ХІХғ. 2-жартысындағы пайда болған лингвистикалық мектептер

Жоспар
Кіріспе

1 Грамматикалық категория
2 Тіл білімінің тарихы
3 Тіл біліміндегі психологиялық бағыт
4 Жас грамматистер бағыты

Грамматикалық категория туралы ұғым грамматикалық мағына мен грамматикалық форма туралы ұғымдарымен ұштасып жатады, олармен әрқашан тығыз байланысты болады. Себебі:
1) грамматикалық мағына грамматикалық категориялардан тыс, оған байланыссыз өмір сүрмейді, қайта оның элементі ретінде грамматикалық категориялардың құрамында өмір сүреді.
2) грамматикалық категория грамматикалық формамен тығыз байланысты. Қандай да бір грамматикалық категория болсын, ол біртектес грамматикалық мағыналарды білдіріп, кемінде екі түрлі формада көрінуі шарт. Мұнсыз бірде-бір категорияның болуы мүмкін емес. Мысалы: бір ғана септіктің формасы немесе бір ғана грамматикалық жақтың формасы өздігінен септік категориясын да, жақ категориясын да құрай алмаған болар еді. Белгілі бір тілдегі септік категориясы туралы сөз ету үшін, ол тілде, мысалы, ілік септігінен басқа барыс, шығыс септіктері, т.б. септіктердің болуы шарт. Сонда ғана септік дербес грамматикалық категория ретінде таныла алады. Грамматикалық жақ категориясы туралы І жақтан басқа ІІ жақ, ІІІ жақ болғандықтан ғана әңгіме ете аламыз. Сын есімнің шырай категориясы туралы да осыны айту қажет. Сын есімнің шырай категориясы оның мазмұнына енетін жай шырай, салыстырмалы шырай және күшейтпелі шырайдың мағыналары мен формаларының жиынтығынан құралады.
Бір грамматикалық категорияға енетін біртектес, бір сипаттағы грамматикалық мағыналар өзара шарттас, бір-бірімен байланысты болады. Белгілі бір грамматикалық категорияға енетін өзара шарттас, ыңғайлас, біртектес грамматикалық мағыналардың ұқсас, ортақ жақтарымен бірге, бір-бірінен айырмашылықтары да болады.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Грамматикалық категория

Грамматикалық категория туралы ұғым грамматикалық мағына мен
грамматикалық форма туралы ұғымдарымен ұштасып жатады, олармен әрқашан
тығыз байланысты болады. Себебі:
1) грамматикалық мағына грамматикалық категориялардан тыс, оған
байланыссыз өмір сүрмейді, қайта оның элементі ретінде грамматикалық
категориялардың құрамында өмір сүреді.
2) грамматикалық категория грамматикалық формамен тығыз байланысты.
Қандай да бір грамматикалық категория болсын, ол біртектес грамматикалық
мағыналарды білдіріп, кемінде екі түрлі формада көрінуі шарт. Мұнсыз бірде-
бір категорияның болуы мүмкін емес. Мысалы: бір ғана септіктің формасы
немесе бір ғана грамматикалық жақтың формасы өздігінен септік категориясын
да, жақ категориясын да құрай алмаған болар еді. Белгілі бір тілдегі септік
категориясы туралы сөз ету үшін, ол тілде, мысалы, ілік септігінен басқа
барыс, шығыс септіктері, т.б. септіктердің болуы шарт. Сонда ғана септік
дербес грамматикалық категория ретінде таныла алады. Грамматикалық жақ
категориясы туралы І жақтан басқа ІІ жақ, ІІІ жақ болғандықтан ғана әңгіме
ете аламыз. Сын есімнің шырай категориясы туралы да осыны айту қажет. Сын
есімнің шырай категориясы оның мазмұнына енетін жай шырай, салыстырмалы
шырай және күшейтпелі шырайдың мағыналары мен формаларының жиынтығынан
құралады.
Бір грамматикалық категорияға енетін біртектес, бір сипаттағы
грамматикалық мағыналар өзара шарттас, бір-бірімен байланысты болады.
Белгілі бір грамматикалық категорияға енетін өзара шарттас, ыңғайлас,
біртектес грамматикалық мағыналардың ұқсас, ортақ жақтарымен бірге, бір-
бірінен айырмашылықтары да болады.
Грамматикалық категория бір ғана грамматикалық тәсілмен беріле ме, әр
түрлі грамматикалық тәсілмен беріле ме – мұның грамматикалық категорияның
табиғатына, мазмұнына тигізетін әсері болмайды.
Грамматикалық форма сөз таптары ішінде қаралады. Тілдегі өзіне тән
грамматикалық формасы (тәсілі) бар жалпы грамматикалық мағына грамматикалық
категория деп аталады. Грамматикалық мағына сөздің түрленуі арқылы да
сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-қатынастары арқылы да беріледі.
Тіл білімінің тарихы

Тіл білімінің тарихы ерте замандардағы лингвистикалық көзқарастардан
бастап қазіргі жеке тіл білімдерінің қалыптасуын, яғни көрнекті лингвистер
еңбектеріндегі көзқарастар, түрлі лингвистикалық мектептер мен бағыттар,

ХІХғ. 2-жартысындағы пайда болған лингвистикалық мектептер.

ХІХғ. 2-жартысындағы тіл білімінің басқа ғылымдар жетістіктерімен
байланысы (А.Шлейхердің натуралистік бағыты. А.Шлейхер концепциясының
жетістіктері мен қателіктері. Г.Штейнталь концепциясы.)

Тіл білімі бүгінгі көтерілген сатысына ішкі қайшылықтарсыз, талас-
тартыссыз бірден жеткен жоқ. Оның даму тарихында әр түрлі ағымдар, пікір
таластары болып отырды және қазір де бар. Ондай ағымдардың тууына түрткі
болған себептердің бірі – тілдің өзіндік табиғаты мен мәнін ашу мәселесі.
Кейбір ғалымдар тілдің қоғамдық мәнін дұрыс түсініп, оны қоғамдық
құбылыстар қатарына жатқызса, енді бір топ зерттеушілер тілді табиғат
құбылысы деп түсініп, оны зерттейтін ғылымды табиғаттану ғылымдары тобына
қосты, тілді таза психикалық құбылыс деп санап, тіл білімін психология
ғылымына тәуелді етпекші болғандар да болды. Осындай көзқарастағылар ХІХғ.
2-жартысынан бастап өз алдарына лингвистикалық мектептер болып қалыптасты.
Олардың қатарына натуралистік, психологиялық, жас грамматикалық деп
аталатын лингвистикалық мектептер жатады.

Натуралистік (биологиялық) бағыт

Тіл біліміндегі натуралистік бағыттың негізін салушы – А.Шлейхер (1821-
1868). Зерттеушілер А.Шлейхердің биологиялық бағытта болуының 2 түрлі
себебін атап көрсетеді: 1) лингвистикамен қатар ботаника және философиямен
айналысуы; 2) сол дәуірде тіл мен ойлауға деген субъективті идеалистік
көзқарастардың белең алуы. Сонымен қатар А.Шлейхерге Гегель философиясы мен
Ч.Дарвин ілімінің қатты әсері болды.
Ботаник ретінде Ч.Дарвин іліміне бой ұрған А.Шлейхер тілдің қоғамдық-
тарихи ролін ескерместен, тілдің дамуы тірі организм мен өсімдіктер
дүниесінің өсіп-өнуімен салыстырады.
Философ ретінде Гегельдің Тарих философиясы еңбегіндегі өмірдің
2 кезеңі туралы Феноменология духа еңбегіндегі дамудың себебі абсолюттік
идея мен абсолюттік рухтың табиғатта болуы дамуға негіз, кепіл болды, ол
жоғалғанда даму тоқтады деген ойды тілдің даму заңдылығына әкеп таңды.
Сөйтіп тілдің дамуының классикалық дәуірі тарихқа дейінгі 1-дәуір, 2-шісі
құлдырау, құру дәуірі, яғни тарихтан кейінгі деп бөлді.
Гегельдің философиялық триадасы - тезис, антитезис және синтез деген
үштік қатарын да тілдік құбылыстарға әкеп таңды. Мәселен, 1) тілдердегі
морфологиялық (инкорпоративті) типті жоққа шығарып, тілдерді түбір,
жалғамалы, қопармалы деп бөлді; 2) сөз үш құрамдас бөліктен (фонема, форма,
функция) тұрады; 3) үндігерман (үндіевропа дегеннің орнына) тілдердің ата
тілінде 3-ақ дауысты дыбыс (а, и, у) болған деп есептеді.
Ч.Дарвиннің тіршілік үшін күрес, тіршілікке бейімделгіштік және күшті
түрлердің әлсіз түрлерді жойып өмір сүретіндігі туралы идеясын тілдердің
дамуы мен жоғалуына әкеліп салды. Үндігерман тілдерінің басқа тілдерді
ығыстыруын мысалға келтірді. А.Шлейхер тіл білімінде шовинистік идеяның да
ұрығын септі. Мысалы, үндігерман тілдері басқа тілдерді ығыстыруда деп
көтеріңкі леппен баяндап, В.Гумбольдт секілді, аморфты тілдер төменгі,
агглютинативті тілдер ортаңғы, флективті тілдер жоғары сатыда дамыған деп
есептеді.
А.Шлейхер – үндіевропа тілдері семьясының туыстық, генетикалық
классификациясын жасауды ұсынған алғашқы лингвист. Бұл концепциясында да
кемшіліктер болғанмен, кейінгі дәуір лингвистері басшылыққа алған
принциптер баршылық.

Тіл біліміндегі психологиялық бағыт

ХІХғ. 2-жартысындағы лингвистикадағы ықпалды бағыттардың бірі –
психологиялық немесе лингвистикадағы психологизм, тілге, сөйлеуге қатысты
процестерді психологиялық тұрғыда талдау.
Тілге деген психологиялық концепция 2 бағытта дамыды: индивидуалдық
(жеке адамдық) психологизм және әлеуметтік (коллективтік, халықтық, ұлттық)
психологизм.
Психологизм бағытының ірі өкілдері – Гейман Штейнталь (1823-1898),
Мориц Лацарус(1824-1903), Вильгельм Вундт(1832-1920), Александр Афанасьевич
Потебнялар(1835-1891).
Гейман Штейнталь – Берлин университетінің профессоры, жалпы тіл білімі
бойынша В.Гумбольдттың, психология бойынша Гербартың ізбасары.
Мориц Лацарус екеуі 1860 жылы тіл білімі және халықтар психологиясы
журналын ұйымдастырып, өздерінің психология мен тіл туралы идеяларын осы
арқылы жария етті. Өз еңбектерінде логикалық грамматика мен шлейхерлік
биологизмге қарсы шығып, өздерінің халық психологиясын зерттеуде жеке адам
психологиясы, қоғам мен адам қоғамы деген мәселелерді қойды. Халық
психологиясын ашу үшін адам рухын, адам рухының қоғамға, табиғатқа және
тарихқа қатынасын қарастыру керек деді.
Штейнталь сонымен қатар тілдің шығуы, тілдерді классификациялау туралы
және тіл білімінің тарихы, тіл философиясы жөнінде еңбектер қалдырды
(Тілдерді классификациялау- тіл туралы идеялардың дамуы, Логикаға
негізделген грек және римдіктерден басталған тіл білімінің тарихы, Тіл
философиясы).
Тіл философиясындағы психологиялық бағыттың дамуында ерекше із
қалдырған- көрнекті неміс философы және психологы Вильгельм Вундт(1832-
1920). Вильгельм Вундттың Гейман Штейнталь мен Мориц Лацарустан ерекшелігі
– тілді әлеуметтік психология тұрғысынан қарастыруы. Вундт лингвистикамен
арнайы айналысқан ғалым емес, тіл мәселелерін психологияға арналған
еңбектерінде сөз етеді.1888 жылы (Халық психологиясының мақсаттары мен
жолдары туралы деген 10 томдық еңбегін бастайды. Оның алғашқы екі томында
тіл мәселелері, яғни тіл дыбыстары, олардың өзгеруі, сөз тіркесі, сөз
формалары, сөйлем, мағынаның өзгеруі, тілдің пайда болуы деген мәселелер
қарастырылған

ХІХ ғ. тіл біліміндегі Негізін салушылар, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.