Таттылар қатары

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Жоспары

Кіріспе
Негізгі бөлім

2. 1. Таттылар қатары

2. 2. Таттылар қатары саңырауқұлағы тудыратын аурулар

Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер

Кіріспе .

Өсімдік аурулары, туындау себептеріне байланысты жұқпалы (түрлі бактерия, вирус, саңырауқұлақ, гематода, т. б. тудыратын) және жұқпайтын (қоректену тәртібінің бұзылуынан, ыстық-суықтан, өнеркәсіп қалдықтарының әсерінен, т. б. ) аурулар топтарына бөлінеді. Жұқпайтын ауруларға қыстың үскірік аяздарынан жеміс ағаштарының діңі шытынап жарылуы, күздік егістер мен көпжылдық шөптесін өсімдіктердің үсікке ұрынуы, жаз айларының аптап ыстығы мен куаңшылығы, аңызақ желдер салдарынан астық дақылдарының масақтарында дән байлануы төмендеп, шөпектенуі, т. б. жатады. Өсімдіктердің жұқпалы ауруларын саңырауқұлақтар, бір клеткалы, таяқша тәріздес бактериялар, вирустар мен вироидтар қоздырады. Зиянды саңырауқұлақтардың, бактериялардың, кейде аяз салдарынан өсімдіктің кейбір бөлігі дұрыс өспей, шектен тыс ұлғайып ісікке, бұдырға айналып, өсімдік рагіне әкеліп соқтырады. Көпжылдық ағаштардың мех. немесе аяздан зақымданған діңдерінде, тамыры мен тамыр жемісінде, кейбір өсімдіктердің сабақтары мен гүл қауашақтарында, жапырақтарында бунақ денелілер жұмыртқаларын салып, сонда өсіп-көбейіп, зақымданған органды пішіні домалақтау келген ісіктерге айналдырып, оның дамуына себепші болады.

Солардың ішінде, саңырауқұлақтардың 1-дай түрі белгілі. Бірқатар белгілері бойынша саңырауқұлақтар балдырларға ұқсас, бірақ олардың клеткаларыңда хлорафилл болмайды. Саңырауқұлақтардың кейбіреулері бір клеткалы, алайда олардың көпшілігі көпклеткалы организмдер болып келеді. Қоректену ерекшеліктеріне қарай саңырауқұлақтарды не спорофиттерге, не паразиттерге жатқызады. Спорофитті саңырауқұлақтар өлі органикалық заттармен қоректенеді, ал паразитті саңырауқүлақтар тірі организмдердің денесіңце өмір сүреді және солардың клеткаларынан өзіне қажетті заттарды сорып қоректенеді. Саңырауқұлақтар бөлімі жеті класқа бөлінеді: хитридиомицеттер класы, гифохитромицеттер класы, оомицеттер класы, зигомицеттер класы, аскомицеттер класы, базидиомицеттер класы, жетілмеген саңырауқұлақтар класы. Алғашқы төрт кластың өкілдері төменгі сатыдағы саңырауқұлақтарға жатады, өйткені олардың мицелийлері көлденең перделері арқылы жекелеген бөліктерге бөлінбеген, немесе мицелийлері мүлдем болмайды. Қалған кластардың өкілдері жоғарғы сатыдағы саңырауқұлақтарға жатады, өйткені олардың гифалары көлденең перделері арқылы бірнеше бөліктерге бөлінген (көп клеткалы) болып келеді.

2. 1. Таттылар қатары

Тат саңырауқұлақтары - Uredinales қатары . Тат саңырауқұлағы табиғатта көп тараған, оның 400 (8000) шамасындай түрі бар. Олар әртүрлі фитоценоздың құрамына енетін өсімдіктердің облигатты паразиттері. Әрбір таттың өздеріне тән таралу ареалы болады, сонымен қатар олар әр өсімдік түріне, астықтардың сортына бейімделу ерекшеліктері болады.

Барлық тат саңырауқұлағы да жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің, сирек папоротниктер мен қылқан жапырақтылардың паразиттері. Тат саңырауқұлағының мицелийі өсімдік тіндерінің арасындағы клетка аралық қуыстарда және олардың клетка ішіне де енуі жиі кездеседі. Мүшелердің бетінде қызғылт сары, немесе тат түсті дақ көрінеді, бұл - түсі жағынан каротинге ұқсас, ішінде қызғылт сары пигменттері (липохром) бар - споралар жиындысы. Тат саңырауқұлақтары тат ауруын тудырады.

Ауру қоздыратын эцидиоспора сау өсімдікке түсіп, саңылау тесігінің маңына аппрессория арқылы бекінеді. Одан саңылау тесігі арқылы клетка аралықтарына қарай өтіп диплоидты мицелий өседі. Эпидермис арқылы жапыраққа түскен базидиоспора өне келе клетка аралықтарында эндофитті гаплоидты мицелий түзіп, иесінің клетка ішіне өтіп гаустория құрайды. Сөйтіп клетка ішілік заттарын сорып, аз уақытта өсімдіктің тіршілігін жояды.

Даму циклының аздаған уақыты (базидиоспора және бүршіктенетін клетка) сапрофитті күйде өтетін қаракүйе саңырауқұлағынан айырмашылығы, бұларда сапрофитті кезеңі болмайтын облигатты паразиттер. Тат саңырауқұлағының даму кезеңінде бірінен соң бірі заңды түрде ауысып отыратын әр түрлі спора тасушы мүшелер түзіледі. Таттардың көпшілігі екі иелі. Олар өсімдіктің вегетативтік мүшелерін зақымдайды.

Қыстап шығатын вегетативтік спора болып, диплоидты мицелийде пайда болатын телейтоспора. Біраз уақыттан кейін диплоидты телейтоспорадан гаплоидты базидий мен базидиоспора дамиды.

Тат саңырауқұлағының толық емес сатысында эцидиальды кезеңі түсіп қалған уақытта екінші уредостадияның алдында спермогон кезеңі өтеді. Ал эцидиальды стадия мен уредостадиясы түсіп қалғанда, телейтоспораның алдында спермогон жүреді.

Барлық тат саңырауқұлақтары ұзын сағақты телейтоспоралы пукциниялылар (Pucciniaceae) және телейтоспоралары сағақсыз мелампсоралылар (Melampsoraceae) деп екі тұқымдасқа бөледі.

Пукциниялылар (Pucciniaceae) тұқымдасына 360-тай түр жатады, олардың ішінде көп тараған пукциния (Puccinia) - 227 мен уромицесс (Uromyces) - 74 туыстары. Бұл туыстардың ішінде даму кезеңі жеткілікті зерттелгендерінің ішінде белгілісі астықтың сызықтық, таты - Puccinia graminnis саңырауқұлағы. Бұл өзінің дамуын сарағаштың (Berberis) жапырағынан не басқа өсімдікте бастайды.

Жапырақтың жоғарғы жағында қызғылт сарғыш түсті нүктелер пайда болады. Бұл саңырауқұлақтың спора тасу органы. Ол алғашқы уақытта шумақталған гиф түрінде, кейіннен бір ядролы гаплоидты клеткалардан құралған мицелийлер, клетка аралық кеңістіктерге еніп жатады. Бұзылған тінінің сарғыш түсі май тамшыларына байланысты. Жапырақтың жоғарғы бетінде спермогондар немесе пикнидийлер, ал төменгі жағында эцидийлер дамиды. Спермогондар құмыра пішінді қуыс дене. Оның қуысында тарамдалған қысқа спора түзуші бір ядролы гаплоидты гифалар дамиды, олардың ұшынан бір ядролы пикноспоралар өседі. Пикнидийлер піскенде оның ішінен гифалар топталып қылтиып шығып тұрады, олармен бірге ішінде пикноспоралары бар иісті сұйық зат шығады. Пикноспоралар өздігінен індет туғыза алмайды. Ол үшін әртүрлі белгілері бар пикноспора гифалары қосылып дикарионды мицелий құру қажет.

Жапырақтың төменгі жақ бөлімінде эцидийлер шумақталған жіп сияқты дөңгелек пішінді болып, клетка аралық қуыста жатады, оның да гифалары бір ядролы және қатар түзеп орналасқан. Қатар жатқан бір ядролы қарама-қарсы гифалардың анастомозаға ұшырауынан цитоплазмада екі ядролы гифалар түзіледі. Олардан базальды жағынан бастап екі ядролы цилиндр пішінді клеткалар құралады, кейін олар тізбектелген екі ядрролы спораларға ыдырайды. Шеткі базальды клеткалардан эцидийдің қабығы түзіледі. Эцидий піскен кезде жапырақ бетінен көтеріліп, перидий қабығы екі жаққа қарай жыртылады да, эцидий гүл сияқты ашылады, оның іші толған эцидиоспора болады. Олар жел арқылы астық тұқымдасына түседі, эцидиоспора қайтадан сарағашта індет туғыза алмайды. Астық тұқымдасының жапырағына, сабағына түскен эцидиоспора өніп, саңлау тесігі арқылы ішкі тінге өтіп, онда клетка аралық дикарионды мицелий түзеді, 5-7 күн өткеннен кейін эпидермистің астынан сопақ пішінді, екі ядролы, бір клеткалы қысқа сабағы бар уредоспоралар джамиды. Ол эпидермистің жыртылуы арқылы босап, темірдің татындай болып көзге көрінеді де, жел арқылы бір өсімдіктен екінші өсімдікке түседі, бірнеше күннен кейін оның орнына жаңа жаздық уредоспоралар пайда болады. Бұл процесс бір жазда 5-6 рет қайталанады.

Егін пісе бастаған кезде қызыл сары дақтардың орнына қара дақтар пайда бола бастайды, бұл - саңырауқұлақтың жаңа қыстық - тынышталған телейтоспоралары. Телейтоспоралар уредоспораның орнына, сол мицелийдің үстінде жетіледі. Ол екі клеткадан тұрады, оның қалың қоңыр түсті қабығы, екі ядросы, сағағы болады. Телейтоспораның ядролары қосылып, диплоидты ядро түзеді де, ол тек келесі жылы көктемде өсе бастайды. Мұнда диплоидты ядро редукциялы жолмен бөлінеді. Телейтоспораның әрбір клеткасынан 4 клеткалы фрагмобазидий өседі. Әрбір фрагмобазидий клеткасынан стеригма өсіп шығады, оның ұшы түйреуіштің басы сияқты буылтықтанып, гаплоидты базидиоспораға айналады. Астық татының базидиоспорасы желмен таралады, тек сарағаштың жапырағына түссе ғана өніп, гаплоидты мицелий түзеді. Осылай даму циклы қайталай береді.

Астық татының даму циклын алғаш рет неміс микологы А. де-Бари 1864-1865 жылдары ашты. Көп уақыт бойы пикноспораның мән-жайы белгісіз болып келді, тек 1927 жылы Канада ғалымы Крэги пикноспораның атқаратын қызметін анықтады. Ол тат саңырауқұлағының мицелийлерінің әртүрлі жынысты екенін ашып, базидиоспорада дамыған гаплоидты мицелийден эцидиоспора түзілмейтіндігін дәлелдеді. Эцидиоспора дамуы үшін қарама-қарсы жынысты мицелий болуы керек. Табиғатта бұл процесс әр түрлі жынысты базидиоспоралармен зақымданған сарағаш жапырағында өскен мицелий клеткаларының қосылуының, немесе насекомдардың қарама-қарсы жынысты мицелийлердің пикноспораларын бір өсімдіктен екінші өсімдікке жұқтыруы арқылы жүреді. Бұл пикноспоралар пикнидийден ирелеңдеп шығып тұратын шырынды гифаларда болады, қонған насекомдарға жабысады. Қарсы белгісі бар спора клеткасының ішіндегі затын өзі жабысқан гифа арқылы мицелийнге құяды да, ядролары синхронды көбейіп дикарионды мицелий түзеді, енді одан эцидиоспора дами алады.

Тат саңырауқұлағының толық даму циклында ядро фазасының алмасуы байқалады: 1) гаплоидты фазасы - баидиоспорадан басталып гаплоидты мицелий, пикнидийлер мен эцидия түрінде болады; 2) дикарионды фаза - эцидиоспора түзілуінің алдында мицелий клеткаларының қосылуынан басталып, уредоспора, телейтоспора ядроларының қосылуына дейінгі аралықты қамтиды. Бұл тат саңырауқұлағы дамуының көп уақытын алады; 3) диплоидты фаза ересек телейтоспорадан басталып, оның редукциялы бөлінуіне дейінгі уақыт.

Астық татының жабайы және мәдени өсімдіктерде өсетін әртүрлі биологиялық формалары да бар. Олардың астық татынан морфологиялық айырмашылықтары болады.

Пикнидийлер көбінесе құмыра пішінді, кейде жалпақ болып та келеді. Эцидийлер - сопақ, дөңгелек және ұзын мүйіз тәрізді өсінділері бар көпіршік түрінде кездеседі. Перидийлері болмай эцидийлері ашық табақша пішінділері болады. Оның ішінде үш жағы иіліп келген парафиздері кездеседі.

Барлық тат саңырауқұлақтарында уредоспоралары бір клеткалы екі ядролы сопақ не шар пішінді қысқа сағақтарға орналасады, тек кейбіреулерінде эцидиоспора сияқты тізбектеліп келеді. Телейтоспоралардың пішіні әр түрлі, көпшілігі қыстап шықпай-ақ өсе береді.

Тат саңырауқұлағының көпшілігінің даму кезеңі бір өсімдікте аяқтайды. Бір иесі болатын тат саңырауқұлағы, екі иелі саңырауқұлаққа қарағанда, эволюциялық даму жағынан жоғары тұрады.

Барлық тат саңырауқұлақтарының даму кезеңі Puccinia graminis саңырауқұлағының дамуы сияқты толық бола бермейді, бұл жағдайда кейбір споралардың дамымауы мүмкін, бірақ телейтоспора барлық уақытта түзіледі, толық емес даму циклдарының болуы - қысқа вегетациялық уақытқа бейімделудің нәтижесі. Тат саңырауқұлақтарының астық татынан басқа түрлері де табиғатта жиі кездеседі.

2. 2. Таттылар қатары саңырауқұлағы тудыратын аурулар

Сұлының коронкалы таты (Puccinia coronifera) - оның өсіп дамуы астық татына ұқсас, айырмашылығы - ол сұлыда және Ішжүргіш Қара жидекте - (Rhamnus cathartica) кездеседі. Сыңғақ қаражидекте (Rhamnus frangula) коронкалы таттың басқа түрі болады, ол сұлы үшін қауіпті емес, тек жайылым мен шабындықтағы көптеген жабайы астық тұқымдастар: қоңырбас, бидайық, қойкөде т. б. үшін қауіпті. Коронкалы таттың екі түрі де телейтоспоралардың өзіне тән сыртқы көрінісімен ажыратылады, олардың үстінде коронка сияқты ерекше өсінділері болады. Коронкалы зат кейде сұлыда астық татымен бірге ұшырайды.

Бидай қоңыр татының (Puccina triticina) көктемгі кезеңі марал отында (Thalictrum) және орман жаңғағында (Isopyrum) өтеді. Таттың бұл түрі жаздық және күздік бидайларда көп тараған. Қоңыр таттар жапырақ алақандарында ретсіз орналасады, бұлар кейде аралық өсімдікті керек етпейді. Тат уредоспора және мицелий түрінде күздік бидайда қыстап шығады да, көктемде бидайдың жапырақтары қардың астынан шығысымен дами бастайды. Күздік бидай егістігі жаздыққа жақын жерде болса, тат саңырауқұлағы күздіктен жаздыққа жұғады. Күздік және жаздық бидайларды жинап алғаннан кейін уредоспора сабанда сақталып қалады, одан күзде күздік бидайдың көктеріне жұғады. Қоңыр тат бидайға өте көп зиянын тигізеі.

Қара бидайдың қоңыр таты (Puccinia dispersa) күздік қара бидайдың жапырақтарында күзден бастап өседі. Көктемде оның дамуы тоқтамайды, алайда қара бидайдың кейінгі даму кезеңдерінде, шілдеде, жаппай дамуы байқалады. Бұл тат қара бидайдың дамуы кешеуілдеп қалғанында ғана зиянын тигізеді. Телейтоспоралар ішінара өздері түзілген жылда да және қыстап шыққаннан кейін де өніп щыға береді. Базидиоспоралары көктемде Далалық Қисықгүлге (Lycopsis arvensis) және дәрілік анхузаға (Anchusa officinalis) жұғады. Бұлардан түзілген эцидиоспоралар қара бидайда ғана тат ауруын туғызады.

Астық тұқымдастарына - сары тат (Puccinia glumarum) және арпаның ергежейлі таты да (Puccinia simplex) болады. Бұлардың біріншісі - қара бидайда, бидайда, арпада, жабайы өсетін астық тұқымдастарда сары лимон тәрзді төмпешік түрінде кездеседі, олар қатарынан бойлай орналасады. Уредоспораның сары төмпешіктерінің орнына кейінірек телейтоспораның қоңыр төмпешіктері пайда болады. Сары таттың аралық иесі мәлім емес, оның мицелийлері мен уредоспоралары арқылы қыстап шығатыны анықталған.

Күнбағыс татының (P. helianthi), аралық иесі болмайды. Көктемде телейтоспорада пайда болатын базидиоспоралар күнбағыстың жас өсімдіктеріне тікелей жұғады.

Шабындықта өсетін астық және бұршақ тұқымдастарын Uromyces туысына жататын таттар зақымдайды. Мұның айырмашылығы - телейтоспорасы бір клеткалы. Uromyces лобияда, бұршақта, сиыр жоңышқада және көкөністі өсімдіктерде жиі кездеседі, бірақ бұл тат өсімдіктің өніміне онша зиян келтірмейді. Фрагмидиум (Phragmidium) татының кейбір түрлері раушан тұқымдасының әр түрлерінде паразитті тіршілік етеді. Фрагмидиум туысы бір иелі, оның телейтоспорасы бірнеше клеткалы.

Тат саңырауқұлағының келтіретін зияны қаракүйеден кем түспейді. Астық тұқымдасына таттың тигізетін зияны дүние жүзі бойынша жыл сайын 2, 5 млрд долларға тең. Мұндай көп шығын астық тұқымдастары таттарының өсуі мен дамуларын ұқыптылықпен зерттеуге мәжбүр еткізді. Соның нәтижесінде тат саңырауқұлағының ботаникалық бір түрінің өзі морфологиялық жағынан айырмашылығы жоқ, тұқым қуалауда ұсақ белгілері бар, тек арнаулы өсімдік түрлерінде, сорттарында кездесетін бірнеше формадан, биотоптардан тұратындығы анықталды. Мысалы, астық татының (P. graminis) арнаулы формалары (Porma speciales) бидайда, сұлыда кездеседі, ал оның бидайда болатындарының ішіндегі арнаулы форманың (Pyccinia graminis f. sp. tritici) белгілі бір сорттарда ғана кездесетін 200-дей биотоптары бар. Мұндай биотоптар қазіргі кезде көптеген тат саңырауқұлақтарынан анықталып отыр.

Мелампсоралылар (Melampsoraceae) тұқымдасының телейтоспорасының сағағы болмайды, жалпақ, не тізбектеліп өседі. Көпшілігі әртүрлі иелі. Бұлардың эцидиоспораларының барлығы дерлік қылқанды өсімдіктерде, немесе қо жарнақтыларда дамыса, уредоспора мен телейтоспоралары тек қос жарнақтыларда кездеседі, оның ішінде талда, теректе, көктеректерде дамиды. Бұл тұқымдас бірнеше туыстардан тұрады. Олардың ішіндегі көбірегі мелампсора (Melampsora) . Бір клеткалы телейтоспоралары эпидермис қабатының астында бір-біріне тығыз байланысып жалпақ қабықша сияқты болып жатады. Эцидийдің перидий қабығы болмайды. Эцидиясы қылқанды өсімдіктерде, ал уредоспоралары мен телейтоспоралары көбінесе тал тұқымдастарында ұшырайды. Тат саңырауқұлағы зақымдаған қарағайдың жас бұтақтары қисық өседі. Мелампсораның бір иелі түрлері қос жарнақты өсімдіктерде дамиды. M. lini зығырда - зығыр таты ауруын туғызады.

Кронарциумның (Cronartium) бір клеткалы телейтоспорасы ұзын цилиндр пішіндес бағанаға байланысқан. Эцидиясының перидий қабығы бар. C. ribicola түрінің уредоспорасы мен телейтоспоралары қарақатта, ал эцидий спорасы самырсын және веймут қарағайында түзіледі.

Хризомисканың (Chrisomyxa) телейтоспоралары бұтақтанған тізбектерден тұрады. Эцидийдің перидий қабығы болады да, көпшілігі әртүрлі иелі келеді. Эцидий қылқан жапырақтыларда, уредоспоралары мен телейтоспоралары қос жарнақты өсімдікте өсіп жетіледі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.