Бунақденелілердің сыртқы құрылысы
1. Бунақденелілердің сыртқы құрылысы
2. Бунақденелілердің эмбриондық және постэмбриондық дамуы, биологиялық ерекшеліктері.
3. ТУРА ҚАНАТТЫЛАР ОТРЯДЫ . ORTHOPTERA
4. Жартылай қатты қанаттылар немесе қандалалар және шашақ қанаттылар немесе трипсілер отрядына жататын бунақденелілер
5. Жарғақ қанаттылар отрядына жататын бунақденелілер. Қос қанаттылар отрядына жататын бунақденелілер.
6. Абиотикалық факторлардың бунақденелілерге әсері.
7. Бунақденелілерге биотикалық факторлардың әсері.
2. Бунақденелілердің эмбриондық және постэмбриондық дамуы, биологиялық ерекшеліктері.
3. ТУРА ҚАНАТТЫЛАР ОТРЯДЫ . ORTHOPTERA
4. Жартылай қатты қанаттылар немесе қандалалар және шашақ қанаттылар немесе трипсілер отрядына жататын бунақденелілер
5. Жарғақ қанаттылар отрядына жататын бунақденелілер. Қос қанаттылар отрядына жататын бунақденелілер.
6. Абиотикалық факторлардың бунақденелілерге әсері.
7. Бунақденелілерге биотикалық факторлардың әсері.
Бас – тканьдері тығыздалған және мидың сауаты болып есептеледі. Онда симметриялы орналасқан 1 жұп күрделі көз, қарапайым көздер (1-3) және қозғалмалы мұртшалар мен ауыз мүшелері болады.
Бас сауытының өзі бір-бірімен тігіс арқылы ажырайтын бірнеше бөлшектерден құралады. Бастың алдыңғы жағындағы кеңірек келген маңдай бөлігі үстіңгі жағына қарай төбе, одан соң желке (шүйде),- деп аталатын бөлімдерден жалғасады. Бет жоғарғы жақпен жалғасады.
Мұртшалар немесе антенналар. Мұртшалар маңдайдың екі жағында, көз аралығында орналасқан бірнеше буыннан тұрады. Иіс және сезім мүшелерінің қызметін атқарады. Насекомдар мұртшаларының құрылысы қандай түрлерге немесе топтарға жататынына байланысты әр түрлі болады. Сондықтан бұл белгі насеком түрлерін анықтау үшін кең пайдаланылады. Аталық бұнақденелілердің мұртшалары ұрғашы насекомға қарағанда жақсы жетілген.
Қоректік заттардың түрлеріне және қоректену тәсілдеріне байланысты әр түрлі топқа жататын насекомдардың ауыз мүшелері құрылысы әр түрлі болып келеді. Ауыз мүшесі негізінен кеміргіш және сорғыш болып екі топқа бөлінеді. Кеміргіш ауыз өсімдіктердің әртүрлі мүшелері, тұқымдары және органикалық қалдықтар сияқты қоректік заттардың қатты түрлерімен қоректенуге бейімделген. Ол шығу тегі жағынан ауыз мүшелерінің ішіндегі ең байырғысы және сорғыш ауыз мүшелері тұрғысынан қарағанда алғашқы түрі.
Бунақденелілердің жеке бір топтарының сұйық қорекпен (гүл шырыны, өсімдік ұлпасының шырыны, жануарлардың қаны) қоректенуге көшуіне байланысты сорғыш ауыз мүшелері типінің түрленген өзгерістері пайда болған.
Кеміргіш ауыз бунақталмаған бір жұп жоғары жақтан, бунақталған бір жұп төменгі жақтан және бунақталған төменгі еріннен тұрады. Ауыз мүшелерінің мұндай түрі тарақандарға, тура қанаттыларға, қоңыздарға, тор қанаттылар мен жарғақ қанаттылардың кейбіреулеріне, көбелектердің жұлдыз құрттарына және көптеген басқа насекомдардың дернәсілдеріне тән.
Сорғыш ауыз мүшелері едәуір өзгерістерге ұшыраған, бірақ соған қарамастан көпшілік жағдайларда кеміргіш ауыз мүшелері типіне тән жалпы белгілер оларда сақталып қалған. Мысалы, жалап-кеміргіш ауыз мүшелерінің (бал арасы, жабайы ара) төменгі жақтары және төменгі еріні ұзын тұмсыққа айналған. Олардың жеке бөлшектері өте ұзарған. Қандалалардың шаншып-сорғыш ауыз мүшелерінің жоғарғы және төменгі жақ бөлімдері өте жіңішке және ұзын шаншығыш қылшықтарға айналған. Олар көп бунақталған ұзын тұмсықтың ішінде орналасады.
Ауыз мүшелерінің сыртқы шығыңқы бөліктерінің орналасуына қарай насекомдардың басын үш типке бөледі: гипогнаттық, прогнаттық және опистогнаттық бас. Гипогнаттық баста ауыз бөлімшелері төмен қарай бағытталған (шегіртке, қандала, қоңыздардың көптеген түрлері), прогнаттық баста ауыз бөліктері алдына қарай бағытталған (барылдақ қоңыздар, алтын көзділердің дернәсілдері), опистогнаттық баста ауыз бөліктері төмен және артқа қарай бағытталған (бітелер, бүрге, шіркей, цикада).
2. Кеуде. Бунақденелердің кеуде бөлімі – алдыңғы, ортаңғы, артқы кеуде, - деп, аталатын 3 бунақтан түзілген. Бунақтардың әрқайсысы арқа, немесе тергит - деп, аталатын жоғарғы жарты сақинадан, төс, немесе стернит - деп, аталатын төменгі жарты сақинадан және плейрит – деп, аталатын бүйір жағындағы бөліктерден тұрады.
Кеуде бөліктің әрбір бунағында бір жұп аяқ (барлығы 3 жұп аяқ), ал ортаңғы және артқы көкіректе бір жұптан (барлығы 2 жұп) қанат болады.Бұнақденелілердің аяғы жамбас (төспен жалғасқан), ұршық, сан, жіліншік (сирақ), табан деп аталатын бірнеше бунақтардан тұрады. Табан бунақтарының саны қандай түрге, топқа жататынына байланысты 1-5 дейін болады. Табанның ең соңғы бунағы арасында 1-3 төмпешік орналасқан, ол көбінесе бір немесе екі тырнақшамен бітеді.
Тіршілік ету жағдайларына және жеке топтардың мамандану дәрежесіне байланысты насекомдардың аяқтарын бірнеше типке бөледі. Мысалы, тарақан, барылдақ қоңыз, қандала сияқты жылдам жүгіретін насекомдарға жіңішкерген ұзын сирақты аяқ тән. Тіршілік жағдайларына немесе қозғалу тәсілдеріне бейімделу алдыңғы немесе артқы аяқтардың мамандануына себеп болған. Мысалы, бұзаубастың, зауза қоңыздың жетіліп дамуы ұзақ уақыт топырақ арасында өтуіне байланысты алдыңғы аяғы жерді қазуға, дәуіттің алдыңғы аяғы құрбанын шап беріп ұстауға, шегірткенің артқы аяғы секіруге, суды мекендейтін насекомдардың (жүзгіш қоңыз т.б.) артқы аяғы жүзуге, араның артқы аяғы гүл тозаңдарын жинауға бейімделген. Осы айтылғандарға сәйкес насекомдарда қазғыш, ұстағыш, секіргіш, жинағыш аяқ типтері пайда болған.
Бас сауытының өзі бір-бірімен тігіс арқылы ажырайтын бірнеше бөлшектерден құралады. Бастың алдыңғы жағындағы кеңірек келген маңдай бөлігі үстіңгі жағына қарай төбе, одан соң желке (шүйде),- деп аталатын бөлімдерден жалғасады. Бет жоғарғы жақпен жалғасады.
Мұртшалар немесе антенналар. Мұртшалар маңдайдың екі жағында, көз аралығында орналасқан бірнеше буыннан тұрады. Иіс және сезім мүшелерінің қызметін атқарады. Насекомдар мұртшаларының құрылысы қандай түрлерге немесе топтарға жататынына байланысты әр түрлі болады. Сондықтан бұл белгі насеком түрлерін анықтау үшін кең пайдаланылады. Аталық бұнақденелілердің мұртшалары ұрғашы насекомға қарағанда жақсы жетілген.
Қоректік заттардың түрлеріне және қоректену тәсілдеріне байланысты әр түрлі топқа жататын насекомдардың ауыз мүшелері құрылысы әр түрлі болып келеді. Ауыз мүшесі негізінен кеміргіш және сорғыш болып екі топқа бөлінеді. Кеміргіш ауыз өсімдіктердің әртүрлі мүшелері, тұқымдары және органикалық қалдықтар сияқты қоректік заттардың қатты түрлерімен қоректенуге бейімделген. Ол шығу тегі жағынан ауыз мүшелерінің ішіндегі ең байырғысы және сорғыш ауыз мүшелері тұрғысынан қарағанда алғашқы түрі.
Бунақденелілердің жеке бір топтарының сұйық қорекпен (гүл шырыны, өсімдік ұлпасының шырыны, жануарлардың қаны) қоректенуге көшуіне байланысты сорғыш ауыз мүшелері типінің түрленген өзгерістері пайда болған.
Кеміргіш ауыз бунақталмаған бір жұп жоғары жақтан, бунақталған бір жұп төменгі жақтан және бунақталған төменгі еріннен тұрады. Ауыз мүшелерінің мұндай түрі тарақандарға, тура қанаттыларға, қоңыздарға, тор қанаттылар мен жарғақ қанаттылардың кейбіреулеріне, көбелектердің жұлдыз құрттарына және көптеген басқа насекомдардың дернәсілдеріне тән.
Сорғыш ауыз мүшелері едәуір өзгерістерге ұшыраған, бірақ соған қарамастан көпшілік жағдайларда кеміргіш ауыз мүшелері типіне тән жалпы белгілер оларда сақталып қалған. Мысалы, жалап-кеміргіш ауыз мүшелерінің (бал арасы, жабайы ара) төменгі жақтары және төменгі еріні ұзын тұмсыққа айналған. Олардың жеке бөлшектері өте ұзарған. Қандалалардың шаншып-сорғыш ауыз мүшелерінің жоғарғы және төменгі жақ бөлімдері өте жіңішке және ұзын шаншығыш қылшықтарға айналған. Олар көп бунақталған ұзын тұмсықтың ішінде орналасады.
Ауыз мүшелерінің сыртқы шығыңқы бөліктерінің орналасуына қарай насекомдардың басын үш типке бөледі: гипогнаттық, прогнаттық және опистогнаттық бас. Гипогнаттық баста ауыз бөлімшелері төмен қарай бағытталған (шегіртке, қандала, қоңыздардың көптеген түрлері), прогнаттық баста ауыз бөліктері алдына қарай бағытталған (барылдақ қоңыздар, алтын көзділердің дернәсілдері), опистогнаттық баста ауыз бөліктері төмен және артқа қарай бағытталған (бітелер, бүрге, шіркей, цикада).
2. Кеуде. Бунақденелердің кеуде бөлімі – алдыңғы, ортаңғы, артқы кеуде, - деп, аталатын 3 бунақтан түзілген. Бунақтардың әрқайсысы арқа, немесе тергит - деп, аталатын жоғарғы жарты сақинадан, төс, немесе стернит - деп, аталатын төменгі жарты сақинадан және плейрит – деп, аталатын бүйір жағындағы бөліктерден тұрады.
Кеуде бөліктің әрбір бунағында бір жұп аяқ (барлығы 3 жұп аяқ), ал ортаңғы және артқы көкіректе бір жұптан (барлығы 2 жұп) қанат болады.Бұнақденелілердің аяғы жамбас (төспен жалғасқан), ұршық, сан, жіліншік (сирақ), табан деп аталатын бірнеше бунақтардан тұрады. Табан бунақтарының саны қандай түрге, топқа жататынына байланысты 1-5 дейін болады. Табанның ең соңғы бунағы арасында 1-3 төмпешік орналасқан, ол көбінесе бір немесе екі тырнақшамен бітеді.
Тіршілік ету жағдайларына және жеке топтардың мамандану дәрежесіне байланысты насекомдардың аяқтарын бірнеше типке бөледі. Мысалы, тарақан, барылдақ қоңыз, қандала сияқты жылдам жүгіретін насекомдарға жіңішкерген ұзын сирақты аяқ тән. Тіршілік жағдайларына немесе қозғалу тәсілдеріне бейімделу алдыңғы немесе артқы аяқтардың мамандануына себеп болған. Мысалы, бұзаубастың, зауза қоңыздың жетіліп дамуы ұзақ уақыт топырақ арасында өтуіне байланысты алдыңғы аяғы жерді қазуға, дәуіттің алдыңғы аяғы құрбанын шап беріп ұстауға, шегірткенің артқы аяғы секіруге, суды мекендейтін насекомдардың (жүзгіш қоңыз т.б.) артқы аяғы жүзуге, араның артқы аяғы гүл тозаңдарын жинауға бейімделген. Осы айтылғандарға сәйкес насекомдарда қазғыш, ұстағыш, секіргіш, жинағыш аяқ типтері пайда болған.
1-ші ДӘРІС (ЛЕКЦИЯ)
ТАҚЫРЫБЫ: Бунақденелілердің сыртқы құрылысы
Насекомның (бунақденелілердің) денесі бас, кеуде және құрсақ,- деп аталатын 3 бөлімнен, ал олардың әрқайсысы әр түрлі қосалқы мүшелермен жабдықталған бірнеше бунақтардан тұрады.
1. Бас және оның қосалқы мүшелері. Бас - тканьдері тығыздалған және мидың сауаты болып есептеледі. Онда симметриялы орналасқан 1 жұп күрделі көз, қарапайым көздер (1-3) және қозғалмалы мұртшалар мен ауыз мүшелері болады.
Бас сауытының өзі бір-бірімен тігіс арқылы ажырайтын бірнеше бөлшектерден құралады. Бастың алдыңғы жағындағы кеңірек келген маңдай бөлігі үстіңгі жағына қарай төбе, одан соң желке (шүйде),- деп аталатын бөлімдерден жалғасады. Бет жоғарғы жақпен жалғасады.
Мұртшалар немесе антенналар. Мұртшалар маңдайдың екі жағында, көз аралығында орналасқан бірнеше буыннан тұрады. Иіс және сезім мүшелерінің қызметін атқарады. Насекомдар мұртшаларының құрылысы қандай түрлерге немесе топтарға жататынына байланысты әр түрлі болады. Сондықтан бұл белгі насеком түрлерін анықтау үшін кең пайдаланылады. Аталық бұнақденелілердің мұртшалары ұрғашы насекомға қарағанда жақсы жетілген.
Қоректік заттардың түрлеріне және қоректену тәсілдеріне байланысты әр түрлі топқа жататын насекомдардың ауыз мүшелері құрылысы әр түрлі болып келеді. Ауыз мүшесі негізінен кеміргіш және сорғыш болып екі топқа бөлінеді. Кеміргіш ауыз өсімдіктердің әртүрлі мүшелері, тұқымдары және органикалық қалдықтар сияқты қоректік заттардың қатты түрлерімен қоректенуге бейімделген. Ол шығу тегі жағынан ауыз мүшелерінің ішіндегі ең байырғысы және сорғыш ауыз мүшелері тұрғысынан қарағанда алғашқы түрі.
Бунақденелілердің жеке бір топтарының сұйық қорекпен (гүл шырыны, өсімдік ұлпасының шырыны, жануарлардың қаны) қоректенуге көшуіне байланысты сорғыш ауыз мүшелері типінің түрленген өзгерістері пайда болған.
Кеміргіш ауыз бунақталмаған бір жұп жоғары жақтан, бунақталған бір жұп төменгі жақтан және бунақталған төменгі еріннен тұрады. Ауыз мүшелерінің мұндай түрі тарақандарға, тура қанаттыларға, қоңыздарға, тор қанаттылар мен жарғақ қанаттылардың кейбіреулеріне, көбелектердің жұлдыз құрттарына және көптеген басқа насекомдардың дернәсілдеріне тән.
Сорғыш ауыз мүшелері едәуір өзгерістерге ұшыраған, бірақ соған қарамастан көпшілік жағдайларда кеміргіш ауыз мүшелері типіне тән жалпы белгілер оларда сақталып қалған. Мысалы, жалап-кеміргіш ауыз мүшелерінің (бал арасы, жабайы ара) төменгі жақтары және төменгі еріні ұзын тұмсыққа айналған. Олардың жеке бөлшектері өте ұзарған. Қандалалардың шаншып-сорғыш ауыз мүшелерінің жоғарғы және төменгі жақ бөлімдері өте жіңішке және ұзын шаншығыш қылшықтарға айналған. Олар көп бунақталған ұзын тұмсықтың ішінде орналасады.
Ауыз мүшелерінің сыртқы шығыңқы бөліктерінің орналасуына қарай насекомдардың басын үш типке бөледі: гипогнаттық, прогнаттық және опистогнаттық бас. Гипогнаттық баста ауыз бөлімшелері төмен қарай бағытталған (шегіртке, қандала, қоңыздардың көптеген түрлері), прогнаттық баста ауыз бөліктері алдына қарай бағытталған (барылдақ қоңыздар, алтын көзділердің дернәсілдері), опистогнаттық баста ауыз бөліктері төмен және артқа қарай бағытталған (бітелер, бүрге, шіркей, цикада).
2. Кеуде. Бунақденелердің кеуде бөлімі - алдыңғы, ортаңғы, артқы кеуде, - деп, аталатын 3 бунақтан түзілген. Бунақтардың әрқайсысы арқа, немесе тергит - деп, аталатын жоғарғы жарты сақинадан, төс, немесе стернит - деп, аталатын төменгі жарты сақинадан және плейрит - деп, аталатын бүйір жағындағы бөліктерден тұрады.
Кеуде бөліктің әрбір бунағында бір жұп аяқ (барлығы 3 жұп аяқ), ал ортаңғы және артқы көкіректе бір жұптан (барлығы 2 жұп) қанат болады.Бұнақденелілердің аяғы жамбас (төспен жалғасқан), ұршық, сан, жіліншік (сирақ), табан деп аталатын бірнеше бунақтардан тұрады. Табан бунақтарының саны қандай түрге, топқа жататынына байланысты 1-5 дейін болады. Табанның ең соңғы бунағы арасында 1-3 төмпешік орналасқан, ол көбінесе бір немесе екі тырнақшамен бітеді.
Тіршілік ету жағдайларына және жеке топтардың мамандану дәрежесіне байланысты насекомдардың аяқтарын бірнеше типке бөледі. Мысалы, тарақан, барылдақ қоңыз, қандала сияқты жылдам жүгіретін насекомдарға жіңішкерген ұзын сирақты аяқ тән. Тіршілік жағдайларына немесе қозғалу тәсілдеріне бейімделу алдыңғы немесе артқы аяқтардың мамандануына себеп болған. Мысалы, бұзаубастың, зауза қоңыздың жетіліп дамуы ұзақ уақыт топырақ арасында өтуіне байланысты алдыңғы аяғы жерді қазуға, дәуіттің алдыңғы аяғы құрбанын шап беріп ұстауға, шегірткенің артқы аяғы секіруге, суды мекендейтін насекомдардың (жүзгіш қоңыз т.б.) артқы аяғы жүзуге, араның артқы аяғы гүл тозаңдарын жинауға бейімделген. Осы айтылғандарға сәйкес насекомдарда қазғыш, ұстағыш, секіргіш, жинағыш аяқ типтері пайда болған.
Насекомдарға әдетте 2 жұп қанат болады. Алайда кейбіреулерінде тек қана алдыңғы жұп қанат (қос қанаттылар немесе шыбындар, кокцидтердің біраз түрлерінде) кейде артқы жұп қанат (желпіуіш қанаттылардың еркегінде) дамыған.
3. Құрсақ. Құрсақ бұнақденелілердің денесінің үшінші бөлігі, ол азды-көпті өзара ұқсас бірқатар бунақтардан тұрады. Ересек насекомның құрсақ бунақтарында аяқ болмайды. Ең қарапайым насекомдардың құрсағы ІІ бунақтан тұрады (протуралар). Жойылып немесе жекеленген мүшелерінің қосылып кетуіне байланысты, көзге көрінетін бунақтардың саны 9-10 (тура қанаттыларда) немесе әуелі 4-6 (жарғақ қанаттыларда, қос қанаттыларда) шамасына дейін қысқарған. Көптеген насекомдардың жекелеген бунақтарында қосалқы мүшелер болады. Жыныс қосалқы мүшелері VІІІ және ІХ құрсақ сегменттерінде орналасқандықтан, оларды генитальдық бунақтар деп, І-VІІІ бунақтарды прегенитальдық, ал Х-ХІ бунақтарды постгенитальдық бунақтар деп атайды. Прегенитальдық сегменттерде қосалқы мүшелердің болуы тек алғашқы қанатсыздар класс тармағының өкілдеріне ғана тән. Мысалы, құрсақ аяқтарының қалдығы протуралардың І-VІІІ бунақтарында сақталған: аяқ құйрықтылардың І - бунағында құрсақ түтігі, ІІІ - бунағында ілгек және ІV бунағында секіргіш айыр болады.
Жыныстық қосалқы мүшелеріне ұрғашы насекомның жұмыртқа қынабы және еркек насекомның сыртқы жыныс мүшелері жатады. Жұмыртқа қынабы тура қанаттылар (әсіресе шекшектер мен шілделіктерде өте ұзын) мен жарғақ қанаттыларда (шаншарларда) жақсы жетілген. Ара және басқа да шағып алатын насекомдардың жұмыртқа салғышы бізгекке айналған. Аталық насекомның сыртқы жыныс құралы копулятивті мүшеден және әр түрлі құрылысты бірнеше қосалқы мүшелерден тұрады.
Постгенитальдық қосалқы мүшесі бар насекомдардың кейбір топтарында церкі және грифель деп аталатын қосалқы мүшелер жақсы жетілген. Мысалы, тарақандікі - бунақталған жұпты. Грифельдер жоғары сатылы насекомдардың ішінде тек қана шекшектер мен тарақандардың еркектерінде сақталған.
Құрсақ артқы көкірекпен тұтаса жалғасады. Құрсақтың мұндай түрін қондырма құрсақ дейді. Жарғақ қанаттылардың көптеген түрлерінің құрсағы көкірек пен түрі өзгерген ІІ және ІІІ құрсақ бунақтары болып саналатын сабақша арқылы жалғасады. Бұл жағдайда сабақша қысқа болса, онда аспа құрсақ (арада, түкті арада) ал ұзын болса сабақшалы құрсақ (құмырсқада, шаншарда) деп аталады.
4. Тері жамылғысы. Бунақденелілердің тіршілігі үшін тері жамылғысының маңызы зор. Ол бұлшық ет жүйесінің тірегі бола отырып, дененің ылғал режимін реттеуді қамтамасыз етеді. Сонымен қатар тыныс алу, зәр шығару, денені механикалық зақымданудан және зиянды заттардың енуінен қорғау қызметтерін де атқарады. Насекомдардың түсінің де әр түрлі болуы осы тері жамылғысына байланысты. Тері қабаттың туындылары болып есептелінетін сыртқы қосалқы мүшелер (түк, қылшы қабыршақ) ішкі немесе эндоскелеттік, өсінділер және әр түрлі бездері (балауыз шығаратын, лак беретін, иіс шығаратын және тағы басқалар) маңызды роль атқарады.
Тері жамылғысы кутикула, гиподерма және өте жұқа базаль жарғағы -деп, аталатын 3 компоненттен тұрады.
Кутикула тері жамылғысының ең сыртқы бөлігі клетка құрылысты емес. Кутикуланың өзі екі қабаттан тұрады: сыртқы және ішкі қабаттар. Сыртқы қабат немесе эпикутикула өте жұқа. Бірақ эпикутикула табиғаты липоидтық болу себебінен, майда еритін улар үшін тосқауылдық қызмет атқара алмайды. Протикуланың, әсіресе оның үстіңгі қабаты - экзакутикуланың түсі қара-қоңыр және ол, құрамында дубилді (тері илеуге пайдаланатын) заттар және қосылыс түзетін хитин мен белоктардың мол болуынан әжептеуір қатыңқы келеді. Эндокутикула да (прокутикуланың астыңғы қабаты) өте серпімді келеді де, насекомның тері жамылғысының созылғыштығын қамтамасыз етеді.
Гиподерма цилиндр немесе текше пішінді эпителия клеткаларының қабатынан тұрады. Гиподерма клеткалары кутикуланы жасайтын заттарды, сонымен қатар насекомның әрбір түлеуі алдында кутикуланың астыңғы қабатын ерітетін заттарды бөліп шығарады.
Базаль жарғағы гиподерма клеткаларының төсенші ретінде тері жамылғысы мен дене қуысының арасындағы шекара қызметін атқарады. Онда клеткалық құрылым болады. 2-ші ДӘРІС (ЛЕКЦИЯ)
ТАҚЫРЫБЫ: Бунақденелілердің (насекомдар) ішкі құрылысы
1. Бұлшық ет жүйесі. Бұнақденелілердің бұлшық еттері жақсы жетіліп, барынша жетіліп бөлінген. Мысалы, кейбір көбелектердің жұлдызқұрттарындағы бұлшық еттер саны 2000-ға жетеді. Жетілген бұлшық ет насекомның кеуде бөлігінде орналасқан. Бұл жақсы ұшатын насекомдарға тән. Мұндай бұлшық ет насекомдардың ұшу жылдамдығын ұлғайтады, қанат қағу жиілігін арттыруға мүмкіндік туғызады. Мысалы, бал арасы қанатын секундына 450 рет, шыбындардың кейбір түрлері шамасы1000 ретке дейін қағады, ал инеліктердің кейбір түрлері сағатына 144 км жылдамдықпен ұша алады. Салыстырмалы күші өте зор. Мысалы, қи қоңызы өз салмағынан 90 есе артық жүкті қозғалтып жылжыта алады, ал бүрге өз денесінің ұзындығынан 80 есе ұзын қашықтыққа секіре алатындығы белгілі.
2. Ас қорыту жүйесі. Бұнақденелілердің ас қорыту жүйесі ішектен және қызметі жағынан сонымен байланысты сілекей бездерінен тұрады. Ішек ауыз қуысынан басталып, дене бойымен өтеді де құрсақ соңындағы артқы тесікпен аяқталады. Ішек үш бөлімнен тұрады: алдыңғы ішек, ортаңғы ішек және артқы ішек. Алдыңғы ішек пен артқы ішек ұрықтың дамуы кезеңінде сыртқы ұрық жапырағынан (эктодермадан) пайда болған. Ортаңғы ішек ішкі ұрық жапырағынан (эндодермадан) пайда болған.Алдыңғы және артқы ішектерден тағы бір айырмашылығы оның етінің қабаты сақиналы еттерден, ал сыртқысы салалы еттерден тұрады.
Алдыңғы ішек жұтқыншақ, өңеш, жемсау және алдыңғы қарын немесе етті қарын деп аталатын 4 бөлікке бөлінеді. Өңеш - айқын шекарасыз едәуір көлемі жемсаумен ұштасатын ұзын түтікше. Жемсауда тамақ уақытша жиналып, алдын ала қорытыла бастайыды. Бірақ, ішектің бұл бөлімінде тамақтың сіңірілу процесі жүрмейді. Етті қарында (егер ол жақсы жетілген болса) күшті бұлшық еттер бар және оның ішкі керегелері хитинді тістермен жабдықталған.
Ортаңғы ішек - ас қорыту жүйесінің ең негізгі бөлімі. Ол қи қоңызы және өлексе шыбыны сияқты қиынырақ қорытылатын заттарымен қоректенетін насекомдарға өте ұзын болады да, иіріліп орналасады. Сонымен қатар ортаңғы ішектің сіңіру аумағы ұштары бітеу қосымша тармақтар мен қатпарлар есебінен де ұлғая түседі. Азды-көпті қант ерітіндісі бар артқы ішекке өтіп, одан жабысқақ тәтті шырын немесе бал шығы түрінде сыртқа шығарылады. Ал белоктар және басқа жоғары молекулалы қосылыстар осында тоқталып жиналады да одан ортаңғы ішекке өтеді.
Ортаңғы ішекте ас қорыту ферменттері бөлініп шығады және қорытылған тамақ сіңіріледі.Артқы ішек - мальпиги түтікшелері келіп қиылысатын, қысқа бөліктен және аш ішек пен тура ішектен тұрады. Артқы ішекте тамақ қалдықтарында болатын судың сорылу процесі жүреді. Оған кейбір насекомдардың тура ішегінде болатын ректаль бездері де көмектеседі. Экскременттің біржола қалыптасуы және оның сыртқа шығарылуы артқы тесік арқылы іске асырылады.
Бұнақденелілердің 3-4 жұп, кейде одан да көп, сілекей бездері болады. Олар әдетте жоғарғы ерінмен және жоғарғы жақпен, төменгі жақпен байланысты болады да түтікшелер арқылы алдыңғы ауыз қуысына ашылады. Сілекей бездері мен ортаңғы ішек қорытылуы ас қорыту түзілетін орын. Ферменттер тамақтың қорытылуы үшін өте қажет.
Қоректік заттардың әуелі ішекке түсуінен бұрынырақ ферменттердің көмегімен қорытыла бастауы жиі байқалады. Мұны ішектен тыс қорытылу дейді. Мысалы, бақашық қандала астықтың дәнін тұмсығымен шаншыған кезде оған сілекей ферментін құяды. Фермент дән ішінде биохимиялық өзгерістер жасап, оны соруды жеңілдетеді. Ішектен тыс қорытылу әсіресе жыртқыш насекомдарда өте айқын байқалады.
3. Қан айналу жүйесі. Бұнақденелердің қан айналу жүйесі ашық. Ол құрсақтың үстіңгі жағына орналасқан арқа тамырдан немесе жүректен, одан алға қарай барып, бас қуысына ашылатын қолқадан тұрады. Жүрек бірнеше камераға (қуысқа) бөлінеді. Әр камерада бір жұптан бүйір тесіктері устьицалар бар. Камера кеңейген кезде олар арқылы қан ішке сорылады. Жүректің камералары кезекпен бірінен соң бірі жиырылып қанды алға қарай (қолқаға) айдайды. Қолқадан шыққан қан бас қуысына, одан соң ішкі дене қуысына құйылады. Құрсақта қан өкпе қапшықтарын және трахея жүйесін аралап өтіп, оттегімен қанығып, одан соң қайтадан жүрекке барады. Қанның дене қуыстарын және ондағы ішкі мүшелерді аралап айналып шығуына белгілі дәрежеде арқа және құрсақ диафрагмалары көмектеседі. Жүректің соғу саны (камералардың ауық-ауық жиырылуы) насекомның қандай түрге жататындығына, оның физиологиялық күйіне және сыртқы орта жағдайларына байланысты минутына 15-30 шамасынан 150 аралығында құбылып тұрады.
Бұнақденелілердің қаны сұйық фазадан (немесе гемолимфадан) және қан клеткаларынан (немесе гемоцидтерден) тұрады. Гемолимфа құрамы омыртқалылардың гемоглобиніне жақын заттың болуынан қызыл түске боялады. Қан қоректік заттарды тасымалдайды, олармен дене тканьдарын қамтамасыз етеді, зат алмасу процесінде пайда болған сұйық заттарды сіңіріп мальпиги түтікшелеріне жеткізеді, көптеген физиологиялық процесстерді реттейтін гормондарды тасымалдайды.
Гемолимфада денеге енген микроорганизмдерді құртуға көмектесетін клеткалар - фагоциттер де болады. Гемоглобиннің жоқтығынан гемолимфаның сыйымдылығы онша зор емес және онда еріген оттегінің мөлшері өте аз, сондықтан қанның тыныс алу қызметіне қатысы шамалы ғана.
4. Тыныстану жүйесі. Бұнақденелілердің тыныстануы денесінің өн бойына жеткізетін диаметрі 1 мкм-ден де кіші өте ұсақ капиллярларға-трахеолдарға тармақталған. Трахеялар сыртқы дененің екі жақ бүйіріне орналасқан жұпты тыныс тесіктері арқылы ашылады. Әдетте 10 жұп тыныс тесігі болады. Оның 2 жұбы дененің кеуде бөлігінде және 8 жұбы құрсақта орналасады. Кейде олардың оннан аз болуы немесе біржола жоқ болуы (алғашқы қанатсыздарда, суда және паразиттік тіршілік ететін насекомдардың личинкаларында) мүмкін. Ауа трахея жүйесіне құрсақтың қимылдау әрекеті нәтижесінде қарқынды түрде енеді. Осы кезде тыныс тесіктерінің біреуі ашылып, екіншісі жабылып тұрады да дем алу немесе дем шығару қызметі орындалады.
Тыныстану дегеніміз - ауадағы оттегін пайдалану және сонымен бірге көмір қышқыл газын бөліп шығару түрінде жүретін табиғи процесс. Қосылыстардың ыдырауының ең соңында көмір қышқыл газы мен судың түзілуімен, ал белоктар ыдырап, организм үшін қауіпсіз мочевина және оның тұздары тектес қосылыстардың, яғни ыдырау продуктыларының түзілуімен аяқталады. Сөйтіп тыныс алу газ алмасумен бірге жүреді.
5. Зәр шығару жүйесі. Зәр шығару экскреция, секреция және инкреция (немесе ішкі секреция) деп аталатын 3 түрлі процестен тұрады.
Экскреция - зат алмасу кезінде ас қорыту жүйесінен тыс жерде пайда болатын процесс. Организм үшін зиянды және керексіз заттарды - экскреттерді денеден шығару процесі. Экскреттерге несеп қышқылы және оның тұздары, сонымен қатар калий, натрий, кальций, магний катиондары, қымыздық қышқылы мен фосфор қышқылы және басқа азот алмасуының ерітінді түріндегі өнімдері жатады. Экскреттерді бөліп шығаратын мүшелерге мальпиги түтікшелері, алғашқы қанатсыздардың төменгі ерін бездері және майлы дененің клеткалары жатады.
Мальпиги түтікшелері - зәр шығару жүйесінің негізгі мүшесі. Түтікшелердің бос жатқан бір ұшы болады да, екінші ұшы ішекпен жалғасады. Олардың саны 2 шамасынан (сымыларда) 150 шамасына дейін (араларда) құбылып тұрады.
Мальпиги түтікшелері атқараратын қызметі жағынан омыртқалы жануарлардың бүйрегіне ұқсас. Несеп қышқылды кальций және натрий тұздарының судағы ерітіндісі (ураттар) түтікшенің ішін шайып өтетін гемолимфадан бөлінеді де, түтікшенің ақырғы бөлімінің қуысына өтеді. Сол кезде түтікшедегі бос көмір қышқылы ураттардан несеп қышқылын ығыстырады. Осының нәтижесінде көмір қышқылының сілтісі және бос несеп қышқылы түзіледі. Несеп қышқылы концентрацияның көтерілуіне орай ұсақ кристалдарға айналады да түтікшеден ішекке, одан соң артқы ішектегі экскременттермен бірге аналь тесігі арқылы сыртқа шығарылады. Оңай еритін көмір қышқылының сілтілері сумен түтікшенің керегесі арқылы қайтадан қанға өтеді, онда несеп қышқылмен кездесіп, қайтадан түтікше қуысына өтетін ураттарды түзеді. Ылғалды ортада тіршілік ететін немесе суы көп қоректік заттармен қоректенетін насекомдарда мальпиги түтікшелері гемолимфадан артық суды да бөліп шығарады. Кейде бұл процесс өте жылдам жүреді.
Секреция-организмге қажетті заттардың, яғни секреттердің шығу процесі. Секреттерді экзокрин деп атайтын әр түрлі бездер шығарады. Оларға ас қорыту ферменттерін бөліп шығаратын сілекей бездері мен ортаңғы ішектің бездері, сонымен қатар денені механикалық зақымданудан қорғайтын заттарды бөліп шығаратын бездер жатады.
Кейбір бездер басқа жануарларға химиялық жолмен әсер ететін телергон деп аталатын активті заттарды бөліп шығарады. Олар жануарлардың басқа түрлеріне әсер ететін гетеротелергон және өз түрінің басқаларына әсер ететін гомотелергон немесе феромон деп аталатын екі топқа бөлінеді.
Феромондардың практикалық маңызы зор. Әсіресе жыныс феромоны немесе жыныс аттрактанты жақсы зерттелген. Олар өте аз мөлшерде, бірақ басқа жынысты насекомды өзіне тарта алатындай дәрежеде бөлінеді. Мысалы, бір ұрғашы насекомның беретін секреті одан ондаған, кейде жүздеген метр қашықтықта орналасқан сол түрдің еркектерін өзіне тартып жинау үшін жеткілікті. Феромондардың кейбіреулері синтезделіп күресу және олардың сан мөлшерін есепке алу үшін пайдаланылады.
Инкреция-өткізгіш түтікшелері жоқ эндокриндік бездердің секреттерінің тікелей бірден қанға өту процесі. Ондай секреттерді гормондар деп атайды. Олар қан мен дененің барлық бөлімдеріне таралып, зат алмасу процессі мен насекомның дамуын реттейді. Әсіресе, бас миының нейросекретор клеткалары, алдыңғы көкірек немесе проторокаль бездері және жатқан денелер (прилежащие) деп аталатын 3 жұп без өте жақсы дамыған.
Мидың нейросекретор клеткалары эндокрин бездерінің әрекетін күшейтетін активті гормон бөледі. Бұл гормонның бөлінуі тоқталса насекомдардың личинкалары мен қуыршақтары дамуын тоқтатып, диапаузаға кетеді.
6. Жүйке жүйесі. Бұнақденелілерде үш түрлі жүйке жүйесі болады: орталық, шеткі және симпатикалық нерв жүйелері. Орталық нерв жүйесінің негізін бунақ аралық ұзын тәжілермен жалғасқан нерв түйіндері (немесе ганглиялар) құрайды. Орталық жүйке жүйесі бас және құрсақ бөлімінен тұрады. Бас бөлімге өңештің үстінде орналасқан өте жақсы жетілген жұтқыншақ үсті түйін (немесе бас миы) және одан гөрі нашар жетілген өңеш астында орналасқан жұтқыншақ асты түйін жатады. Құрсақ бөлімі құрсақ нерв тізбегін құратын бірқатар ганглиялардан тұрады.
Мидың құрлысы өте күрделі: өзара тұтаса біріккен үш ганглиядан тұрады. Алдыңғы бөлімі (протоцеребрум) басқаларына қарағанда жақсы жетілген және ол күрделі көздер мен бір сабақшалы немесе саңырауқұлақ тәрізді, денелерді нервтендіретін 2 көру төмпешігін өзіне қосып алған. Мидың ортаңғы бөлігі (дейтоцеребум) мұртшаларды, ал артқы бөлімі (тритоцеребум) - жоғары ерінді нервтендіреді және симпатикалық нерв жүйесімен байланысты болады.
Жұтқыншақ асты түйін бастың жақ бөлімінің 3 ганглиясының тұтасып қосылуы нәтижесінде пайда болған. Ол ауыз мүшелері мен ішек түтігінің алдыңғы бөлімін нервтендіреді.
Құрсақ нерв тізбегі қарапайым насекомда 3 жұп көкірек және 8 жұп құрсақ ганглияларынан тұрады. Бунақденелердің жүйке жүйесінің ең негізгі ерекшеліктерінің бірі-құрсақ нерв тізбегі ганглияларының кейбіреулерінің тұтаса бірігіп кету ықтималдығында.
Шеткі жүйке жүйесі орталық және симпатикалық нерв жүйелерінің ганглияларынан шығатын нервтердің жиынтығы. Ганглиялар сол нервтер арқылы дене бөлімшелерінде орналасқан әр түрлі мүшелерімен және бұлшық еттермен жалғасады.
Симпатикалық нерв жүйесі насекомдардың ішкі мүшелері мен бұлшық ет жүйесінің жұмысын реттейді. Ол бас пен көкірекке орналасқан бірнеше ганглиялардан, құрсақ нерв тізбегінің арасынан өтетін жұпсыз симпатикалық нервтен және құрсақ тізбегінің соңғы түйінімен жалғасатын оның құйрық бөлімінен тұрады.
7. Сезім мүшелері. Бұнақденелілерде азды- көпті дәрежеде көру, есту, иіс сезу, дәм және түйсіну сезімдері дамыған. Бұлардан басқа кейбір жеке түрлер ауа температурасы мен ылғалдылығының, су мен ауа ортасының қысымының өзгеруін және жердің магниттік өрісімен электростатикалық өрісінің әсерін де қабылдай алады.
Иіс сезу мүшелері негізінен тақта немесе конус түрінде мұртша кутикуласының ойыс бөліктерінде нерв клеткаларымен жалғаса шоғырланған. Иіс сезу элементтерінің (сенсиллдердің) саны әдетте, еркек бунақденелілерде көп болады (ұрғашы насекоммен салыстырғанда). Ол әсіресе гүл шырынын іздеуде иіс сезімінің маңызды қызмет атқаруына байланысты жұмысшы араларда көп болады - мұртшалардың әрқайсысында сенсиллдердің саны 600-ге дейін жетеді. Кейбір бұнақденелілердің сезімталдығы адамдікінен әлдеқайда жоғары болады. Мысалы, кейбәр көбелектердің таңбаланған еркегі ұрғашы көбелектің жыныс аттрактанттарының иісін 11 км қашықтықтан сезе алады.
Түйсіну сезімдерінің қызметін дене бөліктерінің әр түрлі учаскелерінде, әсіресе мұртшалар мен ауыз мүшелерінде орналасқан сезгіш қылшықтар атқарады. Қылшықтың тітіркенуі нерв клеткасында өтеді, одан соң онда пайда болған қозу нерв талшықтарының бойымен нерв орталығына беріледі.
Дәм сезу мүшелері құрылысы жағынан иіс сезу мүшелеріне өте ұқсас. Олар ауыз мүшелерінде орналасқан. Сонымен қатар дәм сезу мүшелері көбелек, ара және шыбынның алдыңғы аяқтарының табанынан да табылған. Мысалы, аш көбелектің табанын қант ерітіндісіне тигізсе, ол тұмсығын соза бастайды. Көбелектер қанттың судағы концентрациясы адам сезе алатын шамадан 2000 есе аз болса да, оны сезе алады. Бұнақденелілер тәтті, тұзды, ащы және қышқыл дәмдерді азды көпті ажырата алады.
Есту органдары тек дыбыс шығара алатын насекомдарда ғана жақсы дамыған, мысалы шегірткелерде, шекшектерде, шілделіктерде, цикадаларда, қандалалардың кейбіреулерінде біршама жақсы жетілген. Олар - тимпанальды органдар деп аталатын кутикуланың дабыл жарғағы сияқты жұқа учаскелері. Онда сезгіш элементтер барынша топтанған. Шегіртке мен цикадада тимпанальды органдар құрсақтың бірінші бунағында, ал шекшек пен шілделікте олар алдыңғы аяқтың жіліншік бөлігінде орналасқан.
Насекомдарда көру мүшелері жақсы жетілген. Тек өмір бойы жер астын немесе үңгірді мекендейтін бұнақденелілерде ғана көз болмайды немесе ол дамымаған. Бұнақденелілерде көздің 2 түрі болады: күрделі және қарапайым көз. Күрделі немесе фасетті көздер бастың екі жағына орналасқан. Олар көптеген көру элементтерінен фасеттерден тұрады. Олардың саны өте көп. Мысалы, үй шыбынының көзіндегі омматиттердің саны 400, ал инелікте әуелі 28000 жетеді. Фасеттердің екі жағы дөңес линза пішінді мөлдір хрусталиктен немесе қасаң қабықтан және оның астында жатқан хрустальды конустан тұрады. Бұлар бірігіп біртұтас оптика жүйесін құрады.
Қарапайым көздер. Әдетте қарапайым көз үшеу болады: біреуі маңдайда, қалған екеуі маңдайдың екі жағына және жоғарылау бастың төбе бөліміне орналасады. Кейбір бунақденелілерде қарапайым көз дамыған. Көбінесе олардың ортаңғысы жоғалып кеткен, кейде ортаңғысы сақталады да екі шеткісі жоқ болады. Қабыршақ қанаттылар мен қос қанаттылардың көпшілігінде қарапайым көздер біржола болмайды.
Қарапайым көздің күрделі көзден айырмашылығы оның орталық бөлімінде көптеген сезім элементтері болады және олар көру төмпешігінен емес, мидың алдыңғы бөлігінің орталық учаскесінен нервтеледі. Бунақденелілер өздерінің жүйке жүйесімен сезім мүшелерінің жақсы дамуына байланысты сыртқы ортадан келетін алуан түрлі сигналдарды қабылдайды және сол сигналдарға мақсатқа сай қимылдардың жиынтығымен жауап қайтарады. Организмнің реакциясының осындай жиынтығын тіршілік әрекеті деп атайды.
8. Көбею мүшелері. Бунақденелердің барлығы дерлік дара жынысты организмдер. Гермафродитизм бунақденелілердің тек аздаған түрлерінде (мысалы, термиттердің ұясында тіршілік ететін шыбындар мен кокцидиялардың кейбіреулерінде) ғана байқалады. Көпшілік жағдайда сыртқы құрылысы жағынан еркек бұнақденелі мен ұрғашы бунақденелінің арасында айырмашылық аз немесе мүлде болмайды. Бұл жағдайда оларды бір бірінен сыртқы жыныс мүшелері арқылы ғана ажыратуға болады. Сонымен қатар бунақденелілерде анық көрінетін жыныс диморфизмі жиі кездеседі. Ондай бұнақденелілердің еркегін ұрғашысынан жақсы дамыған мұртшалары (мысалы, зауза қоңыздарында, бұйра көбелек пен жібек көбелек тұқымдастарының өкілдерінде), көз құрылысы (араларда), ауыз аппаратының бөлімшелері (бүғы қоңызында) арқылы ажыратуға болады.
Ұрғашы бунақденелілердің көбею мүшелеріне 1 жұп аналық, жұп және жұпсыз жұмыртқа өткізгіш, бір жұп қосалқы без және кейбір бұнақденелілерде кездесетін тұқым қабылдағыш жатады. Аналық бездері жұмыртқа түтікшелерінен тұрады, онда жұмыртқа клеткалары қалыптасады. Жұмыртқа түтікшелерінің саны әр түрлі: кейбір қоңыздар мен көбелектерде 4-8 жұп, бал арасында 220 жұпқа дейін, ал термиттерде 12 000 және одан да көп. Жұмыртқа түтікшелері көбінесе өзара қосылып, бірнеше тармақ құрады да, жұпты жұмыртқа өткізгіштерінің біреуіне қосылады.
Жұптас жұмыртқа өткізгіштер өзара қосылып, жыныс тесігі арқылы сыртқа ашылатын жұпсыз жұмыртқа өткізгіш құрады. Жұпсыз ұрық өткізгішке көбінесе тұқым қабылдағыштың жіңішкерек келген жанама тармағы қосылады. Ұрық қабылдағыш немесе спермотека еркек бунақдененің шаңылысу кезінде бөлінетін сперматозоидтарын сақтау қызметін атқарады.Сперматозоидтарды сақтау кейде 4-5 жылға созылады (мысалы, бал арасында сондай).
Аталық бунақденелілерден өсіп-өну мүшелеріне - жұптас аталық безі, жұптас тұқым жолы, жұпсыз тұқым шашқыш канал, қосалқы жыныс бездері және копулятивті мүше жатады. Тұқым түтіктері жұптасқан тұқым жолына қосылады. Сперма сыртқа шығар алдында сонда жиналады да шағылысу кезінде тұқым шашқыш каналға түседі. Одан соң тұқым шашқыш канал сперманы копулятивті мүше арқылы итеріп сыртқа шығарады.
Аталық бунақделілердің қосалқы бездерінің саны 1-3 болады.Ал тарақанда олар оншақты түтікшеден тұратын бір бума шоғыр түрінде. Қосалқы бездер тұқым шашқыш каналға қосылады. Олардың секреті шағылысу кезінде сперманы сыртқы әсерлерден қорғайды (мысалы, араларда). Кейбір бунақденелілерде қосалқы бездердің секреті ерекше бір капсула жасап, сперма порциясын қапшықтайды. Ондай капсуланы сперматофор деп атайды. Шағылысу кезінде аталық бұнақденелілер сперматофорды аналық бұнақденелінің жыныс тесігіне енгізіп жібереді немесе оған жабыстырып қояды; бұдан кейін сперматозоидтар спермафотордан шығып аналық бұнақденелілердің жыныс жолына өтеді.
3-ші ДӘРІС (ЛЕКЦИЯ)
ТАҚЫРЫБЫ: Бунақденелілердің эмбриондық және постэмбриондық
дамуы, биологиялық ерекшеліктері. Бунақденелілердің жеке басының дамып жетілуін екі кезеңге бөлуге болады: бірінші кезең жұмыртқа ішінде даму, немесе эмбриондық даму және екінші кезеңі жұмыртқадан шыққаннан кейінгі даму немесе постэмбриондық даму.
Бунақденелілердің көпшілігі жұмыртқа салады. Ұрықтың дамуы және дернәсілдердің жұмыртқадан шыққаннан кейінгі дамып жетілуі сыртқы ортада өтеді. Сонымен қатар тірідей туатын бунақденелілер де кездеседі. Мұндай жағдайда ұрықтың дамуы аналықтардың ішінде өтеді де, олар тірідей туады (мысалы, бітелер және тарақандардың, кокцидтердің, трипсілердің қоңыздардың, шыбындардың кейбір түрлері) 1. Жұмыртқаның құрылысы. Бунақденелілрдің жұмыртқасының сыртқы қабығын хорион деп атайды. Хорион аналық бездің жұмыртқа түтіктерінің бөлініп шығатын заттардан пайда болады. Хорион пайда болар кезде микропиле деп аталатын тесік қалады. Жұмыртқа ұрықтанар кезде сперматозоидтар осы тесік арқылы ішке енеді.
Жұмыртқа түрлері және олады салу түрлері. Жұмыртқаның үлкен кішілігі және сыртқы пішіні алуан түрлі. Өсімдік бітелері мен трипсілердің, кейбір ұсақ жарғақ қанаттылардың жұмыртқаларының ұзындығы 0,02- 0,03 мм ғана болса, ірі шегірткелердікі 8-10 мм жетеді. Пішіні сопақша (қоңыздар мен көбелектердің көпшілігінде), созылыңқы сопақша (шегіртке мен шешекте), жартылай шар тәрізді (түн көбелектерінде), шөлмек тәрізді (ақ көбелектерде) т.с.с. түрде болады. Кейбір бунақденелілер (мысалы, алтын көзділердің, хальцидтердің, жапырақ бүргелерінің) жұмыртқалары ұзын немесе қысқа сабақшалы болады.
Хорионның құрылымы (жұмыртқаның үстіңгі қабығы) әр түрлі тегіс, уақ әжімді, қатпарланған терең әжімді, бойлық қабырғалы немесе көлденең қабырғалы болады.Мысалы, ақ көбелектерде хорионның үстіңгі қабырғалары ірі, көлденең қабырғалары ұсақ болады.
Хорион көбінесе бір түсті, кейде ала құла, әр тұсті болады. Ол көбінесе ұрықтың даму барысында немесе паразиттердің (жұмыртқа жегіштердің) әсерінен өзгеріп тұрады.
Ұрықтың дамуы. Эмбриондық даму жұмыртқаның бөлшектенуі және жас ядролардың пайда болуымен басталады. Бунақденелілердің жұмыртқасында сары уыз өте көп, сондықтан ядроның бөлшектенуі үстіртін жүреді. Пайда болған жас ядролар цитоплазманың аз ғана бөлігімен бірге жұмыртқаның шетіне ығысады да сары уыздың жиынтығын қоршайды. Ұрық жапырақшаларының пайда болу барысында ұрық тілімінің сыртқы жапырақшасы эктодерма шеткі жағынан ұрық тілімінің жан жағынан қаулап үстіне қарай үдей өседі де екі қабатты қатпар құрады. Сөйтіп, үрық екі қабатты бола бастайды. Ұйыма қабық пен амнион жұмыртқаны ортаның қолайсыз жағдайының әсерінен жақсы қорғайды. Сондықтан да жұмыртқа фазасы басқа даму фазаларымен салыстырғанда инсектицидтерге өте төзімді болады.
Бұнақденелілердің эмбриондық дамуы көбінесе қоршаған ортаның температурасына байланысты 2-10 күнге, кейде 2-3 жетіге созылады. Ал кейбір бунақденелілер (мысалы, шегіртке) дамуын уақытша тоқтататын кезде, яғни эмбрионалдық диапауза кезінде, оның жұмыртқа фазасы 6-9 айға дейін созылуы мүмкін.
Бунақденелілердің постэмбриондық даму кезеңі жұмыртқадан шыққан кезінен басталады.
2. Метаморфоздың түрлері. Постэмбриондық дамудың сипатына сәйкес метоморфоздың 2 түрі болады: шала түрлену және толық түрлену. Шала түрленуде даму процесінде үш фазадан өтеді: жұмыртқа фазасы, дернәсіл фазасы және ересек немесе имаго фазасы. Шала түрлену тура қанаттыларға, қандалаларға, тең қанаттыларға, трипсілерге және т.б. тән. Бунақденелілердің толық түрленіп даму циклінде тағы бір фаза қуыршақ фазасы қосылады, яғни олар 4 фазадан өтеді: жұмыртқа фазасы дернәсілдер фазасы, қуыршақ фазасы және имаго фазасы. Толық түрлену, қоңыздарға, тор қанаттыларға, көбелектерге, жарғақ қанаттыларға және басқаларға тән.
Кейбір бунақденелілерде метаморфоздың осы негізгі 2 түрінен басқа өзгерген түрлері кездеседі. Метаморфоздың бірінші типінің өзгерген түрлеріне
оңайланған және күрделенген шала түрлену, ал екінші типінің өзгерген түріне күрделенген түрлену немесе мейілінше толық түрлену жатады.
Оңайланған шала түрлену, яғни гипоморфоз, жоғарғы сатыдағы бунақденелердің эволюция процесінде қанаттарын жоғалтқанға тән. Олар биттер, түбіт жемірлері, тура қанаттылар мен қандалалардың кейбір түрлері және басқалар. Қанаттары жоқ болғандықтан олардың ересектерін дернәсілдерден ажырату өте қиын. Оларды тек мынадай ғана сыртқы белгілеріне қарап ажыратады: ересектеріне қарағанда дернәсілдердің дене аумағы кішірек, түсі ақшыл, мұртша бунақтарының саны азырақ болады.
Күрделенген шала түрленуде, немесе гиперморфозда дернәсілдер нашар қимылдайды немесе ол тыныштық күйде болады. Мұндай жағдайда дернәсілді нимфа немесе жалған піллә, кейде тіпті қуыршақ деп те атайды.Бұл дұрыс емес, шынында оларда қанаттарының бастамасы бар . Шала түрленудің мұндай түрі, яғни гиперморфоз трипсілерде байқалды. Күрделенген (мейілінше) толық түрлену, немесе гиперметаморфоз кезінде дернәсілдердің, кейде қуыршақтардың даму циклінде бірнеше түрлі өзгерістер пайда болды.
3. Дернәсілдердің түрлері. Шала түрлену жолымен дамитын бунақденелердің сыртқы пішіні ересекке өте ұқсас. Олардың да күрделі көздері бар. Ауыз мүшелерінің, мұртшаларының, аяқтарының типтері, тіршілік ету әрекеттері ересекке ұқсас. Айырмашылығы олардың денесі кішірек келеді, қанаттары және жыныс мүшелері жетілмеген. Имаго фазасына өте ұқсас болғандықтан бұл топқа жататын бунақденелердің дернәсілдерін алғашқы дернәсілдер, немесе имаго тәрізді дернәсілдер деп атайды.
Толық түрленіп дамитын бунақденелілер дернәсілдердің құрылымы ересек бунақденелілерге ұқсамайды.Мысалы, жұлдызқұртты деп аталатын көбелектің личинкасы көбелектен, құрт тәрізді қоңыздың личинкасы қоңыздан мүлде өзгеше. Бұл бунақденелілердің дернәсілдерінде күрделі көздер, қанат бастамалары болмайды, көпшілік жағдайларда олардың ауыз мүшелері де ересек бунақденелілерден өзгеше болады. Кейбіреулерінің дернәсілдерінде құрсақаяқтар және жібек немесе өрмек жіптерін беретін бездер бар.
Осы жоғарыда айтылғандағыларға байланысты толық түрленіп дамитын бунақденелілердің дернәсілдері имаго тәрізді емес дернәсілдер деп атайды.
Имаго тәрізді емес дернәсілдер компедео тәрізді, құрт тәрізді және жұлдызқұрт тәрізді болып 3 типке бөлінеді.
Бірінші типке жататын дернәсілдердің басы прогнатикалық, жақсы жетілген 3 жұп аяғы бар, түсі көбінесе қара қоңыр болады. Олар сыртқы құрылымы компедео туысының (алғашқы қанатсыздар класс тармағына жататын) ересектеріне өте ұқсас болады. Сондықтан оларды компедео тәрізді дернәсілдер деп атайды. Бұл типке барылдық қоңыз, сүңгуір қоңыз, алтын көзділер сияқты жыртқыш насекомдардың дернәсілдері жатады.
Құрт тәрізді дернәсілдердің дене пішіні құрттарға өте ұқсас. Олар 3 топқа бөлінеді, бірінші топқа жататын дернәсілдердің басы және көкірек аяқтары жақсы жетілген (мысалы, тақта мұрттылар, жапырақ жемірлері, мүйізділер деп аталатын және басқа қоңыздардың дернәсілдері) . Екінші топқа жататын дернәсілдердің да басы жақсы жетілген, бірақ аяқтары болмайды (мысалы, бізтұмсықтылар, түтік құмырсқаның дернәсілдері). Үшінші топқа жататын дернәсілдердің айқын көрінетін басы жіне көкірек аяқтары болмайды (шыбындардың дернәсілдері).
Жұлдыз тәрізді дернәсілдердің жақсы жетілген басы, 3 жұп көкірек аяқтары және 2-8 жұпқа дейін құрсақ аяқтары (жалған аяқтар) болады. Құрсақ аяқтарының санына байланысты бұлардың өзін 2 топқа бөледі. Бірінші топқа жататындарында құрсақ аяқтарының саны 2-5 жұп (көбелектің жұлдызқұрттары) , ал екінші топқа жататындарда 6-8 жұп (егеушілердің жалған жұлдызқұрттары) болады.
Даму кезінде личинка бірнеше рет түлейді: көпшілік бунақденелілерде дернәсілдер 3-5 рет түлейді, ал кейбіреулерінде (мысалы, біркүндіктер мен көктемдіктерде) 25-30 ретке дейін түлейді. Жастың саны түлеудің санына сәйкес, яғни түлеген сайын бір жас қосылып отырады. Жастың саны әрбір түр үшін тұрақты.
Дернәсілдердің даму ұзақтығы да бунақденелілердің қандай түрге жататындығына байланысты әр түрлі болады: бітелердің дернәсілдерінің дамуы 5-6 күнге, шыртылдақ қоңыздар мен зауза қоңыздардікі 3-5 жылға және әуелі солтүстік америкалық шырылдауық цикаданың кейбір түрлерінікі 13-17 жылға созылады. Жеткілікті түрде қоректенбеген және басқа қолайсыз жағдайларға душар болған дернәсілдер көбірек түлеп, ұзағырақ дамиды.
4. Қуыршақтың түрлері. Қуыршақ фазасы тек толық түрлену жолымен дамитын насекомдарға тән. Өсуі аяқталған соң, ең соңғы жастағы дернәсідер қоректенуін тоқтатып тыныштық күйге көшеді, одан соң ақырғы рет түлеп, қуыршаққа айналады.
Сырттай қарағанда қуыршақ әлі де ересек дернәсілдерге ұқсамайды. Бірақ қуыршақта да күрделі көз, мұртша, ауыз мүшелері, қанат бастамасы сияқты ересек насекомға тән бірқатар белгілер пайда болады.
Бунақденелілердің қуыршақтарын, сыртқы құрлысындағы ерекшеліктеріне қарап, ашық қуыршақ, жабық қуыршақ, жасырын қуыршақ деп аталатын негізгі 3 түрге бөледі.
Ашық қуыршақта ересек насекомға тән мүшелер мұртша, ауыз аппараттарының бөліктері (қанат бастамасы, аяқ), денеге аздап қана жанасып бос орналасады. Мұндай қуыршақ қоңыздарға, тор қанаттылар мен жарғақ қанаттыларға, шыбын мен көбелектің бірқатар түрлеріне тән.
Жабық қуыршақта дернәсілдердің соңғы түлеуі кезінде бөлінетін сұйық заттар (секрет) қатайып мөлдір қабыққа айналады да, күллі денені барлық қосалқы мүшелерімен қоса тұтастыра жауып тұрады. Осының нәтижесінде насекомның имагинальдық қосалқы мүшелері мен аяғы, әдетте сыртынан жақсы көрінеді де, қуыршақ денесіне жабыса жанасып орналасады. Жабық қуыршақ барлық көбелектерге (тісті күйе көбелегінен басқа), қос қанатты насекомдардың ұзын мұрттылар және тура тігісті қысқа мұрттылар деп аталатын отряд тармақтарының өкілдеріне және кейбір қоңыздарға (кокцинеллидтерге) тән.
Жасырын қуыршақ сыртынан қарағанда бунақтарының ешқандай қосалқысы жоқ кеспек немесе жұмыртқа тәрізді болады. Қуыршақтың тері жамылғысы ең соңғы жастағы дернәсілдердің қатайып түлемей қалған терісі (экзувий) болып саналады. Сол қабықтың ішінде кәдімгі ашық қуыршақ жатады.
Қуыршақ кезінде бунақденелілер қоректенбейді, тыныштық күйде болады. Қуыршақтың даму ұзақтығы барлық насекомдарға бірдей емес: 5-10 күннен (шыбынның кейбір түрлері) бірнеше айға дейін (зауза қоңызы) созылады. Дамудың соңғы кезінде қуыршақ қара-қоңырланып, қимылы қарқындай түседі. Одан соң тері қабы жарылады да ересек насеком (имаго) сыртқа шығады.
5. Метаморфоз кезіндегі ішкі өзгеру. Метаморфоз кезінде тек сыртқы өзгеру ғана емес, сонымен қатар ішкі өзгеру де қатар жүреді. Мұнда эндокриндік жүйе үлкен роль атқарады. Шала түрленіп дамуда ішкі өзгерістер бірті-бірте пайда болады және имаго фазасында өтерде дернәсілдердің организмі негізінен қайта құрылмайды, себебі дернәсілдің бірқатар мүшелері (көзі, мұртшасы, аяғы және басқалары), айтарлықтай өзгеріске ұшырамай, имаго фазасында сол қалпында сақталады.
Толық түрленіп дамитын бунақденелілердің дернәсілдерінің құрылысы және тіршілік ету жағдайы тек сыртқы мүшелері ғана емес, сонымен қатар ішкі мүшелері мен тканьдері де негізінен қайта құрылады. Мұндай қайта құрылу негізінен қуыршақ фазасында өтеді және бірінен соң бірі келетін гистолиз және гистогенез деп аталатын екі құбылыстан тұрады.
Гистолиз процесінде дернәсілдік мүшелер ыдырайды, сонымен қатар гемоциттер организм тканіне енеді. Гемоциттер тек клеткаларды құртатын фаноциттер ғана емес, сонымен қатар қандағы ферменттердің көмегімен тканьда химиялық өзгерістердің жүруін де қамтамасыз етеді. Гистолиз әсіресе дернәсілдің сыртқы қабығына, бұлшық еттеріне, ішегіне, жібек бездеріне және майлы денеге күшті әсер етіп, жүйке және қан айналу жүйелерінің гистологиялық өзгеруіне онша көп әсер етпейді. Гистолиз процесі негізінде қуыршақ фазасында жүреді, бірақ оның басталуы соңғы жастағы дернәсілдің ақырғы кезеңінде байқалады. Ондай дернәсілдер қоректенуін және қозғалысын тоқтатады, көлемі кішірейеді.
Гистогенез - жаңа мүшелер мен тканьдердің құрылу процесі.Мүшелердің бастамалары дернәсілдің алғашқы даму кезінде-ақ пайда бола бастайды. Бірақ олардың ішінде кейбіреулері дернәсілдердің өсуіне қарай ұлғая түседі.
6. Ересек бунақденелілердің дамуы. Қуыршақтың тері қабығын жарып шыққан насеком біраз уақыт өткен соң қанатын жаза бастайды, тері қабығы тығызданып, түсі де өзгереді, сөйтіп толық қалыптасқан бунақденелілер пайда болады. Бұл фазада (алғашқы қанатсыздар мен біркүндіктерді елемегенде) насеком түлемейді, сондықтан өсе де алмайды, оның негізгі қызметі өсіп-өніп көбею және белгілі бір учаскеде таралып, соны мекендеу.
Тек аздаған бунақденелілердің ғана имого фазасында көшкен кезде жыныс бездері толық жетілген болады. Бұл жағдайда олардың ауыз аппараты жетілмеген күйде болады да қоректік затты қабылдап алмайды (біркүндіктер, жібек көбелектерінің кейбіреулері). Ондай насекомдардың ересектері бір күн немесе бірнеше сағат қана өмір сүреді. Осы мерзім ішінде олар шағылысып, жұмыртқаларын салып үлгереді.
Көпшілік жағдайда ересек фазаға көшкен кезде бунақденелілердің жыныс бездері пісіп жетілмеген күйде болады. Сондықтан олар қалыпты түрде көбею үшін қоректенуді керек етеді. Кейде бунақденелілердің жыныс бездерінің пісіп жетілуі оның сыртқы құрлысының өзгеруімен қосарлана жүреді: аналық бездің пісіп-жетілуіне байланысты ұрғашы насекомның құрсағы ұлғаяды, түсі өзгереді және басқа белгілер пайда болады.
Ересек бунақденелілердің жыныс өнімі пісіп жетілуі үшін қажет болатын қоректенуді қосымша қоректену дейді. Қосымша қоректену қыстайтын бунақденелілер үшін өте қажет (мысалы, бізтұмсық қоңыздар, жапырақ жемірлері, қандаланың көптеген түрлері). Осы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАҚЫРЫБЫ: Бунақденелілердің сыртқы құрылысы
Насекомның (бунақденелілердің) денесі бас, кеуде және құрсақ,- деп аталатын 3 бөлімнен, ал олардың әрқайсысы әр түрлі қосалқы мүшелермен жабдықталған бірнеше бунақтардан тұрады.
1. Бас және оның қосалқы мүшелері. Бас - тканьдері тығыздалған және мидың сауаты болып есептеледі. Онда симметриялы орналасқан 1 жұп күрделі көз, қарапайым көздер (1-3) және қозғалмалы мұртшалар мен ауыз мүшелері болады.
Бас сауытының өзі бір-бірімен тігіс арқылы ажырайтын бірнеше бөлшектерден құралады. Бастың алдыңғы жағындағы кеңірек келген маңдай бөлігі үстіңгі жағына қарай төбе, одан соң желке (шүйде),- деп аталатын бөлімдерден жалғасады. Бет жоғарғы жақпен жалғасады.
Мұртшалар немесе антенналар. Мұртшалар маңдайдың екі жағында, көз аралығында орналасқан бірнеше буыннан тұрады. Иіс және сезім мүшелерінің қызметін атқарады. Насекомдар мұртшаларының құрылысы қандай түрлерге немесе топтарға жататынына байланысты әр түрлі болады. Сондықтан бұл белгі насеком түрлерін анықтау үшін кең пайдаланылады. Аталық бұнақденелілердің мұртшалары ұрғашы насекомға қарағанда жақсы жетілген.
Қоректік заттардың түрлеріне және қоректену тәсілдеріне байланысты әр түрлі топқа жататын насекомдардың ауыз мүшелері құрылысы әр түрлі болып келеді. Ауыз мүшесі негізінен кеміргіш және сорғыш болып екі топқа бөлінеді. Кеміргіш ауыз өсімдіктердің әртүрлі мүшелері, тұқымдары және органикалық қалдықтар сияқты қоректік заттардың қатты түрлерімен қоректенуге бейімделген. Ол шығу тегі жағынан ауыз мүшелерінің ішіндегі ең байырғысы және сорғыш ауыз мүшелері тұрғысынан қарағанда алғашқы түрі.
Бунақденелілердің жеке бір топтарының сұйық қорекпен (гүл шырыны, өсімдік ұлпасының шырыны, жануарлардың қаны) қоректенуге көшуіне байланысты сорғыш ауыз мүшелері типінің түрленген өзгерістері пайда болған.
Кеміргіш ауыз бунақталмаған бір жұп жоғары жақтан, бунақталған бір жұп төменгі жақтан және бунақталған төменгі еріннен тұрады. Ауыз мүшелерінің мұндай түрі тарақандарға, тура қанаттыларға, қоңыздарға, тор қанаттылар мен жарғақ қанаттылардың кейбіреулеріне, көбелектердің жұлдыз құрттарына және көптеген басқа насекомдардың дернәсілдеріне тән.
Сорғыш ауыз мүшелері едәуір өзгерістерге ұшыраған, бірақ соған қарамастан көпшілік жағдайларда кеміргіш ауыз мүшелері типіне тән жалпы белгілер оларда сақталып қалған. Мысалы, жалап-кеміргіш ауыз мүшелерінің (бал арасы, жабайы ара) төменгі жақтары және төменгі еріні ұзын тұмсыққа айналған. Олардың жеке бөлшектері өте ұзарған. Қандалалардың шаншып-сорғыш ауыз мүшелерінің жоғарғы және төменгі жақ бөлімдері өте жіңішке және ұзын шаншығыш қылшықтарға айналған. Олар көп бунақталған ұзын тұмсықтың ішінде орналасады.
Ауыз мүшелерінің сыртқы шығыңқы бөліктерінің орналасуына қарай насекомдардың басын үш типке бөледі: гипогнаттық, прогнаттық және опистогнаттық бас. Гипогнаттық баста ауыз бөлімшелері төмен қарай бағытталған (шегіртке, қандала, қоңыздардың көптеген түрлері), прогнаттық баста ауыз бөліктері алдына қарай бағытталған (барылдақ қоңыздар, алтын көзділердің дернәсілдері), опистогнаттық баста ауыз бөліктері төмен және артқа қарай бағытталған (бітелер, бүрге, шіркей, цикада).
2. Кеуде. Бунақденелердің кеуде бөлімі - алдыңғы, ортаңғы, артқы кеуде, - деп, аталатын 3 бунақтан түзілген. Бунақтардың әрқайсысы арқа, немесе тергит - деп, аталатын жоғарғы жарты сақинадан, төс, немесе стернит - деп, аталатын төменгі жарты сақинадан және плейрит - деп, аталатын бүйір жағындағы бөліктерден тұрады.
Кеуде бөліктің әрбір бунағында бір жұп аяқ (барлығы 3 жұп аяқ), ал ортаңғы және артқы көкіректе бір жұптан (барлығы 2 жұп) қанат болады.Бұнақденелілердің аяғы жамбас (төспен жалғасқан), ұршық, сан, жіліншік (сирақ), табан деп аталатын бірнеше бунақтардан тұрады. Табан бунақтарының саны қандай түрге, топқа жататынына байланысты 1-5 дейін болады. Табанның ең соңғы бунағы арасында 1-3 төмпешік орналасқан, ол көбінесе бір немесе екі тырнақшамен бітеді.
Тіршілік ету жағдайларына және жеке топтардың мамандану дәрежесіне байланысты насекомдардың аяқтарын бірнеше типке бөледі. Мысалы, тарақан, барылдақ қоңыз, қандала сияқты жылдам жүгіретін насекомдарға жіңішкерген ұзын сирақты аяқ тән. Тіршілік жағдайларына немесе қозғалу тәсілдеріне бейімделу алдыңғы немесе артқы аяқтардың мамандануына себеп болған. Мысалы, бұзаубастың, зауза қоңыздың жетіліп дамуы ұзақ уақыт топырақ арасында өтуіне байланысты алдыңғы аяғы жерді қазуға, дәуіттің алдыңғы аяғы құрбанын шап беріп ұстауға, шегірткенің артқы аяғы секіруге, суды мекендейтін насекомдардың (жүзгіш қоңыз т.б.) артқы аяғы жүзуге, араның артқы аяғы гүл тозаңдарын жинауға бейімделген. Осы айтылғандарға сәйкес насекомдарда қазғыш, ұстағыш, секіргіш, жинағыш аяқ типтері пайда болған.
Насекомдарға әдетте 2 жұп қанат болады. Алайда кейбіреулерінде тек қана алдыңғы жұп қанат (қос қанаттылар немесе шыбындар, кокцидтердің біраз түрлерінде) кейде артқы жұп қанат (желпіуіш қанаттылардың еркегінде) дамыған.
3. Құрсақ. Құрсақ бұнақденелілердің денесінің үшінші бөлігі, ол азды-көпті өзара ұқсас бірқатар бунақтардан тұрады. Ересек насекомның құрсақ бунақтарында аяқ болмайды. Ең қарапайым насекомдардың құрсағы ІІ бунақтан тұрады (протуралар). Жойылып немесе жекеленген мүшелерінің қосылып кетуіне байланысты, көзге көрінетін бунақтардың саны 9-10 (тура қанаттыларда) немесе әуелі 4-6 (жарғақ қанаттыларда, қос қанаттыларда) шамасына дейін қысқарған. Көптеген насекомдардың жекелеген бунақтарында қосалқы мүшелер болады. Жыныс қосалқы мүшелері VІІІ және ІХ құрсақ сегменттерінде орналасқандықтан, оларды генитальдық бунақтар деп, І-VІІІ бунақтарды прегенитальдық, ал Х-ХІ бунақтарды постгенитальдық бунақтар деп атайды. Прегенитальдық сегменттерде қосалқы мүшелердің болуы тек алғашқы қанатсыздар класс тармағының өкілдеріне ғана тән. Мысалы, құрсақ аяқтарының қалдығы протуралардың І-VІІІ бунақтарында сақталған: аяқ құйрықтылардың І - бунағында құрсақ түтігі, ІІІ - бунағында ілгек және ІV бунағында секіргіш айыр болады.
Жыныстық қосалқы мүшелеріне ұрғашы насекомның жұмыртқа қынабы және еркек насекомның сыртқы жыныс мүшелері жатады. Жұмыртқа қынабы тура қанаттылар (әсіресе шекшектер мен шілделіктерде өте ұзын) мен жарғақ қанаттыларда (шаншарларда) жақсы жетілген. Ара және басқа да шағып алатын насекомдардың жұмыртқа салғышы бізгекке айналған. Аталық насекомның сыртқы жыныс құралы копулятивті мүшеден және әр түрлі құрылысты бірнеше қосалқы мүшелерден тұрады.
Постгенитальдық қосалқы мүшесі бар насекомдардың кейбір топтарында церкі және грифель деп аталатын қосалқы мүшелер жақсы жетілген. Мысалы, тарақандікі - бунақталған жұпты. Грифельдер жоғары сатылы насекомдардың ішінде тек қана шекшектер мен тарақандардың еркектерінде сақталған.
Құрсақ артқы көкірекпен тұтаса жалғасады. Құрсақтың мұндай түрін қондырма құрсақ дейді. Жарғақ қанаттылардың көптеген түрлерінің құрсағы көкірек пен түрі өзгерген ІІ және ІІІ құрсақ бунақтары болып саналатын сабақша арқылы жалғасады. Бұл жағдайда сабақша қысқа болса, онда аспа құрсақ (арада, түкті арада) ал ұзын болса сабақшалы құрсақ (құмырсқада, шаншарда) деп аталады.
4. Тері жамылғысы. Бунақденелілердің тіршілігі үшін тері жамылғысының маңызы зор. Ол бұлшық ет жүйесінің тірегі бола отырып, дененің ылғал режимін реттеуді қамтамасыз етеді. Сонымен қатар тыныс алу, зәр шығару, денені механикалық зақымданудан және зиянды заттардың енуінен қорғау қызметтерін де атқарады. Насекомдардың түсінің де әр түрлі болуы осы тері жамылғысына байланысты. Тері қабаттың туындылары болып есептелінетін сыртқы қосалқы мүшелер (түк, қылшы қабыршақ) ішкі немесе эндоскелеттік, өсінділер және әр түрлі бездері (балауыз шығаратын, лак беретін, иіс шығаратын және тағы басқалар) маңызды роль атқарады.
Тері жамылғысы кутикула, гиподерма және өте жұқа базаль жарғағы -деп, аталатын 3 компоненттен тұрады.
Кутикула тері жамылғысының ең сыртқы бөлігі клетка құрылысты емес. Кутикуланың өзі екі қабаттан тұрады: сыртқы және ішкі қабаттар. Сыртқы қабат немесе эпикутикула өте жұқа. Бірақ эпикутикула табиғаты липоидтық болу себебінен, майда еритін улар үшін тосқауылдық қызмет атқара алмайды. Протикуланың, әсіресе оның үстіңгі қабаты - экзакутикуланың түсі қара-қоңыр және ол, құрамында дубилді (тері илеуге пайдаланатын) заттар және қосылыс түзетін хитин мен белоктардың мол болуынан әжептеуір қатыңқы келеді. Эндокутикула да (прокутикуланың астыңғы қабаты) өте серпімді келеді де, насекомның тері жамылғысының созылғыштығын қамтамасыз етеді.
Гиподерма цилиндр немесе текше пішінді эпителия клеткаларының қабатынан тұрады. Гиподерма клеткалары кутикуланы жасайтын заттарды, сонымен қатар насекомның әрбір түлеуі алдында кутикуланың астыңғы қабатын ерітетін заттарды бөліп шығарады.
Базаль жарғағы гиподерма клеткаларының төсенші ретінде тері жамылғысы мен дене қуысының арасындағы шекара қызметін атқарады. Онда клеткалық құрылым болады. 2-ші ДӘРІС (ЛЕКЦИЯ)
ТАҚЫРЫБЫ: Бунақденелілердің (насекомдар) ішкі құрылысы
1. Бұлшық ет жүйесі. Бұнақденелілердің бұлшық еттері жақсы жетіліп, барынша жетіліп бөлінген. Мысалы, кейбір көбелектердің жұлдызқұрттарындағы бұлшық еттер саны 2000-ға жетеді. Жетілген бұлшық ет насекомның кеуде бөлігінде орналасқан. Бұл жақсы ұшатын насекомдарға тән. Мұндай бұлшық ет насекомдардың ұшу жылдамдығын ұлғайтады, қанат қағу жиілігін арттыруға мүмкіндік туғызады. Мысалы, бал арасы қанатын секундына 450 рет, шыбындардың кейбір түрлері шамасы1000 ретке дейін қағады, ал инеліктердің кейбір түрлері сағатына 144 км жылдамдықпен ұша алады. Салыстырмалы күші өте зор. Мысалы, қи қоңызы өз салмағынан 90 есе артық жүкті қозғалтып жылжыта алады, ал бүрге өз денесінің ұзындығынан 80 есе ұзын қашықтыққа секіре алатындығы белгілі.
2. Ас қорыту жүйесі. Бұнақденелілердің ас қорыту жүйесі ішектен және қызметі жағынан сонымен байланысты сілекей бездерінен тұрады. Ішек ауыз қуысынан басталып, дене бойымен өтеді де құрсақ соңындағы артқы тесікпен аяқталады. Ішек үш бөлімнен тұрады: алдыңғы ішек, ортаңғы ішек және артқы ішек. Алдыңғы ішек пен артқы ішек ұрықтың дамуы кезеңінде сыртқы ұрық жапырағынан (эктодермадан) пайда болған. Ортаңғы ішек ішкі ұрық жапырағынан (эндодермадан) пайда болған.Алдыңғы және артқы ішектерден тағы бір айырмашылығы оның етінің қабаты сақиналы еттерден, ал сыртқысы салалы еттерден тұрады.
Алдыңғы ішек жұтқыншақ, өңеш, жемсау және алдыңғы қарын немесе етті қарын деп аталатын 4 бөлікке бөлінеді. Өңеш - айқын шекарасыз едәуір көлемі жемсаумен ұштасатын ұзын түтікше. Жемсауда тамақ уақытша жиналып, алдын ала қорытыла бастайыды. Бірақ, ішектің бұл бөлімінде тамақтың сіңірілу процесі жүрмейді. Етті қарында (егер ол жақсы жетілген болса) күшті бұлшық еттер бар және оның ішкі керегелері хитинді тістермен жабдықталған.
Ортаңғы ішек - ас қорыту жүйесінің ең негізгі бөлімі. Ол қи қоңызы және өлексе шыбыны сияқты қиынырақ қорытылатын заттарымен қоректенетін насекомдарға өте ұзын болады да, иіріліп орналасады. Сонымен қатар ортаңғы ішектің сіңіру аумағы ұштары бітеу қосымша тармақтар мен қатпарлар есебінен де ұлғая түседі. Азды-көпті қант ерітіндісі бар артқы ішекке өтіп, одан жабысқақ тәтті шырын немесе бал шығы түрінде сыртқа шығарылады. Ал белоктар және басқа жоғары молекулалы қосылыстар осында тоқталып жиналады да одан ортаңғы ішекке өтеді.
Ортаңғы ішекте ас қорыту ферменттері бөлініп шығады және қорытылған тамақ сіңіріледі.Артқы ішек - мальпиги түтікшелері келіп қиылысатын, қысқа бөліктен және аш ішек пен тура ішектен тұрады. Артқы ішекте тамақ қалдықтарында болатын судың сорылу процесі жүреді. Оған кейбір насекомдардың тура ішегінде болатын ректаль бездері де көмектеседі. Экскременттің біржола қалыптасуы және оның сыртқа шығарылуы артқы тесік арқылы іске асырылады.
Бұнақденелілердің 3-4 жұп, кейде одан да көп, сілекей бездері болады. Олар әдетте жоғарғы ерінмен және жоғарғы жақпен, төменгі жақпен байланысты болады да түтікшелер арқылы алдыңғы ауыз қуысына ашылады. Сілекей бездері мен ортаңғы ішек қорытылуы ас қорыту түзілетін орын. Ферменттер тамақтың қорытылуы үшін өте қажет.
Қоректік заттардың әуелі ішекке түсуінен бұрынырақ ферменттердің көмегімен қорытыла бастауы жиі байқалады. Мұны ішектен тыс қорытылу дейді. Мысалы, бақашық қандала астықтың дәнін тұмсығымен шаншыған кезде оған сілекей ферментін құяды. Фермент дән ішінде биохимиялық өзгерістер жасап, оны соруды жеңілдетеді. Ішектен тыс қорытылу әсіресе жыртқыш насекомдарда өте айқын байқалады.
3. Қан айналу жүйесі. Бұнақденелердің қан айналу жүйесі ашық. Ол құрсақтың үстіңгі жағына орналасқан арқа тамырдан немесе жүректен, одан алға қарай барып, бас қуысына ашылатын қолқадан тұрады. Жүрек бірнеше камераға (қуысқа) бөлінеді. Әр камерада бір жұптан бүйір тесіктері устьицалар бар. Камера кеңейген кезде олар арқылы қан ішке сорылады. Жүректің камералары кезекпен бірінен соң бірі жиырылып қанды алға қарай (қолқаға) айдайды. Қолқадан шыққан қан бас қуысына, одан соң ішкі дене қуысына құйылады. Құрсақта қан өкпе қапшықтарын және трахея жүйесін аралап өтіп, оттегімен қанығып, одан соң қайтадан жүрекке барады. Қанның дене қуыстарын және ондағы ішкі мүшелерді аралап айналып шығуына белгілі дәрежеде арқа және құрсақ диафрагмалары көмектеседі. Жүректің соғу саны (камералардың ауық-ауық жиырылуы) насекомның қандай түрге жататындығына, оның физиологиялық күйіне және сыртқы орта жағдайларына байланысты минутына 15-30 шамасынан 150 аралығында құбылып тұрады.
Бұнақденелілердің қаны сұйық фазадан (немесе гемолимфадан) және қан клеткаларынан (немесе гемоцидтерден) тұрады. Гемолимфа құрамы омыртқалылардың гемоглобиніне жақын заттың болуынан қызыл түске боялады. Қан қоректік заттарды тасымалдайды, олармен дене тканьдарын қамтамасыз етеді, зат алмасу процесінде пайда болған сұйық заттарды сіңіріп мальпиги түтікшелеріне жеткізеді, көптеген физиологиялық процесстерді реттейтін гормондарды тасымалдайды.
Гемолимфада денеге енген микроорганизмдерді құртуға көмектесетін клеткалар - фагоциттер де болады. Гемоглобиннің жоқтығынан гемолимфаның сыйымдылығы онша зор емес және онда еріген оттегінің мөлшері өте аз, сондықтан қанның тыныс алу қызметіне қатысы шамалы ғана.
4. Тыныстану жүйесі. Бұнақденелілердің тыныстануы денесінің өн бойына жеткізетін диаметрі 1 мкм-ден де кіші өте ұсақ капиллярларға-трахеолдарға тармақталған. Трахеялар сыртқы дененің екі жақ бүйіріне орналасқан жұпты тыныс тесіктері арқылы ашылады. Әдетте 10 жұп тыныс тесігі болады. Оның 2 жұбы дененің кеуде бөлігінде және 8 жұбы құрсақта орналасады. Кейде олардың оннан аз болуы немесе біржола жоқ болуы (алғашқы қанатсыздарда, суда және паразиттік тіршілік ететін насекомдардың личинкаларында) мүмкін. Ауа трахея жүйесіне құрсақтың қимылдау әрекеті нәтижесінде қарқынды түрде енеді. Осы кезде тыныс тесіктерінің біреуі ашылып, екіншісі жабылып тұрады да дем алу немесе дем шығару қызметі орындалады.
Тыныстану дегеніміз - ауадағы оттегін пайдалану және сонымен бірге көмір қышқыл газын бөліп шығару түрінде жүретін табиғи процесс. Қосылыстардың ыдырауының ең соңында көмір қышқыл газы мен судың түзілуімен, ал белоктар ыдырап, организм үшін қауіпсіз мочевина және оның тұздары тектес қосылыстардың, яғни ыдырау продуктыларының түзілуімен аяқталады. Сөйтіп тыныс алу газ алмасумен бірге жүреді.
5. Зәр шығару жүйесі. Зәр шығару экскреция, секреция және инкреция (немесе ішкі секреция) деп аталатын 3 түрлі процестен тұрады.
Экскреция - зат алмасу кезінде ас қорыту жүйесінен тыс жерде пайда болатын процесс. Организм үшін зиянды және керексіз заттарды - экскреттерді денеден шығару процесі. Экскреттерге несеп қышқылы және оның тұздары, сонымен қатар калий, натрий, кальций, магний катиондары, қымыздық қышқылы мен фосфор қышқылы және басқа азот алмасуының ерітінді түріндегі өнімдері жатады. Экскреттерді бөліп шығаратын мүшелерге мальпиги түтікшелері, алғашқы қанатсыздардың төменгі ерін бездері және майлы дененің клеткалары жатады.
Мальпиги түтікшелері - зәр шығару жүйесінің негізгі мүшесі. Түтікшелердің бос жатқан бір ұшы болады да, екінші ұшы ішекпен жалғасады. Олардың саны 2 шамасынан (сымыларда) 150 шамасына дейін (араларда) құбылып тұрады.
Мальпиги түтікшелері атқараратын қызметі жағынан омыртқалы жануарлардың бүйрегіне ұқсас. Несеп қышқылды кальций және натрий тұздарының судағы ерітіндісі (ураттар) түтікшенің ішін шайып өтетін гемолимфадан бөлінеді де, түтікшенің ақырғы бөлімінің қуысына өтеді. Сол кезде түтікшедегі бос көмір қышқылы ураттардан несеп қышқылын ығыстырады. Осының нәтижесінде көмір қышқылының сілтісі және бос несеп қышқылы түзіледі. Несеп қышқылы концентрацияның көтерілуіне орай ұсақ кристалдарға айналады да түтікшеден ішекке, одан соң артқы ішектегі экскременттермен бірге аналь тесігі арқылы сыртқа шығарылады. Оңай еритін көмір қышқылының сілтілері сумен түтікшенің керегесі арқылы қайтадан қанға өтеді, онда несеп қышқылмен кездесіп, қайтадан түтікше қуысына өтетін ураттарды түзеді. Ылғалды ортада тіршілік ететін немесе суы көп қоректік заттармен қоректенетін насекомдарда мальпиги түтікшелері гемолимфадан артық суды да бөліп шығарады. Кейде бұл процесс өте жылдам жүреді.
Секреция-организмге қажетті заттардың, яғни секреттердің шығу процесі. Секреттерді экзокрин деп атайтын әр түрлі бездер шығарады. Оларға ас қорыту ферменттерін бөліп шығаратын сілекей бездері мен ортаңғы ішектің бездері, сонымен қатар денені механикалық зақымданудан қорғайтын заттарды бөліп шығаратын бездер жатады.
Кейбір бездер басқа жануарларға химиялық жолмен әсер ететін телергон деп аталатын активті заттарды бөліп шығарады. Олар жануарлардың басқа түрлеріне әсер ететін гетеротелергон және өз түрінің басқаларына әсер ететін гомотелергон немесе феромон деп аталатын екі топқа бөлінеді.
Феромондардың практикалық маңызы зор. Әсіресе жыныс феромоны немесе жыныс аттрактанты жақсы зерттелген. Олар өте аз мөлшерде, бірақ басқа жынысты насекомды өзіне тарта алатындай дәрежеде бөлінеді. Мысалы, бір ұрғашы насекомның беретін секреті одан ондаған, кейде жүздеген метр қашықтықта орналасқан сол түрдің еркектерін өзіне тартып жинау үшін жеткілікті. Феромондардың кейбіреулері синтезделіп күресу және олардың сан мөлшерін есепке алу үшін пайдаланылады.
Инкреция-өткізгіш түтікшелері жоқ эндокриндік бездердің секреттерінің тікелей бірден қанға өту процесі. Ондай секреттерді гормондар деп атайды. Олар қан мен дененің барлық бөлімдеріне таралып, зат алмасу процессі мен насекомның дамуын реттейді. Әсіресе, бас миының нейросекретор клеткалары, алдыңғы көкірек немесе проторокаль бездері және жатқан денелер (прилежащие) деп аталатын 3 жұп без өте жақсы дамыған.
Мидың нейросекретор клеткалары эндокрин бездерінің әрекетін күшейтетін активті гормон бөледі. Бұл гормонның бөлінуі тоқталса насекомдардың личинкалары мен қуыршақтары дамуын тоқтатып, диапаузаға кетеді.
6. Жүйке жүйесі. Бұнақденелілерде үш түрлі жүйке жүйесі болады: орталық, шеткі және симпатикалық нерв жүйелері. Орталық нерв жүйесінің негізін бунақ аралық ұзын тәжілермен жалғасқан нерв түйіндері (немесе ганглиялар) құрайды. Орталық жүйке жүйесі бас және құрсақ бөлімінен тұрады. Бас бөлімге өңештің үстінде орналасқан өте жақсы жетілген жұтқыншақ үсті түйін (немесе бас миы) және одан гөрі нашар жетілген өңеш астында орналасқан жұтқыншақ асты түйін жатады. Құрсақ бөлімі құрсақ нерв тізбегін құратын бірқатар ганглиялардан тұрады.
Мидың құрлысы өте күрделі: өзара тұтаса біріккен үш ганглиядан тұрады. Алдыңғы бөлімі (протоцеребрум) басқаларына қарағанда жақсы жетілген және ол күрделі көздер мен бір сабақшалы немесе саңырауқұлақ тәрізді, денелерді нервтендіретін 2 көру төмпешігін өзіне қосып алған. Мидың ортаңғы бөлігі (дейтоцеребум) мұртшаларды, ал артқы бөлімі (тритоцеребум) - жоғары ерінді нервтендіреді және симпатикалық нерв жүйесімен байланысты болады.
Жұтқыншақ асты түйін бастың жақ бөлімінің 3 ганглиясының тұтасып қосылуы нәтижесінде пайда болған. Ол ауыз мүшелері мен ішек түтігінің алдыңғы бөлімін нервтендіреді.
Құрсақ нерв тізбегі қарапайым насекомда 3 жұп көкірек және 8 жұп құрсақ ганглияларынан тұрады. Бунақденелердің жүйке жүйесінің ең негізгі ерекшеліктерінің бірі-құрсақ нерв тізбегі ганглияларының кейбіреулерінің тұтаса бірігіп кету ықтималдығында.
Шеткі жүйке жүйесі орталық және симпатикалық нерв жүйелерінің ганглияларынан шығатын нервтердің жиынтығы. Ганглиялар сол нервтер арқылы дене бөлімшелерінде орналасқан әр түрлі мүшелерімен және бұлшық еттермен жалғасады.
Симпатикалық нерв жүйесі насекомдардың ішкі мүшелері мен бұлшық ет жүйесінің жұмысын реттейді. Ол бас пен көкірекке орналасқан бірнеше ганглиялардан, құрсақ нерв тізбегінің арасынан өтетін жұпсыз симпатикалық нервтен және құрсақ тізбегінің соңғы түйінімен жалғасатын оның құйрық бөлімінен тұрады.
7. Сезім мүшелері. Бұнақденелілерде азды- көпті дәрежеде көру, есту, иіс сезу, дәм және түйсіну сезімдері дамыған. Бұлардан басқа кейбір жеке түрлер ауа температурасы мен ылғалдылығының, су мен ауа ортасының қысымының өзгеруін және жердің магниттік өрісімен электростатикалық өрісінің әсерін де қабылдай алады.
Иіс сезу мүшелері негізінен тақта немесе конус түрінде мұртша кутикуласының ойыс бөліктерінде нерв клеткаларымен жалғаса шоғырланған. Иіс сезу элементтерінің (сенсиллдердің) саны әдетте, еркек бунақденелілерде көп болады (ұрғашы насекоммен салыстырғанда). Ол әсіресе гүл шырынын іздеуде иіс сезімінің маңызды қызмет атқаруына байланысты жұмысшы араларда көп болады - мұртшалардың әрқайсысында сенсиллдердің саны 600-ге дейін жетеді. Кейбір бұнақденелілердің сезімталдығы адамдікінен әлдеқайда жоғары болады. Мысалы, кейбәр көбелектердің таңбаланған еркегі ұрғашы көбелектің жыныс аттрактанттарының иісін 11 км қашықтықтан сезе алады.
Түйсіну сезімдерінің қызметін дене бөліктерінің әр түрлі учаскелерінде, әсіресе мұртшалар мен ауыз мүшелерінде орналасқан сезгіш қылшықтар атқарады. Қылшықтың тітіркенуі нерв клеткасында өтеді, одан соң онда пайда болған қозу нерв талшықтарының бойымен нерв орталығына беріледі.
Дәм сезу мүшелері құрылысы жағынан иіс сезу мүшелеріне өте ұқсас. Олар ауыз мүшелерінде орналасқан. Сонымен қатар дәм сезу мүшелері көбелек, ара және шыбынның алдыңғы аяқтарының табанынан да табылған. Мысалы, аш көбелектің табанын қант ерітіндісіне тигізсе, ол тұмсығын соза бастайды. Көбелектер қанттың судағы концентрациясы адам сезе алатын шамадан 2000 есе аз болса да, оны сезе алады. Бұнақденелілер тәтті, тұзды, ащы және қышқыл дәмдерді азды көпті ажырата алады.
Есту органдары тек дыбыс шығара алатын насекомдарда ғана жақсы дамыған, мысалы шегірткелерде, шекшектерде, шілделіктерде, цикадаларда, қандалалардың кейбіреулерінде біршама жақсы жетілген. Олар - тимпанальды органдар деп аталатын кутикуланың дабыл жарғағы сияқты жұқа учаскелері. Онда сезгіш элементтер барынша топтанған. Шегіртке мен цикадада тимпанальды органдар құрсақтың бірінші бунағында, ал шекшек пен шілделікте олар алдыңғы аяқтың жіліншік бөлігінде орналасқан.
Насекомдарда көру мүшелері жақсы жетілген. Тек өмір бойы жер астын немесе үңгірді мекендейтін бұнақденелілерде ғана көз болмайды немесе ол дамымаған. Бұнақденелілерде көздің 2 түрі болады: күрделі және қарапайым көз. Күрделі немесе фасетті көздер бастың екі жағына орналасқан. Олар көптеген көру элементтерінен фасеттерден тұрады. Олардың саны өте көп. Мысалы, үй шыбынының көзіндегі омматиттердің саны 400, ал инелікте әуелі 28000 жетеді. Фасеттердің екі жағы дөңес линза пішінді мөлдір хрусталиктен немесе қасаң қабықтан және оның астында жатқан хрустальды конустан тұрады. Бұлар бірігіп біртұтас оптика жүйесін құрады.
Қарапайым көздер. Әдетте қарапайым көз үшеу болады: біреуі маңдайда, қалған екеуі маңдайдың екі жағына және жоғарылау бастың төбе бөліміне орналасады. Кейбір бунақденелілерде қарапайым көз дамыған. Көбінесе олардың ортаңғысы жоғалып кеткен, кейде ортаңғысы сақталады да екі шеткісі жоқ болады. Қабыршақ қанаттылар мен қос қанаттылардың көпшілігінде қарапайым көздер біржола болмайды.
Қарапайым көздің күрделі көзден айырмашылығы оның орталық бөлімінде көптеген сезім элементтері болады және олар көру төмпешігінен емес, мидың алдыңғы бөлігінің орталық учаскесінен нервтеледі. Бунақденелілер өздерінің жүйке жүйесімен сезім мүшелерінің жақсы дамуына байланысты сыртқы ортадан келетін алуан түрлі сигналдарды қабылдайды және сол сигналдарға мақсатқа сай қимылдардың жиынтығымен жауап қайтарады. Организмнің реакциясының осындай жиынтығын тіршілік әрекеті деп атайды.
8. Көбею мүшелері. Бунақденелердің барлығы дерлік дара жынысты организмдер. Гермафродитизм бунақденелілердің тек аздаған түрлерінде (мысалы, термиттердің ұясында тіршілік ететін шыбындар мен кокцидиялардың кейбіреулерінде) ғана байқалады. Көпшілік жағдайда сыртқы құрылысы жағынан еркек бұнақденелі мен ұрғашы бунақденелінің арасында айырмашылық аз немесе мүлде болмайды. Бұл жағдайда оларды бір бірінен сыртқы жыныс мүшелері арқылы ғана ажыратуға болады. Сонымен қатар бунақденелілерде анық көрінетін жыныс диморфизмі жиі кездеседі. Ондай бұнақденелілердің еркегін ұрғашысынан жақсы дамыған мұртшалары (мысалы, зауза қоңыздарында, бұйра көбелек пен жібек көбелек тұқымдастарының өкілдерінде), көз құрылысы (араларда), ауыз аппаратының бөлімшелері (бүғы қоңызында) арқылы ажыратуға болады.
Ұрғашы бунақденелілердің көбею мүшелеріне 1 жұп аналық, жұп және жұпсыз жұмыртқа өткізгіш, бір жұп қосалқы без және кейбір бұнақденелілерде кездесетін тұқым қабылдағыш жатады. Аналық бездері жұмыртқа түтікшелерінен тұрады, онда жұмыртқа клеткалары қалыптасады. Жұмыртқа түтікшелерінің саны әр түрлі: кейбір қоңыздар мен көбелектерде 4-8 жұп, бал арасында 220 жұпқа дейін, ал термиттерде 12 000 және одан да көп. Жұмыртқа түтікшелері көбінесе өзара қосылып, бірнеше тармақ құрады да, жұпты жұмыртқа өткізгіштерінің біреуіне қосылады.
Жұптас жұмыртқа өткізгіштер өзара қосылып, жыныс тесігі арқылы сыртқа ашылатын жұпсыз жұмыртқа өткізгіш құрады. Жұпсыз ұрық өткізгішке көбінесе тұқым қабылдағыштың жіңішкерек келген жанама тармағы қосылады. Ұрық қабылдағыш немесе спермотека еркек бунақдененің шаңылысу кезінде бөлінетін сперматозоидтарын сақтау қызметін атқарады.Сперматозоидтарды сақтау кейде 4-5 жылға созылады (мысалы, бал арасында сондай).
Аталық бунақденелілерден өсіп-өну мүшелеріне - жұптас аталық безі, жұптас тұқым жолы, жұпсыз тұқым шашқыш канал, қосалқы жыныс бездері және копулятивті мүше жатады. Тұқым түтіктері жұптасқан тұқым жолына қосылады. Сперма сыртқа шығар алдында сонда жиналады да шағылысу кезінде тұқым шашқыш каналға түседі. Одан соң тұқым шашқыш канал сперманы копулятивті мүше арқылы итеріп сыртқа шығарады.
Аталық бунақделілердің қосалқы бездерінің саны 1-3 болады.Ал тарақанда олар оншақты түтікшеден тұратын бір бума шоғыр түрінде. Қосалқы бездер тұқым шашқыш каналға қосылады. Олардың секреті шағылысу кезінде сперманы сыртқы әсерлерден қорғайды (мысалы, араларда). Кейбір бунақденелілерде қосалқы бездердің секреті ерекше бір капсула жасап, сперма порциясын қапшықтайды. Ондай капсуланы сперматофор деп атайды. Шағылысу кезінде аталық бұнақденелілер сперматофорды аналық бұнақденелінің жыныс тесігіне енгізіп жібереді немесе оған жабыстырып қояды; бұдан кейін сперматозоидтар спермафотордан шығып аналық бұнақденелілердің жыныс жолына өтеді.
3-ші ДӘРІС (ЛЕКЦИЯ)
ТАҚЫРЫБЫ: Бунақденелілердің эмбриондық және постэмбриондық
дамуы, биологиялық ерекшеліктері. Бунақденелілердің жеке басының дамып жетілуін екі кезеңге бөлуге болады: бірінші кезең жұмыртқа ішінде даму, немесе эмбриондық даму және екінші кезеңі жұмыртқадан шыққаннан кейінгі даму немесе постэмбриондық даму.
Бунақденелілердің көпшілігі жұмыртқа салады. Ұрықтың дамуы және дернәсілдердің жұмыртқадан шыққаннан кейінгі дамып жетілуі сыртқы ортада өтеді. Сонымен қатар тірідей туатын бунақденелілер де кездеседі. Мұндай жағдайда ұрықтың дамуы аналықтардың ішінде өтеді де, олар тірідей туады (мысалы, бітелер және тарақандардың, кокцидтердің, трипсілердің қоңыздардың, шыбындардың кейбір түрлері) 1. Жұмыртқаның құрылысы. Бунақденелілрдің жұмыртқасының сыртқы қабығын хорион деп атайды. Хорион аналық бездің жұмыртқа түтіктерінің бөлініп шығатын заттардан пайда болады. Хорион пайда болар кезде микропиле деп аталатын тесік қалады. Жұмыртқа ұрықтанар кезде сперматозоидтар осы тесік арқылы ішке енеді.
Жұмыртқа түрлері және олады салу түрлері. Жұмыртқаның үлкен кішілігі және сыртқы пішіні алуан түрлі. Өсімдік бітелері мен трипсілердің, кейбір ұсақ жарғақ қанаттылардың жұмыртқаларының ұзындығы 0,02- 0,03 мм ғана болса, ірі шегірткелердікі 8-10 мм жетеді. Пішіні сопақша (қоңыздар мен көбелектердің көпшілігінде), созылыңқы сопақша (шегіртке мен шешекте), жартылай шар тәрізді (түн көбелектерінде), шөлмек тәрізді (ақ көбелектерде) т.с.с. түрде болады. Кейбір бунақденелілер (мысалы, алтын көзділердің, хальцидтердің, жапырақ бүргелерінің) жұмыртқалары ұзын немесе қысқа сабақшалы болады.
Хорионның құрылымы (жұмыртқаның үстіңгі қабығы) әр түрлі тегіс, уақ әжімді, қатпарланған терең әжімді, бойлық қабырғалы немесе көлденең қабырғалы болады.Мысалы, ақ көбелектерде хорионның үстіңгі қабырғалары ірі, көлденең қабырғалары ұсақ болады.
Хорион көбінесе бір түсті, кейде ала құла, әр тұсті болады. Ол көбінесе ұрықтың даму барысында немесе паразиттердің (жұмыртқа жегіштердің) әсерінен өзгеріп тұрады.
Ұрықтың дамуы. Эмбриондық даму жұмыртқаның бөлшектенуі және жас ядролардың пайда болуымен басталады. Бунақденелілердің жұмыртқасында сары уыз өте көп, сондықтан ядроның бөлшектенуі үстіртін жүреді. Пайда болған жас ядролар цитоплазманың аз ғана бөлігімен бірге жұмыртқаның шетіне ығысады да сары уыздың жиынтығын қоршайды. Ұрық жапырақшаларының пайда болу барысында ұрық тілімінің сыртқы жапырақшасы эктодерма шеткі жағынан ұрық тілімінің жан жағынан қаулап үстіне қарай үдей өседі де екі қабатты қатпар құрады. Сөйтіп, үрық екі қабатты бола бастайды. Ұйыма қабық пен амнион жұмыртқаны ортаның қолайсыз жағдайының әсерінен жақсы қорғайды. Сондықтан да жұмыртқа фазасы басқа даму фазаларымен салыстырғанда инсектицидтерге өте төзімді болады.
Бұнақденелілердің эмбриондық дамуы көбінесе қоршаған ортаның температурасына байланысты 2-10 күнге, кейде 2-3 жетіге созылады. Ал кейбір бунақденелілер (мысалы, шегіртке) дамуын уақытша тоқтататын кезде, яғни эмбрионалдық диапауза кезінде, оның жұмыртқа фазасы 6-9 айға дейін созылуы мүмкін.
Бунақденелілердің постэмбриондық даму кезеңі жұмыртқадан шыққан кезінен басталады.
2. Метаморфоздың түрлері. Постэмбриондық дамудың сипатына сәйкес метоморфоздың 2 түрі болады: шала түрлену және толық түрлену. Шала түрленуде даму процесінде үш фазадан өтеді: жұмыртқа фазасы, дернәсіл фазасы және ересек немесе имаго фазасы. Шала түрлену тура қанаттыларға, қандалаларға, тең қанаттыларға, трипсілерге және т.б. тән. Бунақденелілердің толық түрленіп даму циклінде тағы бір фаза қуыршақ фазасы қосылады, яғни олар 4 фазадан өтеді: жұмыртқа фазасы дернәсілдер фазасы, қуыршақ фазасы және имаго фазасы. Толық түрлену, қоңыздарға, тор қанаттыларға, көбелектерге, жарғақ қанаттыларға және басқаларға тән.
Кейбір бунақденелілерде метаморфоздың осы негізгі 2 түрінен басқа өзгерген түрлері кездеседі. Метаморфоздың бірінші типінің өзгерген түрлеріне
оңайланған және күрделенген шала түрлену, ал екінші типінің өзгерген түріне күрделенген түрлену немесе мейілінше толық түрлену жатады.
Оңайланған шала түрлену, яғни гипоморфоз, жоғарғы сатыдағы бунақденелердің эволюция процесінде қанаттарын жоғалтқанға тән. Олар биттер, түбіт жемірлері, тура қанаттылар мен қандалалардың кейбір түрлері және басқалар. Қанаттары жоқ болғандықтан олардың ересектерін дернәсілдерден ажырату өте қиын. Оларды тек мынадай ғана сыртқы белгілеріне қарап ажыратады: ересектеріне қарағанда дернәсілдердің дене аумағы кішірек, түсі ақшыл, мұртша бунақтарының саны азырақ болады.
Күрделенген шала түрленуде, немесе гиперморфозда дернәсілдер нашар қимылдайды немесе ол тыныштық күйде болады. Мұндай жағдайда дернәсілді нимфа немесе жалған піллә, кейде тіпті қуыршақ деп те атайды.Бұл дұрыс емес, шынында оларда қанаттарының бастамасы бар . Шала түрленудің мұндай түрі, яғни гиперморфоз трипсілерде байқалды. Күрделенген (мейілінше) толық түрлену, немесе гиперметаморфоз кезінде дернәсілдердің, кейде қуыршақтардың даму циклінде бірнеше түрлі өзгерістер пайда болды.
3. Дернәсілдердің түрлері. Шала түрлену жолымен дамитын бунақденелердің сыртқы пішіні ересекке өте ұқсас. Олардың да күрделі көздері бар. Ауыз мүшелерінің, мұртшаларының, аяқтарының типтері, тіршілік ету әрекеттері ересекке ұқсас. Айырмашылығы олардың денесі кішірек келеді, қанаттары және жыныс мүшелері жетілмеген. Имаго фазасына өте ұқсас болғандықтан бұл топқа жататын бунақденелердің дернәсілдерін алғашқы дернәсілдер, немесе имаго тәрізді дернәсілдер деп атайды.
Толық түрленіп дамитын бунақденелілер дернәсілдердің құрылымы ересек бунақденелілерге ұқсамайды.Мысалы, жұлдызқұртты деп аталатын көбелектің личинкасы көбелектен, құрт тәрізді қоңыздың личинкасы қоңыздан мүлде өзгеше. Бұл бунақденелілердің дернәсілдерінде күрделі көздер, қанат бастамалары болмайды, көпшілік жағдайларда олардың ауыз мүшелері де ересек бунақденелілерден өзгеше болады. Кейбіреулерінің дернәсілдерінде құрсақаяқтар және жібек немесе өрмек жіптерін беретін бездер бар.
Осы жоғарыда айтылғандағыларға байланысты толық түрленіп дамитын бунақденелілердің дернәсілдері имаго тәрізді емес дернәсілдер деп атайды.
Имаго тәрізді емес дернәсілдер компедео тәрізді, құрт тәрізді және жұлдызқұрт тәрізді болып 3 типке бөлінеді.
Бірінші типке жататын дернәсілдердің басы прогнатикалық, жақсы жетілген 3 жұп аяғы бар, түсі көбінесе қара қоңыр болады. Олар сыртқы құрылымы компедео туысының (алғашқы қанатсыздар класс тармағына жататын) ересектеріне өте ұқсас болады. Сондықтан оларды компедео тәрізді дернәсілдер деп атайды. Бұл типке барылдық қоңыз, сүңгуір қоңыз, алтын көзділер сияқты жыртқыш насекомдардың дернәсілдері жатады.
Құрт тәрізді дернәсілдердің дене пішіні құрттарға өте ұқсас. Олар 3 топқа бөлінеді, бірінші топқа жататын дернәсілдердің басы және көкірек аяқтары жақсы жетілген (мысалы, тақта мұрттылар, жапырақ жемірлері, мүйізділер деп аталатын және басқа қоңыздардың дернәсілдері) . Екінші топқа жататын дернәсілдердің да басы жақсы жетілген, бірақ аяқтары болмайды (мысалы, бізтұмсықтылар, түтік құмырсқаның дернәсілдері). Үшінші топқа жататын дернәсілдердің айқын көрінетін басы жіне көкірек аяқтары болмайды (шыбындардың дернәсілдері).
Жұлдыз тәрізді дернәсілдердің жақсы жетілген басы, 3 жұп көкірек аяқтары және 2-8 жұпқа дейін құрсақ аяқтары (жалған аяқтар) болады. Құрсақ аяқтарының санына байланысты бұлардың өзін 2 топқа бөледі. Бірінші топқа жататындарында құрсақ аяқтарының саны 2-5 жұп (көбелектің жұлдызқұрттары) , ал екінші топқа жататындарда 6-8 жұп (егеушілердің жалған жұлдызқұрттары) болады.
Даму кезінде личинка бірнеше рет түлейді: көпшілік бунақденелілерде дернәсілдер 3-5 рет түлейді, ал кейбіреулерінде (мысалы, біркүндіктер мен көктемдіктерде) 25-30 ретке дейін түлейді. Жастың саны түлеудің санына сәйкес, яғни түлеген сайын бір жас қосылып отырады. Жастың саны әрбір түр үшін тұрақты.
Дернәсілдердің даму ұзақтығы да бунақденелілердің қандай түрге жататындығына байланысты әр түрлі болады: бітелердің дернәсілдерінің дамуы 5-6 күнге, шыртылдақ қоңыздар мен зауза қоңыздардікі 3-5 жылға және әуелі солтүстік америкалық шырылдауық цикаданың кейбір түрлерінікі 13-17 жылға созылады. Жеткілікті түрде қоректенбеген және басқа қолайсыз жағдайларға душар болған дернәсілдер көбірек түлеп, ұзағырақ дамиды.
4. Қуыршақтың түрлері. Қуыршақ фазасы тек толық түрлену жолымен дамитын насекомдарға тән. Өсуі аяқталған соң, ең соңғы жастағы дернәсідер қоректенуін тоқтатып тыныштық күйге көшеді, одан соң ақырғы рет түлеп, қуыршаққа айналады.
Сырттай қарағанда қуыршақ әлі де ересек дернәсілдерге ұқсамайды. Бірақ қуыршақта да күрделі көз, мұртша, ауыз мүшелері, қанат бастамасы сияқты ересек насекомға тән бірқатар белгілер пайда болады.
Бунақденелілердің қуыршақтарын, сыртқы құрлысындағы ерекшеліктеріне қарап, ашық қуыршақ, жабық қуыршақ, жасырын қуыршақ деп аталатын негізгі 3 түрге бөледі.
Ашық қуыршақта ересек насекомға тән мүшелер мұртша, ауыз аппараттарының бөліктері (қанат бастамасы, аяқ), денеге аздап қана жанасып бос орналасады. Мұндай қуыршақ қоңыздарға, тор қанаттылар мен жарғақ қанаттыларға, шыбын мен көбелектің бірқатар түрлеріне тән.
Жабық қуыршақта дернәсілдердің соңғы түлеуі кезінде бөлінетін сұйық заттар (секрет) қатайып мөлдір қабыққа айналады да, күллі денені барлық қосалқы мүшелерімен қоса тұтастыра жауып тұрады. Осының нәтижесінде насекомның имагинальдық қосалқы мүшелері мен аяғы, әдетте сыртынан жақсы көрінеді де, қуыршақ денесіне жабыса жанасып орналасады. Жабық қуыршақ барлық көбелектерге (тісті күйе көбелегінен басқа), қос қанатты насекомдардың ұзын мұрттылар және тура тігісті қысқа мұрттылар деп аталатын отряд тармақтарының өкілдеріне және кейбір қоңыздарға (кокцинеллидтерге) тән.
Жасырын қуыршақ сыртынан қарағанда бунақтарының ешқандай қосалқысы жоқ кеспек немесе жұмыртқа тәрізді болады. Қуыршақтың тері жамылғысы ең соңғы жастағы дернәсілдердің қатайып түлемей қалған терісі (экзувий) болып саналады. Сол қабықтың ішінде кәдімгі ашық қуыршақ жатады.
Қуыршақ кезінде бунақденелілер қоректенбейді, тыныштық күйде болады. Қуыршақтың даму ұзақтығы барлық насекомдарға бірдей емес: 5-10 күннен (шыбынның кейбір түрлері) бірнеше айға дейін (зауза қоңызы) созылады. Дамудың соңғы кезінде қуыршақ қара-қоңырланып, қимылы қарқындай түседі. Одан соң тері қабы жарылады да ересек насеком (имаго) сыртқа шығады.
5. Метаморфоз кезіндегі ішкі өзгеру. Метаморфоз кезінде тек сыртқы өзгеру ғана емес, сонымен қатар ішкі өзгеру де қатар жүреді. Мұнда эндокриндік жүйе үлкен роль атқарады. Шала түрленіп дамуда ішкі өзгерістер бірті-бірте пайда болады және имаго фазасында өтерде дернәсілдердің организмі негізінен қайта құрылмайды, себебі дернәсілдің бірқатар мүшелері (көзі, мұртшасы, аяғы және басқалары), айтарлықтай өзгеріске ұшырамай, имаго фазасында сол қалпында сақталады.
Толық түрленіп дамитын бунақденелілердің дернәсілдерінің құрылысы және тіршілік ету жағдайы тек сыртқы мүшелері ғана емес, сонымен қатар ішкі мүшелері мен тканьдері де негізінен қайта құрылады. Мұндай қайта құрылу негізінен қуыршақ фазасында өтеді және бірінен соң бірі келетін гистолиз және гистогенез деп аталатын екі құбылыстан тұрады.
Гистолиз процесінде дернәсілдік мүшелер ыдырайды, сонымен қатар гемоциттер организм тканіне енеді. Гемоциттер тек клеткаларды құртатын фаноциттер ғана емес, сонымен қатар қандағы ферменттердің көмегімен тканьда химиялық өзгерістердің жүруін де қамтамасыз етеді. Гистолиз әсіресе дернәсілдің сыртқы қабығына, бұлшық еттеріне, ішегіне, жібек бездеріне және майлы денеге күшті әсер етіп, жүйке және қан айналу жүйелерінің гистологиялық өзгеруіне онша көп әсер етпейді. Гистолиз процесі негізінде қуыршақ фазасында жүреді, бірақ оның басталуы соңғы жастағы дернәсілдің ақырғы кезеңінде байқалады. Ондай дернәсілдер қоректенуін және қозғалысын тоқтатады, көлемі кішірейеді.
Гистогенез - жаңа мүшелер мен тканьдердің құрылу процесі.Мүшелердің бастамалары дернәсілдің алғашқы даму кезінде-ақ пайда бола бастайды. Бірақ олардың ішінде кейбіреулері дернәсілдердің өсуіне қарай ұлғая түседі.
6. Ересек бунақденелілердің дамуы. Қуыршақтың тері қабығын жарып шыққан насеком біраз уақыт өткен соң қанатын жаза бастайды, тері қабығы тығызданып, түсі де өзгереді, сөйтіп толық қалыптасқан бунақденелілер пайда болады. Бұл фазада (алғашқы қанатсыздар мен біркүндіктерді елемегенде) насеком түлемейді, сондықтан өсе де алмайды, оның негізгі қызметі өсіп-өніп көбею және белгілі бір учаскеде таралып, соны мекендеу.
Тек аздаған бунақденелілердің ғана имого фазасында көшкен кезде жыныс бездері толық жетілген болады. Бұл жағдайда олардың ауыз аппараты жетілмеген күйде болады да қоректік затты қабылдап алмайды (біркүндіктер, жібек көбелектерінің кейбіреулері). Ондай насекомдардың ересектері бір күн немесе бірнеше сағат қана өмір сүреді. Осы мерзім ішінде олар шағылысып, жұмыртқаларын салып үлгереді.
Көпшілік жағдайда ересек фазаға көшкен кезде бунақденелілердің жыныс бездері пісіп жетілмеген күйде болады. Сондықтан олар қалыпты түрде көбею үшін қоректенуді керек етеді. Кейде бунақденелілердің жыныс бездерінің пісіп жетілуі оның сыртқы құрлысының өзгеруімен қосарлана жүреді: аналық бездің пісіп-жетілуіне байланысты ұрғашы насекомның құрсағы ұлғаяды, түсі өзгереді және басқа белгілер пайда болады.
Ересек бунақденелілердің жыныс өнімі пісіп жетілуі үшін қажет болатын қоректенуді қосымша қоректену дейді. Қосымша қоректену қыстайтын бунақденелілер үшін өте қажет (мысалы, бізтұмсық қоңыздар, жапырақ жемірлері, қандаланың көптеген түрлері). Осы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz