Күріш өндірісінің қазіргі жағдайы мен проблемасын талдау

Ел басының «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Жолдауында агроөнеркәсіп кешенінің дамуына қатты көңіл бөлінген. Агроөнеркәсіп кешенінің дамуы экономиканы әртараптандырудың маңызды бөлігі болып табылады. Бұл даму үш негізгі бағыт бойынша жүргізіледі. Оның бірі – ауыл шаруашылығындағы еңбек өнімділігі деңгейін көтеру. Одан кейінгі негізгі бағыт – ауыл шаруашылығындағы өңдеу саласын дамыту болып табылады. Үшінші бағыт бойынша агроөнеркәсіп салаларындағы өнімдерді көршілес мемлекеттерге экспорттау міндеті қойылып отыр[1].
Қазіргі таңда мемлекетіміздің экономикалық даму кезеңінің жаңа белесіне аяқ басты. Нарықтық талаптардың ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекеттің ішкі эконоикалық мүмкіндіктері мен өндірістік ахуалын одан әрі жақсарту мақсатында жаңа бағыттар белгіленуде. Өндірісті жаңаша құрудың, шығаратын өнімдердің сұранысын артырудың маңыздылығы да артуда.
Елдің бәсекеге қабілеттілік индикаторы бірінші кезекте, азаматтардың өмір сүру деңгейімен сапаның көтерілуі, тұрақтылық, мемлекеттің айқын болашағы, елде заңдардың сақталу деңгейі және тағы басқалар болып табылады. Яғни, тауарлар мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым ресурстарды пайдалану тиімділігі және халықтың өмір сүру деңгейі де жоғары. Осыған орай, өнімнің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету мәселесі ауыл шаруашылығы секторында өзекті проблемаға айналып отыр. Себебі, ауыл шаруашылығы халықты өмір сүру үшін қажет азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз ететін ел экономикасының маңызды саласы.
Тәжірибе нәтижелеріне сүйенсек дүние жүзінде 150 мың гектарға күріш егіледі. Ал Қазақсатанда ауыл шаруашылық өнімдерінің ішінде күріш тұқымын егу шамамен 85-95 мың гектар алқапты алады. Соның 80-85 мың гектары Қызылорда өлкесінде егіледі. Ал қалған 10-15 мың гектары Алматы облысындағы Қаратал, Іле өзенінің массивті алқаптарында егіледі. Қызылорда облыстық статистика басқармасының мәліметі бойынша 2008 жылы 64 мың гектарға, 2009 жылы 71400 гектарға күріш тұқымдары егілсе, 2010 жылға 70 мың гектарға күріш тұқымын егу жоспарланып отыр[2].
Әйтсе де, ғаламдық даму процесінің қазіргі кезеңінде қолда бар жетістіктерге қанағаттану жеткіліксіз. Тынымсыз ізденіс пен нәтижелі іс- әрекетті арқау еткен әлемік нарық өндірушілері барынша жаңа нарықтарды игеруге, ондағы тұтынушыларды жаулауға белсене кірісуде. Нарықтың бұл қатал шарты отандық өнім өндірушілердің бәсекелік қауқарын нығайтуды, өнімдерінің бәсекелік қыспақтарға төтеп берерлік қабілетін арттыруды, ішкі және сырқы нарықтрда сұранысы жоғары өнім өндіруге тиімді әсері бар тетіктерді айқындауды және сол арқылы мемлекеттің азық - түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесін шешуді қажет етеді.
Бәсекеге қабілетті отандық өнімді қалыптастыруда озық тәжірибелері мен жетістіктері бар елдердің қолдануға тиімді нәтижелерін, осы салаға қатысты ғылыми техникалық және бәсекелік қабілетті арттыру механизміндегі негізгі тетіктер ретінде өнімнің тұтынушылық қасиеттерін анықтайтын сапалық көрсеткіштерін, кәсіпорынның баға саясатын, өнімнің тартымдылығын жоғарылатуға ықпал ететін кәсіпорынның маркетингтік жүйесін және өндірістің өркендеуін ынталандыратын мелекеттік қолдау саясатын қолдану қажеттілігі туындайды.
Қазақстан экономикасының дамуы шикізат секторынан қозғау алады. Сонымен бірге белгілі бір дәрежеде мемлекеттің бақылауында болуға тиісті шикізат секторы жедел дамуы үшін базис болып қана табылады. Мұндай дамуға дәстүрлі әртараптандыру жолымен емес, шетелден шикізаттық салалардан алынған қаржыны тиімді және жоғары пайдамен инвестициялаудың жәрдемі арқылы қол жеткізуге болады.
Нарықтық экономикада өндірілген өнімнің сапасына халықаралық стандарттар деңгейінде талап қойылып отыр. Қазақстан Бүкіл Дүниежүзілік Сауда ұйымына мүше болып енген кезде бұл мәселенің маңызы арта түспек. Күрішті өсіру мен өңдеудің келешегі нарықтағы тауарлар бәсекелестігіне тікелей байланысты. Тауардың бәсекеге төтеп беру қабілеттілігі екі көрсеткішпен сипатталады: баға деңгейіне және өнім сапасына.
Күріш жоғары өнімді дәнді дақыл ретінде Қазақстанда суармалы жерлерде өсіріледі, отандық ішкі және әлемдік сыртқы нарықта үлкен сұранысқа ие. Әлемдік статистика күріштің дәнді дақылдар арасында өзінің егістігінің көлемі мен жалпы түсімі бойынша екінші орын алатынын көрсетеді. Күріш дақылы – бағалы өнімнің түрі, тұтынылатын тамақ өнімдерінің басқа түрлерінен өзіндік ерекшеліктерімен айырмашылығы бар. Күріш жармасы бойында пайдалы азықтық заттар бар, олар адам организміне жылдам сіңеді, оңай ериді. Дәнді дақылдар ішінде құрамында жоғары сапалы ең көп крахмал (88 % - 90 %) бар, ал май тек 0,5 % ғана, яғни басқа жармалардан аз, бірақ оның қорытылуы жоғары (өңделген күріште 98 %). Жүргізілген ғылыми зерттеулердің нәтижесі бойынша жыл ішінде адам 13-15 кг жарма тұтынуы керек, одан 20-30 % күріш жармасы. Біздің республикада халықтың жан басына шаққанда орта есеппен қазіргі кезде 9-11 кг жарма тұтынылады [3].
Қазақстан Республикасы ТМД елдері ішіндегі ең ірі тауарлы күріш өндірушілердің бірі болып табылады, оның үлесіне жалпы өндірістің 20%-дан астамы келеді. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарында өткізілген жекешелендіру және реформалау – үміт етілген нәтижелерге жеткізбейді. Нарықтық қатынастарға көшкеннен кейін, өндірістің ірі салаларының жағдайлары одан әрі мүшкіл болуға айналды, сол себептен малдың барлық саны күрт төмендеді, мал шаруашылығының өнімдерінің жалпы өнімі азайды, өндіріс шығындары көбейді.

1. Назарбаев Н.Ә. Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу- Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері. Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы.// Айқын. -2010.– 30 қантар.
2. Қызылорда облысының Статистика Агенттігінің 2008-2010 жылдарға арналған сандық мәліметтері.
3. Даурбаева М.У. Нарықтық қатынас жағдайындғы аграрлық саланы жаңғырту мен құрылымдық өзгертудің маңызы. Хабаршы Халықараық Бизнес университеті. -2008. -№1 (7). -64б.
4. 2008жылғы Ресей мен Қытайдағы күріш бағасының динамикасы, теңге/кг. Қазагроматкетинг АҚ-ның аймақтық өкілдігі. 2008ж
5. Облыстар бойынша 1ц күріштің өзіндіңк құны туралы мәлімет. ҚР Статистика агенттігі. -2009.