Жоңышқа
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
2.1. Жамбыл облысы Шу ауданының табиғи . климаттық жағдайы
2.2. Жоңышқаның ботаникалық сипаттамасы мен биологиялық ерекшеліктері
2.3. Жоңышқаның аурулары: саңырауқұлақ аурулары, бактериялы және вирусты аурулары
2.4. Жоңышқа ауруларымен күресу шараларының жүйесі
III. Қорытынды
IV. Пайдаланған әдебиеттер тізімі
II. Негізгі бөлім
2.1. Жамбыл облысы Шу ауданының табиғи . климаттық жағдайы
2.2. Жоңышқаның ботаникалық сипаттамасы мен биологиялық ерекшеліктері
2.3. Жоңышқаның аурулары: саңырауқұлақ аурулары, бактериялы және вирусты аурулары
2.4. Жоңышқа ауруларымен күресу шараларының жүйесі
III. Қорытынды
IV. Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Өсімдік өмір сүру барысында қоршаған ортамен тікелей байланыста болады. Оның өсуі, дамуы міндетті түрде температураға, ылғалдылыққа, топырақтың химиялық құрамына, ауаға, әртүрлі фактілерге байланысты болады.
Қоршаған ортаның жағдайлары өсімдіктің керекті талаптарына сай болса, оның морфологиялық және функционалдық өзгерістері болмас еді. Кез-келген өзінің мөлшерінен асып немесе кем болса, өсімдікке басқа бөгде организмдер әсер етіп, зат алмасуы және физиологиялық қызметтері, анатомиялық құрылысы және өсімдіктің сыртқы бейнесі өзгеріп патологиялық процесс немесе ауруға ұшырауы мүмкін.
Өсімдіктің ауруы – бұл өте күрделі патологиялық процесс, сыртқы факторлардың әсер етуі.
Қоршаған ортаның зиянды факторлары өсімдіктің ауруының дамуына әсер етуін биотикалық және абиотикалық деп бөлуге болады. Биотикалық дегеніміз өсімдікке тірі организмдердің әсері. Абиотикалық дегеніміз тірі емес фактордың әсер етуі.
Егер ауру тірі организммен берілсе, онда ол міндетті түрде ауру өсімдіктен сау өсімдікке беріледі. Бұндай ауруларды жұқпалы деп атайды. Ауру организмді ауруды шақырушы аурудың қоздырғышы немесе патоген деп атайды. Өсімдіктің ауруын шақыратын организмдерді фитопатоген деп атайды. Өсімдікке кіріп, оның тамағымен қоректенетін патогенді – өсімдіктің иесі деп атайды. Өсімдіктің жұқпалы ауруларын көбінесе фитопатогенді микроорганизмдер шақырады: саңырауқұлақтармен (саңырауқұлақпен берілсе, микоз деп аталады), бактериямен (бактериоз), гельминттермен (гельминтоз), актиномицеттермен және вирустармен, микоплазмамен.
Ауру фитопатогенді организмдермен емес, керісінше абиотикалық факторлармен беріліп және ауру өсімдіктен сау өсімдікке берілмесе, онда оны жұқпалы емес аурудың түріне жатқызуға болады.
Жұқпалы болсын, жұқпалы емес болса ауруларды бір-бірінен бөлек қарастыруға болмайды. Табиғатта ол екеуінің арасында анықталған байланысты байқауға болады: үнемі жұқпалы аурулар алдын ала зақымдаған өсімдіктің жұқпалы емес ауруымен ауруынан пайда болады.
Көптеген жағдайларда жұқпалы емес патологиялық процесс өсімдікке патогеннің енуіне негіз болды. Ағаштардың қабығының күйіп қалуы немесе үсіп кету жұқпалы ісік ауруларының алдыңғы сатысы. Физиологиялық процестердің нашарлауы және ұсақ тамырлардың өлуі, оттегінің жетіспеуінен топырақтың тығыздануына қылқан жапырақтыларда тамырірінге әкеп соғады. Жұқпалы аурулармен көбінесе ағаш тектес өсімдіктер зақымдалады. Оған уақытында жағдай жасалмаса, топырақтың және ауа-райы жағдайлары әсер еткенде.
Қоршаған ортаның жағдайлары өсімдіктің керекті талаптарына сай болса, оның морфологиялық және функционалдық өзгерістері болмас еді. Кез-келген өзінің мөлшерінен асып немесе кем болса, өсімдікке басқа бөгде организмдер әсер етіп, зат алмасуы және физиологиялық қызметтері, анатомиялық құрылысы және өсімдіктің сыртқы бейнесі өзгеріп патологиялық процесс немесе ауруға ұшырауы мүмкін.
Өсімдіктің ауруы – бұл өте күрделі патологиялық процесс, сыртқы факторлардың әсер етуі.
Қоршаған ортаның зиянды факторлары өсімдіктің ауруының дамуына әсер етуін биотикалық және абиотикалық деп бөлуге болады. Биотикалық дегеніміз өсімдікке тірі организмдердің әсері. Абиотикалық дегеніміз тірі емес фактордың әсер етуі.
Егер ауру тірі организммен берілсе, онда ол міндетті түрде ауру өсімдіктен сау өсімдікке беріледі. Бұндай ауруларды жұқпалы деп атайды. Ауру организмді ауруды шақырушы аурудың қоздырғышы немесе патоген деп атайды. Өсімдіктің ауруын шақыратын организмдерді фитопатоген деп атайды. Өсімдікке кіріп, оның тамағымен қоректенетін патогенді – өсімдіктің иесі деп атайды. Өсімдіктің жұқпалы ауруларын көбінесе фитопатогенді микроорганизмдер шақырады: саңырауқұлақтармен (саңырауқұлақпен берілсе, микоз деп аталады), бактериямен (бактериоз), гельминттермен (гельминтоз), актиномицеттермен және вирустармен, микоплазмамен.
Ауру фитопатогенді организмдермен емес, керісінше абиотикалық факторлармен беріліп және ауру өсімдіктен сау өсімдікке берілмесе, онда оны жұқпалы емес аурудың түріне жатқызуға болады.
Жұқпалы болсын, жұқпалы емес болса ауруларды бір-бірінен бөлек қарастыруға болмайды. Табиғатта ол екеуінің арасында анықталған байланысты байқауға болады: үнемі жұқпалы аурулар алдын ала зақымдаған өсімдіктің жұқпалы емес ауруымен ауруынан пайда болады.
Көптеген жағдайларда жұқпалы емес патологиялық процесс өсімдікке патогеннің енуіне негіз болды. Ағаштардың қабығының күйіп қалуы немесе үсіп кету жұқпалы ісік ауруларының алдыңғы сатысы. Физиологиялық процестердің нашарлауы және ұсақ тамырлардың өлуі, оттегінің жетіспеуінен топырақтың тығыздануына қылқан жапырақтыларда тамырірінге әкеп соғады. Жұқпалы аурулармен көбінесе ағаш тектес өсімдіктер зақымдалады. Оған уақытында жағдай жасалмаса, топырақтың және ауа-райы жағдайлары әсер еткенде.
1. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
2. Фитопотология: Оқулық./ Р.Д. Карбозова. К.Н.Туленгутова –Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2014.153-159б.
3. «Жалпы фитопотология»: оқу әдістемелік/ А.А.Бегалина, а.ш.ғ.к., доценті, З.Ш. Сулейменова, ассистент - Астана, 2011ж
2. Фитопотология: Оқулық./ Р.Д. Карбозова. К.Н.Туленгутова –Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2014.153-159б.
3. «Жалпы фитопотология»: оқу әдістемелік/ А.А.Бегалина, а.ш.ғ.к., доценті, З.Ш. Сулейменова, ассистент - Астана, 2011ж
Жоспары
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
2.1. Жамбыл облысы Шу ауданының табиғи - климаттық жағдайы
2.2. Жоңышқаның ботаникалық сипаттамасы мен биологиялық ерекшеліктері
2.3. Жоңышқаның аурулары: саңырауқұлақ аурулары, бактериялы және вирусты аурулары
2.4. Жоңышқа ауруларымен күресу шараларының жүйесі
III. Қорытынды
IV. Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Өсімдік өмір сүру барысында қоршаған ортамен тікелей байланыста болады. Оның өсуі, дамуы міндетті түрде температураға, ылғалдылыққа, топырақтың химиялық құрамына, ауаға, әртүрлі фактілерге байланысты болады.
Қоршаған ортаның жағдайлары өсімдіктің керекті талаптарына сай болса, оның морфологиялық және функционалдық өзгерістері болмас еді. Кез-келген өзінің мөлшерінен асып немесе кем болса, өсімдікке басқа бөгде организмдер әсер етіп, зат алмасуы және физиологиялық қызметтері, анатомиялық құрылысы және өсімдіктің сыртқы бейнесі өзгеріп патологиялық процесс немесе ауруға ұшырауы мүмкін.
Өсімдіктің ауруы - бұл өте күрделі патологиялық процесс, сыртқы факторлардың әсер етуі.
Қоршаған ортаның зиянды факторлары өсімдіктің ауруының дамуына әсер етуін биотикалық және абиотикалық деп бөлуге болады. Биотикалық дегеніміз өсімдікке тірі организмдердің әсері. Абиотикалық дегеніміз тірі емес фактордың әсер етуі.
Егер ауру тірі организммен берілсе, онда ол міндетті түрде ауру өсімдіктен сау өсімдікке беріледі. Бұндай ауруларды жұқпалы деп атайды. Ауру организмді ауруды шақырушы аурудың қоздырғышы немесе патоген деп атайды. Өсімдіктің ауруын шақыратын организмдерді фитопатоген деп атайды. Өсімдікке кіріп, оның тамағымен қоректенетін патогенді - өсімдіктің иесі деп атайды. Өсімдіктің жұқпалы ауруларын көбінесе фитопатогенді микроорганизмдер шақырады: саңырауқұлақтармен (саңырауқұлақпен берілсе, микоз деп аталады), бактериямен (бактериоз), гельминттермен (гельминтоз), актиномицеттермен және вирустармен, микоплазмамен.
Ауру фитопатогенді организмдермен емес, керісінше абиотикалық факторлармен беріліп және ауру өсімдіктен сау өсімдікке берілмесе, онда оны жұқпалы емес аурудың түріне жатқызуға болады.
Жұқпалы болсын, жұқпалы емес болса ауруларды бір-бірінен бөлек қарастыруға болмайды. Табиғатта ол екеуінің арасында анықталған байланысты байқауға болады: үнемі жұқпалы аурулар алдын ала зақымдаған өсімдіктің жұқпалы емес ауруымен ауруынан пайда болады.
Көптеген жағдайларда жұқпалы емес патологиялық процесс өсімдікке патогеннің енуіне негіз болды. Ағаштардың қабығының күйіп қалуы немесе үсіп кету жұқпалы ісік ауруларының алдыңғы сатысы. Физиологиялық процестердің нашарлауы және ұсақ тамырлардың өлуі, оттегінің жетіспеуінен топырақтың тығыздануына қылқан жапырақтыларда тамырірінге әкеп соғады. Жұқпалы аурулармен көбінесе ағаш тектес өсімдіктер зақымдалады. Оған уақытында жағдай жасалмаса, топырақтың және ауа-райы жағдайлары әсер еткенде.
2.1.Жамбыл облысы Шу ауданының табиғи - климаттық жағдайы
Жамбыл облысы - Қазақстан Республикасының оңтүстігінде орналасқан. Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Қарағанды облыстарымен және Қырғызстанның Талас пен Шу облыстарымен көршілес болып табылады.( 1-сурет) Облыстың аты қазақ және кеңес ақыны Жамбыл Жабайұлының құрметіне қойылған. Жамбыл облысының территориясы Бетпақдаладан Тянь-Шаньға дейін Шудан Қаратауға дейін созылып жатыр. Жер аумағы - 144,2 мың км².
Облыс орталығы, әрі ең үлкен қаласы - Тараз.
Географиялық тұрғыдан облыс аумағы негізінен жазықтық. Климаты - едәуір құрғақ және континентальды.
Облыстың айтарлықтай аумағын Бетпақ-Дала және Мойынқұм алады, тек оңтүстік-батыс, оңтүстік және оңтүстік-шығыс шеті таулармен шектелген (Қаратау, Қырғыз және Шу-Іле Алатау таулары). Рельефтің бұл ерекшелігі облыс климатына әртүрлілік ендіреді.
Шу ауданы - Жамбыл облысының оңтүстік - шығысында орналасқан әкімшілік бөлік. 1931 жылы құрылған. Мойынқұм, Қордай, Меркі, Рысқұлов аудандарымен және Қырғызстан Республикасымен шекаралас жатыр. Жер аумағы 12,0 мың км². Халқы 95 093 адам (2011). Аудан аумағындағы 35 елді мекен 1 қалалық әкімдікке, 1 кенттік және 17 ауылдық округке біріктірілген. Аудан орталық - Төле би ауылы. Ауданның көпшілік жері жазық, оңтүстік, оңтүстік-шығысы таулы. Батысын Мойынқұм алқабының құмды-қырқалы төбелері, шығысын Кіндіктас сілемінің батыс бөлігі, орталық және солтүстік бөлігін Шу-Іле тауларының Айтау, Хантау,Аңырақай таулары, қиыр солтүстігін Жусандала үстіртті даласы алып жатыр. Жер қойнауынан мыс рудалары (Шатыркөл кен орны) мен құрылыс материалдары барланған. Климаты тым континенттік, қысы біршама жұмсақ, жазы ыстық, аңызақ. Ауаның жылдық орташа температурасы қаңтарда - 6 - 9 С, шілдеде 24 - 25 С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150 - 250 мм. Аудан жерінде Шу өзені және оның алабындағы Ақсу, Тақтас, Қорағаты, Қайынды, Сарықау, Майтас, Еспе, Шоқпар, Теректі, Ойранды,Шатыркөл, Үңгірлі өзендері ағады. Шу өзендеріне ірі Тасөткөл бөгені және Аспара, Ақсу, Новое, Тәтті, Шілік, Шөмішті атты шағын бөгендер салынған. Көлдердің аумағы негізінен шағын. Олар: Қаракөл, Бесқатын, Тоғызкөл, Сарықұдық, Жарқұдық, Жантақты, Апанай, Қобы, Далаңқұдық, Тақыр, Қарақұдық, Алаботалы. Аудан жерінің басым көпшілігі сұр, сортаңды сұр, құмдақ топырақты (Мойынқұм және ауданның орталық мен солтүстік бөлігі), оңтүстігінде және оңтүстік-шығыстың таулы өңірінде қоңыр, бозғылт қоңыр, қызғылт қоңыр топырақты, өзен аңғарлары бойында шалғынды сұр топырақты. Өсімдігіне жусан, боз, күйреуік, баялыш, бетеге, ши, қамыс,құрақ, қарағаш, көктерек, сексеуіл басым. Қасқыр, түлкі, қоян, қарсақ, жабайы шошқа, ақбөкен, сарышұнақ, аламан, т.б. кездеседі. Аудан 1997 жылға дейін негізінен қант қызылшасы мен биязы жүнді қой, оларға қосымша астық, сүтті, етті-сүтті мал, жылқы, шошқа, көкөніс, бақша, қымбат елтірілі аң өсіруге маманданған 3 ұжымшар, 14 кеңшар, 1 аң шаруашылығы болған.
Ауданда барлық ауыл шаруашылығына жарамды жердің аумағы (2005) шамамен 1,08 миллион га, оның ішінде егістік жер 160,3 мың га. Ауыл шаруашылығына тікелей арналған жер 807,3 мың га-ны құрайды. Оның 57,6 мың га жері шаруа қожалықтарына берілген.
Ауданда экономика саласы бойынша тіркелген шаруашылық субъектілерінің саны (2005): өнеркәсіп саласында 7, ауыл шаруашылығында 39, құрылыста 3, сауда және қоғамдық тамақтандыруда 20, басқалары 20. Ауданда өсімдік шаруашылығымен бірге мал шаруашылығы да жақсы дамыған. 2005 жылы ауыл бойынша 15,8 мың ірі қара, 89,9 мың қой мен ешкі, 5,2 мың жылқы, 3,4 мың шошқа, 85,0 мың құс болды. Олардан (барлық шаруашылық санаттарын қоса есептегенде) 3,43 мың т ет, 10,8 мың т сүт, 2,3 миллион дана жұмыртқа өндірілді.
1-сурет. Шу ауданы
2.2. Жоңышқаның ботаникалық сипаттамасы мен биологиялық ерекшеліктері
Жоңышқа (Medіcaqo) - бұршақ тұқымдасына жататын бір жылдық және көп жылдық шөптесін өсімдік. Еуропа,Азия және Африкада өсетін 100-ге жуық түрі бар(2-сурет). Кәдімгі Жоңышқа (M. satіva), сарбас Жоңышқа (M. falcata), көк Жоңышқа (M. caerulea), т.б. кең таралған. Қазақстанда 18 түрі өседі. Сабағы тарамданған, бұтақты түп құрады, биіктігі 40 - 80 см. Жапырағы үш құлақты, ұзынша келген. Гүлшоғыры - көп гүлді шашақ. Жемісі - көп тұқымды бұршақ. Жоңышқа - республикамызда көп өсірілетін мал азықтық дақыл. Малға пішен, балғын көк майса, кептіріліп ұнтақталған, сүрлем күйінде беріледі. Жоңышқада (құрғақ затқа шаққанда) 15,5% протеин, 43,9% азотсыз заттар, 29,4% клетчатка, 3,1% май болады. Кәдімгі Жоңышқаның 100 кг жасыл массасында 21,7 азық өлшемі, 4,1 кг қорытылатын протеин, ал 100 кг пішенінде 50,2 азық өлшемі және 13,7 кг қорытылатын протеин бар. Қазақстанда аудандастырылған Жоңышқа сорттары: Ертіс жоңышқасы, Қарабалық жоңышқасы, "Дархан 90", т.б. Жоңышқа - ылғал және жылу сүйгіш дақыл. Егіндік және мал азықтық ауыспалы егістікте егеді. Жоңышқаны гүлдей бастағанда орады. Шөбі орылғаннан кейін егістік үстеп тыңайтылса, Жоңышқаны екінші орған кезде мол өнім алуға болады. Жоңышқа зиянкестері - жоңышқаның сұр көбелегі, жоңышқа жапырағының бізтұмсығы, жоңышқа қандаласы, т.б.; аурулары - ақұнтақ, тат кеселі.
2 - сурет. Жоңышқа
2.3. Жоңышқаның аурулары: саңырауқұлақ аурулары, бактериялы және вирусты аурулары
Саңырауқұлақ аурулары
Пероноспороз. Ауру қоздырғышы - Peronospora aestivalis Syd. саңырауқұлағы(3 - сурет). Қоздырғышы эндофитті дамиды. Конидия тасушылары мен конидиялары леп саңылауы арқылы сыртқа шығып өңез түзеді. Конидия тасушылар дихотомиялы бұтақтанып, соңғы бұтақтары бұрышталып тік немесе сәл иіліп орналасады. Конидиялары қоңыр түсті, эллипс тәрізді, көлемі 16-37 х 9-27мкм.
Аурудың алғашқы белгілері ерте көктемде білінеді. Залалдану екі түрлі - диффузды және жергілікті болады. Диффузды залалдануда өсімдіктердің өсуі саябырлап, жапырақтары хлорозданып, төмен қарай ширатылады да, астыңғы бетінде қалың қоңыр-күлгін өңез пайда болады. Ауырған өсімдіктер көбінесе ергежейленіп, гүлдемей біртіндеп қурайды.
Аурудың жергілікті түрінде жапырақтың үстіңгі бетінде жайылған сарғыш немесе ақшыл дақтар пайда болып, астыңғы бетінде күлгін-сұр өңез түзіледі. Залалданған жапырақтар мезгілінен бұрын қурап, түсіп қалады.
Ооспоралар ұлпа ішінде түзіліп, қыстап шығады. Көктемде өсімдік алғаш ооспоралармен залалданып, жаз бойы саңырауқұлақ конидияларымен тарайды. Ауру 90-100% ылғалдылықта, 15-26°С температурада жақсы дамиды. Аурудың қоры залалданған өсімдік қалдықтарында сақталатын жіпшумақтар мен ооспоралар.
3 - сурет. Пероноспороз
Ақ ұнтақ. Ауру қоздырғышы - Erysiphe communis Grev. саңырауқұлағы. (4-сурет). Қоздырғыштың әртүрлі өсімдікке бейімделген арнайы формалары бар: жоңышқа - E.f. medicaginis Dietr., эспарцетте - E. f. Onobrichidis Jacz. , бедеде - E. f. trifolii . Орта Азияда жоңышқаның ақ ұнтақ ауруын Leveillula taurica Arnaud. f. Medicaginis Jacz. саңырауқұлағы қоздырады. Аталған саңырауқұлақтың екі түрі де өсімдіктің вегетация кезеңінде қарапайым конидия тасушыларда тізбектелген конидиялар түзеді. Конидиялар элипс немесе бөшке тәрізді, көлемі 27-33 х 14-17мкм. Жаз бойы конидиялардың бірнеше ұрпағы түзіліп, ауруды таратады. Өңез үстінде түзілген клейстотецийлердің пішіні шар тәрізді, диаметрі 100-125 мкм қарапайым қосымшалары бар. Әр клейстотецийде 4-8 қалта, әр қалтада көлемі 23-33 х 14-17мкм 4-6 қалтаспоралары болады. L.taurica саңырауқұлағының жіпшумағы алғаш эндофитті, клетка аралығымен таралып, конидия тасушылары леп саңырауқұлағынан сыртқа шығады. Конидия тасушысының негізінен жіңішке жіпшелер жайылып өсіп, залалданған мүшелерде тығыз, киізді өңез түзіледі. Клейстотецийдің жоғарғы бөлігі сәл басылған ішіндегі 8-16 қалталардың әрқайсысында көлемі 28-42 х 14-22 мкм екі қалтаспорадан орналасады. Саңырауқұлақ өсімдік қалдықтарындағы клейстотеций түрінді қыстап шығып, алғашқы аскоспора арқылы өтеді. Қоздырғыш кейде жіпшумақ түрінде қыстап шығып, көктемде бірден жыныссыз (конидиялар) споралар түзеді. Аурудың дамуына құрғақ, ыстық ауа райы қолайлы жағдай туғызады. Кесел белгісі жаздың екінші жартсында залалданған мүшелерде ақ ұнтақты өңез түрінде біліне бастайды. Өңезде кейін қара нүкте тәрізді клейстотецийлер түзіледі
4-сурет. Ақ ұнтақ
Сары дақ. Ауру қоздырғышы - Sporonema phacidiodes Desm. Саңырауқұлағы (5-сурет). Конидия тасушылары мен конидиялары түссіз, бір клеткалы, көлемі 5-9 х 2-4 мкм. Кейбір деректер бойынша бұл саңырауқұлақтардың қалталы кезеңі Pseudopeziza jonesii Nannf. Қазақстанда саңырауқұлақтың тек конидиялы кезеңі дамиды. Пикнидалар қыстап шығып, жаз бойы ауру пикноспоралармен таралады. Қолайлы жағдайда (60-80% ылғалдылық, 20-25°С температура) ауру қысқа мерзімде (3-5 күнде) дамып, тез таралып, жас жапырақтарды залалдайды. Жылы қыс, ылғалды көктем, жаздағы мол шық аурудың дамуына қарқынды әсерін тигізеді. Саңрауқұлақ өсімдік қалдықтарында қыстайды. Өсімдіктің алғаш төменгі, кейін жоғарғы жапырақтарында сарғыш, хлорозды, жайылған дақтар пайда болады. Дақ бетінде майда қара пикнидалар түзіледі де, жапырақтар ұурап, түсіп қалады.
5-сурет. Сары дақ
Қоңыр дақ. Ауру қоздырғышы жоңышқада - Pseudopeziza medicaginis Fckl., бедеде Ps. trifolii Fckl. саңырауқұлақтары (6-сурет). Апотецийдегі қалталар цилиндр тәрізді, жіпше пішінді, парафиздермен қоршалған, олар кейде қалтадан ұзын болады. Аскоспоралар бір клеткалы, түссіз, сопақша немесе жұмыртқа тәрізді. Әр қалтада 8 аскопорадан орналасады. Ауа райы қоңыржай аймақтарда саңырауқұлақ екі, ал оңтүстікте 3-4 ұрпақ береді.
Бұл ауру көктемнен бастап күздің соңына дейін суармалы және тәлімі жерлерде өсімдіктің барлық өсу кезеңдерінде кездеседі. Қоңыр дақтың алғашқы белгісі өсімдіктің төменгі жапырақтарында сәуірдің ортасында біліне бастайды.
Залалданған жапырақ бетінде шашыраңқы орналасқан, айқын көрінетін дөңгелек, шеті иректелген, диаметрі 1-3мм қоңыр дақтар пайда болады. Дақ үстінде майда, түсі қоңыр, дөңгелек апотецийлер дөңес түрінде көрінеді. Апотеций жетәле кере ашылып, табақша пішінін алады. Сабақтағы дақтардың пішіні сопақша, көлемі 4-5 х 2-3мкм.
Тұқымдық жоңышқаның бұршағы түзілу кезінде ауру қатты дамып, өсімдіктің өсуі саябырлап, бұршақтары аз байланса жапырақтары, гүлдері, түйіндері, бұршақтары түсіп қалады.
Ps. medicaginis саңырауқұлағының жыныссыз пикноспоралары пикнидаларда түзіледі. Соңғылары қыстап, көктемде пикно споралар жоңышқаны залалдауы мүмкін. Ылғалды және жылы ауа райы аурудың дамуын ықпалын тигізеді. Ауру қоры - өсімдік қалдығы мен аңызда қыстап шығатын апотецийлер.
6- сурет. Қоңыр дақ
Аскохитоз. Ауру қоздырғышы - Ascochyta imperfect Peck. саңырауқұлағы (7- сурет). Пикнидалар дақ үстінде тек жоғары ылғалдылыққа түзіледі. Ауруға шалдыққан жапырақтар бірден түсіп, кейін олардың орнына пекнидалар пайда болады.
Қураған шар тәрізді қалың қабықты, қоңыр түсті, төбесінде саңылауы бар пикнидалар ұлпаға батып орналасады. Конидиялар бір немесе екі клеткалы, түссіз, пішіні сопақша немесе цилиндр тәрізді. Аскохитоз ауруы мол жаңбырлы ауа райы және 20-250С температурада қарқынды дамып, жетілген пикноспоралар жауын тамшысымен, желмен сау өсімдіктерге тарайды. Пикноспоралар төмен температурада (40С) өнеді. Қолайлы жағдайда саңырауқұлақтың инкубациялық кезеңі 4-8, кейбіреулерінікі - 2-4 күн. Жоғары температурада (350С) қоздырғыштың дамуы тоқталады. Инфекция қоры тұқым мен өсімдік қалдықтарында жіпшумақ, пикнида, псевдотеций, хламидоспора түрінде қыстайды. Соңғысы топырақта 3-4 жылға дейін сақталады.
Сиыржоңышқа аскохитозының қоздырғыштары - A.viciae Lib. және A.punctata Naum. саңырауқұлақтары. Қоздырғыштар өсімдіктің жапырағын, сабағын, бүршаққабын залалдайды. A.punctata саңырауқұлағы залалдаған мүшеде көмескі тұтасқан дақтар үстінде шеңберлі орналасқан басылыңқы қара пикнидалар, ал A.viciae - майда, дөңгелек, түсі қызылдау, жиегі қоңыр-қызыл дақтар түзеді. Ақшыл дақ ортасында пикнидалар орналасады.
Аурудың салдарынан өскіндер жойылып, өсімдіктің дамуы саябырлайды, жапырақтар мерзімінен бұрын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
2.1. Жамбыл облысы Шу ауданының табиғи - климаттық жағдайы
2.2. Жоңышқаның ботаникалық сипаттамасы мен биологиялық ерекшеліктері
2.3. Жоңышқаның аурулары: саңырауқұлақ аурулары, бактериялы және вирусты аурулары
2.4. Жоңышқа ауруларымен күресу шараларының жүйесі
III. Қорытынды
IV. Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Өсімдік өмір сүру барысында қоршаған ортамен тікелей байланыста болады. Оның өсуі, дамуы міндетті түрде температураға, ылғалдылыққа, топырақтың химиялық құрамына, ауаға, әртүрлі фактілерге байланысты болады.
Қоршаған ортаның жағдайлары өсімдіктің керекті талаптарына сай болса, оның морфологиялық және функционалдық өзгерістері болмас еді. Кез-келген өзінің мөлшерінен асып немесе кем болса, өсімдікке басқа бөгде организмдер әсер етіп, зат алмасуы және физиологиялық қызметтері, анатомиялық құрылысы және өсімдіктің сыртқы бейнесі өзгеріп патологиялық процесс немесе ауруға ұшырауы мүмкін.
Өсімдіктің ауруы - бұл өте күрделі патологиялық процесс, сыртқы факторлардың әсер етуі.
Қоршаған ортаның зиянды факторлары өсімдіктің ауруының дамуына әсер етуін биотикалық және абиотикалық деп бөлуге болады. Биотикалық дегеніміз өсімдікке тірі организмдердің әсері. Абиотикалық дегеніміз тірі емес фактордың әсер етуі.
Егер ауру тірі организммен берілсе, онда ол міндетті түрде ауру өсімдіктен сау өсімдікке беріледі. Бұндай ауруларды жұқпалы деп атайды. Ауру организмді ауруды шақырушы аурудың қоздырғышы немесе патоген деп атайды. Өсімдіктің ауруын шақыратын организмдерді фитопатоген деп атайды. Өсімдікке кіріп, оның тамағымен қоректенетін патогенді - өсімдіктің иесі деп атайды. Өсімдіктің жұқпалы ауруларын көбінесе фитопатогенді микроорганизмдер шақырады: саңырауқұлақтармен (саңырауқұлақпен берілсе, микоз деп аталады), бактериямен (бактериоз), гельминттермен (гельминтоз), актиномицеттермен және вирустармен, микоплазмамен.
Ауру фитопатогенді организмдермен емес, керісінше абиотикалық факторлармен беріліп және ауру өсімдіктен сау өсімдікке берілмесе, онда оны жұқпалы емес аурудың түріне жатқызуға болады.
Жұқпалы болсын, жұқпалы емес болса ауруларды бір-бірінен бөлек қарастыруға болмайды. Табиғатта ол екеуінің арасында анықталған байланысты байқауға болады: үнемі жұқпалы аурулар алдын ала зақымдаған өсімдіктің жұқпалы емес ауруымен ауруынан пайда болады.
Көптеген жағдайларда жұқпалы емес патологиялық процесс өсімдікке патогеннің енуіне негіз болды. Ағаштардың қабығының күйіп қалуы немесе үсіп кету жұқпалы ісік ауруларының алдыңғы сатысы. Физиологиялық процестердің нашарлауы және ұсақ тамырлардың өлуі, оттегінің жетіспеуінен топырақтың тығыздануына қылқан жапырақтыларда тамырірінге әкеп соғады. Жұқпалы аурулармен көбінесе ағаш тектес өсімдіктер зақымдалады. Оған уақытында жағдай жасалмаса, топырақтың және ауа-райы жағдайлары әсер еткенде.
2.1.Жамбыл облысы Шу ауданының табиғи - климаттық жағдайы
Жамбыл облысы - Қазақстан Республикасының оңтүстігінде орналасқан. Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Қарағанды облыстарымен және Қырғызстанның Талас пен Шу облыстарымен көршілес болып табылады.( 1-сурет) Облыстың аты қазақ және кеңес ақыны Жамбыл Жабайұлының құрметіне қойылған. Жамбыл облысының территориясы Бетпақдаладан Тянь-Шаньға дейін Шудан Қаратауға дейін созылып жатыр. Жер аумағы - 144,2 мың км².
Облыс орталығы, әрі ең үлкен қаласы - Тараз.
Географиялық тұрғыдан облыс аумағы негізінен жазықтық. Климаты - едәуір құрғақ және континентальды.
Облыстың айтарлықтай аумағын Бетпақ-Дала және Мойынқұм алады, тек оңтүстік-батыс, оңтүстік және оңтүстік-шығыс шеті таулармен шектелген (Қаратау, Қырғыз және Шу-Іле Алатау таулары). Рельефтің бұл ерекшелігі облыс климатына әртүрлілік ендіреді.
Шу ауданы - Жамбыл облысының оңтүстік - шығысында орналасқан әкімшілік бөлік. 1931 жылы құрылған. Мойынқұм, Қордай, Меркі, Рысқұлов аудандарымен және Қырғызстан Республикасымен шекаралас жатыр. Жер аумағы 12,0 мың км². Халқы 95 093 адам (2011). Аудан аумағындағы 35 елді мекен 1 қалалық әкімдікке, 1 кенттік және 17 ауылдық округке біріктірілген. Аудан орталық - Төле би ауылы. Ауданның көпшілік жері жазық, оңтүстік, оңтүстік-шығысы таулы. Батысын Мойынқұм алқабының құмды-қырқалы төбелері, шығысын Кіндіктас сілемінің батыс бөлігі, орталық және солтүстік бөлігін Шу-Іле тауларының Айтау, Хантау,Аңырақай таулары, қиыр солтүстігін Жусандала үстіртті даласы алып жатыр. Жер қойнауынан мыс рудалары (Шатыркөл кен орны) мен құрылыс материалдары барланған. Климаты тым континенттік, қысы біршама жұмсақ, жазы ыстық, аңызақ. Ауаның жылдық орташа температурасы қаңтарда - 6 - 9 С, шілдеде 24 - 25 С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150 - 250 мм. Аудан жерінде Шу өзені және оның алабындағы Ақсу, Тақтас, Қорағаты, Қайынды, Сарықау, Майтас, Еспе, Шоқпар, Теректі, Ойранды,Шатыркөл, Үңгірлі өзендері ағады. Шу өзендеріне ірі Тасөткөл бөгені және Аспара, Ақсу, Новое, Тәтті, Шілік, Шөмішті атты шағын бөгендер салынған. Көлдердің аумағы негізінен шағын. Олар: Қаракөл, Бесқатын, Тоғызкөл, Сарықұдық, Жарқұдық, Жантақты, Апанай, Қобы, Далаңқұдық, Тақыр, Қарақұдық, Алаботалы. Аудан жерінің басым көпшілігі сұр, сортаңды сұр, құмдақ топырақты (Мойынқұм және ауданның орталық мен солтүстік бөлігі), оңтүстігінде және оңтүстік-шығыстың таулы өңірінде қоңыр, бозғылт қоңыр, қызғылт қоңыр топырақты, өзен аңғарлары бойында шалғынды сұр топырақты. Өсімдігіне жусан, боз, күйреуік, баялыш, бетеге, ши, қамыс,құрақ, қарағаш, көктерек, сексеуіл басым. Қасқыр, түлкі, қоян, қарсақ, жабайы шошқа, ақбөкен, сарышұнақ, аламан, т.б. кездеседі. Аудан 1997 жылға дейін негізінен қант қызылшасы мен биязы жүнді қой, оларға қосымша астық, сүтті, етті-сүтті мал, жылқы, шошқа, көкөніс, бақша, қымбат елтірілі аң өсіруге маманданған 3 ұжымшар, 14 кеңшар, 1 аң шаруашылығы болған.
Ауданда барлық ауыл шаруашылығына жарамды жердің аумағы (2005) шамамен 1,08 миллион га, оның ішінде егістік жер 160,3 мың га. Ауыл шаруашылығына тікелей арналған жер 807,3 мың га-ны құрайды. Оның 57,6 мың га жері шаруа қожалықтарына берілген.
Ауданда экономика саласы бойынша тіркелген шаруашылық субъектілерінің саны (2005): өнеркәсіп саласында 7, ауыл шаруашылығында 39, құрылыста 3, сауда және қоғамдық тамақтандыруда 20, басқалары 20. Ауданда өсімдік шаруашылығымен бірге мал шаруашылығы да жақсы дамыған. 2005 жылы ауыл бойынша 15,8 мың ірі қара, 89,9 мың қой мен ешкі, 5,2 мың жылқы, 3,4 мың шошқа, 85,0 мың құс болды. Олардан (барлық шаруашылық санаттарын қоса есептегенде) 3,43 мың т ет, 10,8 мың т сүт, 2,3 миллион дана жұмыртқа өндірілді.
1-сурет. Шу ауданы
2.2. Жоңышқаның ботаникалық сипаттамасы мен биологиялық ерекшеліктері
Жоңышқа (Medіcaqo) - бұршақ тұқымдасына жататын бір жылдық және көп жылдық шөптесін өсімдік. Еуропа,Азия және Африкада өсетін 100-ге жуық түрі бар(2-сурет). Кәдімгі Жоңышқа (M. satіva), сарбас Жоңышқа (M. falcata), көк Жоңышқа (M. caerulea), т.б. кең таралған. Қазақстанда 18 түрі өседі. Сабағы тарамданған, бұтақты түп құрады, биіктігі 40 - 80 см. Жапырағы үш құлақты, ұзынша келген. Гүлшоғыры - көп гүлді шашақ. Жемісі - көп тұқымды бұршақ. Жоңышқа - республикамызда көп өсірілетін мал азықтық дақыл. Малға пішен, балғын көк майса, кептіріліп ұнтақталған, сүрлем күйінде беріледі. Жоңышқада (құрғақ затқа шаққанда) 15,5% протеин, 43,9% азотсыз заттар, 29,4% клетчатка, 3,1% май болады. Кәдімгі Жоңышқаның 100 кг жасыл массасында 21,7 азық өлшемі, 4,1 кг қорытылатын протеин, ал 100 кг пішенінде 50,2 азық өлшемі және 13,7 кг қорытылатын протеин бар. Қазақстанда аудандастырылған Жоңышқа сорттары: Ертіс жоңышқасы, Қарабалық жоңышқасы, "Дархан 90", т.б. Жоңышқа - ылғал және жылу сүйгіш дақыл. Егіндік және мал азықтық ауыспалы егістікте егеді. Жоңышқаны гүлдей бастағанда орады. Шөбі орылғаннан кейін егістік үстеп тыңайтылса, Жоңышқаны екінші орған кезде мол өнім алуға болады. Жоңышқа зиянкестері - жоңышқаның сұр көбелегі, жоңышқа жапырағының бізтұмсығы, жоңышқа қандаласы, т.б.; аурулары - ақұнтақ, тат кеселі.
2 - сурет. Жоңышқа
2.3. Жоңышқаның аурулары: саңырауқұлақ аурулары, бактериялы және вирусты аурулары
Саңырауқұлақ аурулары
Пероноспороз. Ауру қоздырғышы - Peronospora aestivalis Syd. саңырауқұлағы(3 - сурет). Қоздырғышы эндофитті дамиды. Конидия тасушылары мен конидиялары леп саңылауы арқылы сыртқа шығып өңез түзеді. Конидия тасушылар дихотомиялы бұтақтанып, соңғы бұтақтары бұрышталып тік немесе сәл иіліп орналасады. Конидиялары қоңыр түсті, эллипс тәрізді, көлемі 16-37 х 9-27мкм.
Аурудың алғашқы белгілері ерте көктемде білінеді. Залалдану екі түрлі - диффузды және жергілікті болады. Диффузды залалдануда өсімдіктердің өсуі саябырлап, жапырақтары хлорозданып, төмен қарай ширатылады да, астыңғы бетінде қалың қоңыр-күлгін өңез пайда болады. Ауырған өсімдіктер көбінесе ергежейленіп, гүлдемей біртіндеп қурайды.
Аурудың жергілікті түрінде жапырақтың үстіңгі бетінде жайылған сарғыш немесе ақшыл дақтар пайда болып, астыңғы бетінде күлгін-сұр өңез түзіледі. Залалданған жапырақтар мезгілінен бұрын қурап, түсіп қалады.
Ооспоралар ұлпа ішінде түзіліп, қыстап шығады. Көктемде өсімдік алғаш ооспоралармен залалданып, жаз бойы саңырауқұлақ конидияларымен тарайды. Ауру 90-100% ылғалдылықта, 15-26°С температурада жақсы дамиды. Аурудың қоры залалданған өсімдік қалдықтарында сақталатын жіпшумақтар мен ооспоралар.
3 - сурет. Пероноспороз
Ақ ұнтақ. Ауру қоздырғышы - Erysiphe communis Grev. саңырауқұлағы. (4-сурет). Қоздырғыштың әртүрлі өсімдікке бейімделген арнайы формалары бар: жоңышқа - E.f. medicaginis Dietr., эспарцетте - E. f. Onobrichidis Jacz. , бедеде - E. f. trifolii . Орта Азияда жоңышқаның ақ ұнтақ ауруын Leveillula taurica Arnaud. f. Medicaginis Jacz. саңырауқұлағы қоздырады. Аталған саңырауқұлақтың екі түрі де өсімдіктің вегетация кезеңінде қарапайым конидия тасушыларда тізбектелген конидиялар түзеді. Конидиялар элипс немесе бөшке тәрізді, көлемі 27-33 х 14-17мкм. Жаз бойы конидиялардың бірнеше ұрпағы түзіліп, ауруды таратады. Өңез үстінде түзілген клейстотецийлердің пішіні шар тәрізді, диаметрі 100-125 мкм қарапайым қосымшалары бар. Әр клейстотецийде 4-8 қалта, әр қалтада көлемі 23-33 х 14-17мкм 4-6 қалтаспоралары болады. L.taurica саңырауқұлағының жіпшумағы алғаш эндофитті, клетка аралығымен таралып, конидия тасушылары леп саңырауқұлағынан сыртқа шығады. Конидия тасушысының негізінен жіңішке жіпшелер жайылып өсіп, залалданған мүшелерде тығыз, киізді өңез түзіледі. Клейстотецийдің жоғарғы бөлігі сәл басылған ішіндегі 8-16 қалталардың әрқайсысында көлемі 28-42 х 14-22 мкм екі қалтаспорадан орналасады. Саңырауқұлақ өсімдік қалдықтарындағы клейстотеций түрінді қыстап шығып, алғашқы аскоспора арқылы өтеді. Қоздырғыш кейде жіпшумақ түрінде қыстап шығып, көктемде бірден жыныссыз (конидиялар) споралар түзеді. Аурудың дамуына құрғақ, ыстық ауа райы қолайлы жағдай туғызады. Кесел белгісі жаздың екінші жартсында залалданған мүшелерде ақ ұнтақты өңез түрінде біліне бастайды. Өңезде кейін қара нүкте тәрізді клейстотецийлер түзіледі
4-сурет. Ақ ұнтақ
Сары дақ. Ауру қоздырғышы - Sporonema phacidiodes Desm. Саңырауқұлағы (5-сурет). Конидия тасушылары мен конидиялары түссіз, бір клеткалы, көлемі 5-9 х 2-4 мкм. Кейбір деректер бойынша бұл саңырауқұлақтардың қалталы кезеңі Pseudopeziza jonesii Nannf. Қазақстанда саңырауқұлақтың тек конидиялы кезеңі дамиды. Пикнидалар қыстап шығып, жаз бойы ауру пикноспоралармен таралады. Қолайлы жағдайда (60-80% ылғалдылық, 20-25°С температура) ауру қысқа мерзімде (3-5 күнде) дамып, тез таралып, жас жапырақтарды залалдайды. Жылы қыс, ылғалды көктем, жаздағы мол шық аурудың дамуына қарқынды әсерін тигізеді. Саңрауқұлақ өсімдік қалдықтарында қыстайды. Өсімдіктің алғаш төменгі, кейін жоғарғы жапырақтарында сарғыш, хлорозды, жайылған дақтар пайда болады. Дақ бетінде майда қара пикнидалар түзіледі де, жапырақтар ұурап, түсіп қалады.
5-сурет. Сары дақ
Қоңыр дақ. Ауру қоздырғышы жоңышқада - Pseudopeziza medicaginis Fckl., бедеде Ps. trifolii Fckl. саңырауқұлақтары (6-сурет). Апотецийдегі қалталар цилиндр тәрізді, жіпше пішінді, парафиздермен қоршалған, олар кейде қалтадан ұзын болады. Аскоспоралар бір клеткалы, түссіз, сопақша немесе жұмыртқа тәрізді. Әр қалтада 8 аскопорадан орналасады. Ауа райы қоңыржай аймақтарда саңырауқұлақ екі, ал оңтүстікте 3-4 ұрпақ береді.
Бұл ауру көктемнен бастап күздің соңына дейін суармалы және тәлімі жерлерде өсімдіктің барлық өсу кезеңдерінде кездеседі. Қоңыр дақтың алғашқы белгісі өсімдіктің төменгі жапырақтарында сәуірдің ортасында біліне бастайды.
Залалданған жапырақ бетінде шашыраңқы орналасқан, айқын көрінетін дөңгелек, шеті иректелген, диаметрі 1-3мм қоңыр дақтар пайда болады. Дақ үстінде майда, түсі қоңыр, дөңгелек апотецийлер дөңес түрінде көрінеді. Апотеций жетәле кере ашылып, табақша пішінін алады. Сабақтағы дақтардың пішіні сопақша, көлемі 4-5 х 2-3мкм.
Тұқымдық жоңышқаның бұршағы түзілу кезінде ауру қатты дамып, өсімдіктің өсуі саябырлап, бұршақтары аз байланса жапырақтары, гүлдері, түйіндері, бұршақтары түсіп қалады.
Ps. medicaginis саңырауқұлағының жыныссыз пикноспоралары пикнидаларда түзіледі. Соңғылары қыстап, көктемде пикно споралар жоңышқаны залалдауы мүмкін. Ылғалды және жылы ауа райы аурудың дамуын ықпалын тигізеді. Ауру қоры - өсімдік қалдығы мен аңызда қыстап шығатын апотецийлер.
6- сурет. Қоңыр дақ
Аскохитоз. Ауру қоздырғышы - Ascochyta imperfect Peck. саңырауқұлағы (7- сурет). Пикнидалар дақ үстінде тек жоғары ылғалдылыққа түзіледі. Ауруға шалдыққан жапырақтар бірден түсіп, кейін олардың орнына пекнидалар пайда болады.
Қураған шар тәрізді қалың қабықты, қоңыр түсті, төбесінде саңылауы бар пикнидалар ұлпаға батып орналасады. Конидиялар бір немесе екі клеткалы, түссіз, пішіні сопақша немесе цилиндр тәрізді. Аскохитоз ауруы мол жаңбырлы ауа райы және 20-250С температурада қарқынды дамып, жетілген пикноспоралар жауын тамшысымен, желмен сау өсімдіктерге тарайды. Пикноспоралар төмен температурада (40С) өнеді. Қолайлы жағдайда саңырауқұлақтың инкубациялық кезеңі 4-8, кейбіреулерінікі - 2-4 күн. Жоғары температурада (350С) қоздырғыштың дамуы тоқталады. Инфекция қоры тұқым мен өсімдік қалдықтарында жіпшумақ, пикнида, псевдотеций, хламидоспора түрінде қыстайды. Соңғысы топырақта 3-4 жылға дейін сақталады.
Сиыржоңышқа аскохитозының қоздырғыштары - A.viciae Lib. және A.punctata Naum. саңырауқұлақтары. Қоздырғыштар өсімдіктің жапырағын, сабағын, бүршаққабын залалдайды. A.punctata саңырауқұлағы залалдаған мүшеде көмескі тұтасқан дақтар үстінде шеңберлі орналасқан басылыңқы қара пикнидалар, ал A.viciae - майда, дөңгелек, түсі қызылдау, жиегі қоңыр-қызыл дақтар түзеді. Ақшыл дақ ортасында пикнидалар орналасады.
Аурудың салдарынан өскіндер жойылып, өсімдіктің дамуы саябырлайды, жапырақтар мерзімінен бұрын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz