Тақтада солтүстік патшалығын тізе бүктірген Нармер патшаның әскери жорығын,
жеңісін айшықты бейнелермен шебер бере білген. Әсіресе мүсіншінің тақтадағы
құрылымдық шешімі, тақта бетін ұтымды пайдалануы көрген адамды баурап
алады. Бұл тарихи өнер көзі көне Мысыр өнерінің ең бір айтулы ескерткіші
болып табылады.
Осыдан кейінгі кезеңдерде де Мысыр патшалығы нығайып, перғауындар
билігі барынша аса түсті. Бар байлықты қолдарына жинаған патшалар әулеті
Мысырда ірі-ірі қалалар, ауқымды сәулет кешен-ғибадатханалар салуды қолға
алды. Мұндай мәдени өзгерістер әсіресе перғауын Жосердің тұсында кең етек
алды. Сол кездегі Мысыр патшалығының орталығы, әлемдегі ең көне қаланың
бірі- Мемфис гүлденіп өркендеді. Сол замандағы өркендеген мәдениет пен
өнердің жемісі ретінде Жосер пирамидасы салынды. Жосер пирамидасы Мысыр
классикалық сәулет өнерінің алғашқы қарлығашы болып табылады. Бұл бір
жағынан сәулет өнерінде үлкен бетбұрыс әкеліп, тың инженерлік жүйенің пайда
болуына жол ашты. Егер бұрын Мысыр сәулет кешендері бір қабатты
мастабалардан (кірпіштен қаланған жайдақ үйлер) тұратын болса, бұл пирамида
жеті мастабадан тұратын зәулім сәулет кешенін құрады, сондықтан да оны
баспалдақты пирамида деп атады. Пирамиданың биіктігі 70 метрге дейін жетті.
Мұндай алып құрылыстың Мысырда етек жаюы діни нанымға да көп байланысты
еді.
Жосер сәулет кешенінен бастау алған пирамидалар дәуірі б.з.д. ХХ-
ҮІІ ғасырда өзінің шарықтау шегіне жетті. Пирамидалардың ішіндегі ең
ғаламаты, атақтысы Хуфу-Хеопс және Хафра, Менкаура тұрғызылды. Ніл
жағасындағы Гиза жазығында орналасқан осы үш пирамиданы Гиза пирамидалар
қорымы деп атайды. Пирамидалар қорымындағы ең атақтысы- Хуфу-Хеопс
ғибадатхана сәулет кешені. Оны Мысыр перғауыны Хеопс салдырған. Пирамиданы
салдыру үшін Ніл дариясынан Гиза жазығына дейін он жыл бойы жол төселген.
Содан мыңдаған құлдардың қисапсыз ауыр еңбегінің арқасында құрылысты 20 жыл
бойы салғызған. Пирамиданың аумақтылығы мен зәулімділігі сондай-оған әлі
күнге дейін тең келер тас құрылыс болмай отыр. Оның биіктігі-147 метр де,
қырларының көлбеулігі-235 метрге жетеді. Ғаламат, тек тас кесектерден
өрілген сәулет ескерткіші бес мың жыл бойы әлі мызғымай, сол күйі сақталып,
асқақ тұр. Осынау алып құрылысқа басшылық жасаған сәулетші Хемиун болды.
Мысыр елі кейінгі ғасырларда да дүниежүзілік мәдениет пен өнерге өлмес
мұралар қалдырды. Сондай сәулет өнерінің бірі- б.э.д. ХХ-ХІІІ ғасырларда
салынған Қарнақ ғибадатханасы. Ғибадатхана құрылысын сол кездегі ел
басқарған ұлы перғауын Аменхотеп-ІІІ салдырды. Патша сәулетшілерден бұл
ғибадатхананың ешбір құрылысқа теңдессіз, өзгеше болуын талап етті.
Ғибадатхананың негізгі сарай бөлмесінің ұзындығы 103 метр, ал ені 53 метр
болып, 140 бағаналардан тұрғызылған.
Мысыр тарихында қай дәуірде болмасын ондағы сәулет ғимараттары мен
мүсін өнері бірге дамып отырған. Гиза пирамидаларын оның қорғаушысы сияқты
айбынды да асқақ Хефрен сфинкісіз, Қарнақ, Луксор храм-ғибадатханаларын
алдындағы құдай бейнелі сфинкстер мен түрлі перғауындар мүсінінсіз елестету
ешбір мүмкін емес. Олар бірін-бірі толықтырып, жарасым тауып тұр.
Мүсін өнерінің ішінде өзінің көнелігімен де, асқақ та ауқымдылығымен
де Хефрен сфинксі ерекше көзге түседі. Денесі арыстан бейнесінде сомдалып,
бас жағы перғауын Хефрен кейпін елестететін алып ескерткіш негізі табиғи
гранит тастан қашалып жасалған. Осынау Хефрен мүсінінен бастау алған
Мысырдың монументальды ескерткіш белгілері жан-жақты дамып, жайдақ
бедерлеме өнерде болсын, керегелік роспистік өнерде болсын, өзінің канондық
ерекшелік өлшемдерін қатаң сақтап отырды. Әсіресе бедерлеме, келбеттік өнер
туындыларында бейнелеу ағымы ерекше жетістіктерге жетті. Оны б.з.д. үшінші
мыңжылдықта жасалған сәулетші Хесирдің бейнесі.
Египет пирамидалары
Сол кезеңдегі немесе одан кейінгі замандардағы Мысыр өнеріне тән
нәрсе, әсіресе адам кейпін кескіндегенде кеудесі мен көзін алдынан, ал басы
мен аяқтарын қырынан көргендегідей бейнелеуінде. Осы әдіс-тәсіл қаншама
ғасырлар бойы өзгермей, Мысырдың өзіндік әдістемелік бейнелеу мектебін
қалыптастырды. Бұл бейнелеу тәсілінің өміршеңдігі сондай бірнеше ғасырлар
бойы жан-жаққа тарап, әр ел өнерінің даму тарихына игі ықпалын тигізіп
отырды. Осындай өміршең өнердің ықпалды табы ежелгі Шумер, Аккад, Егей
мәдениетінен байқауға болады.
Ежелгі мысыр тарихы мынадай кезеңдерден тұрады:
1. Династиялыққа дейінгі кезең (б.з.д. IV мыңжылдық)
2. Ежелгі патшалық кезеңі (б.з.д. ХХХ-ХХIII ғасырлар)
3. Орта патшалық кезеңі (б.з.д. ХХII-ХVIII ғасырлар)
4. Жаңа патшалық кезеңі (б.з.д. ХVII- ХI ғасырлар)
5. Кешеуіл уақыт кезеңі (б.з.д. ХI ғасыр-332 жылдары)
Мысыр тарихында, ежелгі дәуірден кейін (ежелгі патшалықтан кейін) өнердің
бір өркендеген уақыты орта патшалық тұсында болды. Осыған дейінгі
замандарда перғауындардың құдайдай дәуірлеген билігі әлсіреп, Мысыр
патшалығы бірнеше биліктерге бөлініп, ыдырап кетті.
Жаңадан өкімет басына келген патшалар өздерінің астанасы Фивте және
оның маңайында өткен перғауындардың жолын қуып, ірі ғибадатханалар мен
кесенелер тұрғыза бастады. Солардың ішіндегі ең елеулісі Гиза
пирамидаларынан кейінгі аты-шулы сәулет ғимараты-перғауын Ментухотеп І-нің
басына тұрғызылған ғибадатхана болды. Бұл ғибадатхана Ніл дариясының батыс
жағында Дейр-әл Бахир баурайында салынды. Ғибадатхана өнер тарихында өзінің
ерекшелігімен, сәулеттік тың әдіспен тұрғызылуымен сол замандағы құнды
ғимарат болды. Ғибадатхананың біраз бөлігі жартастан қашалынып тұрғызылды
және де ең алғаш бағаналар тізбегі осында пайдаланылды. Бұрындары бағаналар
тек жартылай керегемен бірге жансарластырылып, сәндік үшін қолданылса,
мұнда ғибадатхананың негізгі сәулет бөлшегі ретінде пайдаланылған.
Бағаналар тізбегінің үстінде маңдайша орнатылған. Негізінен ғибадатхана екі
қабаттан тұрады. Бірінші қабаттағы маңдайшаның ортасынан екінші қабатқа
шығатын көтерме жол салынған. Екінші қабатта да бағаналар тізбегі
маңдайшамен жалғасқан. Осы екінші қабаттағы залдың ортасында тас
кесектерден тұрғызылған пирамида орналасқан. Бұл пирамиданың тағаны
(фундаменті) етіп кәдімгі табиғи тау шатқалының жартасы алынған, пирамида
сол тас түбірге орнатылған. Ғибадатхананың атын шығаратындай бірнеше
ерекшеліктері бар; оның біріншісі- ескі Мысыр патшалығы тұсындағы сәулет
әдісі мен кейінгі патшалық тұсындағы сәулет әдісінің жымдасып, жарасым
тауып тұрғызылуында. Екіншісі – ғибадатхананы табиғатпен байланыстыра
салып, жоғары үйлесімділік сәйкестігіне қол жеткізуі. Осынау атақты, аты
аңызға айналған ғибадатхананы сол дәуірдің ірі сәулетшісі- Иртисен жобалап
салдырған.
Династиялыққа дейінгі кезең
Бұл кезенде тас өңдеу өте жақсы жолға қойылды. Жалпақ тас бетіне бедерлі
суреттер салына бастады. Атақты Нармер тақтасында шеберлері тарихи
кезеңдер мен әскери жорықтарды бейнелеп, бедерлеуге тырысты. Олардың ең
басты мақсаты - адам образын көрсету болды. Адамның тұлғалық бейнесі
канондық тәсілмен берілді. Адамның басы, аяқ-қолын алдынан, иығын қырынан
бейнелеуге тырысты. Осы әдіс-тәсіл қаншама ғасырлар бойы өзгермей, Мысырдың
өзіндік бейнелеу мектебін қалыптастырды. Б.з.д. III мыңжылдықта жалпақ
тастарда бедерленген перғауын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
кіріспе. Адам мәдениетінде өнердің мәні мен мағынасы
Жоспары: 1. Бейнелеу өнеріне теориялық кіріспе
2. Бейнелеу өнері түрлерінің әр алуан
ұғымдардың мән-мағынасы
Мақсаты: Студенттерге бейнелеу өнері рухани-мәдени сананың,
эстетикалық көзқарастың, философиялық танымның шығу көзі жәнe көрініс
обьектісі екендігі жайлы түсінік беру.
Мәтіні (қысқаша):
Өнер тарихы мен теориясы пәнінің негізгі міндеті бейнелеу өнерінің
кеңістік пен уақыт аралығындағы көркемдік ырғағындағы форма мен образдың
көріну сипатын ашу. Кеңістік – біз үшін геобиологиялық, әлеуметтік, рухани
және мәдени орта. Уақыт –тарихи кезең. Өнер-рухани-мәдени сананың,
эстетикалық көзқарастың, философиялық танымның шығу көзі жәнe көрініс
обьектісі. Сондықтан, оның құндылықтарының бағалануы, оған айтылатын сыни
көзқарасқа, әлеуметтік сұраныс талап-тілектерге, қоғамдық не жеке даралық
позицияға байланысты айқындалады. Онымен қоғамның рухани-мәдени
жетістіктері де байланысты. Ол суретшінің көркемдік іс-әрекетіне де тікелей
әсерін тигізеді. Сонда көркемөнер ізденіс тәжірибелері мен көркем образды
түйсіну мүмкіндіктеріне рухани, мәдени, тарихи, табиғи, психологиялық және
әлеуметтік алғышарттар рухани тұғыр қызметін атқарады. Сонымен бірге
бейнелеу өнері-индивидуальді өнер. Образды сомдау және оны қабылдау
барысында суреткердің немесе көрерменнің рухани-мәдени болмысы, көркем-
эстетикалық, философиялық көзқарасы, мәдени деңгейі, табиғи дарыны жетекші
орынға шығады.
Өнер тарихы дегеніміз адамзат тарихы. Адамзат ес жиғаннан бері
өнермен бірге жасасып келеді. Өнер адамның дүниеге, болмысқа деген наным-
сенімдерін дамытушы, саналылық пен білімділікке жетелеген қозғаушы күші
және әсемдік пен сезімдердің қайнар көзі болды. Сондықтан да өнер адамның
әлеуметтік дамуындағы бірден бір негізгі белгі болып табылады. Өнер адамды
тұрпайы дөрекіліктен сезімталдыққа, сүйіспеншілікке баулып оны жоғары
парасаттылық биігіне көтереді. Еңбектену мен іздену арқылы адам өнерді
тудырса, өнер адамды жан-жақтылыққа, әсемдік әлемін танып білуге
тәрбиеледі. Өнер арқылы адам сұлулық пен дөрекіліктің ара жігін айыра
білді, осыдан барып адамда эстетикалық талғам қалыптасты. Адам өнерді
тудырса, өнер адамды әсемдікке, салиқалы ойлылыққа, мәдениетке жетеледі.
Өнер адам тұлғасына, оның дамуы мен қалыптасуына зор гуманитарлық
қалыптасуына әсер ететін күшке ие. Өнер арқылы адамның адамға,табиғатқа,
қоғамға деген эстетикалық қатынасын тәрбиеленеді, әсемдікке деген сезімі
қоршаған ортамен бірлігін сезінуі туындайды.Өнердің адамға моральдық яғни
адамгершілік құндылықтарды беруде де роль зор. Өнер шығармалары-бұл адам
өмірі мен олардың сезімінің ең толық та нақты тарихы. Оны қайта жазуға,
боямалауға, өзгертуге болмайды. Өнер түрлері өте көп, олардың
арасындағы шекара да икемді және жылжымалы болып келеді.
Әлем картинасы толық көлемде олардың қайсыбір жекелеген түрі
арқылы берілмейді. Сондықтан да суретші оларды механикалық түрде
біріктіре отырып емес, тұлғаға көпжақты эмоционалды әсер етуге
қабілетті өнерді синтездеп, ерекше қосынды жасай отырып, әр түрлі
өнер түрлерінің мәнерлеу құралдарын пайдаланады.
Бейнелеу өнерінің түрлері әр алуан ұғымдардың мән-мағынасын түсіндіреді.
Олар мыналар:
Анималистер деп бірыңғай аңдарды бейнелейтін суретшілерді айтады. Ол
латынның animal (хайуанат) деген сөзінен шыққан.
Витраж- терезеге салынған сурет. Ол француздың vitre (терезе
әйнегі) деген сөзінен шыққан. Витраж өнердің ең көне түрі. Ортағасырларда
салынған соборлардың барлығы дерлік витраждарымен ерекшеленеді.
Графика-сурет салу өнері. Гректің grapho (жазамын, суретке
саламын)деген сөзінен шыққан.
Живопись ең бір ежелгі өнер. Ол көне дәуір мен қайта өрлеу дәуірінде
де, Ежелгі Египет пен Грецияда да өмір сүрген. Живопись станоктік және
монументтік деп екіге бөлінеді. Мольбертке не керілген кенепке салынған
шығармалар станоктік живопись деп аталады. Ал, монументтікживописке
үйлердің ішкі не сыртқы қабырғаларының өзіне салынған шығармалар жатады.
Колорит суреттерде әр алуан боялардың белгілі бір үйлесім табуы.
Колорист суретші әр бояудың жеке өзіне, оның басқа бояулармен үйлесіміне
ерекше мән береді.
Композиция - латынның compositio ойлап шығару, құрастыру деген
сөзінен шыққан. Суретші өз шығармасында айтпақ ойы анық әрі әсерлі болу
үшін, онда бейнеленетін адамдар мен оларды қоршаған нәрселерді белгілі бір
ретпен орналастыруға көп көңіл бөледі.
Миниатюра – ескі қолжазба кітаптардың беттерінде айтылып отырған
оқиғаны бейнелейтін суреттер. Суреттердің көлемі шағын болса да, суретші
ондағы ең бір елеусіз нәрселердің өзін мүлт жібермей, тәптіштеп көрсетеді.
Мозайка – ең ежелгі өнердің бірі. Ол асыл шынының түрлі-түсті
сынықтарынан құрастырылған сурет.
Мүсін-ең ежелгі өнерлердің бірі. Мүсін өнерін скульптура дейді. Ол
латынның sculpere-қашау деген сөзінен шыққан. Әр өнердің төңірегіміздегі
дүниені өзінше бейнелеп, түсіндіретін өз тілі бар. Сурет өнерінің тілі-
бояулар, суретшілер сол арқылы бояу әлемінің сұлулығын ашады. Мүсінші өз
шығармасын тастан, мәрмәрдан қашайды, не саздан жасайды. Ол өз ойын
картинадағыдай тек бір жазықтықта кескіндемей, кеңістікте жан-жағынан
бірдей көрінетіндей қылып, толық мүсіндейді. Суретші сияқты мүсінші де өзі
бейнелеп отырған шығармасының мінез құлқын, ішкі сырын ашуға тырысады.
Натюрморт-француз сөзі, дәл мағынасы өлі табиғат деген ұғымды
білдіреді. Оған тұрмыста күнде кездесіп жүретін заттарды бейнелейтін
картиналар жатады. Натюрморт алғаш рет ХҮІІ ғасырдың басында Голландияда
пайда болды.
Пейзаж - өнері өте әр алуан. Кейбір пейзаждар өмірде бар нақты
өлкелердің көрінісін бейнелесе, енді біреулері суретшінің қиялынан туады.
Адамдар әу бастан табиғат көрінісін салған. Бірақ көпке дейін белгілі бір
оқиға мен адамның тұлға-тұрпатын бейнелегенде керек фон ретінде пайдаланып
келген. Тек ХҮІІ ғасырда ғана бірыңғай табиғат көрінісін бейнелейтін
картиналар туа бастады. Мұндай жанрды голланд суретшілері ойлап тапты.
Бақылау сұрақтары:
1. Адамның рухани және материалдық өмірінде бейнелеу өнерінің алатын орны
2. Бейнелеу өнерінің түрлері мен жанрлары
3. Бейнелеу өнерінің эмоциялы – мазмұндық мәнініњ көркемдік тілін
құрушы бейнелеуші және айқындаушы құрал-тәсілдері
4. Анималистер бірыңғай аңдарды бейнелейтін суретшілер
5. Витраж- терезеге салынған сурет.
6. Графика-сурет салу өнері.
7. Живопись ең бір ежелгі өнер
8. Композиция - латынның compositio ойлап шығару, құрастыру деген
сөзінен шыққан.
9. Миниатюра – ескі қолжазба кітаптардың беттерінде айтылып отырған
оқиғаны бейнелейтін суреттер.
10. Мозайка – ең ежелгі өнердің бірі.
11. Мүсін-ең ежелгі өнерлердің бірі.
12. Натюрморт-француз сөзі, дәл мағынасы өлі табиғат деген ұғымды
білдіреді.
13. Пейзаж табиғат көріністерін бейнелейтін жанр
№ 2. Лекция сабағының тақырыбы: Ежелгі кезеңдегі палеолит, мезолит
және неолит өнері
Жоспары:
1. Ежелгі өнердің бастапқы нышандары
2. Полеолит, мезолит және неолит өнері
Мақсаты: Студенттерге өнердің бастапқы нышандары жайлы, пластикалық
өнердің пайда болуы жөніндегі теориялық түсініктер беру
Мәтіні (қысқаша):
1.Өнердің бастапқы нышандары
Ежелгі дүние – тарих ғылымында адамзат қоғамы дамуының Рим империясы
құлағанға дейінгі (біздің заманымыздың 5 ғасыры) кезеңін сипаттау үшін
қолданылатын термин. Алғашқы адамдар туыстық байланыстар бойынша (ру мен
тайпа) бірлесіп өмір сүрген. Бірте-бірте рулар мен тайпалар арасындағы
өзара соғыстар нәтижесінде қоғам мүшелері арасынан ақсүйектер мен құлдар
келіп шықты.
Біздің заманымыздан бұрынғы 4 – 3-мыңжылдықта Тигр мен Евфрат өзендері
аралығында шумер мәдениеті пайда болды. Шумерлердің Орталық Азиядан бұл
өлкеге қалай, қашан көшіп келгені ғылымда әлі анықталған жоқ. Кейіннен
Месопотамияда шумерлердің орнына Вавилон мемлекеті (оңтүстікте) мен Ассирия
мемлекеті (солтүстікте) құрылды. Шумерлермен қатар Ніл өзені жағалауында
ежелгі Мысыр мемлекеті (шамамен біздің заманымыздан бұрынғы 3000 жыл)
дүниеге келді. Б.з.б. 2000 ж. Қытайда да алғашқы мемлекет құрылып, Ся
әулеті билік құрды. Шамамен осы мезгілде Крит мәдениеті мен Хетт патшалығы
өмір сүрді. Тайпалардың шығыстан батыс пен оңтүстікке жаппай қоныс аударуы
нәтижесінде Кіші Азия, Сирия, Палестина, Мысыр халықтары толығымен жаңарып,
адамзат тарихында темір дәуірі басталды.
Таяу Шығыста шығу тегі белгісіз теңіз халықтары пайда болып, Жерорта
теңізі жағалауларына өз бақылауын орнатты. Біздің заманымыздан бұрынғы 2500
ж. шамасында Инд өзені бойында үнді мәдениетінің негізі қаланды. Көп ұзамай
Үндістанға Орталық Азиядан арий тайпалары басып кіріп, шамамен біздің
заманымыздан бұрынғы 1500 ж. бүкіл Солтүстік Үндістанды басып алды. Біздің
заманымыздан бұрынғы 6 ғасырда Инд өзенінен Қара және Каспий теңіздеріне,
сондай-ақ, Мысыр мен Грекияға дейін созылып жатқан парсы патшалығы (Ахемен
әулеті мемлекеті) құрылды. Біздің заманымыздан бұрынғы 336 – 321 ж. онан да
алып Александр Македонский империясы құрылып, грек-македон және шығыс
мәдениеттері араласа бастады. Шамамен осы кезеңде Орталық Азияны мекендеген
ғұн тайпалары бірлесіп алып мемлекет құрды. Олар шығыста Қытайды Ұлы қытай
қорғанын тұрғызуға мәжбүр етті.
Біздің заманымыздан бұрынғы 6 ғасырда Рим күшейіп, Италиядағы латын
мемлекеттерін өзіне бағындыра бастады. Императорлар Цезарь мен Августин
тұсында Рим Жерорта теңізі жағалауларына толық өз үстемдігін орнатқан
әлемдік державаға айналды. Біздің заманымыздың 3 ғасырынан бастап империя
әлсіреп, 395 ж. Батыс және Шығыс Рим империяларына бөлінді. 3 ғасырдан
бастап Орталық Азияны мекендеген көшпелі ғұн тайпалары жаппай батысқа
жылжып, Балтық және Қара теңіздердің аралығын мекендеген герман тайпаларын
әрі қарай ығыстырды. Ғұндардан ығысқан германдықтар Батыс және Шығыс Рим
империяларына басып кірді. Кейбір герман тайпаларымен одақтасқан ғұн
тайпалары да Аттиланың (Еділдің) басшылығымен Батыс Рим империясына басып
кіріп, 452 ж. Рим қаласын қоршауға алды, бірақ төлем алғаннан кейін қаланы
қиратпай, кері шегініп кетті. Көп ұзамай Батыс Рим империясы біржолата
(476) жойылды. Осы империяның жойылуымен ежелгі дәуір тарихы да аяқталды.
Бізге белгісіздеу, бұлыңғырлау көрінетін мұнан ондаған мың жыл бұрын
да өнердің бастапқы белгілері байқала бастаған. Адамның арғы тегі болып
табылатын неондертальдарда сезімдік түйсік пен ойлау қабілетінің қылаң
беруі, оларды өмірге қажетті қарабайыр алғашқы еңбек құралдарын жасауға,
түйсікпен еңбек етуге талпындырды. Бірақ олардың ойлау қабілеті мен
сезімдік қасиеттерінің әлі толық жетілмеген кезі еді. Адамның өзін-өзі
тежеу, көпшілік болып ұйымшылдыққа топтасуы әлі қалыптаса қоймаған.
Көбінесе адамдар жалғыз-жарым өмір сүрді. Сондықтан болар, олардың
қолданған құралдары мыңдаған жылдар бойы өзгере қоймады.
Тек кейінірек, өмірге қауіп төндіретін жыртқыш аңдарға қарсы тұру
үшін, күн көрістің қамымен топтасып, қауымдасып өмір сүретін болды. Осыдан
бастап алғашқы қауымдық құрылыс өмірге келді. Адамның сана-сезімі өсіп,
тұжырымды да байыпты әрекеттерге барды. Өнерлі ой туындады. Егер бұрын
адамдар табиғи заттарды еш өңдеусіз пайдаланса, енді оны өздерінің ыңғайына
қарай қажетінше өзгертіп, өңдеп алып отырды. Бұл өнерлікке деген бастаманың
алғашқы нышаны еді. Өйткені қандай зат болмасын, оның табиғи күйін саналы
пайымдау арқылы өзінше өзгерту адамнан белгілі бір салиқалы ой-тұжырымды,
шеберлікті қажет етеді. Ал шеберлік жүрген жерде әрдәйім өнерлі ой
толғанысы пайда болады. Осыдан барып өмірге табиғи қалпындағы емес, адам
қолымен өзгертіліп өңдеуден өткен, бойында өнер нышаны бар зат туындайды.
Көбінесе осындай туындылар өнердің туып қалыптасуына игі ықпалын тигізеді.
Өнерлі ой толғаныстың арқасында адамның еңбекке деген қызығушылығы мен
ынтасы арта түсті, рухани сезім қажеттілігінің байи түсуіне үлкен әсер
етті. Сонымен қоса адамның алғашқы қауымдық құрылыс кезеңінде рухани
игіліктерді тез меңгеріп кетуіне, әлемнің тылсым сырына құштарлана түсуіне,
айнала қоршаған табиғи құбылыстарды зерттеп-зерделей білуіне үлкен септігін
тигізді.
2. Полеолит, мезолит және неолит өнері
Тас дәуірінің алғашқы кезеңі полеолит заманында, адамдар өнердің
алғашқы нышандарын тудырып қана қоймай, оны ары қарай дамытты. Алғашқы
айқұш-ұйқыш ретсіз сызық белгілерден бастап, сан түрлі аңдардың, тіпті
адамдардың нобайына дейін бейнелейтін дәрежеге көтерілді. Палеолит
дәуіріндегі өнердің бір топ үлгісі Испанияның атақты Альтамира үңгірінен
табылды. Үңгірде ертедегі адамдар салған көптеген аңдардың негізінен
қодастың, жылқының, қабанның әр түрлі қимыл-қозғалыстағы кейіптері
шеберлікпен кескінделген. Адамдар өздерімен күнделікті кездесіп жүрген
жабайы аңдарды жете зерттегені сондай олардың ерекше қасиеттерін, жүріс-
тұрысын өзгеріс үстіндегі қас-қағым сәттік кейпін дөп басып, айнытпай бере
білген. Түрлі-түсті табиғи бояулармен салынған бұл суреттер өзінің
шынайылығымен, аңдардың дене бітімінің пропорциялық дәлділігімен
бейнелеген. Сондай суреттің бірі- Альтамира үңгіріндегі қодастың кескіні.
Мұнда аң бейнесі ширыққан қимыл-қозғалысты, әсем ырғақты сызық
толқындарымен жоғары профессионалдық деңгейде салынған. Палеолит адамдары
осындай шебер суретші бола тұра композициялық құрылымға келгенде қарабайыр,
ретсіз шашырандылыққа ұрынған. Өйткені олардың санасында белгілі бір
заңдылыққа негізделген ережемен бейнелеу, айнала кеңістіктің кескінделген
аңдармен байланысын беру қолданылмаған, бар ниеті тіршіліктегі ең басты
қарсыласы жабайы аңдардың болмыс-бітімін, мінез даралығын тереңірек білу
болатын. Сондықтан да олардың суретін аса бір зейінділікпен шұқшия зерттеп,
кескіндеуді шебер меңгере білген.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезеңіндегі адамдарының өнерін зерттеу
барысында олардың шығармаларынан тек аңдарға баса көңіл бөлу қатты
байқалады, сол себептен де болар тасқа таңбаланған суреттерден адам кескіні
өте сирек кездеседі. Кездескен суреттердің ішінде, әсіресе мүсін кейіптері
көп кездеседі. Сондай мүсіннің бірі Костенки венерасы. Мүсінде ертедегі
адам жалпылама қарабайыр сомдалып, ешқандай дене мүшелерін анық көрсетпей,
абстрактілі түрде бейнеленген. Ал екінші бір мүсін Савиньяно венерасы
мүсіншесінде әйел бейнесі, оның әйелге тән нәзіктеу дене бітімі, қимыл-
қозғалысы әсерлі сомдалуы, Костенки венерасы мүсінінен ерекшеленіп тұр.
Бірақ шыншыл бейнелеуге жақындағанымен, шарттылық нышаны мұнда да сезіледі.
Оны мүсіншенің басы мен аяқ-қолдарының сомдалуынан байқауға болады. Сонымен
қатар палеолит әйел мүсіндерінің сомдау ерекшеліктеріне ойлана, тереңдей
үңілер болсақ олардың белгілі бір діни наным бойынша немесе табыну символы
ретінде жасалған. Сол кезеңдегі мүсіндердің дені- әйел кейіптері, сондықтан
да алғашқы қауымдық құрылыста белді қоғам басқарушысы әйелдер болды деген
негіз бар. Екінші бір негіз- әйел қоғамның басқарушысы ғана емес, сонымен
бірге ошақ басының қамқоршысы, ұрпақ жаюшы ретінде көрініс береді, оны сол
артықшылықтары адам табынарлықтай құдай кейпіне дейін көтерген. Сол
себептен де олардың бет-әлпетін бейнелеуге суретшілердің дәрменсіздік
танытып, батылы бармаған.
Палеолит дәуірінің аяққы кезеңі мен неолит дәуірінде жартас суреттері
кең етек жайды.Бұындары тек жабайы хайуанаттарды ғана бейнелеп келсе, енді
белгілі бір кіші-гірім тақырыптарға құрылған адамдар мен аңның қарым-
қатынасын көрсететін суреттер пайда бола бастады. Суреттер бұрынғыдай
тәптіштелініп, оның табиғи қалпында салынбай, тәсімді түрде бейнелеу өмірге
келді. Бұл әдіс адамға айналадағы күнделікті құбылысты, қоғамдық
қақтығыстарды қарапайым тәсімдік әдіспен тез бейнелеп отыруға құлшындырды.
Жан-жануарлардың, адамның тәсімдік абстракциялы бейнелері адамзатқа
ой салып, оның қиял-ғажайып сана-сезімін өсіріп, жаңадан тың бейнелер
тудыруға, пиктограммалық жазудың (әр түрлі нышандармен (суреттермен)
бейнелеп ойды жеткізу) пайда болуына үлкен әсерін тигізді.
Осындай өнердің пайда болуы арқасында адам ауқымды ойлауға
икемделініп, өмірді саналылықпен тұжырымдауға барынша батыл бет бұрды.
Бұрынғыдай көргенін бұлжытпай көшіре салмай, терең ойлы философиялық
тұрғыда кескіндеу кең құлаш жайды. Соның арқасында өнерлі сана-сезім
философиялық оймен байтылып, түйіні қиын өнер белгі тәсімді немесе ою-
өрнекті бейнелеу пайда болды.
Егер бұрынғы (палеолит дәуірі өнерінде) адамдар қалдырған өнер
белгілерінде олардың айтар ойын бір көргенде тез табатын болсақ, кейінгі
неолит дәуірі өнерінің алдында біраз ойланып-толғануға тура келеді. Осы
кезеңдегі суреттер өзінің тақырыбының сан алуандылығымен адам назарын өзіне
аударады. Жартасқа таңбаланған кейбір суреттерде сол заманның қоғамдық
құрылысын, тайпа аралық алапат соғыстарын тамашалауға, сол арқылы тарих
тереңіне байыпты үңіліп, көз алдыңа елестетуге болады.
Осындай қарапайым да тәсімдік стилизациялы бейнелеу өнерінің
өркендеуіне үлкен серпіліс туғызды. Өнерге деген ойдың ұшталуына септігін
тигізіп, қолдың ырғақты иірім-сызықтарына деген икемділігін тез
қалыптастырды. Тәсімдік суреттерден туындаған ою-өрнек нақышты өнердің
дамуына жол ашты. Түрлі тәсімді суреттер нақты белгіге, одан пиктограммалық
әріптерге айналды. Осы кезеңде өнер үш-төрт салаға бөлініп, өзіндік бет-
бейнесін қалыптастырды. Алғаш рет саз балшықтан қыш кеселер жасалып,
олардың жиектері, қабырғалары түрлі белгілермен (нүкте,сызық,т.б.)
өрнектермен көркемделетін болды. Енді өнер тек қызықтайтын жартастағы сурет
қана емес, адам қажетіне жарайтын заттардың әсемдік әрін беретін
қажеттілікке айналды.
Таяу уақытқа дейін алғашқы қауымдық өнердегі бейнелеу
формаларының эволюциясына қарама-қарсы екі көзқарас болып келді: бірінші
көзқарас бойынша оның бастапқы қайнар бұлағы үңгірлердегі натуралистік
кескіндеме мен мүсін деп есептелінсе, екінші көзқарас бойынша –палеолиттік
өнерде кең орын алған схемалық таңбалар, геометриялық шартты формалар деп
саналды. Палеолиттік үңгірлердің қабырғаларындағы нағыз ежелгі суреттердің
қатарына натуралистік суреттерді де-адам қолының дымқыл саз балшыққа
түсірілген таңбаларын және тағы да сол саз балшыққа қолмен жөн-жосықсыз
сызғылап түсірген айқыш-ұйқыш ирек сызықтарды – макарондар мен
меандрлерге жатқызуға болады, бұл суреттер осы дәуірде салынған. Нағыз
ежелгі мүсіндемелердің бірі-франциядан табылған әйелдің кеуде мүсінінің
фрагменті қарапайым-реалистік стильде жасалып, қысқа-қысқа қатарласқан
штрихтардан тұратын схемалық өрнектермен әшекейленген. Палеолиттік әйел
бейнелерінің бәріне дерлік ортақ форма белгілерін дененің жеке мүшелерін
бет әлпеті мен аяқ табандарының жоқтығы, бұл арада таза стильдік ортақтық
айқын байқалады. Бүкіл палеолиттік мүсін тас пен сүйектен жасала тұрса да,
бұл мәнерге ұқсас мәнерді тек Мексиканың архайкалық саз балшық мүсінінен
ғана кездестіруге болады. Бұдан жиырма бес мың жылдан астам уақыт бұрын
сөнген ошақтағы оттың орнынан, тас, сүйек құралдардың арасынан, адамзат
мәдениетінің тарихында бірінші рет керамикалық бұйымдар табылды, олардың
ішінде палеолиттік венералар стилінде жасалған әйел бейнелері де бар.
Палеолиттік әйел бейнелерінің басым көпшілігінің өзіндік ерекшелігі жоқ,
мұнда нақтылы бір натураны қаз-қалпында бейнелеуде емес, ошақ басының
қамқоршысы, ұрпақ жаюшы ана-әйелдің жиынтық образын жасауда болған.
Палеолиттік аңшылар адамның бет-жүзін барлық детальдарымен шебер бейнелеп
қана қоймай, сонымен бірге оған едәуір даралық сипат та бере білген.
Мысалы; мамонттың сүйегінен ойып жасалған еркек адамның басы: онда сопақтау
келген бет пішін, мұрынның, екі көздің, ауыздың өзіне тән формалары айқын
көрінеді.
Соңғы мұздық дәуірден кейінгі дәуірдің бас кезінде Европаның өсімдік
және жануарлар дүниесінде елеулі өзгерістер болды. Адамдар теңіз жағалауына
жақын жерлерге, өзендер мен көлдердің жағалауларында мекендеді. Палеолит
дәуірінде негізгі назар жануарларға аударылса, мұнда басты тұлға-адам. Егер
палеолиттік дәуірден қалған үңгірлердегі суреттер бір-бірімен байланысы жоқ
жеке пішіндер болса, жартастағы суреттер мезолит аңшыларының өмірінен
алынған әр-түрлі эпизодттарды бейнелейтін, көп пішінді композициялар
басым. Бірақ жалпы алғанда мұнда петроглифтер өте сирек кездеседі. Мұның
себебі: суреттің бұл әдісі шығыс испандық өнердің ширақтық, динамикалық
сипатына сәйкес келмеген. Осы себептен суреттердің мөлшері де біршама
шағын болған. Жанурлардың пішіндері 75 см. Жетеді, ал адамдар одан да
кіші. Оның есесіне композициялардың жалпы аумағы үлкен, пішіндерінің саны
көп. Суреттердің саны мен сапасы жағынан аңшылық көріністері негізгі орын
алады.
Неолит дәуіріндегі және одан көп кейінірек уақыттағы жартас өнерінің
ескерткіштері барлық жерден кездеседі. Неолиттің, қола дәуірінің және
темір дәуірінің бас кезінің схемалық бейнелері Испания мен Португалияның
жартастарына да қашап түсірілген; ондай бейнелер Англия мен Германиядағы
Италия мен Скандинавиядағы бейіттердің тас блоктарын да безендіріп тұр.
Тұтас алғанда неолиттік өнер өмір шындығынан барған сайын алыстап, жаңа
анималистік ұғымдарды бейнелейтін символдарды абстрактілі әлеміне бата
берсе, әйел образын жасауда шынайы формалармен байланыс еш уақытта ақырына
дейін үзілмеген.
Бақылау сұрақтары:
1. Тас дәуірі қанша кезеңге бөлінеді?
2. Тас дәуіріндегі үңгірлер жазбасындағы басты бейнелер кімдер болды?
3. Мезолит жартастағы бейнелерінің палеолит бейнесінен айырмашылығы неде?
4. Тас дәуірінің қай кезеңінде схемалық және шарттық жартас бейнелері
бекітілген?
5. Меголистік ғимараттар тас дәуірінің қай кезеңінде пайда болған?
6. Полеолиттік венералар стилінде жасалған әйел бейнелері
№ 3. Лекция сабағының тақырыбы: Еуразия көшпенділерінің өнері. Аң стилі.
1. Сабақтың жоспары:
1. Ерте темір дәуірінің басталуы
2. Ат әбзелдері және қару жарақтары
3. Аң стилі бейнесі
4. Алтын адам бейнесі
2. Сабақтың мақсаты: Болашақта көркем шығарманы толық мәнді қабылдай
алатын дизайн мамандарын ерте темір дәуірі өнері мен скифтердің аң стилін
қалыптастыру тарихын тереңірек таныстыру
3. Қысқаша теориялық мәлімет: Темір дәуірі - тас пен қола
дәуірлерінен кейінгі үшінші ірі археологиялық кезең. Оның бірінші кезеңін
ерте темір дәуірі деп атап кеткен.
Бастаулары осы металды қолданумен сәйкес келетін адамзат тарихының
маңызды кезеңі осылай аталды. Б. з. б. I-мыңжылдықтың басынан осы заманға
дейінгі кезеңді алсақ, темір адамзаттың заттық мәдениетінің негізі болып
келді. Өндірістік технология саласындағы барлық мәнді ашылымдар аталмыш
металмен байланысты болды.
Ерте темір дәуірі басталысымен, Евразия далаларында ірі тайпалық
бірлестіктер қалыптаса бастайды. Олардың мүдделерінің қақтығысы,
айналасындағы отырықшы-егінші халықтармен қарым-қатынастарының өзіндік
түрлері қоғамның белгілі дәрежеде әскериленуіне әкеп соқты. Тарихи сахнада
гректер мен парсылар, скифтер, сақтар, савроматтар деп атаған тайпалар
пайда болды. Этникалық туыстығының, даму деңгейі мен өмір салтының
ұқсастығының өзара тығыз байланыстылығы нәтижесінде бірұдай, етене жақын
мәдениеттер құрылды. Олар ұшы қиыры жоқ кең даланы игеріп, әртүрлі
патшалықтар бірлестіктер құрып, күшті жауынгер елге айналды. Оларды
батыстағылар скифтер десе, парсылықтар сақтар деп атады. Скиф, сақ тарихын
құрайтын бірнеше тайпалар көне жазба шежірелерде (сарматтар, дайлар,
аландар, массагеттер, үйсіндер және исседондар) осы тайпа бірлестіктері
Қазақстан жерін жайлаған қазақ халқының арғы ата-бабалары болып табылады.
Түрік тектес халықтардың арғы ата-бабаларының географиялық жайлап
жатқан аймағына қарай олардың туысқан бір тайпа бірлестіктерінен тұратынын
тарихтың атасы атанған Геродот та жазып кеткен. Олар әрдайым көрші
патшалықтармен қарым – қатынаста болып, жауласқанмен жағаласып,
жақындасқанмен табысып отырды. Скифтердің әйелдері батыр, қайсарлықтарымен
тарихта өз аттарын қалдырған.
Скиф-сақ заманында тайпалардың материалдық мәдениетінде қару-жарақтың,
ат әбзелдерінің айрықша түрлері пайда болды, скиф-сақ аң стилі деген атау
алған өзіндік өнер кең таралды. Кей ретте ерте темір дәуіріндегі қоғам
тұрғындарының бұл материалдық мәдениетін скифтік үштік (ат әбзелдері,
қару, аң стилі) деп те атайды.
Қазіргі заман ғылымында ерте темір дәуіріндегі далалық тұрғындар
қоғамының ерте мемлекеттік дәрежеде тұрғандығы туралы пікірлер айтылуда
Біздің заманымыздан бұрынғы 1-мыңжылдықта өмір кешкен дала халықтарының
даму дәрежесін пайымдай отырып, сібірлік ғалымдар Дала өркениеті деген
атауды ұсынды.
Әр халықтың ғасырлар бойы жинақтап қалыптастырған мәдениеті мен өнері
сол елдің өзіндік паспорты сияқты.Соған қарап – ақ ол халықтың қаншалықты
дамыған өркениетті ел екенін, тарихын топшылап, көңіл сарайында таразылап
білуге болады.
Көшпенді бабаларымыз кезінде бір шеті Қытай, екінші шеті Солтүстік
мұзды мұхит, бір жағы батыс Европаны басып өтіп, Мысырға дейін көшіп –
қонып, әр дәуірде билік құрып үстемдік еткен. Олардың сол кезеңдерде түрлі
елдің мәдениетіне, өнеріне тигізген әсері ұшан теңі. Бүкіл әлем
халықтарының өнерінде әіресе сәулетінде тайға таңба басқандай көшпенділер
ықпалының табы, стилі, сезіледі.
2. Ат әбзелдерінің жақсы сақталған түрлері Алтай тауының қазіргі
Ресейлік бөлігінде зерттелген Пазырық үйінділерінен көптеп табылған. Олар
осы заманғы жүгендерге ұқсас болған. Жүгеннің кеңсіріктің үстін басатын
қайысы, тамақбауы, ауыздығы болған. Ауыздықтар көбінесе қоладан жасалған.
Кейінгі заманғы ауыздықтардан бұл ауыздықтардың ерекшелігі - олардың екі
жағындағы тізгін байланатын шығыршықтарының тұсында екі сулық болатын.
Ауыздыққа бекіген сулық аттың екі езуінің екі жағында тұрады. Ол қоладан,
сүйектен, темірден өрнектеліп жасалады. Сақ-скифтердің жүгенінде тізгін,
шылбыр болады. Жүген екі қабатталып тігілген қайыстан жасалады. Қайыстардың
қосылған жерлеріне металдан, сүйектен әр түрлі әшекейлер, қапсырмалар,
шытыралар орнатылады. Жүгеннің аттың дәл маңдайына келетін жеріне дөңгелек
әйкел орнатады.
Қазақ жерімен көршілес аймақтарды мекендеген сақтарда ертоқым болған.
Қазіргі ертоқымға қарағанда олардың ерінің айырмашылығы сол, оның ұстынында
ағаш болмайды. Кейбірінде ғана ердің алдыңғы қасы тұсында кішкене ағаш
болатын. Ал ертоқым ішіне шөп, жүн-жұрқа толтырылған тері көпшік сияқты
болатын. Есесіне, тоқым киізден сырылып, неше түрлі ою-өрнектермен
әшекейленген. Ертоқымда бір айыл, өмілдірік, құйысқан болған.
Қару-жарақ
Сақтардың қару-жарағы садақ пен жебе, қанжар, қылыштан тұрды.
Обаларды қазған кезде көп мөлшерде жебе ұштары табылған. Ерте кезеңде
(біздің заманызға дейін VII—VI ғасырларда) Қазақстанның барлық аумағында
жебелердің қола ұштарының екі түрі таралған: төлке пішіндегі және шие
тәріздес. Жебе ұштарының көлемі өзгеріп тұрды. Бұл адырнасы үлкен күшпен
керіліп тартылатын күрделі садақты ойлап табуға байланысты болды, мұндай
садақ жебенің ұшу қашықтығын, қиратқыш күшін ұлғайтты. Сондай-ақ ұшы
кішкентай жебелер анағұрлым қорамсаққа көп сыятын болды.
Сақ қару-жарақтарының құрамына да кіретін қанжарлар қырлы сапты,
жүрекке ұқсас және көбелек тәрізді айқаспалы бір типті қола және темірден
жасалды. Біздің заманызға дейін V-III ғасырларда қанжарлардың пішіндері
жаппай өзгере бастады. Олар қарапайым қылыш қанжардан сабының ұзындығымен
ерекшеленді. Қару-жарақтың басқа түрлері бірлі-жарым болды. Мәселен,
шоқпар, айбалта.
3. Сақтар аң стилін Алдыңғы Азия мен Иранға жорық жасаған кезінде
қабылдаған. Бұл өнер б.з.д. 7-6 ғасырда қалыптасқан. Аң стилі дегеніміз
түрлі жануарлардың бейнелерін ыдыс-аяққа, киімге, тұрмыс заттарына, қару-
жараққа әшекей ретінде салған. Көшпенділер мәдениеті мен өнеріні өзінің
жаулары мен жақтастарын таңдандырып, құндылығымен жарты әлемге мәшхүр
болды. Сақ – скифтер қолынан туындаған өнер ықпалы ежелгі шығысқа да,
батысқа да үлкен әсер етті.
Аттылы сақ бейнесі Алтын
адам
Әсіресе аң бейнелі әдіспен әсемделіп соғылған нәзік те нақышты
дүниелері басқа елдердің құрметпен қарауына мойын ұсындырды, ертедегі
эллиндік және қытай шеберлері көшпенділер өнеріне тәнті болып, оны өз
бойларына сіруге тырысты.
Көшпенділер өнерінде алтыннан түйін түю, қола құйма әдістері ең
жоғарғы жетістікке жетті. Оған археологиялық қазбалардан табылып жатқан
асыл заттар куә. Соның бірі – Украин археологтары тапқан скиф қорғанының әр
түрлі алтын әшекей заттары ішіндегі ең бір құндысы – Пектораль алқа.
Пектараль өте нақышты, нәзік соғылған әшекей бейнелер скифтердің ғарыштық
ой жүйесінің тақырыбынан құрылған. Алтын әшекейдің төменгі бөлігінде о
дүниені, өлім табиғатын, оның қасіретін бедерлеген, ал жоғарғы жағында
адамдар өмірінен сыр шертткен. Екінші бір айта қаларлықтай жағдай дүние -
Қырымдағы Күл – Оба қорғанынан табылған алтын құмыра. Тек алтыннан,
күмістен құтылар, вазалар өру скифтерден басқа елдерде онша таралмаған.
Құмырада скиф жауынгер батырларының бейнесі аса бір ынталылықпен
бедерленіп, өрнектелген. Екі туындысында да жан–жаруарлар мен адамдар
бейнесі аса бір терең білімділікпен нақышталған. Ал, нәсілді скифтік өнер
туындылары Ғажайып ыдыстар ежелгі парсы, Орта Азия, Қазақстан және
Сібірден де көптеп табылуда.
Cақ – скиф мәдениеті қазіргі замандағы мүсіндеу –, ойлылығымен,
әсемдігімен олардан оқшау, алда тұра алады. бедерлеме өнерінің кез –
келгенімен тайталаса алады, тіпті ықшамдап жасалу шеберлігімен
Пектараль алқа
Ерекше, қайталанбас сақ – скиф өнері тек алтыннан ғана жасалынған жоқ,
сонымен қатар қола құйма өнерінің тамаша мектептерін қалыптастырды. Құйма
және тастан қашау тәсілімен тамаша домалақ мүсіндер сомдады, күнделікті
өмірге қажетті ыдыстар, ат әбзелдерін жасап, неше түрлі қазандар құйды.
Көшпенділер даласында қола қазан құю ерекше дамыды. Қазанның құлақтарында,
ернеулерінде неше түрлі жыртқыш аңдардың кішкене мүсіндері қолданылатын, ал
аяқтары скифке тән аңдар бейнесінде безендірілді.
Әлем мәдениетінде қайталанбас, эстетикалық талғамы зор өнер стилін
әкелген сақ – скиф тайпалар бірлестігі басқа елдердің өнерінің шуағы бір
шеті қытайға, екінші шеті ертедегі Иберияға дейін жетті. Сол дәуірде скиф –
сақ тайпалар бірлестіктерінң ішіндегі аландар, савроматтар, сарматтар
ежелгі грек, Римге дейінгі жерді жайлап, тіпті кейде сол өңірге өз
үстемдіктерін жүргізіп те отырған.
Сақтардың құрал-жабдықтары
Сақ – скиф тайпаларының қолтумалары массагет, алан, үйсіндер
арқылы ежелгі Қытай патшалықтарымен қызу қарым қатынаста өмір сүрді.
Қытай шеберлері сомдаған аңдардың (қанатты, қабылан т.б.) жасалу
құю тәсілі скиф өнерін еске түсіреді. Олар көшпенділердің аң бейнелі ағымын
әрі қарай дамытып, таңғажайып өнер туындыларын өмірге әкелді.
Әлемнің жартысына жайылған өркенді өнерімен табындырған скиф –
сақтар уақыт өте әшекей безендіру полихромдық (қоспалы әдіс) өнерімен де
аты шықты.
Б.Э. дейінгі 3 – 2 ғасырларда аң бейнелі ағымға ерекше өң беріп
толықтырылды. Сан қабылған ырғақты бедерлеме айшықтар енді түрлі асыл
тастармен көмкеріліп сән – салтанатты кейіпке енді.
Пазырық қорғанынан табылған кілем
Көшпенділер дүниеге күмбезді сәулет өнерін әкелген. Күмбезді сәулет
демекші, көшіп – қонуға ыңғайлы жиналмалы ағаш сәулет үйін ең алғаш осы
көшпенділер ойлап тапқан. Оның ең жетілген түрі – қазіргі қазақ киіз үйі.
Кезінде біздің ата – бабаларымыз ғұндар, сақ, скифтер осы үймен күнелтіп,
дүниенің түкпір – түкпіріне саяхат жасаған. Бұл туралы атақты тарихшы
Герадот өз еңбектерінде дәйекті жазып кеткен.
Барған жерлерінде билік құрып, орныққан кезде елді еске алып отыру
үшін, қазақ үйге ұқсас күмбезді әсем сарай, ғибадатханалар салдырып
отырған. Көбінесе ішкі – сыртқы құрылысы қазақ үйден аумайтын - ды.
Шаңырақ тәрізді төбесінде жарық түсетін тесік – ойық көптеген елде үлгі
ретінде тарап, сәулет өнерінің ең бір ұлы жетістігіне, стиліне айналды.
Соның бір дәлелі ретінде көшпенділер сәулетіне еліктеп тұрғызылған ежелгі
Римдегі құдай үйі – Пантеон.
4.Жинақталған ақпарат мынадай қорытындыны негіздейді: сақтар өздерінің
өлген патшаларына алтын киімін киіндіріп, кең лақатқа қойған, ал олардың
үстіне зәулім архитектуралык ескерткіш — алып оба тұрғызған. Қоғамның басқа
мүшелерін жерлеу ғұрпы иерархиялық басқыш сатыла- рының төмендеуіне карай
оңайлатылып отырған. Ғұрыптың әлеуметтік жағдайға қарай саралануына ата-
баба аруақтарына, әсіресе патшаларға — күн бейнелі күшті камқоршыларға
табыну үлкен рөл атқарды. Далалық өркениет Күнге, табиғат күштері мен
көсемге, яғни әскери жолбасшыға табынуға негізделген өз идеологиясын
жасады. Осының барлығы "аң стиліндегі" олардың қайталанбас өнерінде көрініс
тапты. Ерте темір дәуірі көшпелілердің идеологиясымен танысу үшін "Есік"
қорғаны бірегей мүмкіндік береді. Сақтардың өз мифологиясы болған, ол
"Алтын адамның" киім композициясында, оны жерлеу жоралғысында көрініс
тапты. Оның басында тымақ тәріздес желкелігі бар, төбесі шошақ, биік бөркі
болған. Бас киіміндегі бейнелер символикалық мәнге ие болды. Жауынгердің
бас киімін айналдыра тігілген "алтын таулар" мен "ағаштар" дүниенің
келбетін көз алдыңа елестетеді. Бас киімнің жоғары жағындағы алтын қойдың
бейнесі Митра Құдайының кеңінен таралған рәмізі. Шаншылған алтын жебелер
күннің сәулесі болып есептеледі." Алтын адамның" өзі Күн Құдайымен
теңестірілді. Бас киімнің беткі жағындағы алтын жебе, ешкі мүйізді, алтын
қанатты пар ат эмблемасы "патшалықтың белгісін" білдіреді. Бұл белгі
К.А.Ақышевтің пікірінше, барлық бейнелерді бір жерге топтастырады: құс —
жоғарғы әлем, аспан; ат — ортаңғы әлем, жер; ешкі — төменгі жақ, жер асты
әлемі; қанатты жебелер — Жердің 4 тарабы. Бұл рәміз көсемнің билігі туралы
және оған бағынышты қоғам құрылымы туралы түсінікті бейнелейді. Сақтарда
жоғары билікті осылайша негіздеу тұжырымдамасы қалыптасты.
Бас киімдегі ағаш басындағы құстардың бейнеленуі, сондай-ақ құс
тәрізді бейнелер өз мәніне ие болды. Құс — аспан мен Күннің жалпы
адамзаттық рәмізі. Құс күллі әлемді барлап, Құдайларға ғарыш шекарасын
қорғауға көмектеседі. Құстар бейнесі жоғары әлем рухына, аспанға ұшумен
байланыстырылады. Бас киімдегі қанаттар "Алтын адамның" абыздық қызметін
көрсетеді. Әскери жасауларда жыртқыштардың яки барыстың, арыстанның,
жолбарыстың, қасқырдың бейнеленуі осы аңдардың жауынгер мен оның қару-
жарағына дем беруші күш деп есептелді. Сондай-ақ жолбарыстың бейнесі отқа
табынушылықпен байланысты болды. Нақ солардың бейнелері мен табыну
бұйымдары алтарь және темекі тартатын бөлмеге хош иісті түтін шығаратын
аспапты қорғайды.
Белгілі бір түс және олардың туғызған әсері дүниені мифологиялық түрде
пайымдаудың маңызды элементі деп табылады. Киімнің қызыл түсі және оның
алтын жасауы - Күннің түстері, күміс түс - Айдікі, көгілдір түс - аспан
түсі деп есептелді. Түс ерекше ақпараттық құндылыққа ие болды. Қызыл және
алтын түспен байланысты эмоциялық сипаттамалар Құдайға және күйдіретін
Күннің буырқанған қуаты мен құдіреттілігін бейнеледі. Осылайша сақтарда Күн
Құдайымен байланыстырылған әскери және діни жолбасшыға табынатын әлеумет
пен кеңістіктің антропоцентрлік үлгісі өмір сүрді.
"Аң стилі" белгілі бір діни наным-сенімге байланысты ұғымды білдірді.
Жыртқыш жануарлар мен құстардың бейнелері қару-жарақтарға немесе атқа
ерекше күш беретін тұмар ретінде қолданылды. Жануарлардың жекелеген
бейнелерінен басқа олардың топтасқан (синкретикалық) бейнелері де
кездеседі. Бұл бейнелер киелі, рәміздік мағына береді. Есік қорғанынан
табылған "Алтын адамның" бас киімі жылқы, құс, таутеке, барыс т.б.
топтасқан бейнесінде алтын қапсырмалармен әшекейленген. Осындай топтасқан
бейнелерді зерттеу темір дәуірі көшпелілерінің идеологиясы мен діни
түсініктері туралы мағлұмат береді.
Бақылау сұрақтары:
1. Сақтардың өмір салты, мифологиясы мен көркем өнері
2. Сақтардың мәдениеті дәуірінде халықтың негізгі кәсібі
3. Сақ дәуірінде адам қоғамның өндіргіш күштері
4. Ерте темір дәуіріндегі скифтік үштік материалдық мәдениеті
5. Сақтардың ат әбзелдері
6. Сақтардың қару-жарақтары
7. Сақтардың алтыннан түйін түю, қола құйма әдістері
8. Сақтардың аң бейнелі стилі
9. "Алтын адамның" киім композициясы
№ 4. Лекция сабағының тақырыбы: Ежелгі Египет өнері
Жоспары: 1. Мысыр мәдениеті
2. Пирамидалар дәуірі
Мақсаты: Студенттерді Мысыр мәдениеті, Пирамидалар дәуірі
Мәтіні (қысқаша): Әлем өнерін сөз еткенде Мысырдың ғажайып өнері
баасқа аймақтардағы мәдени ескерткіштерге қарағанда өзіндік сипатымен,
көнелігімен ерекшеленеді. Мысыр жерінде өнер ошақтары, түрлі кешендер мен
қорымдар жақсы сақталған.
Мысыр мәдениеті мен өнерінің бізге жеткен алғашқы белгілері шамамен
б.з.д. 4 мың жылдықтарда пайда болды. Алғашқы қауымдық құрылыс ыдырап, құл
иеленуші мемлекеттер біртіндеп өмірге келе бастады. Б.з.б. төртінші мың
жылдықтың екінші жартысында қазіргі Мысыр жерінде осындай екі құл иеленуші
мемлекет ірге көтерді. Олар: оңтүстік және солтүстік патшалығы деп аталады.
Б.э.б. 3 мыңыншы жылдары солтүстік патшалығы ұзақ жылғы соғыстан кейін
оңтүстікке бағынып, тұтас Мысыр мемлекетін құрды. Осы кезеңде мәдениет пен
өнер біраз дамыды. Тасқа ойылып қашалып жасалынатын бедерлеу өнері барынша
өріс алды. Суретшілер заманындағы қоғамдық құрылысты, соғыс қимылдарын
патша жорықтарын қайрақ тастарға бейнелеп түсіріп отырды. Бір жағынан
тарихи жылнама белгі болып табылатын, екіншіден өнердің озық ескерткіші
саналатын бедерлеме суреті бар тақта тастың бірі- Нармер тақтасы. Бұл өнер
ескерткіші сол дәуірде болған белгілі тарихи кезеңді тамаша ашып көрсетеді.
Тақтада солтүстік патшалығын тізе бүктірген Нармер патшаның әскери жорығын,
жеңісін айшықты бейнелермен шебер бере білген. Әсіресе мүсіншінің тақтадағы
құрылымдық шешімі, тақта бетін ұтымды пайдалануы көрген адамды баурап
алады. Бұл тарихи өнер көзі көне Мысыр өнерінің ең бір айтулы ескерткіші
болып табылады.
Осыдан кейінгі кезеңдерде де Мысыр патшалығы нығайып, перғауындар
билігі барынша аса түсті. Бар байлықты қолдарына жинаған патшалар әулеті
Мысырда ірі-ірі қалалар, ауқымды сәулет кешен-ғибадатханалар салуды қолға
алды. Мұндай мәдени өзгерістер әсіресе перғауын Жосердің тұсында кең етек
алды. Сол кездегі Мысыр патшалығының орталығы, әлемдегі ең көне қаланың
бірі- Мемфис гүлденіп өркендеді. Сол замандағы өркендеген мәдениет пен
өнердің жемісі ретінде Жосер пирамидасы салынды. Жосер пирамидасы Мысыр
классикалық сәулет өнерінің алғашқы қарлығашы болып табылады. Бұл бір
жағынан сәулет өнерінде үлкен бетбұрыс әкеліп, тың инженерлік жүйенің пайда
болуына жол ашты. Егер бұрын Мысыр сәулет кешендері бір қабатты
мастабалардан (кірпіштен қаланған жайдақ үйлер) тұратын болса, бұл пирамида
жеті мастабадан тұратын зәулім сәулет кешенін құрады, сондықтан да оны
баспалдақты пирамида деп атады. Пирамиданың биіктігі 70 метрге дейін жетті.
Мұндай алып құрылыстың Мысырда етек жаюы діни нанымға да көп байланысты
еді.
Жосер сәулет кешенінен бастау алған пирамидалар дәуірі б.з.д. ХХ-
ҮІІ ғасырда өзінің шарықтау шегіне жетті. Пирамидалардың ішіндегі ең
ғаламаты, атақтысы Хуфу-Хеопс және Хафра, Менкаура тұрғызылды. Ніл
жағасындағы Гиза жазығында орналасқан осы үш пирамиданы Гиза пирамидалар
қорымы деп атайды. Пирамидалар қорымындағы ең атақтысы- Хуфу-Хеопс
ғибадатхана сәулет кешені. Оны Мысыр перғауыны Хеопс салдырған. Пирамиданы
салдыру үшін Ніл дариясынан Гиза жазығына дейін он жыл бойы жол төселген.
Содан мыңдаған құлдардың қисапсыз ауыр еңбегінің арқасында құрылысты 20 жыл
бойы салғызған. Пирамиданың аумақтылығы мен зәулімділігі сондай-оған әлі
күнге дейін тең келер тас құрылыс болмай отыр. Оның биіктігі-147 метр де,
қырларының көлбеулігі-235 метрге жетеді. Ғаламат, тек тас кесектерден
өрілген сәулет ескерткіші бес мың жыл бойы әлі мызғымай, сол күйі сақталып,
асқақ тұр. Осынау алып құрылысқа басшылық жасаған сәулетші Хемиун болды.
Мысыр елі кейінгі ғасырларда да дүниежүзілік мәдениет пен өнерге өлмес
мұралар қалдырды. Сондай сәулет өнерінің бірі- б.э.д. ХХ-ХІІІ ғасырларда
салынған Қарнақ ғибадатханасы. Ғибадатхана құрылысын сол кездегі ел
басқарған ұлы перғауын Аменхотеп-ІІІ салдырды. Патша сәулетшілерден бұл
ғибадатхананың ешбір құрылысқа теңдессіз, өзгеше болуын талап етті.
Ғибадатхананың негізгі сарай бөлмесінің ұзындығы 103 метр, ал ені 53 метр
болып, 140 бағаналардан тұрғызылған.
Мысыр тарихында қай дәуірде болмасын ондағы сәулет ғимараттары мен
мүсін өнері бірге дамып отырған. Гиза пирамидаларын оның қорғаушысы сияқты
айбынды да асқақ Хефрен сфинкісіз, Қарнақ, Луксор храм-ғибадатханаларын
алдындағы құдай бейнелі сфинкстер мен түрлі перғауындар мүсінінсіз елестету
ешбір мүмкін емес. Олар бірін-бірі толықтырып, жарасым тауып тұр.
Мүсін өнерінің ішінде өзінің көнелігімен де, асқақ та ауқымдылығымен
де Хефрен сфинксі ерекше көзге түседі. Денесі арыстан бейнесінде сомдалып,
бас жағы перғауын Хефрен кейпін елестететін алып ескерткіш негізі табиғи
гранит тастан қашалып жасалған. Осынау Хефрен мүсінінен бастау алған
Мысырдың монументальды ескерткіш белгілері жан-жақты дамып, жайдақ
бедерлеме өнерде болсын, керегелік роспистік өнерде болсын, өзінің канондық
ерекшелік өлшемдерін қатаң сақтап отырды. Әсіресе бедерлеме, келбеттік өнер
туындыларында бейнелеу ағымы ерекше жетістіктерге жетті. Оны б.з.д. үшінші
мыңжылдықта жасалған сәулетші Хесирдің бейнесі.
Египет пирамидалары
Сол кезеңдегі немесе одан кейінгі замандардағы Мысыр өнеріне тән
нәрсе, әсіресе адам кейпін кескіндегенде кеудесі мен көзін алдынан, ал басы
мен аяқтарын қырынан көргендегідей бейнелеуінде. Осы әдіс-тәсіл қаншама
ғасырлар бойы өзгермей, Мысырдың өзіндік әдістемелік бейнелеу мектебін
қалыптастырды. Бұл бейнелеу тәсілінің өміршеңдігі сондай бірнеше ғасырлар
бойы жан-жаққа тарап, әр ел өнерінің даму тарихына игі ықпалын тигізіп
отырды. Осындай өміршең өнердің ықпалды табы ежелгі Шумер, Аккад, Егей
мәдениетінен байқауға болады.
Ежелгі мысыр тарихы мынадай кезеңдерден тұрады:
1. Династиялыққа дейінгі кезең (б.з.д. IV мыңжылдық)
2. Ежелгі патшалық кезеңі (б.з.д. ХХХ-ХХIII ғасырлар)
3. Орта патшалық кезеңі (б.з.д. ХХII-ХVIII ғасырлар)
4. Жаңа патшалық кезеңі (б.з.д. ХVII- ХI ғасырлар)
5. Кешеуіл уақыт кезеңі (б.з.д. ХI ғасыр-332 жылдары)
Мысыр тарихында, ежелгі дәуірден кейін (ежелгі патшалықтан кейін) өнердің
бір өркендеген уақыты орта патшалық тұсында болды. Осыған дейінгі
замандарда перғауындардың құдайдай дәуірлеген билігі әлсіреп, Мысыр
патшалығы бірнеше биліктерге бөлініп, ыдырап кетті.
Жаңадан өкімет басына келген патшалар өздерінің астанасы Фивте және
оның маңайында өткен перғауындардың жолын қуып, ірі ғибадатханалар мен
кесенелер тұрғыза бастады. Солардың ішіндегі ең елеулісі Гиза
пирамидаларынан кейінгі аты-шулы сәулет ғимараты-перғауын Ментухотеп І-нің
басына тұрғызылған ғибадатхана болды. Бұл ғибадатхана Ніл дариясының батыс
жағында Дейр-әл Бахир баурайында салынды. Ғибадатхана өнер тарихында өзінің
ерекшелігімен, сәулеттік тың әдіспен тұрғызылуымен сол замандағы құнды
ғимарат болды. Ғибадатхананың біраз бөлігі жартастан қашалынып тұрғызылды
және де ең алғаш бағаналар тізбегі осында пайдаланылды. Бұрындары бағаналар
тек жартылай керегемен бірге жансарластырылып, сәндік үшін қолданылса,
мұнда ғибадатхананың негізгі сәулет бөлшегі ретінде пайдаланылған.
Бағаналар тізбегінің үстінде маңдайша орнатылған. Негізінен ғибадатхана екі
қабаттан тұрады. Бірінші қабаттағы маңдайшаның ортасынан екінші қабатқа
шығатын көтерме жол салынған. Екінші қабатта да бағаналар тізбегі
маңдайшамен жалғасқан. Осы екінші қабаттағы залдың ортасында тас
кесектерден тұрғызылған пирамида орналасқан. Бұл пирамиданың тағаны
(фундаменті) етіп кәдімгі табиғи тау шатқалының жартасы алынған, пирамида
сол тас түбірге орнатылған. Ғибадатхананың атын шығаратындай бірнеше
ерекшеліктері бар; оның біріншісі- ескі Мысыр патшалығы тұсындағы сәулет
әдісі мен кейінгі патшалық тұсындағы сәулет әдісінің жымдасып, жарасым
тауып тұрғызылуында. Екіншісі – ғибадатхананы табиғатпен байланыстыра
салып, жоғары үйлесімділік сәйкестігіне қол жеткізуі. Осынау атақты, аты
аңызға айналған ғибадатхананы сол дәуірдің ірі сәулетшісі- Иртисен жобалап
салдырған.
Династиялыққа дейінгі кезең
Бұл кезенде тас өңдеу өте жақсы жолға қойылды. Жалпақ тас бетіне бедерлі
суреттер салына бастады. Атақты Нармер тақтасында шеберлері тарихи
кезеңдер мен әскери жорықтарды бейнелеп, бедерлеуге тырысты. Олардың ең
басты мақсаты - адам образын көрсету болды. Адамның тұлғалық бейнесі
канондық тәсілмен берілді. Адамның басы, аяқ-қолын алдынан, иығын қырынан
бейнелеуге тырысты. Осы әдіс-тәсіл қаншама ғасырлар бойы өзгермей, Мысырдың
өзіндік бейнелеу мектебін қалыптастырды. Б.з.д. III мыңжылдықта жалпақ
тастарда бедерленген перғауын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz