Арамшөптер — адамдардын қатысуынсыз мәдени дақылдармен бірге өсуге бейімделген ерекше өсімдіктер тобы

І Кіріспе
ІІ Негізгі бөлім
2.1 Сортаң цистанхе
2.2 Оңтүстік Балхаш маңындағы келешегі бар өсімдік CISTANCHE SALSA
2.3 Цистанхеге сипаттама
2.4 Арамшөптер туралы түсiнiк. Арамшөптердің келтiретiн зияны
2.5 Тоғышар және жартылай тоғышар арамшөптер
2.6 Паразитті арамшөптердің өкілдері жəне оларға қысқаша сипаттама
2.7 Паразитті арамшөптермен күрес шаралары
2.8 Сұңғыла тамырының экономикалық тиімділігі
ІІІ Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Фитопатология - өсімдіктердің ауруы және олармен күресу жолдарын қарастыратын ғылым. Оның атауында гректің үш түрлі сөзінен шыққан: phyton - өсімдік, phatos - ауру, logos – сөз, ілім. Жалпы ауылшаруашылық және орман фитопатологиясын айырып алуға болады. Жалпы фитопатологияда өсімдік ауруларының себебін, ауру қоздырғыштарының ара-қатынасын, қоршаған орта, өсімдіктердің ауруға қарсы тұруы және тағы басқа күрес жолдарын жүргізу болып саналады. Орман фитопатологиясы ағаш және бұта өсімдіктерінің ауруларын оқыту және олармен күрес жолдарын жүргізу болып саналады.Көбіне өте кең таралған өсімдіктердің ауруларына саңырауқұлақтармен, бактериямен, вируспен және тағы басқа микроағзалармен берілетін ауру қоздырғыштарын айтуға болады. Қоздырғыштардың биологиялық қасиеті, даму ерекшелігі және таралуы өсімдіктің ауруына байланысты болады. Сондықтан фитопатология төмендегідей ғылымдардан туындады: микология (саңырауқұлақтар туралы ғылым), вирусология (вирустар туралы ғылым), микробиология (жалпы микроағзалар туралы ғылым). Фитопатология өз алдында биологияның бір саласы, оның қазіргі әдістерімен жаңа жетістіктері көптеп қолданылуда. Фитопатологияның негізгі көңіл аударатыны жеке-жеке өсімдіктерді қарастыру емес, өсімдіктердің топтары мен қауымдастықтары. Осындай күрделі биогеоценоздың бірі орман болып табылады, сондықтан бір ағаш ауырса, барлық ағашқа аурудың түрлері беріледі. Бұндай жағайда орман фитопатологиясы бір ғана тұқымдастың жеке бір түрін ғана зақымдап қана қоймай, барлығын жаппай зақымдайды.Көбіне өте кең таралған өсімдіктердің ауруларына саңырауқұлақтармен, бактериямен, вируспен және тағы басқа микроорганизмдермен берілетін ауру қоздырғыштарын айтуға болады. Қоздырғыштардың биологиялық қасиеті, даму ерекшелігі және таралуы өсімдіктің ауруына байланысты болады. Сондықтан фитопатология төмендегідей ғылымдардан туындады: микология (саңырауқұлақтар туралы ғылым), вирусология (вирустар туралы ғылым), микробиология (жалпы микроорганизмдер туралы ғылым). Фитопатология өз алдына биологияның бір саласы, оның қазіргі әдістерімен жаңа жетістіктері көптеп қолданылуда.Фитопатология басқа биологиялық және жаратылыстану ғылымдарымен тығыз байланыста. Зерттеу барысында анатомиялық құрылысындағы патологиялық өзгерістердің болуы, зат алмасу және ауру өсімдіктің физиологиялық қызметтерінің бұзылуы, ботаника, өсімдіктер физиологиясы, биохимия, генетика, цитология, молекулярлық биологиямен байланыстылығын көруге болады. Осы уақытта фитопатологиялық бақылаулар мен зерттеулер ағаш және бұта өсімдіктерінің жаңа формалары мен сорттарын алуға көмегін тигізеді.Орман ауруларының дамуы және таралуы, оларға тигізетін әсері көбінесе топыраққа және басқа жағдайларға көшеттердің құрамына, жасына байланысты. Сондықтан орман фитопатологиясы көптеген орман шаруашылық пәндерімен байланысты, ол топырақты орман, орман шаруашылығы, орман таксациясы және т.б. Болашақ фитопатологиясы өсімдіктердің ауруларымен күрес жолдарын химиялық әдістерді қолдану арқылы жүргізеді. Осы жерден химиямен тікелей қарым-қатынасын көруге болады.

1. Скулачев В.П., «Мембранные преобразователи энергии» Москва-1989
2. Уайт А,. Хендлер Ф., Смит Э., Хилл Р., Леман И., « Основы биохимии», Москва, Мир-1981
3. Абдулина С.А. Список сосудистых растений Казахстана. – Алматы, 1999.
4. Байтенов М.С. «Флора Казахстана. Родовой комплекс флоры. Т. 2. – Алматы, 2001.
5. Исабаев С.О. Эколого-биологические особенности цистанхе сомнительной (Cistanche ambigua Hoffmgy et Link) саксаульных лесов пустыни Моинкум: автореф.…канд. биол. наук. – Алматы

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
І Кіріспе
ІІ Негізгі бөлім
2.1 Сортаң цистанхе
2.2 Оңтүстік Балхаш маңындағы келешегі бар өсімдік CISTANCHE SALSA
2.3 Цистанхеге сипаттама
2.4 Арамшөптер туралы түсiнiк. Арамшөптердің келтiретiн зияны
2.5 Тоғышар және жартылай тоғышар арамшөптер
2.6 Паразитті арамшөптердің өкілдері жəне оларға қысқаша сипаттама
2.7 Паразитті арамшөптермен күрес шаралары
2.8 Сұңғыла тамырының экономикалық тиімділігі
ІІІ Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе
Фитопатология - өсімдіктердің ауруы және олармен күресу жолдарын қарастыратын ғылым. Оның атауында гректің үш түрлі сөзінен шыққан: phyton - өсімдік, phatos - ауру, logos - сөз, ілім. Жалпы ауылшаруашылық және орман фитопатологиясын айырып алуға болады. Жалпы фитопатологияда өсімдік ауруларының себебін, ауру қоздырғыштарының ара-қатынасын, қоршаған орта, өсімдіктердің ауруға қарсы тұруы және тағы басқа күрес жолдарын жүргізу болып саналады. Орман фитопатологиясы ағаш және бұта өсімдіктерінің ауруларын оқыту және олармен күрес жолдарын жүргізу болып саналады.Көбіне өте кең таралған өсімдіктердің ауруларына саңырауқұлақтармен, бактериямен, вируспен және тағы басқа микроағзалармен берілетін ауру қоздырғыштарын айтуға болады. Қоздырғыштардың биологиялық қасиеті, даму ерекшелігі және таралуы өсімдіктің ауруына байланысты болады. Сондықтан фитопатология төмендегідей ғылымдардан туындады: микология (саңырауқұлақтар туралы ғылым), вирусология (вирустар туралы ғылым), микробиология (жалпы микроағзалар туралы ғылым). Фитопатология өз алдында биологияның бір саласы, оның қазіргі әдістерімен жаңа жетістіктері көптеп қолданылуда. Фитопатологияның негізгі көңіл аударатыны жеке-жеке өсімдіктерді қарастыру емес, өсімдіктердің топтары мен қауымдастықтары. Осындай күрделі биогеоценоздың бірі орман болып табылады, сондықтан бір ағаш ауырса, барлық ағашқа аурудың түрлері беріледі. Бұндай жағайда орман фитопатологиясы бір ғана тұқымдастың жеке бір түрін ғана зақымдап қана қоймай, барлығын жаппай зақымдайды.Көбіне өте кең таралған өсімдіктердің ауруларына саңырауқұлақтармен, бактериямен, вируспен және тағы басқа микроорганизмдермен берілетін ауру қоздырғыштарын айтуға болады. Қоздырғыштардың биологиялық қасиеті, даму ерекшелігі және таралуы өсімдіктің ауруына байланысты болады. Сондықтан фитопатология төмендегідей ғылымдардан туындады: микология (саңырауқұлақтар туралы ғылым), вирусология (вирустар туралы ғылым), микробиология (жалпы микроорганизмдер туралы ғылым). Фитопатология өз алдына биологияның бір саласы, оның қазіргі әдістерімен жаңа жетістіктері көптеп қолданылуда.Фитопатология басқа биологиялық және жаратылыстану ғылымдарымен тығыз байланыста. Зерттеу барысында анатомиялық құрылысындағы патологиялық өзгерістердің болуы, зат алмасу және ауру өсімдіктің физиологиялық қызметтерінің бұзылуы, ботаника, өсімдіктер физиологиясы, биохимия, генетика, цитология, молекулярлық биологиямен байланыстылығын көруге болады. Осы уақытта фитопатологиялық бақылаулар мен зерттеулер ағаш және бұта өсімдіктерінің жаңа формалары мен сорттарын алуға көмегін тигізеді.Орман ауруларының дамуы және таралуы, оларға тигізетін әсері көбінесе топыраққа және басқа жағдайларға көшеттердің құрамына, жасына байланысты. Сондықтан орман фитопатологиясы көптеген орман шаруашылық пәндерімен байланысты, ол топырақты орман, орман шаруашылығы, орман таксациясы және т.б. Болашақ фитопатологиясы өсімдіктердің ауруларымен күрес жолдарын химиялық әдістерді қолдану арқылы жүргізеді. Осы жерден химиямен тікелей қарым-қатынасын көруге болады.
Орман фитопатологиясымен орман энтомологиясының үзілмес үлкен байланысын орманға керекті немесе зиянды жәндіктерді ғылыми арқылы көрсетеді. Саңырауқұлақтармен берілетін аурулардың ішінде, мысалы тамырдың шіруі, үнемі аурудың санының өсуіне және зиянкестердің күрт өсуіне әкеп соғады. Өз кезегінде қылқандардың жапырақкеміргіш жәндіктердің зақымдауынан өсімдіктердің әртүрлі ауруларға қарсы тұруын төмендетеді. Көптеген жәндіктер өсімдіктердің ауруларының қоздырғыштарын тасымалдаушылар болып, оның көбеюіне табиғатта сақталуына ықпал етеді.
Орман фитопатологиясы, орман энтомологиясы және орман құстары мен аңдарының биологиялық негізгі орман қорғау комплексін құрастырады. Орман фитопатологиясының ерекшелігі қоршаған ортаның экологиялық мәселелерн шешу.

2.1 Сортаң цистанхе
Сортаң Цистанхе - сұңғылалар тұқымдасына жататын өсімдік. Пішіні және тіршілік формасы алдыңғы түрге ұқсас, ал систематикалық қатынаста олар туыс емес, бірақ бір типке жатады (паразит өсімдіктер). Қазақстанда кездесетін төрт түрдің ішіндегі ең көп тарағаны. Астана жағынан және солтүстікке Семейден Үстіртке дейін,оңтүстікке Тянь-Шань тау етегінде, дала зонасының оңтүстік бөлігінде және бүкіл шөл зонасында кездеседі. Сексеуілдің және түрлі сораңдардың паразиті. Сабағы жуан, етті, созыңқы қандауырша қабыршақтарымен және бас жағында цилиндр тәрізді гүлшоғыры ұзындығы 25 см-ге дейін. Гүлдері қос жынысты, отырыңқы, гүлжапырақтары бес бөлікті тостағаншамен тең. Күлтесі түтікті-қоңырау тәрізді ұзындығы 3,5 см-ге дейін, екі түсті, ақ түтүкті және көкшілдеу немесе сиякөк бес бөлікті сыртына қарай бүктелген. Гүлдеу мерзімі сәуір-мамырда, мамыр-маусымда жеміс береді. Жемістері - (құрғақ қорапша) екі жікпен қақырайды. Тұқымы ұсақ, сіғіп кетеді.Жаңбыр суымен тасымалданады, сонымен бірге топыраққа сіңіп кетеді. Тек өзінің өсіп өнуіне қажет заттарды бөле алатын өсімдіктің тамырына тап болған жағдайда ғана тіршілік ете алады. Тек тұқымның жетілуіне ғана жағдай жасап қоймай, өскіннің одан әрі өсуіне бағыттайды. Өзі иеленетін өсімдіктің тамырына жығысуында ұрық қабығының бас жағында жасуша гаустория сорғышы қалыптасады. Ұлпаның әрі қарай жетілу процесінде негізгі рөл атқарады. Ол тіршілк еткен уақыт бойы өсімдіктің тамырынан кететін қоректік заттарды осы гаустория арқылы сіңіріп отырады. Сорғыш қалыптасқан жерге жақын цистанхеде түйнекше жетіледі. Оған тамырдан келіп жатқан қоректік заттардың артығы жиналады. Болашақта мұнда жеміс беретін өркендер пайда болады, оларда екінші гаустория жетіледі. Оның көмегімен цистенхе вегативті түрде көбейеді. Жаңа көптеген өркендерге бастама бере отырып түйнекшелердің өздері бірнеше жыл өмір сүреді. Өсе келе мұндай түйнек көлемін ұлғайтады және бірнеше килограмға жетеді. Цистенхенің барлық мүшесінің құрамында әр түрлі үздік заттар топтамасы жеткілікті. Халықтық медицинада олар ертеден-ақ қан ауруларын емдеуге, асқазан-ішек жұқпалы ауруларын емдеуде қолданады. Қытайда сораң цистанхесінен дәрі баршаға таныс.
2.2 Оңтүстік Балхаш маңындағы келешегі бар өсімдік CISTANCHE SALSA

Жабайы өсетін дəрілік өсімдік Cistanche salsa (C.A. Mey.) G.Beck аз зерттелген жəне Қазақстанның арнайы медицинасында қолданылмаған өсімдік түріне жатады. Оның биологиялық белсенділігі женьшеньге қараған- да 5 есе көп, Қытайда, Кореяда, Жапонияда жəне АҚШ-та физиологиялық белсенді зат ретінде пайдаланы- лады. Кең көлемді əсері бар (ағзаны сергітуге, антиоксидантты зат алуға) көптеген фармакологиялық белсен- ді қосылыстарды өндіру үшін бастапқы шикізаты ретінде қолданылатын өсімдік. Orobanchaceae Vent.,184 тұқымдасы цистанхе - Жерорта теңізі, Батыс жəне Орта Азия елдерінде Cistanche Hoffi mgg. et Link туысының шамамен 20 - ға жуық түрі таралған. Қазақстанда ең соңғы мəліметтер бойынша 5 түрімен белгілі: күмəн цистанхе (C. ambigua (Bunge) G. Beck, сары қ.), C. fl ava (C.A. Mey.) Korsh жəне сортаң цистанхе (C. salsa (С.A. Mey.) G. Beck), келтірілген, кейінгі деңгейлерден монғол . C. mongolica G. Beck (C. fi ssa (C.A. Mey.)G. Beck анықталды. Өкілдері - гетеротрофты қоректенетін, хлорофилы болмайтын, паразиттер. Тамыр жүйесі өзгерген, сұңғы- ла тұқымдастары иесіне толық байланысты. Жапырағы, тамыры болмайды. Тамыр сабағы қабыршақпен қапталған. Өсімдік,топырақ бетінде 2 жеті- дей өсіп өнеді. Піскен тұқымдар шашылып, өсімдік қурайды. Цистанхе шыңғыл тұқымдасы Tamaricaceae Link., Tamarix L., сексеуіл Haloxylon Bunge, алабұта Chenopodiceae Vent., жəне жүзгүн Calligonum L., таран- дар Polygonaceae Juss., тұқымдасы түрлерінде тамыр сабағына жабысып паразиттік өмір сүреді, содан қорек заттарын алады, яғни өсімдік пен паразит арасында байланыс болып жəне бейімделу, зақымдану, қорғаныс реакциясы жүреді. Жоғарыда айтылғанның арасында ең белгілі жəне таралғаны болып сортаң цистанхе есептеледі, ол 20 фло- ристік аймақтарда, оның ішінде Бетпақдала, Мойынқұм, Балхаш - Алакөлде өседі. Cistanche salsa көпжылдық шөптесін өсімдігі, биіктігі 10 - 40 см, қалыңдығы 5 - 20 мм, түк- ті бұтақсыз сабағы , кезектесіп орналасқан сопақша қабыршақпен қапталған. Гүлшоғыры цилиндр тəрізді ұзындығы - 5 - 25 см, ені 5 - 8 см. Гүлі отырмалы, кейде қысқа гүлтұғыры болады, масақ тəрізді қабыршақта орналасқан 5 - 35 мм ұзындығы иілген, ақ - сары түсті, түкті гүлі бар. Сəуір - мамырда гүлдеп жеміс береді. Жемісі жарма қорапша, жұмыртқа тəрізді. Anabasis L., p. Kalidium Moqq., p. Salsola L., сирек p. Calligonum L. өсімдіктерінде паразитті тіршілік етеді. Қазақстандағы сор, сортаң, шөлейтті дала, тау аясындағы алқапта кездеседі. Гүлдеу үстіндегі - Cistanche salsa (С.A. Mey.) G. Beck Зерттеу мақсаты - құнды дəрілік өсімдігінің халық медицинасында Оңтүстік Балхаш өңірінде сортаң цистанхені Cistanche salsa (C.A. Mey.) G.Beck отандық фитопрепараттар алуы үшін болашақта қолданылуы. Қолжетімді əдебиеттер жəне интернет деректерінен бүгінгі таңда Cistanche Hoffi mgg. et Link түрлерін зерттеулер жүргізілген. Cistanche Hoffi mgg. et Link, Cistanche salsa, C. ambigua, C. deserticola, C. tubulosa, C. sinensis туысы түрлерінің фитохимиясы, фармакогностикасы, эколого - биологиясы зерттеліп нəтижелер алынды, Cistanche salsa, C. ambigua - Қазақстандық түрлер. C. salsa құрамында иридоид, лигнан, фитостерин, глицит, құрылымы белгілі фенол глюкозиді, (0,5%) фла- воноидтар, (0,33%) алколоидттар бар. Тəжірибеден тұнбасының бактерияға қарсы белсенділігі байқалды . Cistanche salsa жəне C. deserticola - Женьшень пустыни қытай дəстүрлі медицинасында 2000 жылдай қолданған, фенилэтаноид, полисахаридтердің антиаксидантты, жараға қарсы, иммунды белсенділігін қытай ғалымдары зерттеген. Cistanche deserticola - C. salsa - мен салыстырғанда дəрілік Қытай шикізатын алудың негізгі көзі, Cistanche tubulosa, C. sinensis жəне C. ambigua - дан шикізат алуға болады. Сексеуілді отынға, шикізатын көп қолданғандықтан бүгінгі таңда Haloxylon ammodendron, өсімдік - иесі кəсіптік алабы азайып, Қытайда Cistanche deserticola - ның шикізаты азайды. Қазақстандық фармацевтер сортаң цистанхе (C. salsa) өсімдік шиказатына фармакогностикалық жəне фитохимиялық зерттеулер жүргізіп, Циста тұнбасының құрамының технологиясын жасап, белсенділігінің сақтау мерзімінің 2 жыл жарамдылығын анықтап құжаттандырған. Біздің Институттың гербарий қорында жүргізілген талдаулар бойынша жиналған 28 парақ гербарий анықталды, соның ішінде Балхаш маңындағы 1935 - 1951 жж. 7 гербарий үлгісі жиналған, ал Оңтүстік Бал- хаш өңірінен 2 гербарий үлгісі (Л. Гвоздева - 1951 ж 17.05 жəне А.Оразова - 1950 ж - 19.04).

1 - кесте - Балхаш маңынан жиналған Cistanche salsa түрінің гербарий үлгісінің тізімі

Үлгі №
Жинаған орны
Күні, жылы
Коллекторлар
1
Солтүстік Балхаш маңы, Мың - аралдағы шөлейтті дала, сортаңда
20.05.1951
Н.В. Павлов
2
Солтүстік Балхаш маңы, Бертіс шығанағы, Жусанды сортаң баялышты шөлейт
30.05.1935
Н.И. Рубцов
3
Солтүстік Балхаш маңы, Бура Байдалыдан Солтүстік - Шығысқа қарай 12 км қиыршық тасты беткей.
27.05.1937
А. Дмитриева
4
Бертіс бухтасынан Солтүстікке қарай Балхаш көлінің Солтүстік жағалауы
26.07.1935
А. Дмитриева
5
Үш - Қызылдан солтүстікке, Солтүстік - Шығыс Балхаш маңы. Сортаңдағы иен алабы.
28.06.1938
А. Дмитриева,
В.К. Голоскоков
6
Іле өзенінің бұрынғы аңғары құдықтың қасында, Eurotia eversmanniana түрінде паразитті тіршілік етеді.
17.05.1946
Л.Гвоздева
7
Алматы облысы, Балхаш ауданы, Көк өзек ауылы, сортаңда
19.04.1950
А.Оразова

Гербарий қорында заманауи зерттелген түрлері жоқ. Алматы облысы Балхаш ауданындағы цистанхе популяцияларын зерттеп, Оңтүстік Балхаш маңында да цистанхенің түрлері де өсетіні анықталды. Зерттелу нəтижесінен 11 тұқымдастың 40-қа жуық ілеспе түр- лері, соның ішінде Chenopodiаceae (16), содан кейін Asteraceae (4), Limoniaceae (4), Poaceae (4), Tamaricaceae (4), Zygophyllaceae (3) түрлері, басқа тұқымдастардан (Apiaceae, Brassicaceae, Cyperaceae, Papaveraceae, Polygonaceae) түрлерінен бір түрден тізімі жасалады. Цистанхенің ілеспе түрлерінің пайдалы қасиеттері тал- данып, жəне бұл дəрілік түрлердің халық медицинасында кең қолданылатыны белгілі. Оңтүстік Балхаш маңы өңіріндегі сортаң цистанхе - Қазақстандағы фармацевтика жəне тамақ өнеркəсібінде қолданылатын келешегі бар түр, сонымен қатар шай жəне фитопрепараттардың құрамына еніп, экспортқа жəне ішкі сұраныста қолданылады.

2.3 Цистанхеге сипаттама
Цистанхе (Cіstanche) - сұңғыла тұқымдасына жататын көп жылдық паразитті өсімдік. Қазақстанның шөл, шөлейтті жерлерінде өсетін 3 түрі (сары Цистанхе, сортаң Цистанхе және жалған Цистанхе) бар. Биіктігі 10 - 40 (60) см. Цистанхенің сыртқы түрі гүлді өсімдіктен гөрі саңырауқұлаққа ұқсайды. Тамыры қысқа талшықтарға айналған және сол талшықтарымен басқа өсімдіктің тамырына (иесіне) жабысып өседі. Сабағы жуан, етжеңді, ұзынша келген қандауыр тәрізді қабыршақтармен жабылған. Гүлдері қос жынысты, күлте жапырақшаларының пішіні түтікті-қоңырау тәрізді, түсі екі түрлі. Түтікшесі - ақ, ал қоңырауының түсі көк не қошқыл түсті. Сәуір - мамырда гүлдеп, маусымда жеміс салады. Жемісі - көп тұқымды қорапша, екі жақтаумен ашылады. Тұқымы жаңбыр суымен таралып, топыраққа енеді. Өсімдіктің құрамында активті заттар көп. Сондықтан Цистанхені ежелден халық медицинасында қан, асқазан-ішек және жұқпалы ауруларды емдеуде пайдаланылады.Цистанхе (лат. Cistanche) -- Сұңғыла ( Orobanchaceae ) өкілінің туыстастарына жатады.Цистанхе өсімдігінің таралған жерлері - Азияның шөлді, жартылай шөлді және жазық жерлері, Солтүстік Африка, Пиреней жартыаралы.
Биологиялық сипаттамасы.Көпжылдық шөптесін өсімдіктер жуан сабақты қабықшамен қапталады. Гүлдері гүлшоғырға жинақталған. Осындай түрге жататын өсімдіктер басқа өсімдіктер тамырын, бұтақтарын және бұтақшаларын зақымдайды. Нәтижесінде, хлорофилл бөлінбейді; өсімдіктер қоректік заттар мен суды тек қана тамыры арқылы алады.
Қолданылуы.Цистанхенің бірқатар түрін қытайдың дәстүрлі медицинасында, Орталық Азияның медицинасында қолданады.
Түрлері:
Cistanche ambigua -- күмәндi цистанхе
Cistanche fissa -- тiлулi цистанхе
Cistanche flava -- сары цистанхе
Cistanche jodostoma
Cistanche mongolica
Cistanche phelypaea
Cistanche ridgewayana
Cistanche salsa -- сортаңды цистанхе
Cistanche speciosa
Cistanche stenostachya
Cistanche trivalvis
Cistanche tubulosa

СССР-дің бұрынғы аумағында цистанхенің 7 түрі, көбінесе Орталық Азия және Закавказье елдерінде кездеседі. Қазақстан аумағында цистанхенің үш түрі: (жүзгін түбiрлерiнде) сары, (сексеуiл түбiрлерiнде) күмәндi және (сексеуіл түбірлерінде, сораң, Kalidiumнiң түбiрлерiнде, сирек жүзгінде) сортаңды цистанхе. Ресейдің Астрахань ауданында сортаңды цистанхе кездеседі.

Цистанхенің құрылысы.Сортаңды цистанхе - көпжылдық, көп немесе аз түкті, биіктігі 10-40 см-дей өсімдік. Сағағы жуан, орталық бөлімінде қалыңдығы 5-20 мм, қабығымен отырғызылған. Гүлдеуі қысқацилиндірлі, кейде қатты қысқартылған, ұзындығы 5-25 см, ені 5-8 см, қою. Гүлдері отырылған немесе жартылай отырылған, күл тажының ұзындығы 25-35 мм , доғал - қоңыраулы, еңкейiңкі, ақшыл сары түтікшелі және күлгiн иiнді келеді. Сәуір-мамыр айларында гүлдейді. Көктемде жас бұтақшаларын алып тастайды (қияды). Гүлшоғырын қияды. Күнде, сазда, кейде борды, әкты топырақта, жазықтықтарда, жартылай щөлдерде өседі. Марево туыстық түрлерінде паразиттік етеді. (Chenopodiaceae Vent.) Өсімдіктің құрамында көмірсулар, янтарь қышқылы, иридоидтар, стероидтар, фенолдар, лигнандар бар. Өсімдіктің жер асты бөлігін дәрілік қасиетіне байланысты қолданады. Цистанхе бүйрек аурулары (нефрит, пиелонефрит, цистит), жыныс жолдары аурулары, бедеулік, несеп түтігі, несеп жолдарының аурулары үшін жақсы әсерін тигізеді.Жергілікті жерге қолданғанда қан айналымын реттейді, терінің ісінуін, ауруды басады.
Қытай медицинасындағы қолданысы:
1.Импотенция, бедеулік, арқа және тізе сынуы, Ян бүйректерінің жетіспеуінен сіңір және сүйектің әлсіреуі, Цзин квинтэссенциясының және қанның азаюы .
2 Іштің қатуы, құрғауы.

2.4 Арамшөптер туралы түсiнiк. Арамшөптердің келтiретiн зияны
Арамшөптер деп мәдени өсімдіктердің егiстiктерiнде кездесетiн, сол арқылы олардың өнімінің мөлшерін төмендетiп, сапасын нашарлататын өсімдіктердi атайды. Егер бiр дәндi дақылдың егiсiнде екiншi дәндi дақыл кездессе, оны ластаушы деп атайды.
Сонымен қатар көптеген арамшөптердің егiстiктерден басқа жерлерде өскенде мал азығына, дәрi-дәрмек дайындауға, бал жинауға пайдалануға болатынын есте сақтау керек. Шабындықта өскен жатаған бидайықтан сапалы шөп дайындалса, салалы қарашағыр - жайылымдық өсімдік болып табылады. ғара сұлы мен тауық тарысын гүлдегенге дейiн малдар сүйсiне жейдi. Бақ-бақтан, еңкiш түйетiкеннен, далалық қалуеннен, түйе жоңышқадан бал жинауға болады. Ал, аралар ащы жусанның, кенепшөптiң, кәдiмгi гүлтәжiнiң, алабұтаның тозаңын жинайды.
Қара меңдуана, қызыл таспа таран, дәрiлiк бақ-бақ, үлкен бақажапырақ, ащы жусан, кәдiмгi жұмыршақ т.б. дәрi-дәрмек жинауға пайдаланылады.
Танаптарда, шабындықтарда, жайылымдарда өсетін арамшөптер әр түрлi зиян келтiредi. Олардың қысқаша санының өзі оннан асады:
арамшөптер топырақтан көп мөлшерде ылғал алады, сондықтан қуаңшылық аймақтарда арамшөптермен күрес - ылғал үшiн күрес болып табылады;
арамшөптер мәдени өсімдіктермен топырақтағы қоректiк заттар үшiн бәсекелестiкке түседi және олар қоректiк заттарды мәдени өсімдіктерге қарағанда көп алады;
жоғарғы қат-қабаттағы арамшөптер мәдени өсімдіктердi көлеңкелеп, олардың фотосинтезiн нашарлатады;
шырмалып өсетін арамшөптер (далалық шырмауық, шырмауық таран) екпе өсімдіктердің жатып қалуына әкелiп соғады. Бұл егiн жинауды қиындатып, өнімнің көп шығынына жол бередi;
арамшөптер кейбiр ауыл шаруашылық дақылдарының зиянкестерi мен ауру қоздырғыштарының мекендейтiн орны болып табылады. Мысалы, жатаған бидайық линиялық тат ауруы мен сымқұрттың таралуына мүмкiншiлiк жасайды. Күнбағыс сұңғыласы ащы жусанда тоғышарлық өмір сүредi;
кейбiр арамшөптердің жемiстерi мен тұқымдары өнімнің сапасын төмендетедi. Ащы жусан астыққа жағымсыз иiс берсе, қыздырма үйбидайық, қара меңдуана араласқан дән улы болады. Ошаған, кәдiмгi кәрiқыз қойдың жүнiне жабысып ластайды. Ащы жусан етке ащы дәм бередi;
тоғышарлық арамшөптер екпе өсімдіктердің фотосинтез ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.