Мақта дақылы жайлы

1. Кіріспе.
2. Негізгі бөлім:
2.1.Мақта дақылы.
2.2. Мақта дақылына зиян келтіретін бунақденелер.
2.3. Бақша бітесі немесе мақта бітесі.
2.4. Мақта қоңыр көбелегі.
3. Қорытынды.
4. Пайдаланылған әдебиеттер.

Мақта (Cossypіum), қоза–құлқайыр тұқымдасына жататын көп жылдық өсімдік туысы, бағалы талшықты дақыл. Мақта б.з. дейін Орта Азия республикаларында, Үндістанда, Иран, Қытай, Мексика,Перу аймақтарында өсірілген. Қазақстанда 1918 жылы Түркістан жерін суландыруға байланысты қолға алынды. 1924 жылы мақта өсіретін Мақтаарал ауданы құрылды. Мақтаның биіктігі 1–1,5 м. 1–2 негізгі бұтақтан 10–15 жанама бұтақша тарайды, одан кейін осы бұтақшаларға гүл мен қауашағы шығады. Гүлі жеке, ірі сары не ақ. Мақта өздігінен, кейде айқас тозаңданады. Сабағы 90–130 см-ге жетеді, жапырағы жүрек тәріздес. Жемісі 3–5 ұялы қауашақ, оның ішінде талшық, оның ортасында 20–40 мақта тұқымы болады. Мақтаның 35 түрі бар, оның 5 түрі қолдан өсіріледі. Мақта – жарық, жылу, ылғалды көп керек етеді. Тұқымы 10–12C-та өне бастайды, 25–30C-та жақсы өседі, 0C-та үсікке шалдығады. Гүлдеу және пісу кезінде ылғалды көп керек ететіндіктен, суармалы жерлерде жоғары өнім береді. Облыстың Мақтаарал, Сарыағаш, Шардара, Ордабасы, Отырыр аудандарында, Арыс, Түркістан қалалық әкімдік аумақтарында Мақтаның орта талшықты нөмірлері (Қырғыз-3, С-4727, С-6524, 108-Ф) өсіріледі.

1. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы/ оқу құралы/ Қ. Жаңабаев, Т. Саудабаев, И. Сейітов 1994жыл, 204-206б
2.Сельскохозяйственная энтомология / Подред. А.А. Мигулина.- М.: Колос, 1983, 416с.
3.Практикумпосельскохозяйственнойэнтомологии/Подред.Н.В. Бондаренко.-Л.: Колос, 1976.
4.Тілменбаев Ә.Т., Жармұхамедова Г.Э. Энтомология. Алматы, Кайнар, 1994,336 б.

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:
1. Кіріспе.
2. Негізгі бөлім:
2.1.Мақта дақылы.
2.2. Мақта дақылына зиян келтіретін бунақденелер.
2.3. Бақша бітесі немесе мақта бітесі.
2.4. Мақта қоңыр көбелегі.
3. Қорытынды.
4. Пайдаланылған әдебиеттер.

2.1.Мақта дақылы.
Мақта (Cossypіum), қоза - құлқайыр тұқымдасына жататын көп жылдық өсімдік туысы, бағалы талшықты дақыл. Мақта б.з. дейін Орта Азия республикаларында, Үндістанда, Иран, Қытай, Мексика,Перу аймақтарында өсірілген. Қазақстанда 1918 жылы Түркістан жерін суландыруға байланысты қолға алынды. 1924 жылы мақта өсіретін Мақтаарал ауданы құрылды. Мақтаның биіктігі 1 - 1,5 м. 1 - 2 негізгі бұтақтан 10 - 15 жанама бұтақша тарайды, одан кейін осы бұтақшаларға гүл мен қауашағы шығады. Гүлі жеке, ірі сары не ақ. Мақта өздігінен, кейде айқас тозаңданады. Сабағы 90 - 130 см-ге жетеді, жапырағы жүрек тәріздес. Жемісі 3 - 5 ұялы қауашақ, оның ішінде талшық, оның ортасында 20 - 40 мақта тұқымы болады. Мақтаның 35 түрі бар, оның 5 түрі қолдан өсіріледі. Мақта - жарық, жылу, ылғалды көп керек етеді. Тұқымы 10 - 12C-та өне бастайды, 25 - 30C-та жақсы өседі, 0C-та үсікке шалдығады. Гүлдеу және пісу кезінде ылғалды көп керек ететіндіктен, суармалы жерлерде жоғары өнім береді. Облыстың Мақтаарал, Сарыағаш, Шардара, Ордабасы, Отырыр аудандарында, Арыс, Түркістан қалалық әкімдік аумақтарында Мақтаның орта талшықты нөмірлері (Қырғыз-3, С-4727, С-6524, 108-Ф) өсіріледі.

2.2. Мақта дақылына зиян келтіретін бунақденелер

Бақша бітесі немесе мақта бітесі - Aphis gossypii Hov. Тең қанаттылар Homoptera отрядының бітелер Aphididae тұқымдасына жатады. Қазақстанның оңтүстік бөлігінде, соның ішінде мақта дақылы өсірілетін аймақтардың барлығында тегіс таралған. Полифаг, мақтадан басқа да көптеген өсімдіктерді зақымдайды. Тек партеногенетикалық жолмен дамиды.
Қанатсыз ұрғашы бітенің ұзындығы 2 мм шамасындай, түсі жасыл-сары немесе күңгірт-жасыл, шырын түтікшелерінің түсі қара, түп бөлімі жуандау, мұртшалары ақшыл-сары, ең ұшындағы бунағы қара, құрсағында қара түсті дақ бар. Қанатты бітелердің бас, көкірек бөлімдері және түтікшелері күңгірт-қара түсті болады.
Қазақстан жағдайында зиянкес ересек біте күйінде арам шөптерде қыстайды. Ерте көктемнен бастап сол қыстап шыққан өсімдіктермен қоректеніп көбейеді де, мамырдың бас кезінде қанатты ұрғашы бітелер мақта және бақша дақылдарына көшеді. Оларда жаз бойы личинкаларын тірі табу жолымен өсіп-өніп, вегетациялық мерзім ішінде 18 генерацияға дейін береді. Бір генерацияның дамуы 7-10 күнге ғана созылады. Сөйтіп, тез көбейіп, өсімдік бойында шоғырланып, яғни тығыз колония құрып, тіршілік етеді. Бітенің дамуы үшін ең үйлесімді температура 16-22 0С аралығы. Бұдан жоғарғы температура бітенің дамуын тежейді. Сондықтан жаз ортасында оның саны азаяды. Бірақ күзге қарай өсіп-өнуі қайтадан өршіп, тез көбейеді.
Бітелердің көктемдегі қоректенуі мәдени өсімдіктің жалпы күйін әлсіретеді, өсуін едәуір баяулатады. Ал жазда олар көбінесе мақтаның генеративті мүшелерімен қоректенеді. Нәтижесінде зақымданған өсімдіктердің тұқым түйіні мезгілінен бұрын төгіліп қалады және бітелерден бөлінетін жабысқақ сұйық заттар ашылып келе жатқан мақта қауашағының талшықтарын ластап желімдейді. Ондай талшықтарды сапрофитті құрым саңырауқұлақтары мен бактериялардың дамуына қолайлы жағдай туады. Сөйтіп мақта талшықтарының сапасы төмендейді.
Үлкен мақта бітесі-Acyrtosiphon gossypi Morv. Бұл зиянкес те тең қанаттылар (Homoptera) отрядының бітелер (Aphididae) тұқымдасына жатады. Партеногенездік ұрғашы бітенің ұзындығы 4 мм жетеді, түсі жасыл, мұртшалары денесінен ұзынырақ, ал шырын түтікшелері дене ұзындығынан екі есе қысқа. Бақша бітесінен айырмашылығы - мақта өсімдігінің жапырағында немесе басқа мұшелерінде ірі колония құрып шоғырланбайды, бытыраңқы тіршілік етеді.
Әр түрлі өсімдіктердің сабағына салынған жұмыртқа фазасында қыстайды. Көктемде бітелер негізінен жабайы өсетін өсімдіктерде де өсіп-өніп, мамыр айының орта кезінде немесе маусым айының басында, қанатты ұрғашылар шыққан соң, мақта егісіне көшеді. Күзге дейін сонда өсіп-өнеді. Жылына 15 генерацияға дейін беріп көбейеді. Өсімдікта зақымдау сипаты және келтіретін зияндылығы жағынан бақша бітесіне ұқсас.
Мақта қоңыр көбелегі-Heliothis armigera Hpm. Қабыршақ қанаттылар (Lepidoptera) отрядының түн көбелектері (Noctuidae) тұқымдасына жатады. Мақта өсірілетін аймақтардың барлығында тегіс таралған өте қауіпті зиянкес. Әсіресе Орта Азия республикалары мен Азербайджанда көп зиян келтіреді. Қазақстанның оңтүстік мақталы аудандарында оқтын-оқтын жаппай көбейіп тұрады. Полифаг-оның жұлдызқұрттары әр түрлі тұқымдастарға жататын өсімдіктердің 120-дан астам түрлерімен қоректенеді.

Мақта қоңыр көбелегі-Heliothis armigera Hpm

Көбелектің қанаттарының өрісі 30-40 мм, алдыңғы қанаттарының түсі қызғылт немесе жасылдау реңді сұрғылт, жиегінде қара-қоңыр түсті аспа бау тәрізді көлденең жолақ болады. Артқы қанаттары ақшылдау келеді де сыртқы жиегінде қоңыр жолақ және ортаңғы бөлімінде орақ тәрізді қара дақ орналасқан. Жұмыртқалары алғашында бозғылт-сары, кейіннен жасылдау, пішіні жарты шар тәрізді, диаметрі 0,5-0,5 мм. Жұлдызқұрттары даму барысында ақшыл-жасыл және сары түстен қызыл-қоңыр және күлгін-қара түске дейін өзгереді, басы көп дақтар бар сары, денесінде орналасқан қара-қоңыр түсті жалпақтау келеген 3 жолақ болады.
Дамуы аяқталып қалған жұлдызқұрттардың ұзындығы 35-40 мм. Қуыршағының ұзындығы 15-20 мм, түсі қара-қоңыр немесе қызғылттау қоңыр.
Мақта қоңыр көбелегі қуыршақ фазасында топырақ арасында 10 см тереңдікте қыстайды. Көктемде топырақтың температурасы 10 см тереңдікте 15-16 градусқа, ал тәулік бойынша орташа температура 18-20 С градусқа жеткенде қыстаған қуыршақтардан көбелектер ұшып шыға бастайды. Көбелектің негізгі көпшілігі 10-15 күн ішінде ұшып шығады, ал бұл процесстің жалпы ұзындығы бір айға және одан да ұзаққа созылады.
Көбелектер жұмыртқаларын алғашында өсімдіктің жапырағына кейіннен оның генеративті мүшелеріне бір-бірінен, кейде 2-3 данадан салады. Орташа өсімталдығы 500 жұмыртқа. Эмбрионалдық дамуы көктемде және күзде 4-12 күнге, ал жазда 2-4 күнге созылады. Бірінші генерацияның жұлдызқұрттары жоңышқа, нұт, темекі, жүгері, қызанақ дақылдары мен жабайы өсетін өсімдіктерде дамиды. Ал мақта өсімдігіне зиянкестің екінші генерациясы- көбелектері, оның шанақтану және гүлдену фазасының бас кезінде жұмыртқалайды. Оңтүстік Қазақстан облысының жағдайында мақта егісінде зиянкес вегетациялық бір маусым ішінде 2-3 генерация береді.
Мақта көбелегінің жұлдызқұрттары бітеу гүлдің ішіндегі аналық және аталық мүшелерін жеп құртады. Ішіндегі тұқымдарымен қоректеніп мақтаның қауашақтарын да зақымдайды. Зақымданған қауашақтар түсіп қалады немесе жартылай ғана ашылады. Нәтижесінде талшықтар қысқа болып, сапасы төмендейді. Жұлдызқұрттардың әрқайсысы өз өмірі ішінде мақтаның бітеу гүлдері мен қауашақтарының орта есеппен 15 шақтысын құртады. Зиянкестің өсіп-өніп көбеюіне әсер етіп, сан мөлшерін реттеуде оның табиғи жауларының рөлі өте зор. Солардың ішінде ең маңыздылары: көбелектің жұмыртқалары мен жас жұлдызқұрттарына шабуыл жасап, оларды құртатын жыртқыш қандала-ориус, жұмыртқа паразиті-трихограмма және жұлдызқұрттардың паразиті-габрабракон.
Карадрина немесе кіші жер үстілік көбелек-Spodoptera exigua Hbn. Қабыршақ қанаттылар (Lepidoptera) отрядының түн көбелектері (Noctuidae) тұқымдасына жатады. Қазақстанда тегіс таралған көпқоректі зиянкес. Оның жұлдызқұрттары өсімдіктердің 46 тұқымдасына жататын 128 түрімен қоректене алады. Әсіресе мақта, қызылша, қызанақ, темекі, жоңышқа, зығыр, картоп дақылдарын қатты зақымдайды.

Карадрина немесе кіші жер үстілік көбелек-Spodoptera exigua Hbn.
Көбелектің қанаттарының өрісі 23-24 мм, алдыңғы сұрғылт-қоңыр, бүйрек тәрізді таңбаның түсі қоңыр, ал дөңгелек таңба тот басқан қызыл түсті болады, артқы қанаттары ақшылдау келеді. Жұмыртқалары маржандай құлпырған жасылдау сары, диаметрі 0,5 мм. Жұлдызқұрттары ақшыл-жасыл түстен қоңырқай-сұр түске дейін өзгереді, бүйір жақтарында бойлай орналасқан қара жолақ болады. Олар дененің бауыр жағындағы ақшыл-сары, кейде қызғылт-сары жолақпен шектеседі. Жетілген жұлдызқұрттардың ұзындығы 25-30 см дейін жетеді. Қуыршағы сарғылт-қоңыр түсті, ұзындығы 13 мм. Карадрина Қазақстанның солтүстік аудандарында 2-3, оңтүстік аудандарында 3-4 генерация беріп көбейеді. Ол қуыршақ күйінде немесе жұлдызқұрт фазасында топырақ арасында қыстайды. Көбелектер наурыздың аяғы мен сәуірдің бас кезінде ұшып шығады. Бірінші ұрпақтың жұлдызқұрттары әдетте арам шөптерде немесе ерте көктеген дақылдарда дамиды. Көбелектер ымырт кезінде және түнде ғана белсенді тіршілік етеді, жасанды жарық көзіне жақсы ұшады. Зиянкестің өсімталдығы өте құбылмалы-әрбір ұрғашы көбелек 200-300 тіпті 2000 дейін жұмыртқа бере алады. Ол оның қосымша қоректенуінің қарқындылығына байланысты. Жұмыртқаларын топтап (250-ге дейін) қоректік өсімдіктердің жапырағына орналастырады. Бірінші генерацияның көбелектері жұмыртқаларын әр түрлі жабайы өсімдіктерге, ал келесі генерациялардың көбелектері жоңышқа, мақта және т.б. дақылдарға салады. Эмбрионалдық даму жаз айларында 2-4, күзде 10 күнге дейін созылады. Ал жұлдызқұрттардың дамуы жазда 2-2,5 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.