Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлық үйлеспеушілігінің психологиялық мәселелері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... 3
1 МІНЕЗ.ҚҰЛЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІ 5
1.1 Мінез.құлық формалары және оның жүйелілігі.
1.2 Мінез.құлқы эмоционалды үйлеспеген оқушыларға сипаттама..15
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының мінез құлқының ауытқу себептері..24
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ МІНЕЗ.ҚҰЛҚЫНЫҢ ҮЙЛЕСПЕУШІЛІГІНЕ ПСИХОЛОГИЯ.ЛЫҚ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ
2.1 Мектеп тәжірибесінде мінез.құлқында ауытқуы бар балаларды анықтау...
2.2 Мінез.құлқында ауытқуы бар балаларды коррекциялау..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... 55
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...
1 МІНЕЗ.ҚҰЛЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІ 5
1.1 Мінез.құлық формалары және оның жүйелілігі.
1.2 Мінез.құлқы эмоционалды үйлеспеген оқушыларға сипаттама..15
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының мінез құлқының ауытқу себептері..24
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ МІНЕЗ.ҚҰЛҚЫНЫҢ ҮЙЛЕСПЕУШІЛІГІНЕ ПСИХОЛОГИЯ.ЛЫҚ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ
2.1 Мектеп тәжірибесінде мінез.құлқында ауытқуы бар балаларды анықтау...
2.2 Мінез.құлқында ауытқуы бар балаларды коррекциялау..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... 55
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...
Қазақстан Республикасының «Білім туралы заңында», білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпы азаматтық құндылықтар ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шындауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологияларын еңгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық комуникация желілерге тығу деп, білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттері көзделеді[1].
Бала мектеп өміріне алғаш ене бастағанда онда мәнді психологиялық қайта өзгеріс болады. Ол жаңа режимнің бірқатар маңызды әдеттерін бойына сіңіреді, мұғаліммен және жолдастарымен сенімді қарым-қатынас орнатады. Оқу материалының мазмұнына ынтаның пайда болуы негізінде оның оқуға деген жақсы көзқарасы қалыптасады. Бұл ынталардың одан әрі дамуы және төменгі класс оқушыларының оқуға деген көзқарасының жайы олардың оқу әрекетінің қалыптасу процесіне байланысты. Білім, іскерлік пен дағды ата-аналармен, құрбы-құрдастармен қарым-қатынаста, ойындар үстінде, кітаптар оқығанда және т.б. игеріледі.
Бастауыш білім беру мазмұнын жетілдіруінің қайнар көзі-мәдениет немесе әлеуметтік тәжірибе. Дегенмен, әлеуметтік тәжірибенің мазмұны, немесе мәдениет мектептегі білм мазмұнын толық анықталмайды. Білім мазмұнын құрастыруда балалардың жекелік-тұлғалық дамуының олардың қабілетінің, дарындарының, қызығушылықтарының талаптары ескерілуі тиіс. Осы мақсатқа жалпы білім беру мазмұнында міндетті пәндермен қатар оқушылардың қызығушылығына қарай дайыңдайтын таңдау пәндері де енгізілген. Бұл оқушылардың өзіндік қасиеттерінің, кәсіби бағытталуының тереңдеуіне жағдай жасайды.
Бала мектеп өміріне алғаш ене бастағанда онда мәнді психологиялық қайта өзгеріс болады. Ол жаңа режимнің бірқатар маңызды әдеттерін бойына сіңіреді, мұғаліммен және жолдастарымен сенімді қарым-қатынас орнатады. Оқу материалының мазмұнына ынтаның пайда болуы негізінде оның оқуға деген жақсы көзқарасы қалыптасады. Бұл ынталардың одан әрі дамуы және төменгі класс оқушыларының оқуға деген көзқарасының жайы олардың оқу әрекетінің қалыптасу процесіне байланысты. Білім, іскерлік пен дағды ата-аналармен, құрбы-құрдастармен қарым-қатынаста, ойындар үстінде, кітаптар оқығанда және т.б. игеріледі.
Бастауыш білім беру мазмұнын жетілдіруінің қайнар көзі-мәдениет немесе әлеуметтік тәжірибе. Дегенмен, әлеуметтік тәжірибенің мазмұны, немесе мәдениет мектептегі білм мазмұнын толық анықталмайды. Білім мазмұнын құрастыруда балалардың жекелік-тұлғалық дамуының олардың қабілетінің, дарындарының, қызығушылықтарының талаптары ескерілуі тиіс. Осы мақсатқа жалпы білім беру мазмұнында міндетті пәндермен қатар оқушылардың қызығушылығына қарай дайыңдайтын таңдау пәндері де енгізілген. Бұл оқушылардың өзіндік қасиеттерінің, кәсіби бағытталуының тереңдеуіне жағдай жасайды.
1. ҚР «Білім туралы Заңы». 1999.
2. ҚР Білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарлама // Е.К. -16 қазан, 2004.
3. Қ. Жарықбаев. Психология негіздері: Алматы, 2005 126-132 б.
4. С. Бап-Баба. Жалпы психология: Алматы, 2004 110-115 б
5. Абрамова Г.С. Практическая психология. - М., 2001.
6. Абрамова Г.С. Психологическое консультирование. - М., 2001.
7. Анастази А. Психологическое тестирование. -М., 1982.
8. Асмолов А.Г. Психология личности. - М., 1990.
9. Андреева Г.М. Социальная психология. М., 1980.
10. Бабасов Е.М. Конфликтология. Минск, 2000.
11. Батаршев А.В. Тестирование. Основной инструментарий практического психолога. Ростов-на-Дону, 2000.
12. Битянова М.Р. Практическая психология. - М., 1997.
13. Валлон А. Психическое развитие ребенка. - М., 1997.
14. Венгер А.Л. Схема индивидуального обследования детей школьного возраста. (Для психологов-консультантов) - М., 1989.
15. Возрастная и педагогическая психология. Под ред. М.В.Гомезо. - М., 1995.
16. Выготский Л.С., Лурия А.Р. Этюды по истории поведения. - М., 1993.
17. Григоренко Е.Л., Рутман Э.Н. Диагностика готовности к школе по показателям устойчивости внимания. Вестник МГУ.(серия 14). - М., 1990.
18. Гуревич К.М. и др. Школьный тест умственного развития (ШТУР). Методические рекомендации по работе с тестом. Для школьного психолога. -М., 1987.
19. Гуревич К.М., Горбачева Е.И. Умственное развитие школьников: критерии и нормативы. -М., 1992.
20. Гудкина Н.И. Несколько случаев из практики школьного психолога. - М., 1991.
21. Гильбух Ю.З. Внимание: одаренные дети. - М., 1991.
22. Дубровина И.В., Прихожан Л.И. Положение о школьной психологической службе. - М., 1985.
23. Диагностика умственного развития дошкольников. Под ред. Л.А.Венгера, В.В.Холмовского - М., 1978.
24. Добрович А.Б. Воспитателю о психологии и психогигиене общения. - М., 1987.
25. Дубровина И.В. Настольная книга школьного психолога. - М., 1996.
26. Леонтьев А.Н. Дестельность. Развитие. - М., 1989.
27. Мухина В.С. Детская психология. М., 1990.
28. Немов Р.С. Психология. В 3 т. - М., 1998.
29. Овчарова Р.В. Справочная книга школьного психолога. - М., 1996.
30. Платонов К.К. Психологический практикум. -М., 1980.
31. Психологический словарь. Под ред. А.В.Петровского, В.И.Ярошевского. - М., 1990.
32. Психологические тесты для деловых людей. Под ред. Литвинцевой. - М., 1998.
33. Психологические тесты. В 2 т. Под ред. А.А.Карелина. - М., 2000.
34. Психология и этика делового общения. Под ред. В.Н.Лавриненко. - М., 2000.
35. Психодиагностические методы. Под ред. А.А.Бодалева. - Ленинград, 1976.
36. Психологическая диагностика. Проблемы исследования. Под ред. К.М.Гуревича. - М., 1981.
37. Развитие личности ребенка. Под ред. А.М.Фонарева. - М., 1987.
38. Римский С, Римская Р. Практическая психология в тестах. - М., 1999.
39. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога в образовании. - М., 1996.
2. ҚР Білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарлама // Е.К. -16 қазан, 2004.
3. Қ. Жарықбаев. Психология негіздері: Алматы, 2005 126-132 б.
4. С. Бап-Баба. Жалпы психология: Алматы, 2004 110-115 б
5. Абрамова Г.С. Практическая психология. - М., 2001.
6. Абрамова Г.С. Психологическое консультирование. - М., 2001.
7. Анастази А. Психологическое тестирование. -М., 1982.
8. Асмолов А.Г. Психология личности. - М., 1990.
9. Андреева Г.М. Социальная психология. М., 1980.
10. Бабасов Е.М. Конфликтология. Минск, 2000.
11. Батаршев А.В. Тестирование. Основной инструментарий практического психолога. Ростов-на-Дону, 2000.
12. Битянова М.Р. Практическая психология. - М., 1997.
13. Валлон А. Психическое развитие ребенка. - М., 1997.
14. Венгер А.Л. Схема индивидуального обследования детей школьного возраста. (Для психологов-консультантов) - М., 1989.
15. Возрастная и педагогическая психология. Под ред. М.В.Гомезо. - М., 1995.
16. Выготский Л.С., Лурия А.Р. Этюды по истории поведения. - М., 1993.
17. Григоренко Е.Л., Рутман Э.Н. Диагностика готовности к школе по показателям устойчивости внимания. Вестник МГУ.(серия 14). - М., 1990.
18. Гуревич К.М. и др. Школьный тест умственного развития (ШТУР). Методические рекомендации по работе с тестом. Для школьного психолога. -М., 1987.
19. Гуревич К.М., Горбачева Е.И. Умственное развитие школьников: критерии и нормативы. -М., 1992.
20. Гудкина Н.И. Несколько случаев из практики школьного психолога. - М., 1991.
21. Гильбух Ю.З. Внимание: одаренные дети. - М., 1991.
22. Дубровина И.В., Прихожан Л.И. Положение о школьной психологической службе. - М., 1985.
23. Диагностика умственного развития дошкольников. Под ред. Л.А.Венгера, В.В.Холмовского - М., 1978.
24. Добрович А.Б. Воспитателю о психологии и психогигиене общения. - М., 1987.
25. Дубровина И.В. Настольная книга школьного психолога. - М., 1996.
26. Леонтьев А.Н. Дестельность. Развитие. - М., 1989.
27. Мухина В.С. Детская психология. М., 1990.
28. Немов Р.С. Психология. В 3 т. - М., 1998.
29. Овчарова Р.В. Справочная книга школьного психолога. - М., 1996.
30. Платонов К.К. Психологический практикум. -М., 1980.
31. Психологический словарь. Под ред. А.В.Петровского, В.И.Ярошевского. - М., 1990.
32. Психологические тесты для деловых людей. Под ред. Литвинцевой. - М., 1998.
33. Психологические тесты. В 2 т. Под ред. А.А.Карелина. - М., 2000.
34. Психология и этика делового общения. Под ред. В.Н.Лавриненко. - М., 2000.
35. Психодиагностические методы. Под ред. А.А.Бодалева. - Ленинград, 1976.
36. Психологическая диагностика. Проблемы исследования. Под ред. К.М.Гуревича. - М., 1981.
37. Развитие личности ребенка. Под ред. А.М.Фонарева. - М., 1987.
38. Римский С, Римская Р. Практическая психология в тестах. - М., 1999.
39. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога в образовании. - М., 1996.
Қазақстан Республикасыны Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлық үйлеспеушілігінің психологиялық
мәселелері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010300 - Педагогика және психология мамандығы
Түркістан 2015
Қазақстан Республикасыны Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Педагогикалық ғылымдар
кафедрасының меңгерушісі
_______________2015 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлық
үйлеспеушілігінің психологиялық мәселелері
5В010300 - Педагогика-психология мамандығы
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.к., доцент:
Түркістан 2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІ 5
1.1Мінез-құлық формалары және оның
жүйелілігі ... ... ... ... ... ... ...
1.2Мінез-құлқы эмоционалды үйлеспеген оқушыларға
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 15
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының мінез құлқының ауытқу
себептері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 24
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНЫҢ ҮЙЛЕСПЕУШІЛІГІНЕ
ПСИХОЛОГИЯ-ЛЫҚ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ
30
2.1Мектеп тәжірибесінде мінез-құлқында ауытқуы бар балаларды
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.2Мінез-құлқында ауытқуы бар балаларды коррекциялау ... ... ...
49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 55
... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 57
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында, білім беру жүйесінің
басты міндеті – ұлттық және жалпы азаматтық құндылықтар ғылым мен практика
жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шындауға
бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа
технологияларын еңгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық
комуникация желілерге тығу деп, білім беру жүйесін одан әрі дамыту
міндеттері көзделеді[1].
Бала мектеп өміріне алғаш ене бастағанда онда мәнді психологиялық қайта
өзгеріс болады. Ол жаңа режимнің бірқатар маңызды әдеттерін бойына
сіңіреді, мұғаліммен және жолдастарымен сенімді қарым-қатынас орнатады.
Оқу материалының мазмұнына ынтаның пайда болуы негізінде оның оқуға деген
жақсы көзқарасы қалыптасады. Бұл ынталардың одан әрі дамуы және төменгі
класс оқушыларының оқуға деген көзқарасының жайы олардың оқу әрекетінің
қалыптасу процесіне байланысты. Білім, іскерлік пен дағды ата-аналармен,
құрбы-құрдастармен қарым-қатынаста, ойындар үстінде, кітаптар оқығанда және
т.б. игеріледі.
Бастауыш білім беру мазмұнын жетілдіруінің қайнар көзі-мәдениет немесе
әлеуметтік тәжірибе. Дегенмен, әлеуметтік тәжірибенің мазмұны, немесе
мәдениет мектептегі білм мазмұнын толық анықталмайды. Білім
мазмұнын құрастыруда балалардың жекелік-тұлғалық дамуының
олардың қабілетінің, дарындарының, қызығушылықтарының талаптары
ескерілуі тиіс. Осы мақсатқа жалпы білім беру мазмұнында
міндетті пәндермен қатар оқушылардың қызығушылығына қарай
дайыңдайтын таңдау пәндері де енгізілген. Бұл оқушылардың өзіндік
қасиеттерінің, кәсіби бағытталуының тереңдеуіне жағдай жасайды.
Бастауыш мектептің маңызы мен қызметі оны үздіксіз білім беру
жүйесіндегі басқа буындармен тек сабақтас болуымен ғана емес ең алдымен
оқушы тұлғасының ұйытқысының қалыптасуы мен дамуы қуатты жүретін
ерекше құнды қайталанбайтын буын екендігімен анықталып негізделеді.
Жалпы білім беретін мектептерде оқитын оқушылардың әрқайсысының өзіне
тән жеке даралық ерекшеліктері бар. Сондықтан мектеп психологі алдында
тұрған проблемаларының бірі - мінез-құлқында эмоционалдық үйлеспеушілігі
бар балаларға тиімді көмек көрсету. Бұл проблеманың аспектілері
психологияда жан-жақты талданған. Оған үлес қосқандар И.Кант, Э.Торндайк,
И.П.Павлов, К.Роджерс, А.Маслоу Л.Е.Личко т.б. ғалымдар.
Қазіргі кезде тәжірибелік психологияда қолданылатын әдістемелер
жинақтары қазақ тілінде жоқтың қасында. Сондықтан оқушылардың мінез-
құлқындағы үйлеспеушілікті диагностикалау өте қиын болып отыр, ал мінез-
құлқында ауытқуы бар балаларға дер кезінде көмек көрсетудің маңызы үлкен
екенін дәлелдейдің қажеті жоқ проблема екені баршаға аян.
Дипломдық зерттеу барысында осы проблеманы шешу жолдарын анықтап, оның
қыр-сырына түсіну үшін тақырыпты Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлық
үйлеспеушілігінің психологиялық мәселелері деп анықтадық.
Дипломдық зерттеу мақсаты - мінез-құлық үйлеспеушілігі факторларын,
себептерін анықтау, диагностикалау әдістерін жүйеге келтіру.
Бұл мақсат келесі міндеттер арқылы нақтыланды:
- мінез-құлық формалары мен оларға әсерін тигізетін факторларды
анықтау;
- мінез-құлық үйлеспеушілігі себептерін балалардың жас ерекшеліктеріне
байланысты жүйеге келтіру;
- мінез-құлық ауытқуларын диагностиклау әдіс-тәсілдерін анықтау;
- мектеп оқушыларының мінез-құлық ерекшеліктерін зерттеу.
Дипломдық зерттеу барысында келесі психологиялық ғылыми зерттеу
әдістері қолданылды: ғылыми еңбектерді талдау, мінез-құлық ерекшеліктерін
талдау және психодиагностикалық әдістемелерді қолдану арқылы оқушылардың
мінез ерекшеліктерін зерттеу, мазасыздану деңгейін анықтау тестерін,
акцентуация түрлерін анықтау тестерімен зерттеу жүргізу.
Жинақталған материалдардың логикасына қарай отырып диплом жұмысының
құрылысын анықтадық. Ол кіріспе, екі бөлім, қорытынды және әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кіріспеде диплом жұмысының тақырыбының көкейкесті мәселені зерттеуге
бағытталғандығы дәлелденіп, зерттеу мақсаты мен міндеттері анықталған.
Мінез-құлық және оның негізгі көрсеткіштері - деп аталатын бірінші
бөлімінде мінез-құлықтың негізгі көрсеткіштері және олардың көрініс беру
ерекшеліктерін түсіндіретін теориялық қағидалар талданып, мінез-
құлықтардағы ауытқулар деген не екені көрсетілген. Оқушылардың мінез-
құлқындағы ерекшеліктерге сипаттама берілген.
Мінез-құлқында ауытқулары бар балаларға психологиялық қызмет көрсету
деген екінші тарауда оқушылардың мінез ерекшеліктерін зерттеу, балалардың
мазасыздану деңгейін және акцентуациясын зерттеу нәтижелері берілген.
Қорытындыда зерттеу барысында жасалған тұжырымдамалар мен балалар
мінезіндегі үйлеспеушіліктер байқалғанда оларға психологиялық қызмет
көрсету жолдары анықталған.
1. МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІ
1.1. Мінез-құлық формалары және оның жүйелілігі
Әрбір адам жеке тұлға болғандақтан оның мінез-құлқы өзіне тән
ерекшеліктермен сипатталады. Мінез деген психологиялық қасиеттің төркіні
характер деген грек сөзінен шыққан. Оның негізгі мағнасы із қалдыру деген
мағынаны білдіреді[2].
Сондықтан мінез дегеніміз әрбір адамның жеке басына тән даралық
ерекшілік екенін ғылым тарихында алғаш рет сипаттап жазған ғалым - ертедегі
грек философы Теофраст. Бірақ ол мінезді адамның адамгершілік сапасына тән
қасиет деп көрсеткен.
Мінез ерекшеліктерін зерттеушілердің пікірлерін ең бірінші болып
француз ғалымы Л.Бен жүйеге келтірген. Ол мінезді психологиялық ерекшелік,
дара тұлғаның ақыл-ойы мен сезімінің және ерік ерекшілігінің көрсеткіштері
деп санады. Т.Рибо мінезді сезіммен ерік ерекшелігі десе, ал орыс медигі
әрі психолог П.Ф.Лесгафт, ерік қасиеті деп көрсеткен. И.Кант мінезді
темпераментпен салыстыра отырып, оны адамда дүре пайда болатын қасиет деп,
туа біте пайда болатын қасиеттер мен әр адамның өз өмірінде жүре пайда
болатын қасиеттерді бөліп көрсетті[3].
Поланның айтуынша мінездің барлық сипаттары адамның тіршілік
жағдайларына байланысты деген пікір айтады. Сонымен, мінез жөнінде екі
пікір қалыптасып, олар осы уақытқа дейін пікір таластар туғызып келеді.
Соған қарамастан қазіргі зерттеулерде мінез адамның өмір салтына және
әлеуметтік ортаның ерекшеліктеріне тәуелділігіне ешкімде күманданбайды.
Табиғи күштерге табиғи физиологиялық процестер жаттын темперамент
ерекшеліктері арқылы қарастырылады. Темперамент - адамда туа пайда болатын
генотипті организм қасиеті. Темперамент адамның жүйке жүйесінің типтері
арқылы анықталады. Өйткені, жүйке жүйесі типтерінің сыр-сипаты темперамент
типтерімен бірдей. Мұның екеуі де дара адамның бойындағы өзгешеліктерін
сипаттайды. Жүйке жүйесінің типі шыдамсыз болса - холерик, сергек болса -
сангвиник, тыныш болса - флегматик, әлсіз болса -меланхолик болады.
Сондықтанда, адамның мінез-құлқы оның темперамент типіне байланысты болуы
әбден мүмкін - деп атап көрсетеді.
Адамдар түрлі іс-әрекетпен айналысады, осы іс-әрекетпен айналысу
барысында оларда белгілі-бір мінез-құлық пайда болады. Адамның мінез-құлқын
түрлі жағынан суреттеуге болады. Кез-келген мінез-құлықтын басы мен аяғы
болады. Адамның мінез-құлық детерминациясын түсіндіру үшін мотивацияның
көптеген психологиялық теориялары қолданылады. Мотивацияны оқу - бұл адам
белсенділігін арттырып отыратын себептерлен факторлардар талдау.
Мотивациялық теориялардың көбінде мінез-құлық белсенділігінің 3 негізгі
параметрі талданады. Сондай-ақ, себебі бар мінез - құлық жекелік және
ситуациялы деп аталатын екі фактор әрекетінің нәтижесі[4].:
1. Жекелік фактор - жеке адамның мотивациялық диспозициясы (қажеттілік,
мотив, дағды, бағыттылық);
2. Ситуациялы фактор - сыртқы, яғни, адамның айналасындағы жағдайлар
(басқа адамның мінез-құлқы, бағасы, қатынасы, физикалық жағдайлары және
т.с.с);
Адам мінез-құлқының себептері американ психологтары Эдвард, Лиси,
Ричард және Руян "өзіндік детерминация және ішкі мотивация" теориялары мен
түсіндіреді. Ол бойынша, мотивацияның екі типі және оған сай мінез-құлықтын
да екі типі бар:
1. Сыртқы мотивация және оған сай мотиві бар немесе себебі бар мінез-
құлық.
2. Ішкі мотивация және оған сай мотиві бар немесе себебі бар мінез-
құлық. Бихевиористік теорияларда мінез-құлық детерминациясындағы негізгі
акцент белгілі-бір мінез-құлықтың орындаудан кейінгі пайда болатын жағымды
немесе жағымсыз жағдайларға негізделеді. Сыртқы және ішкі мотивациялардың
мінез-құлыққа және психикалық процестерге әсерін кесте бойынша қысқаша
көрсетуге болады. Ол келесі №1 кестеде бейнеленген[5].:
№1 Кесте. Мотивация түрлері
Сыртқы мотивацияның әсері. Ішкі мотивацияның әсері
Іс-әрекет ұзақтығына байланысты ағым.
Сыртқы себебі бар мінез-құлықІшкі себебі бар мінез-құлық оған пайда
сыртқы күш кеткеннен кейін болуына әсер ететін заттар жоқ болып
тоқтап қалады кетсе де, біраз уақыт созылуы мүмкін
Зерттеушілер бір шама жай Біршама қиын тапсырмаларды таңдайды.
тапсырмаларды таңдайды, бірақ
оны тек-қана керек кезде ғана
орындайды.
Іс-әрекет алгоритмизациясының дәрежелері
Канитивтілікке жағымсыз әсер Канитивтілікке жағымды әсер қалдырады.
қалдырады. Алгоритмдік Эвристикалық әдістерді талап ететін
әдістерді талап ететін іс-әрекеттің орындалуын жеңілдетеді.
іс-әрекеттердің орындалуын
жеңілдетеді. Эвристикалық
мәселелердің шешілу
жылдамдығының сапасын
төлендетеді.
Креативтілік
Креативтілікті күшейтеді. Креативтілікке мүмкіндік береді.
Спонтандылықты төмендетеді
Эмоция
Басқалармен өзара әрекет Қызығу эмоциялары пайда болады, қуанышты.
кезінде жағымсыз эмоцияларда Қозу туады т.с.с.
пайда болады.
Мектептегі оқу
Ішкі мотивация кезінде мектеп
бағ-дарламаларын нәтижелі игереді және
теориялық мәліметтерді игеруде жоғары
дәрежеге ие болады, мнемоникалық
процестердің сапасының жақсаруы байқалады
Өзін сыйлауы. Ішкі мотивацияның болуы
өзіндік бағалауын жоғарылатады
Мінез-құлықтың формалары мен функцияларының жүйелілігін Выготский Л.С.
келесі ретпен схемалық түрде көрсетеді:
1. Кең мағынасындағы жоғарғы психикалық функция:
Түрлері: а). Сыртқы (экстрапсихикалық)
б) Ішкі (интрапсихикалық):
в) спонтанды түрі
г) еркін түрі. (Тар мағынасындағы жоғары психикалық функция)
2. Мінез-құлықтың жоғары формасы
Түрлері: 1. Әлеулеттік
2. Даралық.
3. Мінез-құлықтың мәдениетті формасы
Түрлері: 1. Әлеулеттік (интерпсихикалық):
а) примитивті
б) жоғары
2. Даралық:
а) примитивті
б) жоғары
4. Мінез-құлықтың табиғи формасы (реактивті мінез-құлық)
5. Эледаентарлы психофизиологиялық функция.
Жоғары психикалық функцияның құрылымы
1. Мәселе және мақсат
2. Белгі — психологиялық қару ретінде:
Түрлері: а) сыртқы
б) ішкі
3. Мағынасы :
Түрлері: 1 Сөздердің мағынасы:
а) заттық қарау (денотативті мағынасы)
б) сигнификативті мағынасы (сонымен қатар түсінік)
в) ішкі формасы (этималогиялық мағынасы)
г) мазмүны
2. Қабылдаудағы заттық мағына.
3. Заттың функционалды мағынасы
4. Жағдайдың мағынасы немесе
4. Байланыстылық (сайланыстыру іс-әрекеті):
Түрлері: 1. Затты шығару және қолдану
2. Белгілердің шығару және қолдану
5. Психологиялық функционалды жүйе:
Қасиеттері: 1 .Жоғарылылықпен төменділіктің бірлігі
2. Функционалды аралық байланыс.
6. Сананың құрылылы
Түрлері: 1.Жүйелілік
2. Мағыналылық[6].
Л.С. Выготский бойынша схемалық түрдегі жасалған мінез құлықтың
форлалары мен функцияларының жүйелілігін былайша талдауға болады: Жоғарғы
психикалық функция мінез-құлықтын өз-өзіне арналған әлеуметтік мүмкіндігі
болып табылады. Л.С. Выготский жоғары психикалық функцияның дамуы мінез-
құлықтын жоғары формаларының дамуының екі бұтағын қамтиды деп атап
көрсетеді.
Бірінші - мәдениетті даму және ойлаудың сыртқы түрлерін меңгеру мен,
яғни, тілмен, жазумен, есеппен, суретпен көрінеді.
Екінші - дәстүрлі психологияда ерікті зиын, логикалық ес, түсінік деп
аталатын анық анықталмаған, шектелмеген арнайы жоғары функцияның даму
процестері; осы аталғандарды балалардың мінез құлқының жоғары формаларының
даму процесі деп шартты түрде айтамыз. (Выготский Л.С.).
Жалпы, Л.С.Выготский жоғары психикалық функцияны екі мағынада
қолданады:
1. Кең мағынада - мінез-құлықтын жоғарғы форлалары.
2. Тар мағынада - арнайы психикалық функция.
Л.С. Выготский баланың далуындағы белгі және қару деген еңбегінде
жоғарғы психикалық функция ассортиментіне практикалық іс-әрекеттерді
кіргізеді. Бірақ, тек қана оның жоғары формасында жалпы заттық әрекет,
тіпті оны қолдану жоғары формаларға жатады. Л.С.Выготский жоғары психикалық
функцюларга дәл анықтала берлеген, ол - дәл анықтама ғылыми білімнің
басталасына жатпайды, сондықтанда мен империкалық және эвристикалық
анықталаларлен шектелелін - дейді. Содан соң, бұл мәселелерді ЛР.Лурьа
шешуге тырысты. Ол Выготский көзқарастарымен келісе отырып, психикалық
функцияларға дәл және соңғы анықтама береді. Сонымен, жоғары психикалық
функция — бұл күрделі өзін реттеуші процесс, өзінің шығуы жағынан
әлеуметтік болып табылады, қалыптасуы бойынша байланысты және құрылу тәсілі
бойынша ерікті, саналы. АР.Лурия берген анықтама өзінің белгілер санының
көптігімен ерекшелінеді. Мінез-құлықтын жоғары формаларының ерекшелігі
өзінің мінез-құлықтын басқару үшін жасанды, көмекші құралдарды қолдануында.
Жасанды стимулдарды қолдану мінез-құлықтын жаңа формаларын анықтаудың
формалары болып табылады. Мінез-құлықтын жоғары формаларының түсінігіне
келесілер кіреді[7].:
а) жоғары формадағы практикалық іс-әрекет.
б) символикалық іс-әрекет.
в) өзіндік жоғары психикалық функция.
г) жоғары әлеуметтік функция (интерпсихологиялық функция)
Л.С.Выготский мінез-құлықтын негізгі мәдениетті формасы тіл және қаруды
қолдану деп айтады. Выготскийдің концепциясын талдау негізінде құлықтын
фороиаояары, функциясының жіктелу схемасы:
№ 2 кесте. Мінез-құлық формалары мен фукциялары
Л.С. Выготский мінез құлықтың нағыз табиғи формасына тек қана шартсыз
емес, шарттыда рефлекстерді жатқызды. Сонымен қатар, К.Бюлердің (инстинкт,
интелект) теориясын жатқызады.
Үйлесімсіз психикалық жағдай күрделі өмір жағдайына байланысты пайда
болады. Олар мінез-құлықпен әрекетті негізден алады, олар белгілі бір
жағдайға және жасқа байланысты түрлі ұзақтықпен көрінеді, сонымен қатар
интенсивтіліктің оптималды дәрежеден не төмендеуінен не жоғарлауінен
сипатталады, үйлесімсіздік келесі жағдайларда пайда болады[8].
1. Бұл жағдай күрделі құрылымнан, құрамнан тұрады. Үйлесімсіздік
психикалық жағдайды құрушы эмоционалды компоненттер болып табылады.
2. Күрделі өмір әрекетіндегі үйлесімсіз техникалық жағдайдың
динамикалық өзгеруі синусоидалды типтің фазалық процестерімен, екі
еселенудің өсуімен және жоғары информациялық жағдайлар кезіндегі сапалы
жақындықпен, физиологияық және психологиялық сипаттардың когеренттігінің
жоғарылылығымен, сонымен қатар психикалық процестердің бір бағытты
динамикасының бөлінуімен, яғни стабилизациялану жаққа және әрекет
нәтижесінің жоғарырылығы немесе сипаттамаларының төмендігі және әрекет
нәтижелерінің төмендеуімен сипатталады. Бұл жағдайлар психикалық
процестердің пайда болу диапозоның негіздейді.
3. Үйлеспеушіліктің жас ерекшелік және іс-әрекеттік ерекшеліктері
белгілі. Жас ерекшелік даму барысында. Құрам күрделілігі және үйлесімсіз
психикалық жағдайдың құрылымы мен ұзақтығының жоғарылауы жүреді. Даралық
даму барысында әрекеттік фактордың ролі күшейеді.
Сонымен қатар ауытқып бара жатқан мінез-құлықтын негізі болып табылатын
үш кілті бар:
1. Кіші мектеп жасындағы оқушылардың негізгі әрекеті болып табылатын
оқу әрекеті жеткіншектік кезенде де негізгі әрекет болып қала беред. Яғни,
жеткіншектік кездегі оқуга құмарлық күлкілі болып табылады. Сөйтіп олар
қатарластарымен араласа алмай қалады. Оқудағы жоғары белсенділік ауытқу
болып табылады.
2. Жеткіншектер әлі ойын кезеңін басынан өткізе алмай жатыр, сөйтіп,
жеткіншектік кезенде ойын бірінші орынға шығады.
3. Көп жоспарлы айналмалы әрекет. Имтимді-жекелік және оқу-кәсібі
жақтарының дисбаланс тудыруы[10].
Дж. Эйсондорфпен жазылған мотив аралық теория бойынша, балалардың
әлеуметтік дасмуындағы ауытқудың түрлі типтерінің пайда болуы жақындау және
қашу мотивациялық механизмі арқылы қарастырылады. Осы мотивацияның -----
қарым - қатынасты ойындыққа әкеледі. Дж. Эйсондорф мұндай бұзылыстың үш
вариантын көрсетеді:
1. Бұл жақындасудын төмен мотивациясымен сипатталады. Мұндай
мотивацияға ие балалар басқалардан бөлек болғанды қалайды. Бұл балалармен
ерте кезденгі жалғызды конструктивті және зерттеу белсенділігі кезінде
пайда болады және бұл нашар әлеуметтенген адаммен байланысты емес.
Жақындасудың төменгі мотивациясы балалардың заттық өмірге деген
қызығушылығын меңгеруге негізделген.
2. Жақындасу және қашу мотивациялары арасындағы конфликтіге байланысты.
Ол баланың басқа адамдармен аралысқысы келеді, бірақ белгілі себептерге
байланысты қатынас жасаудан кашады. Мұндай конфликт мінез-құлықтық
компромиске экелуі мүмкін. Мұндай мотивтің себебі баланың биологиялық
ерекшеліктерімен қатар тәрбие шартына да байланысты.
3. Әлеуметтік жақындасу мотивацияның жоғарылауымен қашу мотивтерінің
төмендеуінің қатынасы нәтижесінде мотивтердің іс-әрекетінен туады. Бұл
мотивациядағы балалар басқа адамдармен қарым-қатынас шегі беңтаныс, ал
қарым-қатынастағы шектеуді сезбейді қатарластары одан жиі қашады. Бұған
агрессивті мінез-құлық тән[11].
Жоғары психикалық жағдай (қуаныш, мазасыздық, таңқалушылық) немесе
төменгі психикалық жағдай (өкіну, көңілсіздік т.б.) үйлесілсіз жағдайларға
жатады. Осы сипаттамалардың дәлелі ретінде Л.О.Прохоровтың жүргізген
зерттеулерінің нәтижесін қорытындылау барысында үйлеспеушіліктің келесі
жағдайлары кездесті. Оқу әрекетінде жеткіншектер апатиа, зұлымдық, ашу,
өкпе сияқты жат жағдайларды басынан кешіріп отырса, жағымды жағдайлар
ішінен қуаныш, бақыт, таңқалу, қозу сияқты мінез-құлық қасиеттері кездесіп
отырған, сонымен қатар оқушылардың басынан кешіріп отырған мінез-құлыққа
тәуелділігі анықталады. Тітіркенудің импульсивті формасы Қиын жағдайға тән
мінездің түрі болып табылады. Сонымен қатар К.Рубин өз еңбектерінде
әлеуметтік бөлектену терминін қолданады. Әлеуметтік бөлектенудің
инициаторы болып баланың өзі табылады. Оның бір көрінісі - ұялшақтық.
Ұялшақтық - бала бейтаныс адамдармен кездескенде қорқу немесе мазасыздану
пайда болады. Оның негізгі себебі әлеуметтік бағадан қорқумен байланысты.
Әлеуметтік бөлектенудің тағы бір көрінісі - өзін еркін сезінбеу немесе
шегінушілік. Бұл жағдай баланың қатарластары арасында және тіпті жағдайға
байланысты да туып отырады. Мұның негізі жаңадан және әлеуметтік бағадан
қорқумен байланысты. Бұл жақындаудан қашудан күресуге негізделген ішкі
конфликтілік мінез-құлық. Сонымен қатар, әлеуметтік бөлектенуге жақын
бірақ, одан басқа ұстамды мінез-құлық бар. Мұны жақын немесе бейтаныс
адамдардың арасында баланың өзін ұстап, олармен қатынасқа түспей олардың
әрекетін бақылаумен шектелу. Мұндай мінез-құлық баланың әлеуметтік стимул
алдында сезінетін мазасыздануды бейнелейді. Сонымен қатар, мұның негізінде
қашу себебі де жатыр. Бұл үндемейтін балаларға тән. Осы мәліметтер нәтижесі
бойынша, үйлеспеушілік ерекше өмір жағдайында туады, яғни адам өмірінің
күрделі де қиын кезеңдерінде пайда болады. Оның пайда болуы рационалды
емес, бейадекватты, агрессивті, кей кезде қайғылы да мінез-құлықтын себебі
болуы мүмкін. Сондықтан да, субъект үшін бұл жағдайларды басқару күрделі
болып табылады[12].
Жүйелі ағым және өзін ұйымдастыру концепциясы позициясы тұрысынан
үйлеспеушілік ағза және орта арасындағы симметрияның бұзылысы нәтижесінен
пайда болатын күрделі функционалды құрылым болып табылады. Симметрия
бұзылысы ашық жүйеге келетін хабарлар және энергиялар толқынына негізделген
процестер әсерінен пайда болады. Төмен тұрақтылық үйлеспешіліктің маңызды
қасиеттерінің бірі. Күнделікті өмірде үйлеспеушілік қарым-қатынастың
үйреншіліктік жүйесінің бұзылуынан, шектен тыс белгілі бір жағдайлардан
пайда болуы мүмкін. Үйлеспеушіліктің пайда болуына әсер ететін басқа да
факторлар бар. Атап айтсақ ол құрылымының негізгі белсенді элементтері және
жеке адам жүйелері арасындағы диссонанс болып табылады. Яғни, негізгі
себептер арасындағы мақсаттар, қажеттіліктер және мен құрылымы
компоненттері арасындағы қарсылықтар. Мұндай жағдайлар әсерінен пайда
болатын үйлеспеуілілік өте ұзаққа созылуы мүмкін және бұл сол жағдайға сай
түрлі мінез-құлықпен өткізіледі. Егер энергетика тұрғысынан қарайтын
болсақ, үйлеспеушілік жете зерттелмеген олар тек уақытша координат ретінде
қарастырылды. Осы себептерге байланысты үйлеспеушіліктін феноменологиясы,
құрылысы, құрылымы, детерминацияның ішкі және сыртқы факторлары, белгілі
бір жағдайдың динамикалық өзгеруі және кезеңі, өзара өтулері, динамикалы
жағдайдың негізгі процессуалды сипаттамасы, үйлеспеушіліктің субъектінің
мінез-құлқына тигізетін әсері жете зерттелмеген. Бірақта педагогтар
үйлеспеушіліктің негізгі себептерін жас ерекшеліктеріне байланысты деп
талдауға тырысады. Бұл түсінікті де, өйткені бұл жас дамуының кезеңгі
бөлінуінің әр түрлілігіне байланысты[13].
Сонымен үйлеспеушілік, эмоция және мінез-құлық бір-бірімен тығыз
байланысты екен. Өйткені, эмоцианың белгілі бір сипаттары үйлеспеушілікті
(тіпті норма болып табылатын эмоцианың өзі де) тудырса, пайда болған
үйлесімсіздік (немесе үйлесімділік) мінез-құлықтың белгілі бір көріністерін
береді, яғни теріс немесе оң мінез-құлықты көрсетеді екен.
1.2. Мінез-құлқы эмоционалды үйлеспеген оқушылырға сипаттама.
Мектепке бару-бала өміріндегі шешуші кезең. Ол өмір мен іс-әрекеттің
жаңа күйіне, қоғамдағы жаңа орынға, үлкендер және құрдастарымен жаңа қарым-
қатынастарға көшу болып табылады.
Жеті жасар бала мектеп табалдырығынан аттасымен-ақ оқушы болады. Оның
өмірінде ойын әлі маңызды орын алғанымен осы уақыттан бастап ол біртіндеп
басымдылық рөлін жоғалта бастайды. Бастауыш мектеп оқушысының жетекші іс-
әрекеті оның мінез-құлық мотивтерін елеулі түрде өзгертетін, оның танымдық
және адамгершілік күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болады.
Мұндай қайта өзгеріс процесіні бірнеше кезеңдері бар.
Әсіресе баланың мектеп өмірінің жаңа жағдайларына алғаш енуі айқын
аңғарылады. Балалардың көпшілігі бұған психологиялық жағынан даярланған.
Олар бұл жерден үймен немесе балабақшамен салыстырған- да, әдеттен тыс
жаңалықтар кездестіруді күте отырып, мектепке қуана барады. Баланың ішкі
позициясы екі жағдайда маңызды. Алдымен мектеп өмірінін жаңалығын
алдын ала сезіну және қалау баланың кластағы .мінез-құлық
ережелеріне, жолдастарымен ерекше қарым-қатынас нормаларына, күн
тәртібіне қатысты мұғалімнің талаптарын жылдам қабылдауға көмектеседі. Бұл
талаптарды бала қоғамдық маңызды және орындамауға болмайтын талаптар деп
қабылдайды. Тәжірибиелі ұзтаздарға белгілі, психологиялық жағынан
расталған мынадай қағида бар: баланың класқа келген алғашқы күнінен -ақ
оған оқушының сабақтағы, үйдегі және қоғамдық орындардағы мінез-құлық
ережелерін айқын да нақты мағынада түсіндіру керек.
Балаға оның жаңа көзқарасының, міндеттерінің және правосының
бұрынғы ол әдеттенген жағдайлардан айырмашылығын дереу түсіндіру
маңызды. Жаңа ережелер мен нормаларды сөзсіз орындауды талап ету
бірінші класс оқушысына орынсыз қаталдық жасау емес мектепке баруға
даярланған балалардың өз түсініктеріне сәйкес олардың
тіршілігін ұйымдастыруға қажетті шарт. Бұл талаптар орнықсыз әрі екі
ұшты болса, балалар өз өмірінің, жаңа кезеңінің ерекшеліктерін
сезбейді, бұл лардың мектепке деген ықыласын жоюы мүмкін
Баланың ішкі позициясының екінші жағы оның білім мен іскерлікті
игеру процестерінде ортақ дұрыс қарым-қатынасына байланысты. Бір кездерде
шын мәнінде ойын кезінде өзі қалған адам (ұшқыш аспаз,шофер) болуы үшін
оқудың қажет екендігі туралы пікірге, оның мектепке дейін ақ бойы үйрене
бастайды. Ол кезде бала келешекте қажет болатын білімдердін нақтылы
құрамын, әрине сезбейді. Оның білімге деген пайдақорлық-прагматикалық
көзқарасы әлі болмайды. Ол жалпы білімге, қоғамдық және құнды деп
ойлайтын білімдерге ұмтылады. Баланың айналасындағыларды білуге құмарлығы
теориялық ықыласы осыдан көрінеді. Оқудың негізгі алғы шарты ретіндегі бұл
ықылас баланың бойында оның ең өріс алған ойын әрекетін қамтитын
мектепке дейінгі өмірінің барлық сәттерінде қалыптасады.
Темперамент-жүйке жүйесінің тума қасиеттерін туындайтын адамның жеке
өзгешіліктерінің бірі. Ол адамдардың эмоциялық қозғыштығынан, қимыл
қозғалысынан, жалпы белсенділігінен жақсы байқалады.
Темперамент – организмнің физиологиялық өзгешіліктерімен, әсіресе
жоғары жүйке қызметінің тума қасиеттерімен шарттас психикалық құбылыс.
Темперамент адамның жалпы қозғалысынан да (мәселен, біреулер шапшаң
қозғалады, тез қимылдайды, енді біреулер жай қимылдап, асықпай істейді),
психиканың күші мен тереңдігінен де (мәселен,біреу әжет, алғыр болса,
екінші біреу керісінше, сылбыр, жігерсіз болады), адамның көңіл күйінің
ерекшеліктерінен де (салмақты, тұрақты, жеңіл, тұрақсыз т. б.)жақсы
байқалып отырады.
Әр түрлі темпераменттегі баланың ерекшеліктерін төмендегіше
сипаттауға болады:
1. Сангвиник темпераменті басым оқушылардың ерекшеліктері: ашық,
көпшіл, сөзшең, кісіге қайырымды, қысылып- қымрырылмайды, оптимист, өмір
сүйгіш, көтеріңкі көңілді, басшылыққа жетекшілікке құштар. Мұндай бала
жылдам және тез қозғыш, көңіл күйі жйі өзгергіш келеді, көп нәрсеге
қызығады, бәрін біліп алуға тырысады, бірақ біреу бағыттап отырмаса,
тез суып кетуі де ықтимал, Ақыл-ой әркеті белсенді жүріп отырады.
Сыныпта мұғалімнің айтқандарын қиналмай ұғады, сұрақ қоюға жаны құмар.
Оның сөзіжылдам, анық, түсінікті, паузалармен интонацияларды жақсы
сақтайды, сөзді мәнерлей айтуға тырысады. Сөйлегенде ымишара (мимика,
пантомимика) жағы басым келеді, көбінесе эмоциялы, қозу жағдайында
тұрады. Осындай балалардың мінез-құлқынан қажырылық, белсенділік сияқты
кейбір жақсы қасиеттерді көруге болады. Сондықтан да сангвиниктер өмірге
икемді, тәрбиелеуге онтайлы, ширақ темперамент болып саналады.
2. Флегматик темпераменті басым оқушының ерекшеліктері. Ол өте
сақ, ұяң, байсалды, жұртқа жақсылық тілей тін, сенімді, тұрақты, бір
қалыпты. Флегматик темпераментіндегі бала сабырлы, орынсыз асып –
саспайды.Сабақта тыныш отырады,жанындағы баланы мазаламайды. Ауыр мінезді,
көрсе қызар емес, мәселені тез шешуге асықпайды, салқынқанды. Бір істі
бастаса салпақтап соңынан қалмайтын бала. Мұндай балалардың сезімдері сырт
әлпетінен көрінбейді десе де болады. Ол оқушының дауыс екпіні баяу
келеді, аптықпай, асып-саспай сөйлейді, сөзі ымишаралармен ерекшеленіп
тұрмайды. Флегматик темпераменттегі балалардың көпшілігі мектепке
келгеннен кейін оқу дағдыларын меңгеруде өзінің икемділіктерін жақсы
көрсетеді.
3. Холерик темпераменті басым оқушының ерекшеліктері. Бұл ұшып-қоныа
тұратын, күйгклек,тынымсыз шамданғыш, қүйі және өзгеретін, қарым-қатынаста
аумалы-төкпелі, тұрақсыз, соқпа мінезді, белсенді, пысық, бірақ бейқам,
ашуланшақ бала. Мұндай оқушы қимыл әрекетті сүйеді. Әдетте оның қимыл-
қозғалысы батыл, шапшаң болады. Ол қызыққан жұмысына әбден беріліп,
барлық ынтасын салып орындайды. Онда ой әрекетінің белсенділігі байқалады.
Ой әрекетінің белсенділігі оқу тапсырмаларын орыдауынан да жақсы
көрінеді. Спорт, әсіресе, қозғалыс ойындарына бір ықыласымен қатынасады.
Мектепте ұйымдастырылатын жұмыстарда балалардың алды болатын да осылар.
Мұндай балалардың көбінің мінездері сотқар, шалдуар келеді.Өз эмоциялары
мен қимыл - қозғалыстарын билей, алмай, қабынып “ күйіп –пісуге” дайын
тұрады. Ашуы шапшаң, қатты, қияңқы, ұнамсыз істерге әуес. Бұлардың сөзі
жылдам, интонациясы толқымалы, кейде топ ішінде дауысы қатты шығып кетеді.
Олар тез, қызу сөйлеп, төңірегіндегілерді бірден ұйытады. Холерик
темпераментіндегі бала өте сезімтал болғандықтан, түрлі әсерге тез
беріледі, ызақор ашуланшақ келеді. Оның бұл сияқты ерекшеліктері өткір
көзінен, тез және оңтайлы қозғалыстарынан жақсы байқалады.
4. Меланхолик темпераменті басым оқушының ерекшеліктері. Сол
нәрсеге ренжиді, өкпелегіш, пессимист, тұйық, сөзге сараң, аса баяу
қозғалатын жай басар. Мұндай оқушылардың сезімталдығы өте баяу көрінгенмен,
онысы терең және ұзақ уақытқа созылады. Меланхоликтер мектеп өміріндегі
оқиғалардың бәрін үлкен әсермен қабылдап, оларды көп ойлайды. Мәселен,
мұғалім оны тақтаға шақырып есеп шығартса, мұның өзі оған кейде
әлдеқандай зор әсер етеді. Ол кейде қызарандап ұялады, егер мұғалімнің
тапсырғанын орындап шыға алмаса, осыған қатты қайғырады, көпке дейін бұл
оның есінен кетпейді. Егер мұғалім сыныптағы балалардың көзінше оған
ұрсатын болса ( бұлай ету әрине дұрыс емес), мұндайда бала төмен қарап
жылап, кейде жауап айта алмайтын жағдайға ұшырайды.Ол көпке дейін
булығып, белсенді сөз айтудан қалады. Меланхолик темпераментіндегі
оқушы,көбінесе, өз жолдастарының арасындай көзге түспей, жай ғана жүріп-
тұрғанды ұнатады,”мен” деп ешқашан ұмтылмайды. Ол ұялшақ, тартыншақ,
тұйық болғандықтан, көпшіліктен аулақ тжүргенді жақсы көреді. Мектепте
осындай балаларды құрбы – құрдастары “қорқақ”, “сылбыр”, “үндемес”,
”маубас”т.б. деп келеке ететін кездері де болады. Ол жасқаншақ, сіркесі
су көтермейді, бірбет, қыңыр, қисық келеді. Әр адам сыртқы дүниенің
сансыз тітіргендігіштерше өз әлінше түрліше жауап қайтарып отырады.
Бұл жауап реакциялары оның сыртқы дүниемен қалайша қатынас жасайтынын
көрсетумен қатар, біртіндеп бике келе, сол адамның үйреншікті әдетіне,
мінез-құлқының мәнеріне айналады. Сөйтіп, әр адамда әр – түрлі мінез
бітістерінін болуы оның сыртқы ортамен түрліше қарым –қатынас жасауының
нәтижесі болып табылады.
Адамның сыртқы ортамен байланысуы үшін жасайтын осындай
қатынастарының жиынтығы оның мінезін құрайды.
Адамның үйреншікті әдеті болып қалыптасқан мінез бітістерінің
кейде оның сыртқы ортамен жасайтын негізгін қатынастарына сәйкес
келмейтін кездері де болады. Мәселен, біреудің қатал, не тамыр болуының
негізінде адамды менсінбеу, тәкаппарсыну сияқты мінез қатынастарының
тұрақты жүйесі жатпай, оның темпераментінің жүйке жүйесінің тума
қасиеттеріне байланысты қалыптасып кеткен әдеттерінің жатуы ықтимал.
Мінез – адамның негізгі өмірлік бет алысын және оның өзіндік
әрекетінің айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешілік. Ол көп қасиеттің
бірлігі, түрлі өзгешеліктердің қосындысы, сонымен қатар, адамды әр
қырынан көрсететін қасиет. Мінез бітістері көп. Олардың бәрі де жеке
адамның қасиеттері болып табылғанмен, мұның кез – келгені мінездің
бітістері болып саналмайды.
Мінезді даралық өзгешіліктін өзегі, адамның негізгі тіршілік
бағытының өрнеуге деуге болады. Мінезде адамның сыртқы ортамен қарым –
қатынасының тарихы бейнеленеді. Мінез – кең мағыналы ұғым. Онда түрлі
саналар тоғысып жатады. Мінездің моральдық жағынан тәрбиелілігі,
бірқалыптылығы, толықтығы, күші мен айқындығы, салмақтылығы – оның
негізгі сапалары болып есептелінеді.
Мектеп – бала мінезінің жақсы жақтарын жүйелі түрдедамытып
отыратын негізгі орын. Мектептік өмір балалардың мінез – құлқының
қалыптасуында шешуші рөл атқарады. Оқушылардың мінезін тәрбиелеудегі
басты міндет – олардың жан – жақты болып өсуін, мінез –құлқының
әлеуметтік мәнге ие болу жағын кездестіру. Бұл үшін мұғалім жас
ұрпақтың адамгершілік идеалын (мұрат) баяндайтын нманшарт
принциптерін басшылыққа алып, тәрбие жұмысының жоспарын сонда
көтерілген мәселелердің төңірегіне құруы тиіс. Иманшарт мінезді
қалыптастырудың да тамаша программасы. Осында көрсетілген моральдық
қасиеттерді бала жанына егіп, оны мінез –құлықтың үйреншікті әдетіне
айналдыру – мұғалімдер мен ата –аналар үшін абыройлы іс Мінез
тәрбиесі... жан иесіне тиісті азық беріп, сол жан иесінің дұрыс өсуіне
көмек көрсету деген сөз (М.Жұмабаев).
Адамның мінез бітістерінің түрлері қанша көп болса, бұларды
тәрбиелеудің жолдары менәдістері де сан алуан.
Мінез бітістерін тәрбиелеу әдістерін бірнеше топқа бөлінеді.
Осындай әдістердің біріне адамдардың санасына әсер ету, яғни сөзбен
ұғындыру әдісі жатады.Осы әдіс арқылы адамға қажетті мінез –
бітістерінің қандай болатындығы, бұларды қалайша тәрбиелеу қажетігі
түсіндіріледі. Оқушылардың санасына сөзбен ұғындыру арқылы
оқушылардың дүниетанымы мен сенімін, талғамы мен мұраты қалыптастыруға
мүмкіндік туады. Ол үшін көркемдік әдебиет, газет – журнал
шығармаларын, радио, кино, телевизор тағы басқаларды ретімен
пайдаланып отыру – мінез тәрбиесі үшін таптырмайтын құралдар. Бала
мінезін тәрбиелеуде отбасының, ұжымның ұлы адамдардың өнегесінің
алатын орны да ерекше. Осы әдістердің ішінен бастылары мына
төмендегілер:
1) Халқымыздың әр заманда ғұмыр кешкен ардагер перзенттерінің
(Әл Фараби, Асан – Қайғы, Қабанбай, Бөгембай ,Абылай, Төле би,
Қазыбек би, Әйтеке би, Амангелді т.б.) үлгі - өне–елеріне тәрбиелеу –
осындай әдістердің негізгілерінің бірі. Бұлардың өмір жолы, моральдық
тұлғасы – жоғары идеалдықтың, батылдық пен ерліктің, табандылық пен
ұстамдылықтың, халық ісіне қалтықсыз берілгендіктің тендесі жоқ
өнегелері.
2) Балалар ұжымы (“Атамекен” т. б.) оқушы мінез бітістерін
дамытатын және оны тереңдете түсетін шешуші фактор. Белгілі дәстүрі,
жұмыс стилі бар ұжымы өзінің әрбір мүшесіне түрлі талаптар қояды,
олардың орындауын үнемі қадағалап отырады. Келе –келе ұжымның жеке
адамға қоятын талабы сол адамның өзіне – өзі қоятын талап – тілегіне де
айналатын болады.
Ұжым адамның алдына мақсат қоя білуді, сондай – ақ, ол
мақсатты қалай орындау жолдарын да үйретеді. Ұжым адамға жол көрсетіп
қана қоймайды, оны теріс қылықтан да сақтандырады, түрлі қйыншылықтарды
жеңуге жәрдемдеседі. Ұжымда өмір сүре білу, бір жағынан іс – әрекетін
жеңілдетіп, оны өрге бастырса, екінші жағынан, оның өз күшіне сене
білу мүмкіншілігін де қалыптастырады. Жалғыз адам еш уақытта да
алдындағы қиыншылықтар мен кедергілерді жеңе алмайды. Сондықтан ол өз
мақсатына жетуге үнемі ұжымның көмегіне сүйеніп отыруы қажет.
А.С. Макаренко кезінде жақсы ұжым ұйымдастыра алды. Мұнда
ол әрбір тәрбиеленушінің жеке ерекшеліктерін ескеріп, әрқайсысына ұжым
ішінен тиісті орын тауып беретін. Сонымен қоса, ұжымның пікірімен
санасып, осы арқылы жеке тәрбиеленушілерге ықпал жасап отырады. А.С.
Макаренко адам мінезінің кемшілік жақтарын әділ бағалайтын ең негізгі
төреші – қоғамдық пікір деп тұжырымдады. Ұжым ішіндегі тәрбиеде түрлі
әдістерді өте шебер пайдаланып, жарамсыз қылық жасағандарды ұжым
талқысына салды. Тентектік жасаған балалармен жеке, не ұжым ішінде
әңгімелесу, не күні бұрын белгіленген әңгімеге шақыру т.б. неше
түрлі әдістерді жүргізіп отырған. А.С.Макаренконың шәкірт мінезін
тәрбиелеудегі шебер әдістерін талап етеді. Ұжымдық сезім жеті – сегіз
жасар балада онша дами қоймайды. Бұлар “біз” деудің орнына “мен” деп
айтқанды жақсы көреді. Мәселен, мектеп есігін тұңғыш ашқан бала
мұғалімнің бүкіл сыныпқа жасаған ескертуін өзіне қатысы жоқ деп
есептейді. Балаларға “біздікі ” деген ұғымды үйретудің өзі мұғалімнің
үлкен шеберлігін қажет етеді. Мұндайда мұғалім барлық нәрселердің
жалпы жұртқа ортақтығына баса назар аударады. Мәселен, балалардың
тұратын үйі, мектеп, емхана, транспорт т.б. нәрселердің бәрімізге ортақ
екендігін айтып түсіндіреді. Мектеп айналасына басқа балалармен
бірлесіп гүл егетін болса, енді оны “біздің гүліміз” деп үйрету
қажет. Осындай алғашқы тәрбиелік істер қайталана берсе, біртіндеп
баланың мінез бітісі қалыптасады үшінші, төртінші сынып оқушылары
мектеп жұмысына белсене араласа бастайды. Сондықтан да олардың
ұжымдық қасиеті анағұрлым жоғарылай түседі.
3) Оқушылардың мінез бітістерін тәрбиелеуде еңбектің алатын
орны ерекше.
Еңбек үстінде адам өзіне қажетті материалдық игіліктерді өндіру
мен бірге өзінің психологиялық қасиеттерін де дамытып отырады.
Еңбек арқылы адамның өзіне – өзі қызмет етуіне практикалық және
психологиялық жағынан әзір болуы, адамның істегі дербестілігі, ынтасы,
тапқырлығы, инициативасы қалыптасады.
Адам еңбек етпесе, моральдық жағынан азғындап бұзылады, пасық
істерге барады. Еңбек әрекетінің болмауы жалқаулыққа әкеліп соғады,
ондай адамның өмір сүруі мақсатсыз болады да бұдан надандық, топастық,
арамдық, зұлымдық сияқты небір жағымсыз қасиеттер келіп шығады. Тек,
қажырлы творчестволық еңбек қана адамды осы кемшіліктердің бәрінен
сақтандырады, оның моральдық жағынан кіршіксіз таза болуына жағдай
жасайды.
Адам тек еңбек ету арқылы ғана өзінің алдындағы мақсатын айқын
сезіне алады және оған жете алатынына сенімі мол болады.
4) Оқушыларға талап қоя білу, оның нәтижесін қадағалау.
Оқушыларға талап қойып отыру, оның нәтижесін қадағалау баланың
мінезін тәрбиелеудегі басты әдістердің бірі. Өйткені адамға тиісті
талап қойылмаса, тапсырылған іс қадағаланбаса, берекесіздік туады.
Адамға, тіпті, кішкентай кезінен бастап түрлі талаптар қойып,
міндеттер жүктеп отыру оны жауапкершілікке, өзінің борышын түсіне
білуге тәрбиелейді. Талап қою, міндет жүктеу бала оқуға түскеннен кейін
ерекше байқалатын болады. Мәселен, жеті жасар бала мұғалімнің
тапсырмаларын орындауға дағдыланады, оның талап – тілектерін орындау
оқушы үшін заң. Міндет алу, басқа адамның талабын мүлтіксіз орындап
шығу – үлкен жауапты іс. Осы айтқандарға орай, баланың психикасы да
күот өзгере бастайды. Өйткені мектепке дейінгі тәрбиеде шын
мәнісіндегі талап қоюшылық – міндет алушылық болмайды. Міндет алу,
талаптарды орындау оңай емес.Талап қоюдың түрлі әдістерін адамның
дара ерекшеліктеріне қарай әр жағдайда түрліше пайдаланып отыру
қажет. Талап қоюдың қарапайым түрі балаға өз міндеті туралы жайлап
ескерту, ал мұның жоғары түрі кесімді түрде бұйыру. Адам талап қою,
оны бір нәрседен сақтандыру тыйым салу түрінде де болып отырады.
Дұрыс талап қоя білудің тиімділігі, тәрбиелік мәні ұстаздың
байыптылығына да байланысты.
Талап қоя білу – үлкен өнер. Оқушыларға жөндеп талап қоя
алмайтын, қойса да оны орындауды аяғына дейін қадағаламайтын ,
тіпті оған қалай болса солай қарайтын мұғалімдер де кездеседі.
Дұрыс талап қоя алмайтын мұғалімнің сынып ұжымын ынтымақтыққа, бір
ауыздылыққа тәрбиелеу алуы да қиын. Балаға дұрыс талап қоя білумен
қатар, оның іс – әрекеттерін қадағалап отыру да қажет. Баақылау
жүргізу оқу іске жауапкершілігін арттырады, өзіне деген сенімін
күшейтеді, әрекетінің қоғамдық маңызын аңғара білуге, сөз бен істің
арасындағы алшақтықты жойып отыруға мүмкіндік береді.
Оқушыларға талап қоюмен олардың іс – әрекетіне бақылау
жүргізуде мұғалім мына төмендегілерді ескеріп отырады. Біріншіден, әр
уақытта күмәнсіз орындалатын нәрселерге ғана талап қойылуы қажет.
Балаға ауыр талап қою, оның шамасы келетін – келмейтінін ескермеу
әрқашанда да жақсы нәтиже бермейді. Сондықтан талап дәл, анық,
нақтылы, болып, одан қайшы пікірлер орын алмауы тиіс.Екіншіден, талап
ықшам сөздермен қойылып, оның орындалу жолын бала жақсы түсінсе
ғана нәтижелі болып орындалады.Үшіншіден, талап баланың ожданын сыйлау
жағдайында қойылғаны жөн. Осы айтылғандар ретіне қарай жүзеге асырып
отыру,мұғалім мен ат – ананың шеберлігін қажет етеді.
5) Оқушының мінез бітістерінің қалыптасуында дене шынықтыру
жаттығулар мен тұрақты күндік режимнің де тигізетін пайдасы
мол.Дене шынықтыру жаттығулары адамдарды ерлік пен батылдыққа
табандылық пен өз күштеріне сене білуге тәрбиелейді.Жүзу, суға қарғу,
жарысу, секіру, жаяу және шаңғы жорықтарына шығу тағы басқалары
адамдардың мақсатқа ұмтылушылығын, жүректілігін, шыдамдылығын, өзіне –
өзі меңгеру алу қабілетін, бір сөзбен айтқанда, ден күшіне түсетін
барлық қиыншылықтарды жеңе білу шеберлігін қалыптастырады, аса қиын
жағдайларда да шыдамдылық көрсетуге, төзе білуге машықтандырады. Үнемі
спортпен айналысатын адамдардың жұмыс қабілеті де күшті болады. Олар
күш – қуатының молдылығымен, үнемі шат көңілділігімен көзге түседі.
Дене шынықтыру мен спорт жаттығулар біздің күнделікті
әдетімізге сіңсе ғана адамға қажетті жақсы мінез бітістерінің
қалыптасуына жәрдемін тигізеді. Ал онымен оқта – текте айналысу, ерік –
жігерінді жасытып, мұқалтып жіберуге себепші болады.Олай болса,
мұндай жаттығуларды адам өзінің күндік режимінің тұрақты бір бөлегі
етіп, онымен өмір бойы шұғылданып отыруы қажет.
Бұл жерде мұғалім ұлы адамдардың өмірін оқушыларға үлгі – өнеге
етіп отыруы тиіс. Көрнекті қайраткерлер Л.Толстой, И.П.Павлов,
К.А.Тимирязов, Қ.Сәтпаев, С.Әуезов, т.б. жас күндеріне бастап дне
шынықтыру жаттығулармен күндік режимге ерекше көңіл бөлген. Бұл
айтылғандарды олар үнемі қатаң сақтап, мұқиятылықпен орындап отырған.
Мәселен, Л.Толстой өле – өлгенше гимнастика жасап келген. Ол 82-
жасында атқа жақсы шапқан, күніне қатарына 10 сағат жұмыс істесе де,
өмірінде шаршау дегенді білмеген .
Мұғалімдер дене шынықтыру сабақтарында түрлі кедергілерді жеңе
білуге сенімін арттырып, жаттығу сабақтарын методикалық шеберлікпен
өткізіп отыруы тиіс. Оқушының үнемі жеңіске жету рухын да
тәрбиелеу, бастаған ісін аяғына дейін апаруға машықтандыру, оныңи
ден шынықтыру мен спортқа деген сүйіспеншілігін арттыру – бұл бір
жағынан баланы күшті ерік пен жақсы мінезге тәрбиелеп отырудың и жолы
екенін мұғалім есінен ешқашан да шығармайтын болсын.
Бала мінезін тәрбиелеу мұғалімнің жаңашылдығы мен шығармашылығын
үнемі қажет ететін, бұл жолда ылғи жалықпай, қажымай әрекет етпейінше,
тиісті нәтиже шықпайтын өте жауапты жұмыс болып табылады.Мінезді
шынықтырып тізге салатын амал – тәсілдер де аз емес. Мәселе бұларды
әр адамның жеке дара өзгешіліктері мен нақтылы өмір сүру жағдайларына
орайластыра пайдалана білуде.Осындай әдіс – тәсілдерінің қатарына ата
– ана мен ұстаз атаулының жеке өнегесі, кісінің ұстаған бағыты, сөзі
мен ісінің, танымы мен сенімінің бірлігі, жас өркеннің өзін – өзі
тәрбиелеуі, әртүрлі мінез міндетін (жалқаулық, осалдық,, жасқаншылық.
Жасықтық, езбелік т.б.) бойға ұялтпау – мінез тәрбиесіне байланысты
жүргізілетін іс – шаралардың бір тобы.
Күнделікті ауызекі сөзде ”қабілет” деген атауды жиі қолданамыз.
Мәселен, мұғалім оқушысына мінездеме бере отырып, осы баланың
математика пәніне қабілеті күшті екенін айтады. Мектепте оқушыларға
түрлі қоғамдық жұмыстар жүктелгенде де олардың кейбіреулерінің
ұйымдастырғыштық , екіншісінің – музыкалық, үшіншісінің – суретшілік
қабілеті еске алынып, бұған ерекше мән беріліп отырады. Бұл
мысалдар әр адамның әрекеті бір түріне жарамдылығын көрсететін дара
ерекшелігі болатынын байқатады. Мұндай ерекшеліктер іс – әрекетті
орындау үстінде, әсіресе, оның нәтижесінен жақсы көрініп отырады.
Мәселен, біреу қолға алған ісін бұрқыратып тез бітіріп тастайды
және оны өте нәтижелі етіп шығарады. Ал екінші біреу өте баяу
қимылдап әрі істі сапасыз етіп орындайды. Бұл мысалда да бірінші
дамның іске қабілеттілігі екіншіге қарағанда әлдеқайда жоғары
екендігі көрініп тұр. Қандай да болмасын бірер нәрсеге қабілеті жоқ
адам болмайды. Ол біреуде күшті, біреуде шамалы болып келуі
мүмкін. Тәжірибе мен парасат адамдардың қабілет саласында тең емес
екенін дәлелдейді.
Бастауыш сыныптарда мұғалім оқушылардың оқуға ынтасын тәрбиелеу
арқылы олардың қабілеттерінің дамуына кең жол ашады.Мұғалім алғашқы
күннен бастап оқушының ыждағаты мен бейімділігін. Оның қолынан не
істеу келетіндігін, оқу мен еңбекке ұқыптылығы қандай екендігін есепке
алып, оқу процесін осы негізге орайластыра жүргізгені дұрыс.
Кейбір мұғалімдер баланың қабілеттілігін оның оқу материалдарын
тез ұға алушылығымен ғана байланыстырады. Бұл жерде мұғалімнің аса
сезімталдығы қажет, өйткені нерф жүйесінің, тума қасиеттеріне
байланысты табиғатынан баяу (флегматиктер мен меланхоликтер) болып
келетін балаларда аз емес .Осындай баяу ойланып жауап беретін
балалар қабілетсіздер қатарына қосылатын болса, бұл педагогикалық
тұрғыдан өрескел қате болып есептеледі.
Бала қабілетін тәрбиелеу үшін жүргізілетін жұмыстардың мазмұны
мен түрлері сан алуан. Бұларды нақты жағдайларға байланысты
(оқушылардың жас, дара ерекшеліктері, тұрған жері, отбасы
жағдайы,т.б.) жүргізе білу әрбір мұғалімнің жеке творчестволық
ісі.Мәселен, мұғалім жүргізетін осындай жұмыстардың бірі – оқушылардың
оқу әрекетін тартымды мазмұнды, қызғылықты етіп ұйымдастыру.Әсіресе,
төменгі сынып оқушыларының бейімделіктерін, қызығуларын көре білумен
қатар, оларды барынша көтермеліп, белсенділігін үнемі арттырып отырған
жөн. Мәселен, мұғалім жақсы үлгіретін оқушыларға таланты көбірек
қойып, қосымша тапсырмалар беретін болса, “орташа” қабілеті бар
балаларды да бақылаудан тыс қалдырмаған дұрыс. Кей жағдайларда осындай
балалардың табиғи мүмкіндіктері жеткілікті болғанымен, мұғалімнің
назарынан тыс қалып қояды да,”орташа” оқушы болып кете береді.
Сондықтан да оқушының келешегіне зор үмітпен қарау керек. Мұғалім
оқушылардың практикалық қабілеттерін дамытып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлық үйлеспеушілігінің психологиялық
мәселелері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010300 - Педагогика және психология мамандығы
Түркістан 2015
Қазақстан Республикасыны Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Педагогикалық ғылымдар
кафедрасының меңгерушісі
_______________2015 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлық
үйлеспеушілігінің психологиялық мәселелері
5В010300 - Педагогика-психология мамандығы
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.к., доцент:
Түркістан 2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІ 5
1.1Мінез-құлық формалары және оның
жүйелілігі ... ... ... ... ... ... ...
1.2Мінез-құлқы эмоционалды үйлеспеген оқушыларға
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 15
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының мінез құлқының ауытқу
себептері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 24
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНЫҢ ҮЙЛЕСПЕУШІЛІГІНЕ
ПСИХОЛОГИЯ-ЛЫҚ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ
30
2.1Мектеп тәжірибесінде мінез-құлқында ауытқуы бар балаларды
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.2Мінез-құлқында ауытқуы бар балаларды коррекциялау ... ... ...
49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 55
... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 57
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында, білім беру жүйесінің
басты міндеті – ұлттық және жалпы азаматтық құндылықтар ғылым мен практика
жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шындауға
бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа
технологияларын еңгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық
комуникация желілерге тығу деп, білім беру жүйесін одан әрі дамыту
міндеттері көзделеді[1].
Бала мектеп өміріне алғаш ене бастағанда онда мәнді психологиялық қайта
өзгеріс болады. Ол жаңа режимнің бірқатар маңызды әдеттерін бойына
сіңіреді, мұғаліммен және жолдастарымен сенімді қарым-қатынас орнатады.
Оқу материалының мазмұнына ынтаның пайда болуы негізінде оның оқуға деген
жақсы көзқарасы қалыптасады. Бұл ынталардың одан әрі дамуы және төменгі
класс оқушыларының оқуға деген көзқарасының жайы олардың оқу әрекетінің
қалыптасу процесіне байланысты. Білім, іскерлік пен дағды ата-аналармен,
құрбы-құрдастармен қарым-қатынаста, ойындар үстінде, кітаптар оқығанда және
т.б. игеріледі.
Бастауыш білім беру мазмұнын жетілдіруінің қайнар көзі-мәдениет немесе
әлеуметтік тәжірибе. Дегенмен, әлеуметтік тәжірибенің мазмұны, немесе
мәдениет мектептегі білм мазмұнын толық анықталмайды. Білім
мазмұнын құрастыруда балалардың жекелік-тұлғалық дамуының
олардың қабілетінің, дарындарының, қызығушылықтарының талаптары
ескерілуі тиіс. Осы мақсатқа жалпы білім беру мазмұнында
міндетті пәндермен қатар оқушылардың қызығушылығына қарай
дайыңдайтын таңдау пәндері де енгізілген. Бұл оқушылардың өзіндік
қасиеттерінің, кәсіби бағытталуының тереңдеуіне жағдай жасайды.
Бастауыш мектептің маңызы мен қызметі оны үздіксіз білім беру
жүйесіндегі басқа буындармен тек сабақтас болуымен ғана емес ең алдымен
оқушы тұлғасының ұйытқысының қалыптасуы мен дамуы қуатты жүретін
ерекше құнды қайталанбайтын буын екендігімен анықталып негізделеді.
Жалпы білім беретін мектептерде оқитын оқушылардың әрқайсысының өзіне
тән жеке даралық ерекшеліктері бар. Сондықтан мектеп психологі алдында
тұрған проблемаларының бірі - мінез-құлқында эмоционалдық үйлеспеушілігі
бар балаларға тиімді көмек көрсету. Бұл проблеманың аспектілері
психологияда жан-жақты талданған. Оған үлес қосқандар И.Кант, Э.Торндайк,
И.П.Павлов, К.Роджерс, А.Маслоу Л.Е.Личко т.б. ғалымдар.
Қазіргі кезде тәжірибелік психологияда қолданылатын әдістемелер
жинақтары қазақ тілінде жоқтың қасында. Сондықтан оқушылардың мінез-
құлқындағы үйлеспеушілікті диагностикалау өте қиын болып отыр, ал мінез-
құлқында ауытқуы бар балаларға дер кезінде көмек көрсетудің маңызы үлкен
екенін дәлелдейдің қажеті жоқ проблема екені баршаға аян.
Дипломдық зерттеу барысында осы проблеманы шешу жолдарын анықтап, оның
қыр-сырына түсіну үшін тақырыпты Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлық
үйлеспеушілігінің психологиялық мәселелері деп анықтадық.
Дипломдық зерттеу мақсаты - мінез-құлық үйлеспеушілігі факторларын,
себептерін анықтау, диагностикалау әдістерін жүйеге келтіру.
Бұл мақсат келесі міндеттер арқылы нақтыланды:
- мінез-құлық формалары мен оларға әсерін тигізетін факторларды
анықтау;
- мінез-құлық үйлеспеушілігі себептерін балалардың жас ерекшеліктеріне
байланысты жүйеге келтіру;
- мінез-құлық ауытқуларын диагностиклау әдіс-тәсілдерін анықтау;
- мектеп оқушыларының мінез-құлық ерекшеліктерін зерттеу.
Дипломдық зерттеу барысында келесі психологиялық ғылыми зерттеу
әдістері қолданылды: ғылыми еңбектерді талдау, мінез-құлық ерекшеліктерін
талдау және психодиагностикалық әдістемелерді қолдану арқылы оқушылардың
мінез ерекшеліктерін зерттеу, мазасыздану деңгейін анықтау тестерін,
акцентуация түрлерін анықтау тестерімен зерттеу жүргізу.
Жинақталған материалдардың логикасына қарай отырып диплом жұмысының
құрылысын анықтадық. Ол кіріспе, екі бөлім, қорытынды және әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кіріспеде диплом жұмысының тақырыбының көкейкесті мәселені зерттеуге
бағытталғандығы дәлелденіп, зерттеу мақсаты мен міндеттері анықталған.
Мінез-құлық және оның негізгі көрсеткіштері - деп аталатын бірінші
бөлімінде мінез-құлықтың негізгі көрсеткіштері және олардың көрініс беру
ерекшеліктерін түсіндіретін теориялық қағидалар талданып, мінез-
құлықтардағы ауытқулар деген не екені көрсетілген. Оқушылардың мінез-
құлқындағы ерекшеліктерге сипаттама берілген.
Мінез-құлқында ауытқулары бар балаларға психологиялық қызмет көрсету
деген екінші тарауда оқушылардың мінез ерекшеліктерін зерттеу, балалардың
мазасыздану деңгейін және акцентуациясын зерттеу нәтижелері берілген.
Қорытындыда зерттеу барысында жасалған тұжырымдамалар мен балалар
мінезіндегі үйлеспеушіліктер байқалғанда оларға психологиялық қызмет
көрсету жолдары анықталған.
1. МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІ
1.1. Мінез-құлық формалары және оның жүйелілігі
Әрбір адам жеке тұлға болғандақтан оның мінез-құлқы өзіне тән
ерекшеліктермен сипатталады. Мінез деген психологиялық қасиеттің төркіні
характер деген грек сөзінен шыққан. Оның негізгі мағнасы із қалдыру деген
мағынаны білдіреді[2].
Сондықтан мінез дегеніміз әрбір адамның жеке басына тән даралық
ерекшілік екенін ғылым тарихында алғаш рет сипаттап жазған ғалым - ертедегі
грек философы Теофраст. Бірақ ол мінезді адамның адамгершілік сапасына тән
қасиет деп көрсеткен.
Мінез ерекшеліктерін зерттеушілердің пікірлерін ең бірінші болып
француз ғалымы Л.Бен жүйеге келтірген. Ол мінезді психологиялық ерекшелік,
дара тұлғаның ақыл-ойы мен сезімінің және ерік ерекшілігінің көрсеткіштері
деп санады. Т.Рибо мінезді сезіммен ерік ерекшелігі десе, ал орыс медигі
әрі психолог П.Ф.Лесгафт, ерік қасиеті деп көрсеткен. И.Кант мінезді
темпераментпен салыстыра отырып, оны адамда дүре пайда болатын қасиет деп,
туа біте пайда болатын қасиеттер мен әр адамның өз өмірінде жүре пайда
болатын қасиеттерді бөліп көрсетті[3].
Поланның айтуынша мінездің барлық сипаттары адамның тіршілік
жағдайларына байланысты деген пікір айтады. Сонымен, мінез жөнінде екі
пікір қалыптасып, олар осы уақытқа дейін пікір таластар туғызып келеді.
Соған қарамастан қазіргі зерттеулерде мінез адамның өмір салтына және
әлеуметтік ортаның ерекшеліктеріне тәуелділігіне ешкімде күманданбайды.
Табиғи күштерге табиғи физиологиялық процестер жаттын темперамент
ерекшеліктері арқылы қарастырылады. Темперамент - адамда туа пайда болатын
генотипті организм қасиеті. Темперамент адамның жүйке жүйесінің типтері
арқылы анықталады. Өйткені, жүйке жүйесі типтерінің сыр-сипаты темперамент
типтерімен бірдей. Мұның екеуі де дара адамның бойындағы өзгешеліктерін
сипаттайды. Жүйке жүйесінің типі шыдамсыз болса - холерик, сергек болса -
сангвиник, тыныш болса - флегматик, әлсіз болса -меланхолик болады.
Сондықтанда, адамның мінез-құлқы оның темперамент типіне байланысты болуы
әбден мүмкін - деп атап көрсетеді.
Адамдар түрлі іс-әрекетпен айналысады, осы іс-әрекетпен айналысу
барысында оларда белгілі-бір мінез-құлық пайда болады. Адамның мінез-құлқын
түрлі жағынан суреттеуге болады. Кез-келген мінез-құлықтын басы мен аяғы
болады. Адамның мінез-құлық детерминациясын түсіндіру үшін мотивацияның
көптеген психологиялық теориялары қолданылады. Мотивацияны оқу - бұл адам
белсенділігін арттырып отыратын себептерлен факторлардар талдау.
Мотивациялық теориялардың көбінде мінез-құлық белсенділігінің 3 негізгі
параметрі талданады. Сондай-ақ, себебі бар мінез - құлық жекелік және
ситуациялы деп аталатын екі фактор әрекетінің нәтижесі[4].:
1. Жекелік фактор - жеке адамның мотивациялық диспозициясы (қажеттілік,
мотив, дағды, бағыттылық);
2. Ситуациялы фактор - сыртқы, яғни, адамның айналасындағы жағдайлар
(басқа адамның мінез-құлқы, бағасы, қатынасы, физикалық жағдайлары және
т.с.с);
Адам мінез-құлқының себептері американ психологтары Эдвард, Лиси,
Ричард және Руян "өзіндік детерминация және ішкі мотивация" теориялары мен
түсіндіреді. Ол бойынша, мотивацияның екі типі және оған сай мінез-құлықтын
да екі типі бар:
1. Сыртқы мотивация және оған сай мотиві бар немесе себебі бар мінез-
құлық.
2. Ішкі мотивация және оған сай мотиві бар немесе себебі бар мінез-
құлық. Бихевиористік теорияларда мінез-құлық детерминациясындағы негізгі
акцент белгілі-бір мінез-құлықтың орындаудан кейінгі пайда болатын жағымды
немесе жағымсыз жағдайларға негізделеді. Сыртқы және ішкі мотивациялардың
мінез-құлыққа және психикалық процестерге әсерін кесте бойынша қысқаша
көрсетуге болады. Ол келесі №1 кестеде бейнеленген[5].:
№1 Кесте. Мотивация түрлері
Сыртқы мотивацияның әсері. Ішкі мотивацияның әсері
Іс-әрекет ұзақтығына байланысты ағым.
Сыртқы себебі бар мінез-құлықІшкі себебі бар мінез-құлық оған пайда
сыртқы күш кеткеннен кейін болуына әсер ететін заттар жоқ болып
тоқтап қалады кетсе де, біраз уақыт созылуы мүмкін
Зерттеушілер бір шама жай Біршама қиын тапсырмаларды таңдайды.
тапсырмаларды таңдайды, бірақ
оны тек-қана керек кезде ғана
орындайды.
Іс-әрекет алгоритмизациясының дәрежелері
Канитивтілікке жағымсыз әсер Канитивтілікке жағымды әсер қалдырады.
қалдырады. Алгоритмдік Эвристикалық әдістерді талап ететін
әдістерді талап ететін іс-әрекеттің орындалуын жеңілдетеді.
іс-әрекеттердің орындалуын
жеңілдетеді. Эвристикалық
мәселелердің шешілу
жылдамдығының сапасын
төлендетеді.
Креативтілік
Креативтілікті күшейтеді. Креативтілікке мүмкіндік береді.
Спонтандылықты төмендетеді
Эмоция
Басқалармен өзара әрекет Қызығу эмоциялары пайда болады, қуанышты.
кезінде жағымсыз эмоцияларда Қозу туады т.с.с.
пайда болады.
Мектептегі оқу
Ішкі мотивация кезінде мектеп
бағ-дарламаларын нәтижелі игереді және
теориялық мәліметтерді игеруде жоғары
дәрежеге ие болады, мнемоникалық
процестердің сапасының жақсаруы байқалады
Өзін сыйлауы. Ішкі мотивацияның болуы
өзіндік бағалауын жоғарылатады
Мінез-құлықтың формалары мен функцияларының жүйелілігін Выготский Л.С.
келесі ретпен схемалық түрде көрсетеді:
1. Кең мағынасындағы жоғарғы психикалық функция:
Түрлері: а). Сыртқы (экстрапсихикалық)
б) Ішкі (интрапсихикалық):
в) спонтанды түрі
г) еркін түрі. (Тар мағынасындағы жоғары психикалық функция)
2. Мінез-құлықтың жоғары формасы
Түрлері: 1. Әлеулеттік
2. Даралық.
3. Мінез-құлықтың мәдениетті формасы
Түрлері: 1. Әлеулеттік (интерпсихикалық):
а) примитивті
б) жоғары
2. Даралық:
а) примитивті
б) жоғары
4. Мінез-құлықтың табиғи формасы (реактивті мінез-құлық)
5. Эледаентарлы психофизиологиялық функция.
Жоғары психикалық функцияның құрылымы
1. Мәселе және мақсат
2. Белгі — психологиялық қару ретінде:
Түрлері: а) сыртқы
б) ішкі
3. Мағынасы :
Түрлері: 1 Сөздердің мағынасы:
а) заттық қарау (денотативті мағынасы)
б) сигнификативті мағынасы (сонымен қатар түсінік)
в) ішкі формасы (этималогиялық мағынасы)
г) мазмүны
2. Қабылдаудағы заттық мағына.
3. Заттың функционалды мағынасы
4. Жағдайдың мағынасы немесе
4. Байланыстылық (сайланыстыру іс-әрекеті):
Түрлері: 1. Затты шығару және қолдану
2. Белгілердің шығару және қолдану
5. Психологиялық функционалды жүйе:
Қасиеттері: 1 .Жоғарылылықпен төменділіктің бірлігі
2. Функционалды аралық байланыс.
6. Сананың құрылылы
Түрлері: 1.Жүйелілік
2. Мағыналылық[6].
Л.С. Выготский бойынша схемалық түрдегі жасалған мінез құлықтың
форлалары мен функцияларының жүйелілігін былайша талдауға болады: Жоғарғы
психикалық функция мінез-құлықтын өз-өзіне арналған әлеуметтік мүмкіндігі
болып табылады. Л.С. Выготский жоғары психикалық функцияның дамуы мінез-
құлықтын жоғары формаларының дамуының екі бұтағын қамтиды деп атап
көрсетеді.
Бірінші - мәдениетті даму және ойлаудың сыртқы түрлерін меңгеру мен,
яғни, тілмен, жазумен, есеппен, суретпен көрінеді.
Екінші - дәстүрлі психологияда ерікті зиын, логикалық ес, түсінік деп
аталатын анық анықталмаған, шектелмеген арнайы жоғары функцияның даму
процестері; осы аталғандарды балалардың мінез құлқының жоғары формаларының
даму процесі деп шартты түрде айтамыз. (Выготский Л.С.).
Жалпы, Л.С.Выготский жоғары психикалық функцияны екі мағынада
қолданады:
1. Кең мағынада - мінез-құлықтын жоғарғы форлалары.
2. Тар мағынада - арнайы психикалық функция.
Л.С. Выготский баланың далуындағы белгі және қару деген еңбегінде
жоғарғы психикалық функция ассортиментіне практикалық іс-әрекеттерді
кіргізеді. Бірақ, тек қана оның жоғары формасында жалпы заттық әрекет,
тіпті оны қолдану жоғары формаларға жатады. Л.С.Выготский жоғары психикалық
функцюларга дәл анықтала берлеген, ол - дәл анықтама ғылыми білімнің
басталасына жатпайды, сондықтанда мен империкалық және эвристикалық
анықталаларлен шектелелін - дейді. Содан соң, бұл мәселелерді ЛР.Лурьа
шешуге тырысты. Ол Выготский көзқарастарымен келісе отырып, психикалық
функцияларға дәл және соңғы анықтама береді. Сонымен, жоғары психикалық
функция — бұл күрделі өзін реттеуші процесс, өзінің шығуы жағынан
әлеуметтік болып табылады, қалыптасуы бойынша байланысты және құрылу тәсілі
бойынша ерікті, саналы. АР.Лурия берген анықтама өзінің белгілер санының
көптігімен ерекшелінеді. Мінез-құлықтын жоғары формаларының ерекшелігі
өзінің мінез-құлықтын басқару үшін жасанды, көмекші құралдарды қолдануында.
Жасанды стимулдарды қолдану мінез-құлықтын жаңа формаларын анықтаудың
формалары болып табылады. Мінез-құлықтын жоғары формаларының түсінігіне
келесілер кіреді[7].:
а) жоғары формадағы практикалық іс-әрекет.
б) символикалық іс-әрекет.
в) өзіндік жоғары психикалық функция.
г) жоғары әлеуметтік функция (интерпсихологиялық функция)
Л.С.Выготский мінез-құлықтын негізгі мәдениетті формасы тіл және қаруды
қолдану деп айтады. Выготскийдің концепциясын талдау негізінде құлықтын
фороиаояары, функциясының жіктелу схемасы:
№ 2 кесте. Мінез-құлық формалары мен фукциялары
Л.С. Выготский мінез құлықтың нағыз табиғи формасына тек қана шартсыз
емес, шарттыда рефлекстерді жатқызды. Сонымен қатар, К.Бюлердің (инстинкт,
интелект) теориясын жатқызады.
Үйлесімсіз психикалық жағдай күрделі өмір жағдайына байланысты пайда
болады. Олар мінез-құлықпен әрекетті негізден алады, олар белгілі бір
жағдайға және жасқа байланысты түрлі ұзақтықпен көрінеді, сонымен қатар
интенсивтіліктің оптималды дәрежеден не төмендеуінен не жоғарлауінен
сипатталады, үйлесімсіздік келесі жағдайларда пайда болады[8].
1. Бұл жағдай күрделі құрылымнан, құрамнан тұрады. Үйлесімсіздік
психикалық жағдайды құрушы эмоционалды компоненттер болып табылады.
2. Күрделі өмір әрекетіндегі үйлесімсіз техникалық жағдайдың
динамикалық өзгеруі синусоидалды типтің фазалық процестерімен, екі
еселенудің өсуімен және жоғары информациялық жағдайлар кезіндегі сапалы
жақындықпен, физиологияық және психологиялық сипаттардың когеренттігінің
жоғарылылығымен, сонымен қатар психикалық процестердің бір бағытты
динамикасының бөлінуімен, яғни стабилизациялану жаққа және әрекет
нәтижесінің жоғарырылығы немесе сипаттамаларының төмендігі және әрекет
нәтижелерінің төмендеуімен сипатталады. Бұл жағдайлар психикалық
процестердің пайда болу диапозоның негіздейді.
3. Үйлеспеушіліктің жас ерекшелік және іс-әрекеттік ерекшеліктері
белгілі. Жас ерекшелік даму барысында. Құрам күрделілігі және үйлесімсіз
психикалық жағдайдың құрылымы мен ұзақтығының жоғарылауы жүреді. Даралық
даму барысында әрекеттік фактордың ролі күшейеді.
Сонымен қатар ауытқып бара жатқан мінез-құлықтын негізі болып табылатын
үш кілті бар:
1. Кіші мектеп жасындағы оқушылардың негізгі әрекеті болып табылатын
оқу әрекеті жеткіншектік кезенде де негізгі әрекет болып қала беред. Яғни,
жеткіншектік кездегі оқуга құмарлық күлкілі болып табылады. Сөйтіп олар
қатарластарымен араласа алмай қалады. Оқудағы жоғары белсенділік ауытқу
болып табылады.
2. Жеткіншектер әлі ойын кезеңін басынан өткізе алмай жатыр, сөйтіп,
жеткіншектік кезенде ойын бірінші орынға шығады.
3. Көп жоспарлы айналмалы әрекет. Имтимді-жекелік және оқу-кәсібі
жақтарының дисбаланс тудыруы[10].
Дж. Эйсондорфпен жазылған мотив аралық теория бойынша, балалардың
әлеуметтік дасмуындағы ауытқудың түрлі типтерінің пайда болуы жақындау және
қашу мотивациялық механизмі арқылы қарастырылады. Осы мотивацияның -----
қарым - қатынасты ойындыққа әкеледі. Дж. Эйсондорф мұндай бұзылыстың үш
вариантын көрсетеді:
1. Бұл жақындасудын төмен мотивациясымен сипатталады. Мұндай
мотивацияға ие балалар басқалардан бөлек болғанды қалайды. Бұл балалармен
ерте кезденгі жалғызды конструктивті және зерттеу белсенділігі кезінде
пайда болады және бұл нашар әлеуметтенген адаммен байланысты емес.
Жақындасудың төменгі мотивациясы балалардың заттық өмірге деген
қызығушылығын меңгеруге негізделген.
2. Жақындасу және қашу мотивациялары арасындағы конфликтіге байланысты.
Ол баланың басқа адамдармен аралысқысы келеді, бірақ белгілі себептерге
байланысты қатынас жасаудан кашады. Мұндай конфликт мінез-құлықтық
компромиске экелуі мүмкін. Мұндай мотивтің себебі баланың биологиялық
ерекшеліктерімен қатар тәрбие шартына да байланысты.
3. Әлеуметтік жақындасу мотивацияның жоғарылауымен қашу мотивтерінің
төмендеуінің қатынасы нәтижесінде мотивтердің іс-әрекетінен туады. Бұл
мотивациядағы балалар басқа адамдармен қарым-қатынас шегі беңтаныс, ал
қарым-қатынастағы шектеуді сезбейді қатарластары одан жиі қашады. Бұған
агрессивті мінез-құлық тән[11].
Жоғары психикалық жағдай (қуаныш, мазасыздық, таңқалушылық) немесе
төменгі психикалық жағдай (өкіну, көңілсіздік т.б.) үйлесілсіз жағдайларға
жатады. Осы сипаттамалардың дәлелі ретінде Л.О.Прохоровтың жүргізген
зерттеулерінің нәтижесін қорытындылау барысында үйлеспеушіліктің келесі
жағдайлары кездесті. Оқу әрекетінде жеткіншектер апатиа, зұлымдық, ашу,
өкпе сияқты жат жағдайларды басынан кешіріп отырса, жағымды жағдайлар
ішінен қуаныш, бақыт, таңқалу, қозу сияқты мінез-құлық қасиеттері кездесіп
отырған, сонымен қатар оқушылардың басынан кешіріп отырған мінез-құлыққа
тәуелділігі анықталады. Тітіркенудің импульсивті формасы Қиын жағдайға тән
мінездің түрі болып табылады. Сонымен қатар К.Рубин өз еңбектерінде
әлеуметтік бөлектену терминін қолданады. Әлеуметтік бөлектенудің
инициаторы болып баланың өзі табылады. Оның бір көрінісі - ұялшақтық.
Ұялшақтық - бала бейтаныс адамдармен кездескенде қорқу немесе мазасыздану
пайда болады. Оның негізгі себебі әлеуметтік бағадан қорқумен байланысты.
Әлеуметтік бөлектенудің тағы бір көрінісі - өзін еркін сезінбеу немесе
шегінушілік. Бұл жағдай баланың қатарластары арасында және тіпті жағдайға
байланысты да туып отырады. Мұның негізі жаңадан және әлеуметтік бағадан
қорқумен байланысты. Бұл жақындаудан қашудан күресуге негізделген ішкі
конфликтілік мінез-құлық. Сонымен қатар, әлеуметтік бөлектенуге жақын
бірақ, одан басқа ұстамды мінез-құлық бар. Мұны жақын немесе бейтаныс
адамдардың арасында баланың өзін ұстап, олармен қатынасқа түспей олардың
әрекетін бақылаумен шектелу. Мұндай мінез-құлық баланың әлеуметтік стимул
алдында сезінетін мазасыздануды бейнелейді. Сонымен қатар, мұның негізінде
қашу себебі де жатыр. Бұл үндемейтін балаларға тән. Осы мәліметтер нәтижесі
бойынша, үйлеспеушілік ерекше өмір жағдайында туады, яғни адам өмірінің
күрделі де қиын кезеңдерінде пайда болады. Оның пайда болуы рационалды
емес, бейадекватты, агрессивті, кей кезде қайғылы да мінез-құлықтын себебі
болуы мүмкін. Сондықтан да, субъект үшін бұл жағдайларды басқару күрделі
болып табылады[12].
Жүйелі ағым және өзін ұйымдастыру концепциясы позициясы тұрысынан
үйлеспеушілік ағза және орта арасындағы симметрияның бұзылысы нәтижесінен
пайда болатын күрделі функционалды құрылым болып табылады. Симметрия
бұзылысы ашық жүйеге келетін хабарлар және энергиялар толқынына негізделген
процестер әсерінен пайда болады. Төмен тұрақтылық үйлеспешіліктің маңызды
қасиеттерінің бірі. Күнделікті өмірде үйлеспеушілік қарым-қатынастың
үйреншіліктік жүйесінің бұзылуынан, шектен тыс белгілі бір жағдайлардан
пайда болуы мүмкін. Үйлеспеушіліктің пайда болуына әсер ететін басқа да
факторлар бар. Атап айтсақ ол құрылымының негізгі белсенді элементтері және
жеке адам жүйелері арасындағы диссонанс болып табылады. Яғни, негізгі
себептер арасындағы мақсаттар, қажеттіліктер және мен құрылымы
компоненттері арасындағы қарсылықтар. Мұндай жағдайлар әсерінен пайда
болатын үйлеспеуілілік өте ұзаққа созылуы мүмкін және бұл сол жағдайға сай
түрлі мінез-құлықпен өткізіледі. Егер энергетика тұрғысынан қарайтын
болсақ, үйлеспеушілік жете зерттелмеген олар тек уақытша координат ретінде
қарастырылды. Осы себептерге байланысты үйлеспеушіліктін феноменологиясы,
құрылысы, құрылымы, детерминацияның ішкі және сыртқы факторлары, белгілі
бір жағдайдың динамикалық өзгеруі және кезеңі, өзара өтулері, динамикалы
жағдайдың негізгі процессуалды сипаттамасы, үйлеспеушіліктің субъектінің
мінез-құлқына тигізетін әсері жете зерттелмеген. Бірақта педагогтар
үйлеспеушіліктің негізгі себептерін жас ерекшеліктеріне байланысты деп
талдауға тырысады. Бұл түсінікті де, өйткені бұл жас дамуының кезеңгі
бөлінуінің әр түрлілігіне байланысты[13].
Сонымен үйлеспеушілік, эмоция және мінез-құлық бір-бірімен тығыз
байланысты екен. Өйткені, эмоцианың белгілі бір сипаттары үйлеспеушілікті
(тіпті норма болып табылатын эмоцианың өзі де) тудырса, пайда болған
үйлесімсіздік (немесе үйлесімділік) мінез-құлықтың белгілі бір көріністерін
береді, яғни теріс немесе оң мінез-құлықты көрсетеді екен.
1.2. Мінез-құлқы эмоционалды үйлеспеген оқушылырға сипаттама.
Мектепке бару-бала өміріндегі шешуші кезең. Ол өмір мен іс-әрекеттің
жаңа күйіне, қоғамдағы жаңа орынға, үлкендер және құрдастарымен жаңа қарым-
қатынастарға көшу болып табылады.
Жеті жасар бала мектеп табалдырығынан аттасымен-ақ оқушы болады. Оның
өмірінде ойын әлі маңызды орын алғанымен осы уақыттан бастап ол біртіндеп
басымдылық рөлін жоғалта бастайды. Бастауыш мектеп оқушысының жетекші іс-
әрекеті оның мінез-құлық мотивтерін елеулі түрде өзгертетін, оның танымдық
және адамгершілік күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болады.
Мұндай қайта өзгеріс процесіні бірнеше кезеңдері бар.
Әсіресе баланың мектеп өмірінің жаңа жағдайларына алғаш енуі айқын
аңғарылады. Балалардың көпшілігі бұған психологиялық жағынан даярланған.
Олар бұл жерден үймен немесе балабақшамен салыстырған- да, әдеттен тыс
жаңалықтар кездестіруді күте отырып, мектепке қуана барады. Баланың ішкі
позициясы екі жағдайда маңызды. Алдымен мектеп өмірінін жаңалығын
алдын ала сезіну және қалау баланың кластағы .мінез-құлық
ережелеріне, жолдастарымен ерекше қарым-қатынас нормаларына, күн
тәртібіне қатысты мұғалімнің талаптарын жылдам қабылдауға көмектеседі. Бұл
талаптарды бала қоғамдық маңызды және орындамауға болмайтын талаптар деп
қабылдайды. Тәжірибиелі ұзтаздарға белгілі, психологиялық жағынан
расталған мынадай қағида бар: баланың класқа келген алғашқы күнінен -ақ
оған оқушының сабақтағы, үйдегі және қоғамдық орындардағы мінез-құлық
ережелерін айқын да нақты мағынада түсіндіру керек.
Балаға оның жаңа көзқарасының, міндеттерінің және правосының
бұрынғы ол әдеттенген жағдайлардан айырмашылығын дереу түсіндіру
маңызды. Жаңа ережелер мен нормаларды сөзсіз орындауды талап ету
бірінші класс оқушысына орынсыз қаталдық жасау емес мектепке баруға
даярланған балалардың өз түсініктеріне сәйкес олардың
тіршілігін ұйымдастыруға қажетті шарт. Бұл талаптар орнықсыз әрі екі
ұшты болса, балалар өз өмірінің, жаңа кезеңінің ерекшеліктерін
сезбейді, бұл лардың мектепке деген ықыласын жоюы мүмкін
Баланың ішкі позициясының екінші жағы оның білім мен іскерлікті
игеру процестерінде ортақ дұрыс қарым-қатынасына байланысты. Бір кездерде
шын мәнінде ойын кезінде өзі қалған адам (ұшқыш аспаз,шофер) болуы үшін
оқудың қажет екендігі туралы пікірге, оның мектепке дейін ақ бойы үйрене
бастайды. Ол кезде бала келешекте қажет болатын білімдердін нақтылы
құрамын, әрине сезбейді. Оның білімге деген пайдақорлық-прагматикалық
көзқарасы әлі болмайды. Ол жалпы білімге, қоғамдық және құнды деп
ойлайтын білімдерге ұмтылады. Баланың айналасындағыларды білуге құмарлығы
теориялық ықыласы осыдан көрінеді. Оқудың негізгі алғы шарты ретіндегі бұл
ықылас баланың бойында оның ең өріс алған ойын әрекетін қамтитын
мектепке дейінгі өмірінің барлық сәттерінде қалыптасады.
Темперамент-жүйке жүйесінің тума қасиеттерін туындайтын адамның жеке
өзгешіліктерінің бірі. Ол адамдардың эмоциялық қозғыштығынан, қимыл
қозғалысынан, жалпы белсенділігінен жақсы байқалады.
Темперамент – организмнің физиологиялық өзгешіліктерімен, әсіресе
жоғары жүйке қызметінің тума қасиеттерімен шарттас психикалық құбылыс.
Темперамент адамның жалпы қозғалысынан да (мәселен, біреулер шапшаң
қозғалады, тез қимылдайды, енді біреулер жай қимылдап, асықпай істейді),
психиканың күші мен тереңдігінен де (мәселен,біреу әжет, алғыр болса,
екінші біреу керісінше, сылбыр, жігерсіз болады), адамның көңіл күйінің
ерекшеліктерінен де (салмақты, тұрақты, жеңіл, тұрақсыз т. б.)жақсы
байқалып отырады.
Әр түрлі темпераменттегі баланың ерекшеліктерін төмендегіше
сипаттауға болады:
1. Сангвиник темпераменті басым оқушылардың ерекшеліктері: ашық,
көпшіл, сөзшең, кісіге қайырымды, қысылып- қымрырылмайды, оптимист, өмір
сүйгіш, көтеріңкі көңілді, басшылыққа жетекшілікке құштар. Мұндай бала
жылдам және тез қозғыш, көңіл күйі жйі өзгергіш келеді, көп нәрсеге
қызығады, бәрін біліп алуға тырысады, бірақ біреу бағыттап отырмаса,
тез суып кетуі де ықтимал, Ақыл-ой әркеті белсенді жүріп отырады.
Сыныпта мұғалімнің айтқандарын қиналмай ұғады, сұрақ қоюға жаны құмар.
Оның сөзіжылдам, анық, түсінікті, паузалармен интонацияларды жақсы
сақтайды, сөзді мәнерлей айтуға тырысады. Сөйлегенде ымишара (мимика,
пантомимика) жағы басым келеді, көбінесе эмоциялы, қозу жағдайында
тұрады. Осындай балалардың мінез-құлқынан қажырылық, белсенділік сияқты
кейбір жақсы қасиеттерді көруге болады. Сондықтан да сангвиниктер өмірге
икемді, тәрбиелеуге онтайлы, ширақ темперамент болып саналады.
2. Флегматик темпераменті басым оқушының ерекшеліктері. Ол өте
сақ, ұяң, байсалды, жұртқа жақсылық тілей тін, сенімді, тұрақты, бір
қалыпты. Флегматик темпераментіндегі бала сабырлы, орынсыз асып –
саспайды.Сабақта тыныш отырады,жанындағы баланы мазаламайды. Ауыр мінезді,
көрсе қызар емес, мәселені тез шешуге асықпайды, салқынқанды. Бір істі
бастаса салпақтап соңынан қалмайтын бала. Мұндай балалардың сезімдері сырт
әлпетінен көрінбейді десе де болады. Ол оқушының дауыс екпіні баяу
келеді, аптықпай, асып-саспай сөйлейді, сөзі ымишаралармен ерекшеленіп
тұрмайды. Флегматик темпераменттегі балалардың көпшілігі мектепке
келгеннен кейін оқу дағдыларын меңгеруде өзінің икемділіктерін жақсы
көрсетеді.
3. Холерик темпераменті басым оқушының ерекшеліктері. Бұл ұшып-қоныа
тұратын, күйгклек,тынымсыз шамданғыш, қүйі және өзгеретін, қарым-қатынаста
аумалы-төкпелі, тұрақсыз, соқпа мінезді, белсенді, пысық, бірақ бейқам,
ашуланшақ бала. Мұндай оқушы қимыл әрекетті сүйеді. Әдетте оның қимыл-
қозғалысы батыл, шапшаң болады. Ол қызыққан жұмысына әбден беріліп,
барлық ынтасын салып орындайды. Онда ой әрекетінің белсенділігі байқалады.
Ой әрекетінің белсенділігі оқу тапсырмаларын орыдауынан да жақсы
көрінеді. Спорт, әсіресе, қозғалыс ойындарына бір ықыласымен қатынасады.
Мектепте ұйымдастырылатын жұмыстарда балалардың алды болатын да осылар.
Мұндай балалардың көбінің мінездері сотқар, шалдуар келеді.Өз эмоциялары
мен қимыл - қозғалыстарын билей, алмай, қабынып “ күйіп –пісуге” дайын
тұрады. Ашуы шапшаң, қатты, қияңқы, ұнамсыз істерге әуес. Бұлардың сөзі
жылдам, интонациясы толқымалы, кейде топ ішінде дауысы қатты шығып кетеді.
Олар тез, қызу сөйлеп, төңірегіндегілерді бірден ұйытады. Холерик
темпераментіндегі бала өте сезімтал болғандықтан, түрлі әсерге тез
беріледі, ызақор ашуланшақ келеді. Оның бұл сияқты ерекшеліктері өткір
көзінен, тез және оңтайлы қозғалыстарынан жақсы байқалады.
4. Меланхолик темпераменті басым оқушының ерекшеліктері. Сол
нәрсеге ренжиді, өкпелегіш, пессимист, тұйық, сөзге сараң, аса баяу
қозғалатын жай басар. Мұндай оқушылардың сезімталдығы өте баяу көрінгенмен,
онысы терең және ұзақ уақытқа созылады. Меланхоликтер мектеп өміріндегі
оқиғалардың бәрін үлкен әсермен қабылдап, оларды көп ойлайды. Мәселен,
мұғалім оны тақтаға шақырып есеп шығартса, мұның өзі оған кейде
әлдеқандай зор әсер етеді. Ол кейде қызарандап ұялады, егер мұғалімнің
тапсырғанын орындап шыға алмаса, осыған қатты қайғырады, көпке дейін бұл
оның есінен кетпейді. Егер мұғалім сыныптағы балалардың көзінше оған
ұрсатын болса ( бұлай ету әрине дұрыс емес), мұндайда бала төмен қарап
жылап, кейде жауап айта алмайтын жағдайға ұшырайды.Ол көпке дейін
булығып, белсенді сөз айтудан қалады. Меланхолик темпераментіндегі
оқушы,көбінесе, өз жолдастарының арасындай көзге түспей, жай ғана жүріп-
тұрғанды ұнатады,”мен” деп ешқашан ұмтылмайды. Ол ұялшақ, тартыншақ,
тұйық болғандықтан, көпшіліктен аулақ тжүргенді жақсы көреді. Мектепте
осындай балаларды құрбы – құрдастары “қорқақ”, “сылбыр”, “үндемес”,
”маубас”т.б. деп келеке ететін кездері де болады. Ол жасқаншақ, сіркесі
су көтермейді, бірбет, қыңыр, қисық келеді. Әр адам сыртқы дүниенің
сансыз тітіргендігіштерше өз әлінше түрліше жауап қайтарып отырады.
Бұл жауап реакциялары оның сыртқы дүниемен қалайша қатынас жасайтынын
көрсетумен қатар, біртіндеп бике келе, сол адамның үйреншікті әдетіне,
мінез-құлқының мәнеріне айналады. Сөйтіп, әр адамда әр – түрлі мінез
бітістерінін болуы оның сыртқы ортамен түрліше қарым –қатынас жасауының
нәтижесі болып табылады.
Адамның сыртқы ортамен байланысуы үшін жасайтын осындай
қатынастарының жиынтығы оның мінезін құрайды.
Адамның үйреншікті әдеті болып қалыптасқан мінез бітістерінің
кейде оның сыртқы ортамен жасайтын негізгін қатынастарына сәйкес
келмейтін кездері де болады. Мәселен, біреудің қатал, не тамыр болуының
негізінде адамды менсінбеу, тәкаппарсыну сияқты мінез қатынастарының
тұрақты жүйесі жатпай, оның темпераментінің жүйке жүйесінің тума
қасиеттеріне байланысты қалыптасып кеткен әдеттерінің жатуы ықтимал.
Мінез – адамның негізгі өмірлік бет алысын және оның өзіндік
әрекетінің айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешілік. Ол көп қасиеттің
бірлігі, түрлі өзгешеліктердің қосындысы, сонымен қатар, адамды әр
қырынан көрсететін қасиет. Мінез бітістері көп. Олардың бәрі де жеке
адамның қасиеттері болып табылғанмен, мұның кез – келгені мінездің
бітістері болып саналмайды.
Мінезді даралық өзгешіліктін өзегі, адамның негізгі тіршілік
бағытының өрнеуге деуге болады. Мінезде адамның сыртқы ортамен қарым –
қатынасының тарихы бейнеленеді. Мінез – кең мағыналы ұғым. Онда түрлі
саналар тоғысып жатады. Мінездің моральдық жағынан тәрбиелілігі,
бірқалыптылығы, толықтығы, күші мен айқындығы, салмақтылығы – оның
негізгі сапалары болып есептелінеді.
Мектеп – бала мінезінің жақсы жақтарын жүйелі түрдедамытып
отыратын негізгі орын. Мектептік өмір балалардың мінез – құлқының
қалыптасуында шешуші рөл атқарады. Оқушылардың мінезін тәрбиелеудегі
басты міндет – олардың жан – жақты болып өсуін, мінез –құлқының
әлеуметтік мәнге ие болу жағын кездестіру. Бұл үшін мұғалім жас
ұрпақтың адамгершілік идеалын (мұрат) баяндайтын нманшарт
принциптерін басшылыққа алып, тәрбие жұмысының жоспарын сонда
көтерілген мәселелердің төңірегіне құруы тиіс. Иманшарт мінезді
қалыптастырудың да тамаша программасы. Осында көрсетілген моральдық
қасиеттерді бала жанына егіп, оны мінез –құлықтың үйреншікті әдетіне
айналдыру – мұғалімдер мен ата –аналар үшін абыройлы іс Мінез
тәрбиесі... жан иесіне тиісті азық беріп, сол жан иесінің дұрыс өсуіне
көмек көрсету деген сөз (М.Жұмабаев).
Адамның мінез бітістерінің түрлері қанша көп болса, бұларды
тәрбиелеудің жолдары менәдістері де сан алуан.
Мінез бітістерін тәрбиелеу әдістерін бірнеше топқа бөлінеді.
Осындай әдістердің біріне адамдардың санасына әсер ету, яғни сөзбен
ұғындыру әдісі жатады.Осы әдіс арқылы адамға қажетті мінез –
бітістерінің қандай болатындығы, бұларды қалайша тәрбиелеу қажетігі
түсіндіріледі. Оқушылардың санасына сөзбен ұғындыру арқылы
оқушылардың дүниетанымы мен сенімін, талғамы мен мұраты қалыптастыруға
мүмкіндік туады. Ол үшін көркемдік әдебиет, газет – журнал
шығармаларын, радио, кино, телевизор тағы басқаларды ретімен
пайдаланып отыру – мінез тәрбиесі үшін таптырмайтын құралдар. Бала
мінезін тәрбиелеуде отбасының, ұжымның ұлы адамдардың өнегесінің
алатын орны да ерекше. Осы әдістердің ішінен бастылары мына
төмендегілер:
1) Халқымыздың әр заманда ғұмыр кешкен ардагер перзенттерінің
(Әл Фараби, Асан – Қайғы, Қабанбай, Бөгембай ,Абылай, Төле би,
Қазыбек би, Әйтеке би, Амангелді т.б.) үлгі - өне–елеріне тәрбиелеу –
осындай әдістердің негізгілерінің бірі. Бұлардың өмір жолы, моральдық
тұлғасы – жоғары идеалдықтың, батылдық пен ерліктің, табандылық пен
ұстамдылықтың, халық ісіне қалтықсыз берілгендіктің тендесі жоқ
өнегелері.
2) Балалар ұжымы (“Атамекен” т. б.) оқушы мінез бітістерін
дамытатын және оны тереңдете түсетін шешуші фактор. Белгілі дәстүрі,
жұмыс стилі бар ұжымы өзінің әрбір мүшесіне түрлі талаптар қояды,
олардың орындауын үнемі қадағалап отырады. Келе –келе ұжымның жеке
адамға қоятын талабы сол адамның өзіне – өзі қоятын талап – тілегіне де
айналатын болады.
Ұжым адамның алдына мақсат қоя білуді, сондай – ақ, ол
мақсатты қалай орындау жолдарын да үйретеді. Ұжым адамға жол көрсетіп
қана қоймайды, оны теріс қылықтан да сақтандырады, түрлі қйыншылықтарды
жеңуге жәрдемдеседі. Ұжымда өмір сүре білу, бір жағынан іс – әрекетін
жеңілдетіп, оны өрге бастырса, екінші жағынан, оның өз күшіне сене
білу мүмкіншілігін де қалыптастырады. Жалғыз адам еш уақытта да
алдындағы қиыншылықтар мен кедергілерді жеңе алмайды. Сондықтан ол өз
мақсатына жетуге үнемі ұжымның көмегіне сүйеніп отыруы қажет.
А.С. Макаренко кезінде жақсы ұжым ұйымдастыра алды. Мұнда
ол әрбір тәрбиеленушінің жеке ерекшеліктерін ескеріп, әрқайсысына ұжым
ішінен тиісті орын тауып беретін. Сонымен қоса, ұжымның пікірімен
санасып, осы арқылы жеке тәрбиеленушілерге ықпал жасап отырады. А.С.
Макаренко адам мінезінің кемшілік жақтарын әділ бағалайтын ең негізгі
төреші – қоғамдық пікір деп тұжырымдады. Ұжым ішіндегі тәрбиеде түрлі
әдістерді өте шебер пайдаланып, жарамсыз қылық жасағандарды ұжым
талқысына салды. Тентектік жасаған балалармен жеке, не ұжым ішінде
әңгімелесу, не күні бұрын белгіленген әңгімеге шақыру т.б. неше
түрлі әдістерді жүргізіп отырған. А.С.Макаренконың шәкірт мінезін
тәрбиелеудегі шебер әдістерін талап етеді. Ұжымдық сезім жеті – сегіз
жасар балада онша дами қоймайды. Бұлар “біз” деудің орнына “мен” деп
айтқанды жақсы көреді. Мәселен, мектеп есігін тұңғыш ашқан бала
мұғалімнің бүкіл сыныпқа жасаған ескертуін өзіне қатысы жоқ деп
есептейді. Балаларға “біздікі ” деген ұғымды үйретудің өзі мұғалімнің
үлкен шеберлігін қажет етеді. Мұндайда мұғалім барлық нәрселердің
жалпы жұртқа ортақтығына баса назар аударады. Мәселен, балалардың
тұратын үйі, мектеп, емхана, транспорт т.б. нәрселердің бәрімізге ортақ
екендігін айтып түсіндіреді. Мектеп айналасына басқа балалармен
бірлесіп гүл егетін болса, енді оны “біздің гүліміз” деп үйрету
қажет. Осындай алғашқы тәрбиелік істер қайталана берсе, біртіндеп
баланың мінез бітісі қалыптасады үшінші, төртінші сынып оқушылары
мектеп жұмысына белсене араласа бастайды. Сондықтан да олардың
ұжымдық қасиеті анағұрлым жоғарылай түседі.
3) Оқушылардың мінез бітістерін тәрбиелеуде еңбектің алатын
орны ерекше.
Еңбек үстінде адам өзіне қажетті материалдық игіліктерді өндіру
мен бірге өзінің психологиялық қасиеттерін де дамытып отырады.
Еңбек арқылы адамның өзіне – өзі қызмет етуіне практикалық және
психологиялық жағынан әзір болуы, адамның істегі дербестілігі, ынтасы,
тапқырлығы, инициативасы қалыптасады.
Адам еңбек етпесе, моральдық жағынан азғындап бұзылады, пасық
істерге барады. Еңбек әрекетінің болмауы жалқаулыққа әкеліп соғады,
ондай адамның өмір сүруі мақсатсыз болады да бұдан надандық, топастық,
арамдық, зұлымдық сияқты небір жағымсыз қасиеттер келіп шығады. Тек,
қажырлы творчестволық еңбек қана адамды осы кемшіліктердің бәрінен
сақтандырады, оның моральдық жағынан кіршіксіз таза болуына жағдай
жасайды.
Адам тек еңбек ету арқылы ғана өзінің алдындағы мақсатын айқын
сезіне алады және оған жете алатынына сенімі мол болады.
4) Оқушыларға талап қоя білу, оның нәтижесін қадағалау.
Оқушыларға талап қойып отыру, оның нәтижесін қадағалау баланың
мінезін тәрбиелеудегі басты әдістердің бірі. Өйткені адамға тиісті
талап қойылмаса, тапсырылған іс қадағаланбаса, берекесіздік туады.
Адамға, тіпті, кішкентай кезінен бастап түрлі талаптар қойып,
міндеттер жүктеп отыру оны жауапкершілікке, өзінің борышын түсіне
білуге тәрбиелейді. Талап қою, міндет жүктеу бала оқуға түскеннен кейін
ерекше байқалатын болады. Мәселен, жеті жасар бала мұғалімнің
тапсырмаларын орындауға дағдыланады, оның талап – тілектерін орындау
оқушы үшін заң. Міндет алу, басқа адамның талабын мүлтіксіз орындап
шығу – үлкен жауапты іс. Осы айтқандарға орай, баланың психикасы да
күот өзгере бастайды. Өйткені мектепке дейінгі тәрбиеде шын
мәнісіндегі талап қоюшылық – міндет алушылық болмайды. Міндет алу,
талаптарды орындау оңай емес.Талап қоюдың түрлі әдістерін адамның
дара ерекшеліктеріне қарай әр жағдайда түрліше пайдаланып отыру
қажет. Талап қоюдың қарапайым түрі балаға өз міндеті туралы жайлап
ескерту, ал мұның жоғары түрі кесімді түрде бұйыру. Адам талап қою,
оны бір нәрседен сақтандыру тыйым салу түрінде де болып отырады.
Дұрыс талап қоя білудің тиімділігі, тәрбиелік мәні ұстаздың
байыптылығына да байланысты.
Талап қоя білу – үлкен өнер. Оқушыларға жөндеп талап қоя
алмайтын, қойса да оны орындауды аяғына дейін қадағаламайтын ,
тіпті оған қалай болса солай қарайтын мұғалімдер де кездеседі.
Дұрыс талап қоя алмайтын мұғалімнің сынып ұжымын ынтымақтыққа, бір
ауыздылыққа тәрбиелеу алуы да қиын. Балаға дұрыс талап қоя білумен
қатар, оның іс – әрекеттерін қадағалап отыру да қажет. Баақылау
жүргізу оқу іске жауапкершілігін арттырады, өзіне деген сенімін
күшейтеді, әрекетінің қоғамдық маңызын аңғара білуге, сөз бен істің
арасындағы алшақтықты жойып отыруға мүмкіндік береді.
Оқушыларға талап қоюмен олардың іс – әрекетіне бақылау
жүргізуде мұғалім мына төмендегілерді ескеріп отырады. Біріншіден, әр
уақытта күмәнсіз орындалатын нәрселерге ғана талап қойылуы қажет.
Балаға ауыр талап қою, оның шамасы келетін – келмейтінін ескермеу
әрқашанда да жақсы нәтиже бермейді. Сондықтан талап дәл, анық,
нақтылы, болып, одан қайшы пікірлер орын алмауы тиіс.Екіншіден, талап
ықшам сөздермен қойылып, оның орындалу жолын бала жақсы түсінсе
ғана нәтижелі болып орындалады.Үшіншіден, талап баланың ожданын сыйлау
жағдайында қойылғаны жөн. Осы айтылғандар ретіне қарай жүзеге асырып
отыру,мұғалім мен ат – ананың шеберлігін қажет етеді.
5) Оқушының мінез бітістерінің қалыптасуында дене шынықтыру
жаттығулар мен тұрақты күндік режимнің де тигізетін пайдасы
мол.Дене шынықтыру жаттығулары адамдарды ерлік пен батылдыққа
табандылық пен өз күштеріне сене білуге тәрбиелейді.Жүзу, суға қарғу,
жарысу, секіру, жаяу және шаңғы жорықтарына шығу тағы басқалары
адамдардың мақсатқа ұмтылушылығын, жүректілігін, шыдамдылығын, өзіне –
өзі меңгеру алу қабілетін, бір сөзбен айтқанда, ден күшіне түсетін
барлық қиыншылықтарды жеңе білу шеберлігін қалыптастырады, аса қиын
жағдайларда да шыдамдылық көрсетуге, төзе білуге машықтандырады. Үнемі
спортпен айналысатын адамдардың жұмыс қабілеті де күшті болады. Олар
күш – қуатының молдылығымен, үнемі шат көңілділігімен көзге түседі.
Дене шынықтыру мен спорт жаттығулар біздің күнделікті
әдетімізге сіңсе ғана адамға қажетті жақсы мінез бітістерінің
қалыптасуына жәрдемін тигізеді. Ал онымен оқта – текте айналысу, ерік –
жігерінді жасытып, мұқалтып жіберуге себепші болады.Олай болса,
мұндай жаттығуларды адам өзінің күндік режимінің тұрақты бір бөлегі
етіп, онымен өмір бойы шұғылданып отыруы қажет.
Бұл жерде мұғалім ұлы адамдардың өмірін оқушыларға үлгі – өнеге
етіп отыруы тиіс. Көрнекті қайраткерлер Л.Толстой, И.П.Павлов,
К.А.Тимирязов, Қ.Сәтпаев, С.Әуезов, т.б. жас күндеріне бастап дне
шынықтыру жаттығулармен күндік режимге ерекше көңіл бөлген. Бұл
айтылғандарды олар үнемі қатаң сақтап, мұқиятылықпен орындап отырған.
Мәселен, Л.Толстой өле – өлгенше гимнастика жасап келген. Ол 82-
жасында атқа жақсы шапқан, күніне қатарына 10 сағат жұмыс істесе де,
өмірінде шаршау дегенді білмеген .
Мұғалімдер дене шынықтыру сабақтарында түрлі кедергілерді жеңе
білуге сенімін арттырып, жаттығу сабақтарын методикалық шеберлікпен
өткізіп отыруы тиіс. Оқушының үнемі жеңіске жету рухын да
тәрбиелеу, бастаған ісін аяғына дейін апаруға машықтандыру, оныңи
ден шынықтыру мен спортқа деген сүйіспеншілігін арттыру – бұл бір
жағынан баланы күшті ерік пен жақсы мінезге тәрбиелеп отырудың и жолы
екенін мұғалім есінен ешқашан да шығармайтын болсын.
Бала мінезін тәрбиелеу мұғалімнің жаңашылдығы мен шығармашылығын
үнемі қажет ететін, бұл жолда ылғи жалықпай, қажымай әрекет етпейінше,
тиісті нәтиже шықпайтын өте жауапты жұмыс болып табылады.Мінезді
шынықтырып тізге салатын амал – тәсілдер де аз емес. Мәселе бұларды
әр адамның жеке дара өзгешіліктері мен нақтылы өмір сүру жағдайларына
орайластыра пайдалана білуде.Осындай әдіс – тәсілдерінің қатарына ата
– ана мен ұстаз атаулының жеке өнегесі, кісінің ұстаған бағыты, сөзі
мен ісінің, танымы мен сенімінің бірлігі, жас өркеннің өзін – өзі
тәрбиелеуі, әртүрлі мінез міндетін (жалқаулық, осалдық,, жасқаншылық.
Жасықтық, езбелік т.б.) бойға ұялтпау – мінез тәрбиесіне байланысты
жүргізілетін іс – шаралардың бір тобы.
Күнделікті ауызекі сөзде ”қабілет” деген атауды жиі қолданамыз.
Мәселен, мұғалім оқушысына мінездеме бере отырып, осы баланың
математика пәніне қабілеті күшті екенін айтады. Мектепте оқушыларға
түрлі қоғамдық жұмыстар жүктелгенде де олардың кейбіреулерінің
ұйымдастырғыштық , екіншісінің – музыкалық, үшіншісінің – суретшілік
қабілеті еске алынып, бұған ерекше мән беріліп отырады. Бұл
мысалдар әр адамның әрекеті бір түріне жарамдылығын көрсететін дара
ерекшелігі болатынын байқатады. Мұндай ерекшеліктер іс – әрекетті
орындау үстінде, әсіресе, оның нәтижесінен жақсы көрініп отырады.
Мәселен, біреу қолға алған ісін бұрқыратып тез бітіріп тастайды
және оны өте нәтижелі етіп шығарады. Ал екінші біреу өте баяу
қимылдап әрі істі сапасыз етіп орындайды. Бұл мысалда да бірінші
дамның іске қабілеттілігі екіншіге қарағанда әлдеқайда жоғары
екендігі көрініп тұр. Қандай да болмасын бірер нәрсеге қабілеті жоқ
адам болмайды. Ол біреуде күшті, біреуде шамалы болып келуі
мүмкін. Тәжірибе мен парасат адамдардың қабілет саласында тең емес
екенін дәлелдейді.
Бастауыш сыныптарда мұғалім оқушылардың оқуға ынтасын тәрбиелеу
арқылы олардың қабілеттерінің дамуына кең жол ашады.Мұғалім алғашқы
күннен бастап оқушының ыждағаты мен бейімділігін. Оның қолынан не
істеу келетіндігін, оқу мен еңбекке ұқыптылығы қандай екендігін есепке
алып, оқу процесін осы негізге орайластыра жүргізгені дұрыс.
Кейбір мұғалімдер баланың қабілеттілігін оның оқу материалдарын
тез ұға алушылығымен ғана байланыстырады. Бұл жерде мұғалімнің аса
сезімталдығы қажет, өйткені нерф жүйесінің, тума қасиеттеріне
байланысты табиғатынан баяу (флегматиктер мен меланхоликтер) болып
келетін балаларда аз емес .Осындай баяу ойланып жауап беретін
балалар қабілетсіздер қатарына қосылатын болса, бұл педагогикалық
тұрғыдан өрескел қате болып есептеледі.
Бала қабілетін тәрбиелеу үшін жүргізілетін жұмыстардың мазмұны
мен түрлері сан алуан. Бұларды нақты жағдайларға байланысты
(оқушылардың жас, дара ерекшеліктері, тұрған жері, отбасы
жағдайы,т.б.) жүргізе білу әрбір мұғалімнің жеке творчестволық
ісі.Мәселен, мұғалім жүргізетін осындай жұмыстардың бірі – оқушылардың
оқу әрекетін тартымды мазмұнды, қызғылықты етіп ұйымдастыру.Әсіресе,
төменгі сынып оқушыларының бейімделіктерін, қызығуларын көре білумен
қатар, оларды барынша көтермеліп, белсенділігін үнемі арттырып отырған
жөн. Мәселен, мұғалім жақсы үлгіретін оқушыларға таланты көбірек
қойып, қосымша тапсырмалар беретін болса, “орташа” қабілеті бар
балаларды да бақылаудан тыс қалдырмаған дұрыс. Кей жағдайларда осындай
балалардың табиғи мүмкіндіктері жеткілікті болғанымен, мұғалімнің
назарынан тыс қалып қояды да,”орташа” оқушы болып кете береді.
Сондықтан да оқушының келешегіне зор үмітпен қарау керек. Мұғалім
оқушылардың практикалық қабілеттерін дамытып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz