Биосферадағы табиғи бірлестіктер экологиялық жүйелер

1 Биосфераның негізгі биологиялық қасиеттері
2 Гидросфера
3 Табиги ландшафшылар
4 Экологиялық пирамида

Биосфераның негізгі биологиялық қасиеттерінің бірі – кеңістік тұрғысынан біркелкі болмауы. Биосфсраның кеңістік бойынша жетілуі өте ұзақ және күрделі биогеохимиялық үрдістердің нәтижесі. Биосферадағы неше түрлі жіктелудің көрінісі - экожүйелер, биогеоценоздар және жасанды, табиғи ландшафтар.
Экожүйе (экосистема) система ішіндегі түрлердің көп түрлілігі мен зат айналымын түзейтін энергия ағымы мен қамтамасыз ететін берілген учаскідегі (биотоптағы) барлық организмдерді (яғни биоценоз біріктіретін кез келген) бірлестікті (әртүрлі көлемдегі және жеке рангтегі) белгілеу үшін пайдаланды. Бұл терминді ғылымға А.Тэнсли (1935 ж.) енгізген еді.
Экожүйелердің негізгі биологиялық қасиеттерінің, бірі - олардың әр түрлі деңгейде болуы. Ең жоғарғы ұйымдасқан деңгейі - биосфера мен ноосфера, қарапайым экожүйелер (биогеоценоздар) биосфераның ғылыми тұрғысынан біркелкі болып келеді. Әсіресе, ондағы өсімдік бірлестіктері (фитоценоздар) жануарлар бірлестіктері (зооценоздар) физикалық, химиялық және биологиялық жағдайлары, сонымен бірге тұрақты энергия ағымы мен зат алмасулары бір тұтас жүйе ішінде әрекет етеді.
Экожүйенің құрамына тірі организмдердің (өсімдіктердің, жануарлар мен микроорганизмдердің) үлкен тобы кіреді. Олар экологиялық бірлестіктер (экосистема) құрайды. Өмір сүретін ортаның (топырақ, су, ауаның) құрамы біргей, бірыңғай бөлігі - экотоп (эkоs - грекше үй, топос - жер бөлім, орын) енеді.
Экожүйе эволюциялық даму кезінде жеке биологиялық түрлер мен әр түрлі популяциялардың айналаны қоршаган ортаға және бір-біріне бейімделуі негізінде құрылған. Бұл ортаның өзгеруімен құрамға кіретін ағзалардың сандық шамасының өзгеруіне қарсы тұра алатын, өзін-өзі басқаратын қарсы тұра алатын, тұрақты механизм.

1.Жатқанбаев Ж.Ж. “Экология” негіздері
Алматы 2003.
2.Ақбасова А.Ж . Саинова Г.Ә.
Экология: Жоғары оқу орындарына арналған оқу құралы. Алматы: Бастау баспасы ,2003ж.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

БИОСФЕРАДАҒЫ ТАБИҒИ БІРЛЕСТІКТЕР ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕР

Биосфераның негізгі биологиялық қасиеттерінің бірі – кеңістік
тұрғысынан біркелкі болмауы. Биосфсраның кеңістік бойынша жетілуі өте ұзақ
және күрделі биогеохимиялық үрдістердің нәтижесі. Биосферадағы неше түрлі
жіктелудің көрінісі - экожүйелер, биогеоценоздар және жасанды, табиғи
ландшафтар.
Экожүйе (экосистема) система ішіндегі түрлердің көп түрлілігі мен зат
айналымын түзейтін энергия ағымы мен қамтамасыз ететін берілген учаскідегі
(биотоптағы) барлық организмдерді (яғни биоценоз біріктіретін кез келген)
бірлестікті (әртүрлі көлемдегі және жеке рангтегі) белгілеу үшін
пайдаланды. Бұл терминді ғылымға А.Тэнсли (1935 ж.) енгізген еді.
Экожүйелердің негізгі биологиялық қасиеттерінің, бірі - олардың әр
түрлі деңгейде болуы. Ең жоғарғы ұйымдасқан деңгейі - биосфера мен
ноосфера, қарапайым экожүйелер (биогеоценоздар) биосфераның ғылыми
тұрғысынан біркелкі болып келеді. Әсіресе, ондағы өсімдік бірлестіктері
(фитоценоздар) жануарлар бірлестіктері (зооценоздар) физикалық, химиялық
және биологиялық жағдайлары, сонымен бірге тұрақты энергия ағымы мен зат
алмасулары бір тұтас жүйе ішінде әрекет етеді.
Экожүйенің құрамына тірі организмдердің (өсімдіктердің, жануарлар мен
микроорганизмдердің) үлкен тобы кіреді. Олар экологиялық бірлестіктер
(экосистема) құрайды. Өмір сүретін ортаның (топырақ, су, ауаның) құрамы
біргей, бірыңғай бөлігі - экотоп (эkоs - грекше үй, топос - жер бөлім,
орын) енеді.
Экожүйе эволюциялық даму кезінде жеке биологиялық түрлер мен әр түрлі
популяциялардың айналаны қоршаган ортаға және бір-біріне бейімделуі
негізінде құрылған. Бұл ортаның өзгеруімен құрамға кіретін ағзалардың
сандық шамасының өзгеруіне қарсы тұра алатын, өзін-өзі басқаратын қарсы
тұра алатын, тұрақты механизм.
Дегенмен популяциядағы, экожүйедегі және биосферадағы өзін-өзі басқару
процесі тіпті де шексіз емес.
Егер айналаны қоршаған ортадағы (топырақ, ауа, климат) өзгерістер,
ағзалар бейімделген тұрақты шамадан асса, онда экожүйедегі үйлесімдік
бүтіндей бұзылады. Ландшафта, әсіресе табиғи жағдайдың (орман, тоғай өрті,
өзен арнасының ауысуы сияқты) күрт өзгеруімен немесе адамның шаруашылық
кезіндегі теріс әрекеті -топырақтың (жел және су эрозиясына ұшырауы) улы
химикаттар (пестицидтер, гербицидтер, дефолианттар, десиканттар) қолданылуы
негізінде бүкіл экожүйенің бұзылуынан, әйтпесе, тізбектің бір бөлігінің
жоғалуынан ауыр қиыншылыққа ұшырайды. Мұндай жағдайда ол бастапқы қалыпқа
келмес ірі өзгеріске енеді.
Айналаны қоршаған орта мен тірі ағзалардың бір-бірімен жалғасуы,
сәйкестенуі қалай туады. Тіршілік бірнеше өркендеу дәрежесінде байқалады.
Клетка-ағза-популяция бір түрге енетін ағзалардың жиынтығы ценоз, бір жерде
өмір сүретін көптеген ағзалардың жиынтығы және экожүйе (биогеоценоз)
түріңде. Әрбір ценозға кіретін түрлердің саны, олардың ара қатынасы,
құрылысы және бір түрге енетін жекеленген ағзаларда байланысы мүлде ерекше.
Сондықтан жер бетінде бірлестіктер есепсіз мөлшерде кездеседі. Әйтсе де
басты белгілерін, әсіресе, ағзалардың күрделігін, энергияның пайдалану
жолын, қоректену тәсілдерін, өсіп-өну және кеңістіктегі қозғалыс
мүмкіндіктерінде еске ала отырып, оларды үш қатарға бөледі.
Биосфераның кіші структуралық шамасы биоценоз. (Бұл терминді алғаш рет
1940 жылы академик В.И.Сукачев ұсыңды, бұл сөздің толық ғылыми мағынасын
беретін қазақ тілінде термин жоқ), немесе: экологиялық жүйе деп аталады.
Биоценоз-тіршілік ету, өніп-өсу жағдайлары ортақ, эволюциялық үрдіс
пен табиғи сұрыпталудың нәтижесіңде үйлесім тапқан өсімдіктер әлемі мен
жануарлар дүниесінің тобынан құралған табиғат комплексі. Оның өзін-өзі
басқарып, динамикалық тепе-теңдік сактайтын қабілеті немесе салыстырмалы
тұрақтылығы болады. Салыстырмалы тұрақтылық биоценозды құрайтын
компоненттердің (өсімдіктер мен жаунарлардың) өніп-өсу мүмкіншіліктерін
тежеп, белгілі бір өлшем шегінен шығармайтын фактор. Өсімдіктер мен
жануарлардың өніп-өсуі; мүмкіншіліктері өте жоғары.
Биоценозды құрайтын тірі ағзалар өздерінің тіршілік ететін ортасымен
тығыз байланысты орта мен биоценозды бір-бірінен бөліп қарастыруға
болмайды. Белгілі бір биоценозды құрайтын тірі ағзалар мен оны: қоршаған
орта биогеоценоз, немесе экожүйе деп аталатын табиғат комплексін құрайды.
Биогеоценоз жергілікті жер жағдайларының ерскшелігіне байланысты
қалыптасады.
Факция деп рельефі мен топырақ жамылғысын жаратушы жыныс құрамында,
рельеф пішінінде, ылғал және жылу режимінде және топырақ жамылғысында
айырма болмайтын бір ғана биоценозбен сипатталатын табиғи территориялық
комплексті айтады.
Геожүйе (географиялық жүйе) - материалдық жүйе ретінде бірін-бірі
толықтырып немесе кеңістік пен уақытқа байланысты тығыз қарым-қатынаста
өсіп-даму үстіндегі биосфера компоненттернің бір тұтас жиынтығы, яғни,
геожүйе мен экожүйе, биогеоценоз бір-біріне теңдес ұғымдар. Бірақ
геоэкожүйелер экожүйелерге, биогеоценоздарға қарағанда өндірістік
территориялар комплексін және өндіріс орындарының таралу аймағын қамтитыны
белгілі.
Ландшафт - геоэкологиялық негізі, рельефті, климаты, гидро-геологиялық
режімі, топырақ жамылғы, өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесі біркелкі
болып келетін табиғи территориялық комплекс.
"Ландшафт" ғылыми ұғым регінде ен алғаш Л.С.Бергтің еңбектерінде
көрінді. Ол рельеф, климат, өсімдік және топырақ жамылғысының сипаты
гармониялық тұтас бірлік құрап Жердің белгілі бір зонасында қайталанатын
облысты табиғи "ландшафт" деп анықтаған. Ландшафттану ғылымының жүйелі
негізі Л.С.Бергтің 1931 жылы жазылған "Ландшафтно-географические зоны СССР"
деген еңбегін де баяндалған. Мұнда Л.С.Берг ландшафт туралы ұғымының
аныктамасын толықтырып, нақты мысалдарын көрсетті, бірімен-бірінің және
жеке бірліктерінің компоненттік әрекеттестіктерін, даму ландшафтқа кең
мағына берді.
"Ландшафт" ұғымы кеңістікте орналасуы жағынан шекгелген болса, ал
экожүйе құрылымында айқындалған шекара болмайды. Тек шартты түрде ғана
бөлінеді. Іле тоғайы, Нарын үйеңкі ағаштары, Жоңғар, Алатау шыршалары,
олардың экожүйслері т.б.
Географиялық шегінде ландшафтық ортаны ажыратуға болады. Ол үгілу,
топырақ, өсімдіктер әлемі, жанаурлар дүниесі, ауаның төменгі қабаты,
(тропосфера), құрлық сулары мен жер асты суларын қамтитын жер бетінің
қабығы. Осы қабатта ғана барлық тіршілік иелеріне қолайлы орта қалыптасқан.
Ландшафтық орта тундыра зонасында 5-10 м, камтыса, ал тропикалық
зоналарды оның тіршілік арасы 100-150 м жетеді. Мұның негізгі себептері жер
рельефінің дамуы мен органикалық қосылыстардың қалыңдығына байланысты.
Сонымен геожүйе және экожүйелердегі негізгі айырмашылық, геожүйе қызметі
жағынан-полицендриялы, ал экожүйе биоцентриялы (маңыз тірі жүйелерге
беріледі) болып келеді.
Ландшафтардың қазіргі көрінісіне келетін болсақ, Қазақстан
Республикасынның территориясында — табиғи, антропогенді және мәдени
ландшафтыларды кездестіруге болады.
Табиги ландшафшылар - биосфера-комплекстері оның, адамзат баласының
аяғы тимеген болуы мүмкін.
Оңдай ландшафтыларды Қазақстанның, биік тау шыңдарынан ғана
кездестіруге болады.
Антропогенді ландшафтылар - биосфера комплекстеріне адамзат баласынан
тікелей немесе жанама әсср етуне байланысты өзгерген территориялар аталған
немесе өртеніп кеткен орман-тоғайлардың орнына шабындық пен жайылымдардың
пайда болуы. Кейбір жағдайларда антропогенді ландшафтар бұрынғы табиғи
қалпына келуі де мүмкін. Ал адамзат баласы ландшафтыларды санасыз сауатсыз
пайдаланған кезде олар деградцияға (азып-тозу) ұшырап кетеді де, тақырлар,
түрлі шөл, шөлейт аймақтар пайда болады. Тарихи деректерге сүйенсек,
биосферадағы Сахара, Гоби, Такла-Макан, Орта Азиядағы кейбір ірі құм
экожүйелері анропогенді ықпалды тікелей немесе жанама әсерінің нетижесі
екені толығымен ғылыми тұрғыдан дәлелденді. Орталық Қазақстанның
территорияларында көп кездеседі. Арал теңізінің аймағы, Оңтүстік Қазақстан
облысында сортаңдаған жерлер олардың көлемі бірнеше мың шаршы километрге
жетеді.
Биосфераның әлемдік экожүйелерінің ең ірісі - биосфера (тіршілік
қабығы). Оның даму эволюциясы, болашағы тек жермен байланысты.
Фитоценозар - бұл өсімдіктер бірлестігі. Оған бір жүйеде өсімдік
ағаштары бұталар, шөптүрлері, мүктер, балдырлар, саңырауқұлақтар, қыналар
кіреді. Фитоценоз - күннің энергиясын пайдаланып, көмір қышқыл газымен,
судан және минералдық заттардан органикалық зат жүйе алатын жалғыз ғана
биологиялық құбылыс. Сол себепті биогеоценоздық үрдісте фитоценоз шешуші
роль атқарады. Өсімдік бірлестіктерін-күн энергиясын, минералдық заттармен,
сумен және газдармен біріктіріп, органикалық заттарды өндіретін
биосферадағы бірден-бір табиғи лаборатория.
Бұл жөнінде ұлы ғалым, өсімдіктер физиологиясының фотосинтезін жан-
жақты зерттей келе ұлы физиолог К.А.Тимирязев былай деп жазды: "Әр кезде
жерге күн сәулесі түседі, бірақ ол қара жерге ғана түспейді, бидайдың жасыл
органдарына, тіпті дұрысын айтқанда хлорофилл пигментінде түседі. Оған
соғылып, ол сөніп қалады. Бірақ тіпті де жоғалып кетпейді. Ол ішкі
жұмыстарға жұмсалады. Крахмал ертінді қантқа айналып, өсімдік бойымен көп
сапардан кейін бидай дәніне крахмал, әйтпесе клейковина түрінде жиналады.
Әйтеуір ол бізге тамақ болатын нанның құрамына кіреді. Ол азық-түлік
біздерге денемізге қуат береді. Себебі ол сүрленген күн сәулесі",
"Хлорофилл дәні - күн сәулесін" химиялық энергияға айналдырып, жер
бетіндегі, тіршілікке негіз беретін жалғыз нүкте. Бұл жасыл өсімдіктердің
космостық қызметі".
Өсімдіктердің осы космостық қызметі олардың жануарлардан ең үлкен
айырмашылығы. Шынында да олардың фотосинтездік қызметі таңқаларлық. Жер
бетіндегі барлық жасыл өсімдіктердің фотосинтез атқаратын аумағы жер
шарының аумағынан 150 есе артық. Бүкіл жер жүзінде барлық күрделі және
қарапайым өсімдіктер жылына 580 миллиард тонна, оның ішінде мұхиттарда 270
миллиард тонна, ал құрылықта 310 миллиард тонна органикалық заттар түзеді.
Бұл кезде олар ауадан 650 миллиард тонна көмір қышқыл газын, топырақтан 5
миллиард тонна азот, миллиард тоннадай фосфор және 15-20 миллиард тонна
басқадан минералдық заттарды сіңіріп, атмосфераға 350 миллиард тонна
отгекті бөліп шығарады.
Өсімдіктер өндіретін органикалық заттардың арқасында жер бетіндегі
барлық басқадай ағзалар өмір сүреді. Дайын органикалық заттардың түрлерімен
қоректенетін ағзаларды гетерогрофтар дейді. Бұлардың ең үлкен бөлігі
жаунарлар дүниесі.
Зооценоздар - неше түрлі жанаурлар бірлестігі. Оған бір жерде
мекендейтін сүт қоректілердің, құстардың балықтардың, басқадай
омыртқалылардың, насекомдардың, құрттардың, моллюскалардың көпгеген түрлері
енеді.
Зооценоз органикалық заттарды бір түрден екінші түрге айналдырады,
яғни органикалық түрлендіруші, тасымалдаушы қызметін атқарады. Бұл кезде
жануарлар органикалық массаны бірнеше рет түрлендіруі мүмкін. Мысалы,
шөппен қоректенетін малды жыртқыш жейді, ал оның өзі басқаларға азық
болады.
Әрине жанаурлардың биомассасы азык-түлікке, қолданылған органикалық
заттар көп есе кем. Әдетте ол 0,1 процентке тең. Осы себепті жануарлар
белгілі мөлшерде органикалық затты ажыратуының қызметін атқарады. Сонымен
бірге олар активті орын алмастыратын болғандықтан органикалық заттың
алмасуына көмектеседі.
Микробиоценоздар - микроорганизмдер бірлестігі. Олар арнайы оптикалық
құралдармен (микроскоптармен) ғана көзге көрінеді. Жай көзбен көруге
болмайды. Оларға жататындар: бактериялар, микроскопиялық саңырауқұлқтар,
балдырлар, актиномицеттер және қарапайым бір клеткалы ағзалар (инфузория,
амеба және т.б.) біріктіреді.
Экосистемадағ микроэкосистеманың басты-қызметі - органикалық заттарды
қарапайым минеалдық заттарға, суға, көмір қышқыл газына, аммиакка т.с.с.
ажырайды. Микробтар - нағыз санитарлар. Егер микроағзалар болмаса, жер
бетінде әлденеше қабат органикалық қалдықтар қабат-қабат болып жиналған
болар еді.
Ғалымдардың есебі, бойынша: бір грамм құнарлы топырақта бірнеше
миллиард микробтар бар екені анықталды. Бір микробтың болымсыз салмағына
қарамастан егістік жердің бір гекгарындағы олардың салмағы 5-15 тоннаға
дейін жетеді және осы мөлшерде олардың өліктері жиналады. Міне осы себепті
біз топырақ құруға олардың өз салмағы емес, сыртқы актив қабатының маңызы
зор.
Бір гектар жердегі олардың активті қабаты 500 гектарға тең.
Микроағзаларын бүкіл осы сыртқы қабаты органикалық заттарды ажырататын
ферменттер мен басқадай химиялық заттарды бөледі.
Экожүйелердің көлемді бөлігі - экотоп. Ол бірімен-бірі сан түрлі
күрделі байланысқа енген заттар мен құбылыстарды біріктіреді. Өлі табиғатта
әр түрлі сатыда өмір сүреді: атом, бір элементтердің атомдарынан тұратын
күрделі молекула, бірнеше заттардан тұратын молекула, әр түрлі
элементтердің атомдарынан құрылатын күрделі молекула, бірнеше заттардан
тұратын минерал және қасиеттері мен құрамы сан түрлі қосылыстардан тұратын
геологиялық ірі туындылар ретінде. Ол сұйық, газ және қатты заттар сияқты
тұрақты физикалық күйде сақталуы мүмкін.
Осыған байланысты жоғарыда көрсетілгендей жер бетіндс жансыз заттардың
үш күйде кездесетін қабатын ажыратуға болады: Олар литосфера (тас қабаты
лито-грекше тас, сфера шар қоршау), гидросфера - су кабаты (гидро грекше
су), және атмосфералар қабаты (аtmos -ауа) осы үш қабатты бір-бірлеп және
жанды заттар мен тығыз байланысын жер бетіндегі биогендік процеске - зат
пен энергияның айналуына активті қатынасады. Міне сондықтан да фито, зоо,
микроэкосистемалармен қатар жердің үстінгі қабатымен шектелген
атмосфераның, гидросфераның және литосфераның қабаттары экосистемалардың
негізгі компоненттері болып есептеледі.
Литосфераның ең жоғарғы беттері ағзалардың әрекет әсерінен мүлде
өзгеріп, жаңа қасиетке ие болады. Егер литосфера су мен желдің әсерінен,
біріншіден, үгіндікке айналса, екіншіден, организмдердің әрекеті оны жаңа
түрге - топыраққа айналдырды. Экосистемалардың өмір сүруі үшін топырақтың
атқаратын қызметі ерекше. Сондықтан литосфераның жоғарғы қабаты - топырақты
экосистемалардың компоненттерінің ең бастысы деп есептелінеді.
Гидросфера - тіршіліктің сұйықтық ортасы. Тіршілік алғаш рет ғалымдар
суда пайда болған деп есептейді. Сондықтан да оны өмір бесігі деп атауға да
болады. Экосистемаларда су жан-жақты кызмет атқарады.
Су мен оттектің негізінде тірі ағзалардағы барлық физиологиялық және
биохимиялық үрдістер жүреді. Ол өмір арқауын құрайды, себебі клетканың
протоплазмасындағы барлық заттар суда еріген. Сонымен бірге су органикалық
және минералдық заттарды ерітіп, өсімдікгердің қоректенуін жеделдетеді.
Судың ағу қасиетіне байланысты ол органикалық және минералды заттарды
тасымалдауда ерекше роль атқарады. Су көптеген ағзалардын өмір ортасы.
Сонымен су - табиғаттың ғажайып туындысы. Бірде-бір организмнің сусыз
тіршілігі жоқ.
Гидросферадағы су жер бетіндегі барлық мұхиттармен теңіздердің,
өзендер мен көлдердің, мұз тауларының және жер асты сулары жатады. Оның
жалпы қоры 2 миллиард текше километрге жуық. Бұл көлемінің 1370 миллион
текше километрі мұхиттарда, 400 миллион текше километрі жер астында, 30
миллион текше километрі күз тауларында 750 мың текше километрі көлдерге,
1000 текше километірі тірі ағзалар денесінде және 1,25 мың ағзалар текше
километрі өзендерде жиналған. Жер бетіндегі ағзалардың денесіндегі су жер
шарындағы барлық өзендерден судан бес есе артық. Су жануарлар салмағын 50,
ал өсімдіктер салмағының, 70-95 пайызындай орын алады.
Суда қарапайым өсімдікгердің барлық типттерінің, жоғарғы сатыдағы
өсімдіктердің көпшілік типтерінің, омыртқасыз жанаурлардың барлық
типтерінің және омыртқалылар класының өкілдері өмір сүреді. Бұлардың
кейбіреулері (балықтар, ішек қуыстылар, балдырлар, т.б. ағзалар) тек суда
ғана өмір сүре алса, ал кейбіреулерінің (қос мекенділер) өмірі белгілі бір
кезеңде ғана сумен байланысты. Біраз жәндіктердің (инелік, маса, сона) даму
кезеңі де суда өтеді.
Суда өмір сүретін ағзалар бірнеше экологиялық топқа бөлінеді. Су
түбінде тіршілік ететін ағзалар бентос деп аталады. Бентосқа жататын
организмдер көбіне орнынан қозғалмай, басқа нәрселерге жабысып отырады
немесе баяу жылжиды. Олардың көрнекті өкілдері: қос жақтаулы моллюскалар
(устрица, тіссіз моллюскалар), тері тікенділер (теңіз жұлдызы, теңіз
кірпілері, теңіз лилиялары), ішек қуыстылар (корел полиптері).
Ашық суда өмір сүретіндер пелагиялық ағзалар деп аталады. Олар екіге
бөлінеді. Тез қимылдап, қашық аралықтарға өз бетімен жүзіп, саяхат жасай
алатын ағзалар - нектон деп аталады. Оған балықтар, көптеген бас-аяқты
моллюскалар, киттер, тюлендер жатады. Су ішінде қалқып жүретін, теңіз
толқыны және ағыстарымен қозғалатын кішірек және қарусыз көзге көрінбейтін
микроағзалар планктонға жатады.
Әсіресе, фитопланктан (өсімдіктер) мен зоопланктан (жануарлар)
биосферадағы зат пен энергияның айналуында үлкен кызмет атқарады.
Мұхиттар мен теңіздердің 100 метрге дейінгі, ал экваторлық суларда 200
метрге дейінгі тереңдікте микроскоппен байқалатын кішкене балдырлар мен
жәндіктер толып жүреді. Олардың салмағы кейде 1 га су айдынында 3-4 тоннаға
дейін жетеді. Олар органикалық заттардың 44 пайызына дейінін құрайды, бұл
270 миллиардтай тоннаға жақын. Фитопланктанмен судағы барлық жануарлар
қоректенеді. Соның ішінде олар алып китгердіңде басты қорегі су түбіңде,
әлденеше, қозғалмайтын жануарлар өмір сүреді. Тек жағаға таяу жерлерде 50-
1000 меір тереңдікке дейін жасыл балдырлар жайқалып өседі. Теңіз түбінде
күн сәулесін қажет етпейтін терітікенділер, губкалар, паноформоллюскалары
сияқты жануарлар лайға сіңген органикалық заттармен қоректенеді. Оларды аса
үлкен тереңдіктерде (10000 метрге жететін) кездестіруге болады. Әрбір шаршы
сантиметрге бірнеше тоннадан салмақ қысымы түсетін бұл тереңдіктерге
жанаурлардың өмір сүруі таңғажайып құбылыс.
Су бетінің тек кейбір жерлерінде ғана жанды дүние жоқ. Мұндай сулар
ағзалар тіршілік етуге өте қолайсыз. Мәселен, Палестинадағы өлі көлде
ешқандай өсімдік те, жәндіктерде жоқ, себебі оның суының тұздылығы 25
процентке жетеді. Бізде Қаратеңізде 200 м тереңдіктен кейін тіршілік иелері
кездеспейді. Оның онда өрбуіне мүмкіншіліктер жоқ. Теңіз түбінен көтерілген
күкіртті сутекті газы ешқандай тіршілкке аяушылық етпейді.
Атмосфера. Жер шарын 80 км биіктікке дейін құрамында 78 %

азот, 21% оттек, 0,03 % көмір қышқыл газы, 0,04 % аргон және 0,93 % басқа
газдар бар ауа қабатты қоршайды.
Атмосфера тіршілік ортасы. Ауага түрақга өмір сүргенмен, қүрлықта тараған
барлық ағзалардың тіршілігі онымен тығыз байланысты. Атмосферадан
өсімдіктер күн сеулесін, оттекті жене қоректікке пайдаланылатын көмір
қышқыл газын алады.
Сонымен бірге жоғары да біз көрсеткен қүрамдағы ауа эволюциялық даму
кезінде тірі ағзалардың өсіресе, фотосинтез процесін өткізетін жасьш
өсімідіктердің әрекетінің нөтижесінде пайда болады. Басқаша айтканда, тірі
табиғат қүрған бұл орта - жер бетіндегі тіршіліктің өмір сүруіне қажетгі
компонегатердің ең бастысы больш есептелінеді.
Литосфера (барлық тірі организмге керекті минералдық элемештермен
қамтамасыз ететін экосистемалардың тағы бірі ірі компоненттерінің бірі -
Литосфера (тау жыныстары). Әсімдікте органикалық дүниеге енгізетін калий,
кальций, азот, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.