Беттестіру--- жауап алудың ерекше бір түрі және оның психологиялық ерекшеліктері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... . 2.3
1. Бөлім. Криминалистикалық әдістегі жауап алу тактикасының түрлері
олардың ұғымы мен мәні.
1.1 Жауап алудың түсінігі және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... .4.11
1.2 Жауаптың қалыптасу кезеңдері ... 12.25
1.3. Жауап алу алдында жүргізілетін дайындық жұмыстары ... ... ... ... 26.36
2 Бөлім. Беттестіру тактикасының психологиялық ерекшеліктері
2.1. Беттестіру тактикасы . ерекше қарым.қатынас түрі ... ... ... ... ... ..37.41
2.2. Беттестіру тактикасын өткізудегі кеңістік . уақыттық дәйектілік ... ... ... ... .42.57
2.3. Беттестіру тактикасында тактикалық және психологиялық әсер ету мүмкіндіктері ... ... ... ... .58. 61
2.4. Беттестіру тактикасы кезінде психиологиялық әсер ету механизмдегі әдістер ... ... ... ... 62.66
Қорытынды ... ... ... ... 67.68
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Бөлім. Криминалистикалық әдістегі жауап алу тактикасының түрлері
олардың ұғымы мен мәні.
1.1 Жауап алудың түсінігі және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... .4.11
1.2 Жауаптың қалыптасу кезеңдері ... 12.25
1.3. Жауап алу алдында жүргізілетін дайындық жұмыстары ... ... ... ... 26.36
2 Бөлім. Беттестіру тактикасының психологиялық ерекшеліктері
2.1. Беттестіру тактикасы . ерекше қарым.қатынас түрі ... ... ... ... ... ..37.41
2.2. Беттестіру тактикасын өткізудегі кеңістік . уақыттық дәйектілік ... ... ... ... .42.57
2.3. Беттестіру тактикасында тактикалық және психологиялық әсер ету мүмкіндіктері ... ... ... ... .58. 61
2.4. Беттестіру тактикасы кезінде психиологиялық әсер ету механизмдегі әдістер ... ... ... ... 62.66
Қорытынды ... ... ... ... 67.68
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қазақстан Республикасы - демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырғандықтан, оның ең қымбатты қазынасы адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылады.
Елімізде тарихи біршама уақыт бойы өмір сүрген тоталитарлық тәртіп пен жан- жақты тәуелділіктен кейін қазақ мемлекетінің тарихында тұңғыш рет 1991 жылы желтоқсанның 16 жұлдызында Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы маңызды заң қабылданғаны белгілі. Осыған сәйкес қоғам, мемлекет және жеке адам тіршілігінде орын алатын негізгі қағидалар бекітіп берді. Мәселен, кінәлі азаматтар мен айып тартылған қылмыскердің құқықтарын қорғау басты мәселе болып табылады. Көрсетілген конституциялық құқықтар мемлекеттің барлық салаларына маңызы зор. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының өзектілігін түсіне отырып, қылмыстық сот ісін жүргізу өрісінде маңыздылығы арта түскенін білеміз.
Жасалған қылмыс үшін тұлғаны айыпты деп тану, тек сот құзыретінде болса да, істің сотта әділетті шешілуі, алдын ала тергеудің жан-жақты дұрыс өтуіне байланысты. Қазіргі таңда, істі тергеуде, тергеушілерге идеологиялық ғана емес, сонымен қатар, саяси және әлеуметтік факторлар әсер етеді.
Қазіргі таңда, Қазақстан Республикасының қылмыс жағдайы едәуір өсуде. Тіркелген қылмыстар саны алты пайызға дейін көтерілді. Әсіресе, қасақана қылмыстар, қарақшылық, пәтерлік тонау және басқа да ауыр қылмыстар көтерілуде. Нашарқорлыққа байланысты қылмыс үш есе өсуде.
Елімізде тарихи біршама уақыт бойы өмір сүрген тоталитарлық тәртіп пен жан- жақты тәуелділіктен кейін қазақ мемлекетінің тарихында тұңғыш рет 1991 жылы желтоқсанның 16 жұлдызында Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы маңызды заң қабылданғаны белгілі. Осыған сәйкес қоғам, мемлекет және жеке адам тіршілігінде орын алатын негізгі қағидалар бекітіп берді. Мәселен, кінәлі азаматтар мен айып тартылған қылмыскердің құқықтарын қорғау басты мәселе болып табылады. Көрсетілген конституциялық құқықтар мемлекеттің барлық салаларына маңызы зор. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының өзектілігін түсіне отырып, қылмыстық сот ісін жүргізу өрісінде маңыздылығы арта түскенін білеміз.
Жасалған қылмыс үшін тұлғаны айыпты деп тану, тек сот құзыретінде болса да, істің сотта әділетті шешілуі, алдын ала тергеудің жан-жақты дұрыс өтуіне байланысты. Қазіргі таңда, істі тергеуде, тергеушілерге идеологиялық ғана емес, сонымен қатар, саяси және әлеуметтік факторлар әсер етеді.
Қазіргі таңда, Қазақстан Республикасының қылмыс жағдайы едәуір өсуде. Тіркелген қылмыстар саны алты пайызға дейін көтерілді. Әсіресе, қасақана қылмыстар, қарақшылық, пәтерлік тонау және басқа да ауыр қылмыстар көтерілуде. Нашарқорлыққа байланысты қылмыс үш есе өсуде.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, Республикалық референдумда 1995 жылдың 30 тамызында қабылданды.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі, «Юрист» баспасы 2007
3. Қазқстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі, «Юрист» баспасы 2007 – 200б
Оқулықтар мен оқу құралдары:
1. Елеген Қайыржанұлы, Дина Бұғыбайқызы Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге жаза тағайындаудың ерекшеліктері
2. А.Ғ.Абуов Криминалистика негіздері
3. А.Я.Гинзбург, Н.И.Оганов, аударма Мейірбек Оспан Криминалистика негіздері
4. Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А.Исаев Криминалистика Алматы 2005
5. А.Я. Гинзбург «Допрос и проверка показаний: уголовно – процессуальные и криминалистические вопросы» Юрист 2008-208с
6. Грудцына Л.Ю. «Правовой словарь» М: Эксмо 2008 – 1152с
7. М.Н.Марченко «Судебное правотворчество и судейское право» М: Проспект 2008- 512с
8. Белкин Р.С. Собирание, исследование и оценка доказательств. – М., 1966.
9. Белкин Р.С. Очерки криминалистической тактики. Учебное пособие. – Волгоград: МВД РФ Высш. следсв. шк., 1993.
10. Васильев А.Н.,Карнеева Л.М. Тактика допроса при расследовании преступлений. М., 1970.
11. Васильев А.Н. Тактика отдельных следственных действий. М., 1984.
12. Васильев А.Н. Следственная тактика. – М., 1976.
13. Воробьев Г.А. Тактика и психологические особенности судебных действий. – Кр-р, 1986.
14. Гаврилов А.К. Следственная тактика. – Волгоград, 1984.
15. Гаврилов А.К., Закатов А.А. Очная ставка. – Волгоград, 1978.
16. Гусаков А.Н., Фимощенко В.Н. Следственная тактика: Учебное пособие. – Екатеринбург, 1993.
17. Гутман Ю.А. Криминалистическая тактика и методика расследования отдельных видов преступлений. – М., 1976.
18. Глазырин Ф.В. Психология следственных действий. Волгоград.,1983.
19. Гинзбург А.Я., Белкин Р.С. Криминалистическая тактика. Учебник. – Алматы: ТОО “Аян Әдет”, 1998.
20. Глазырин Ф.В. Психология следственных действий: Учебное пособие. – Волгоград: ВСШ МВД СССР, 1983.
21. Гончаренко В.И. Научно-технические средства в следственной практике. – Киев: изд-во “Вища школа”, 1984.
Давыдов Г.П. Тактика следственных действий. – М., 1959.
22. Доспулов Г.Г. Психология допроса на предварительном следствии.М.,1976.
23. Дорохов В.Я. Процессуальное положение подозреваемого. М.,1984.
Дулов А.В. Основы психологического анализа на предварительном следствии. – Минск, 1973.
24. Дулов А.В. Судебная психология. – Минск: Вышэйшая школа, 1970.
Дулов А.В., Нестеренко П.Д. Тактика следственных действий. – М., 1971.
25. Жәкішев Е.Ғ. Криминалистік тактика.Алматы, 1997.
26. Жәкішев Е.Ғ. Исаев А.А.,Тапалова Р.Б.,Найманова Г.Х.,Темірболат Н.С. Криминалистика. Алматы, 2006.
Зорин Г.А. Психологический контакт при производстве допроса. – Гродно, 1986.
27. Карацев К.М. Основные процессуальные и криминалистические положения допроса обвиняемого. – Алма-Ата: КазГУ, 1969.
Карнеева Л.М., Ордынский С.С., Розенблит С.Я. Тактика допроса на предварительном следствии. – М., 1958.
28. Кертэс Имре. Тактика и психологические основы допроса. Под общей ред. проф. А.И. Винберга. – М.: Издательство “Юридическая литература”, 1965.
29. Коновалова В.Е. Психология в расследовании преступлений. Харьков, 1978.
30. Комиссаров А.Н. Научные, правовые и нравственные основы следственной тактики. – Саратов, 1980.
31. Копылов И.А. Следственная ситуация и тактическое решение. – Волгоград, 1988.
32. Кочаров Г.И. Опознание на предварительном следствии. – М., 1965.
33. Криминалистика. Учебник для вузов. Отв ред. профессор Н.П. Яблоков – М.: Издательство БЕК, 1996.
34. Криминалистика. Под.ред.Р.С.Белкина М.: Издательство “Норма”, 2000.
35. Ларин А.М. Криминалистика и паракриминалистика. – М.: Изд-во БЕК, 1996.
36. Ларин А.М. Работа следователя с доказательствами. – М., 1966.
37. Левитов Н.Д. Фрустрация – один из видов психических состиояний \\ Вопросы психологии”. М., 1971.
38. Лисиченко В.К. Советская криминалистика. Методика расследования отдельных видов преступлений. Киев, 1988.
39. Лукашевич В.Г. Тактика общения следователя с участниками отдельных следственных действий. – Киев, 1989.
40. Михайлов В.А. Наука и техника на службу предварительного следствия. - Волгоград, 1990.
41. Неутов В.Д. Нарушение уголовно-процессуальных норм при допросе и проведении очных ставок // Правоведение. – Ростов , Гуманитарный институт, 2003.
42. Образцов В.А. Выявление и изоблечение преступника. – М.: Юристъ, 1997.
43. Порубов Н.И. Допрос в советском уголовном судопроизводстве. – Минск, 1973.
44. Порубов Н.И. "Научные основы допроса на предварительном следствии". – 3-е изд., перераб. – Минск: Выш. Школа, 1978.
45. Пантелеев И.Ф., Селиванов Н.А. Криминалистика, Москва, 1988.
46. Ратинов А.Р. Судебная психология для следователей. Москва, 1983.
47. Романов В.В. Юридическая психология: Учебник. – М.: Юристъ, 1999.
48. Рыжаков А.П. Следственные действия и иные способы собирания доказательств. – Тула, 1996.
49. Следственные действия: Учебное пособие для вузов МВД СССР. – Волгоград, 1984.
50. Соловьев А.Б. Использование доказательств при допросе – М., 1981.
51. Н.Г. Шурухнов «Расследование краж» Юрист Москва 1999
52. П.Д.Нестеренко « Тактика следственных действий» Минск 1971г
53. Арықбай Ағыбаев, Есберген Алауханов Алдын ала тергеудің аяқталуы
54.Есберген Алауханов, Қайрат Сатыпалды Алдын ала тергеудің қылмыстық – іс жүргізу үлгілерінің жинағы
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі, «Юрист» баспасы 2007
3. Қазқстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі, «Юрист» баспасы 2007 – 200б
Оқулықтар мен оқу құралдары:
1. Елеген Қайыржанұлы, Дина Бұғыбайқызы Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге жаза тағайындаудың ерекшеліктері
2. А.Ғ.Абуов Криминалистика негіздері
3. А.Я.Гинзбург, Н.И.Оганов, аударма Мейірбек Оспан Криминалистика негіздері
4. Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А.Исаев Криминалистика Алматы 2005
5. А.Я. Гинзбург «Допрос и проверка показаний: уголовно – процессуальные и криминалистические вопросы» Юрист 2008-208с
6. Грудцына Л.Ю. «Правовой словарь» М: Эксмо 2008 – 1152с
7. М.Н.Марченко «Судебное правотворчество и судейское право» М: Проспект 2008- 512с
8. Белкин Р.С. Собирание, исследование и оценка доказательств. – М., 1966.
9. Белкин Р.С. Очерки криминалистической тактики. Учебное пособие. – Волгоград: МВД РФ Высш. следсв. шк., 1993.
10. Васильев А.Н.,Карнеева Л.М. Тактика допроса при расследовании преступлений. М., 1970.
11. Васильев А.Н. Тактика отдельных следственных действий. М., 1984.
12. Васильев А.Н. Следственная тактика. – М., 1976.
13. Воробьев Г.А. Тактика и психологические особенности судебных действий. – Кр-р, 1986.
14. Гаврилов А.К. Следственная тактика. – Волгоград, 1984.
15. Гаврилов А.К., Закатов А.А. Очная ставка. – Волгоград, 1978.
16. Гусаков А.Н., Фимощенко В.Н. Следственная тактика: Учебное пособие. – Екатеринбург, 1993.
17. Гутман Ю.А. Криминалистическая тактика и методика расследования отдельных видов преступлений. – М., 1976.
18. Глазырин Ф.В. Психология следственных действий. Волгоград.,1983.
19. Гинзбург А.Я., Белкин Р.С. Криминалистическая тактика. Учебник. – Алматы: ТОО “Аян Әдет”, 1998.
20. Глазырин Ф.В. Психология следственных действий: Учебное пособие. – Волгоград: ВСШ МВД СССР, 1983.
21. Гончаренко В.И. Научно-технические средства в следственной практике. – Киев: изд-во “Вища школа”, 1984.
Давыдов Г.П. Тактика следственных действий. – М., 1959.
22. Доспулов Г.Г. Психология допроса на предварительном следствии.М.,1976.
23. Дорохов В.Я. Процессуальное положение подозреваемого. М.,1984.
Дулов А.В. Основы психологического анализа на предварительном следствии. – Минск, 1973.
24. Дулов А.В. Судебная психология. – Минск: Вышэйшая школа, 1970.
Дулов А.В., Нестеренко П.Д. Тактика следственных действий. – М., 1971.
25. Жәкішев Е.Ғ. Криминалистік тактика.Алматы, 1997.
26. Жәкішев Е.Ғ. Исаев А.А.,Тапалова Р.Б.,Найманова Г.Х.,Темірболат Н.С. Криминалистика. Алматы, 2006.
Зорин Г.А. Психологический контакт при производстве допроса. – Гродно, 1986.
27. Карацев К.М. Основные процессуальные и криминалистические положения допроса обвиняемого. – Алма-Ата: КазГУ, 1969.
Карнеева Л.М., Ордынский С.С., Розенблит С.Я. Тактика допроса на предварительном следствии. – М., 1958.
28. Кертэс Имре. Тактика и психологические основы допроса. Под общей ред. проф. А.И. Винберга. – М.: Издательство “Юридическая литература”, 1965.
29. Коновалова В.Е. Психология в расследовании преступлений. Харьков, 1978.
30. Комиссаров А.Н. Научные, правовые и нравственные основы следственной тактики. – Саратов, 1980.
31. Копылов И.А. Следственная ситуация и тактическое решение. – Волгоград, 1988.
32. Кочаров Г.И. Опознание на предварительном следствии. – М., 1965.
33. Криминалистика. Учебник для вузов. Отв ред. профессор Н.П. Яблоков – М.: Издательство БЕК, 1996.
34. Криминалистика. Под.ред.Р.С.Белкина М.: Издательство “Норма”, 2000.
35. Ларин А.М. Криминалистика и паракриминалистика. – М.: Изд-во БЕК, 1996.
36. Ларин А.М. Работа следователя с доказательствами. – М., 1966.
37. Левитов Н.Д. Фрустрация – один из видов психических состиояний \\ Вопросы психологии”. М., 1971.
38. Лисиченко В.К. Советская криминалистика. Методика расследования отдельных видов преступлений. Киев, 1988.
39. Лукашевич В.Г. Тактика общения следователя с участниками отдельных следственных действий. – Киев, 1989.
40. Михайлов В.А. Наука и техника на службу предварительного следствия. - Волгоград, 1990.
41. Неутов В.Д. Нарушение уголовно-процессуальных норм при допросе и проведении очных ставок // Правоведение. – Ростов , Гуманитарный институт, 2003.
42. Образцов В.А. Выявление и изоблечение преступника. – М.: Юристъ, 1997.
43. Порубов Н.И. Допрос в советском уголовном судопроизводстве. – Минск, 1973.
44. Порубов Н.И. "Научные основы допроса на предварительном следствии". – 3-е изд., перераб. – Минск: Выш. Школа, 1978.
45. Пантелеев И.Ф., Селиванов Н.А. Криминалистика, Москва, 1988.
46. Ратинов А.Р. Судебная психология для следователей. Москва, 1983.
47. Романов В.В. Юридическая психология: Учебник. – М.: Юристъ, 1999.
48. Рыжаков А.П. Следственные действия и иные способы собирания доказательств. – Тула, 1996.
49. Следственные действия: Учебное пособие для вузов МВД СССР. – Волгоград, 1984.
50. Соловьев А.Б. Использование доказательств при допросе – М., 1981.
51. Н.Г. Шурухнов «Расследование краж» Юрист Москва 1999
52. П.Д.Нестеренко « Тактика следственных действий» Минск 1971г
53. Арықбай Ағыбаев, Есберген Алауханов Алдын ала тергеудің аяқталуы
54.Есберген Алауханов, Қайрат Сатыпалды Алдын ала тергеудің қылмыстық – іс жүргізу үлгілерінің жинағы
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2-3
1. Бөлім. Криминалистикалық әдістегі жауап алу тактикасының түрлері
олардың ұғымы мен мәні.
1. Жауап алудың түсінігі және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... .4-11
1.2 Жауаптың қалыптасу кезеңдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12-25
1.3. Жауап алу алдында жүргізілетін дайындық жұмыстары ... ... ... ...
26-36
2 Бөлім. Беттестіру тактикасының психологиялық ерекшеліктері
1. Беттестіру тактикасы – ерекше қарым-қатынас түрі
... ... ... ... ... ..37-41
2. Беттестіру тактикасын өткізудегі кеңістік – уақыттық
дәйектілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 2-57
3. Беттестіру тактикасында тактикалық және психологиялық
әсер ету
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .58- 61
4. Беттестіру тактикасы кезінде психиологиялық әсер ету механизмдегі
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62-66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... . 67-68
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69-73
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы - демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырғандықтан, оның ең қымбатты қазынасы
адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылады.
Елімізде тарихи біршама уақыт бойы өмір сүрген тоталитарлық тәртіп
пен жан- жақты тәуелділіктен кейін қазақ мемлекетінің тарихында тұңғыш рет
1991 жылы желтоқсанның 16 жұлдызында Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы маңызды заң қабылданғаны белгілі. Осыған сәйкес қоғам,
мемлекет және жеке адам тіршілігінде орын алатын негізгі қағидалар бекітіп
берді. Мәселен, кінәлі азаматтар мен айып тартылған қылмыскердің құқықтарын
қорғау басты мәселе болып табылады. Көрсетілген конституциялық құқықтар
мемлекеттің барлық салаларына маңызы зор. Азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарының өзектілігін түсіне отырып, қылмыстық сот ісін жүргізу
өрісінде маңыздылығы арта түскенін білеміз.
Жасалған қылмыс үшін тұлғаны айыпты деп тану, тек сот құзыретінде
болса да, істің сотта әділетті шешілуі, алдын ала тергеудің жан-жақты дұрыс
өтуіне байланысты. Қазіргі таңда, істі тергеуде, тергеушілерге идеологиялық
ғана емес, сонымен қатар, саяси және әлеуметтік факторлар әсер етеді.
Қазіргі таңда, Қазақстан Республикасының қылмыс жағдайы едәуір
өсуде. Тіркелген қылмыстар саны алты пайызға дейін көтерілді. Әсіресе,
қасақана қылмыстар, қарақшылық, пәтерлік тонау және басқа да ауыр қылмыстар
көтерілуде. Нашарқорлыққа байланысты қылмыс үш есе өсуде.
Алдын ала тергеу жұмыстарының сапалы өтуі қарастырылған
мәселелердің өзектілігі болып табылады. Прокурорлық қадағалау кезінде,
прокурордың істі қайта қарастыруға жіберу мәселесі, тергеу органдарының
квалификациялық жағдайын айқын көрсетеді. Тергеуде істің мән – жайларының
дұрыс ашылуы, сот отырысында істің әділетті түрде шешілуін қамтамассыз
етеді.
Осы мәселелерді шешу үшін, құқық қорғау органдарының алдын ала
тергеу жұмыстарының күнделікті теориялық және практикалық өтілдерін
квалификациялауда жаңа әдістер қолдану қажет.
Алдын ала тергеу барысында маңызды рөлді жауап алудың ерекше бір
түрі – беттестіру атқарады. Іс жүргізудің тактикалық және психологиялық
қатынасында беттестіру тергеу әрекеттерінің ең қиыны болып табылады.
Беттестіру, қарастырылып жатқан істің ашылуына елеулі, кейде
шешуші рөл атқарады. Беттестіру жауап алуда бірнеше айтылған ойлардың
дұрысын табуға көмегін тигізеді. Жалпы айтқанда, істің ақиқат туындысын
көрсетеді.
Жоғарыда айтылған мәселелердің барлығы, осы дипломдық жұмыстың
тақырыбын таңдаудың негізі болып табылады. Жазылған дипломдық жұмыста
қозғалған мәселелрдің маңыздылығы сөзсіз. Оның теориялық дайындық деңгейі,
практикалық жұмыстың қорытындысына байланысты болғандықтан, оның теориялық
және практикалық мәнін түсіндіреді.
1 Бөлім. Криминалистикалық әдістегі жауап алу тактикасының турлері
олардың ұғымы мен мәні.
1. Жауап алудың түсінігі және оның маңызы.
Бүгінгі кұні қылмыстық істер бойынша дәлелдемелер куәләрдің,
жәбірленушінің берген жауаптарына негізделіп отыр. Сондықтан да жаупа алу
сияқты тергеу әрекеттеріне мұқият назар аудару қерек.
Жауап алудың тарихы ертеден бастау алған. Әрине ол замандарда жауап
алудың тәртібі заңмен реттелдмеген, бірақ адамзат тарихының дамуы барысында
барлық қоғамдық қатынастар, сонымен қатар жауап алу да заңмен реттелуді
қажет еткен.
Қазақстан Республикасының қылмыстық істер жұргізу кодексінде жауап
алудың процессуалдық негіздері, түсінігі, мақсаттары мен түрлері айқын
көрсетілген.
Жауап алу тергеу әрекеті дәлелдемелерді жинаудың ең көп таралған
тәсілі және жауап алу күрделі тергеу әрекеттерінің бірі болып табылады: оны
жұргізу тергеушіден жалпы және кәсіби мәдениеттілікті, адамдардың
психологиясын білуді, жауап алудың тактикалық тәсілдерін жоғары деңгейде
меңгеруін талап етеді.
Жауап алу арқылы жасалынған қылмыстың мән жайлары жөнінде қажетті
деректі мәліметтер алынып, олар қылмысты шау мақсатында пайдалынады. Іс
жұргізу мақсатына байланысты жауап беретін адамнан жауап алудын саналуан
айла тәсілдері бар, бірақ жауап алу қатаң түрде заңда көрсетілген тәсіл
бойынша жұргізілуі тиіс.Қылмыстық іс бойынша мұмкіндігінше неғүрлып әрі
барынша көп, әрі маңызды мәліметтер жинап, осы тергеу әрекетінің сапасын
арттыру ұшін жауап алағанда барынша тиімді, ыңғайлы тактикалық тәсілдер
қолданылып жұргізіледі.Дегенмен ол қаншалықты тиімді болғанымен заңда
көрсетілген тәртіпке қайшы келмеуі тиіс.
Жауап алу дегеніміз заңда көрсетілген тергеу және сот әрекеті. Ол
арқылы жасалған кылмыстың мән-жайлары жөнінде керекті деректі мәліметтер
алынып, олар қылмысты ашуға пайдаланылады. Іс жүргізу жағдайына байланысты
жауап беретін адамнан жауап алудың бірнеше түрі бар. Атап айтқанда:
жәбірленушіден, сезікті адамнан, куәден, айыпкерден жауап алу деп, бұл
тергеу әрекеті төрт түрге бөлінеді. Кімнен жауап алынса да ол қылмыстық іс
жүргізу заңында көрсетілген тәртіп бойынша жүргізілуі тиісті, Бірақ, іс
бойынша неғұрлым көп, маңызды мәліметтер жинап, осы тергеу әрекетінің
сапасын арттыру үшін жауап алғанда, бұған тиімді, ыңғайлы тактикалык
әдістер қолданылады. Бірақ ол қаншалықты тиімді болғанымен ол заңда
көрсетілген тәртіпке қайшы келмеуі керек.
Жауап алғанда қылмысты оқиғаға қатысты мынандай мәліметтер: қылмыстың
болған уақыты, оның орны, амал-әдісі, кылмысты кімдердің жасағаны, оған
қанша адамның қатысқаны, істеген қылмыстың зардабы, залалы, сипаты мен
мөлшері және қылмысты оқиғаның басқа да мән-жайлары анықталады. Бұлар —
заңда көрсетілген, міндетті түрде дәлелдеуге тиісті жағдайлар, кылмысты
оқиғаға тікелей қатысы бар деректі мәліметтер.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК 115-бабына сәйкес, қылмыстық іс бойынша
дәлелдемелер болып заңды жолмен алынған фактілік деректер саналады, оның
негізінде анықтаушы, тергеуші, прокурор, сот осы Кодексте белгіленген
тәртіппен Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінде көзделген
әрекеттердің болғандығын немесе болмағандығын, айыпталушының бұл
әрекетті жасағандығын немесе жасамағандығын және айыпталушының
кінәлілігін немесе кінәсіздігін, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін қажетті
басқа да мән-жайларды анықтайды.
Істі дұрыс шешу үшін қажетті фактілік мәліметтер жәбірленушінің, куәнің
жауаптарымен, сарапшының қорытындысымен, заттай айғақтармен, іс
жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен және өзге де құжаттармен
анықталады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексіне берілген
түсініктеме (комментарий) дәлелдеме - адамнан шығатын мәліметтер ретінде
және зерттелетін жағдайды көрсететін, материалдық заттардағы із түріндегі
өзгерістер қарастырылған. Мұнда дәлелдеменің фактілік мәліметтер екендігі
нақты айтылып отыр және қандай да бір формада өмір сүретіні қуатталып тұр.
Яғни, заң шығарушы дәлелдемені фактілер мен мәліметтердің қайнар көздерінің
біртұтас жиынтығымен түсіндіріп отыр.
Олай болса, дәлелдеме дегеніміз - қылмыстық істі дұрыс шешуге
қажетті фактілік мәліметтер.
Жауап алудың мақсаты толық және болған жай туралы шындықты көрсететін
мәліметтерді алуға бағытталады. Бұл мәліметтер айғақтардың қайнар көзі, ал
соның ішіндегі нақты мағлұматтар, қылмыстың дәлелдері болып табылады. Ал
сезікті мен айыпкер үшін өздерінің көрсетулері, тағылған кінәдан немесе
өздеріне қарсы қойылған күдіктен қорғану құралы болып табылады.
Сондай-ақ, жауап алу арқылы тікелей қылмысты оқиғаға қатысы жоқ, бірақ
қылмысты ашуға керекті аралық мәліметтер де алынады. Айталық, қылмыскердің
қайда жүргенін, оның мекен-жайын білу үшін қылмыскердің ең жақын
адамдарынан да жауап алуға тура келеді. Жауап алудың мұндай аралық түрінің,
қылмысты оқиғаға тікелей қатысы болмаса да, істі тез ашуда, қылмыскерді
тауып ұстауда, істің кейбір мән-жайын анықтауда үлкен маңызы бар.
Жауап алу – жауап берушінің, тергеу жүріп жатқан жай немесе соған
қатысты мән-жайлар мен тұлғалар туралы тергеушіге мәліметтер беру.
Жауап алуды ойдағыдай жүргізу үшін, тергеуші жауап берушіден
мәліметтерді қалай және қандай құралдарды қолдану арқылы алу керектігін
жақсы білуі керек. Тергеушінің жауап алу арқылы анықтамақ болған мән-
жайлардың шеңбері жауап алу мәселесі деп аталады. Бұған жататындар:
- қылмыс қалай жасалды;
- қай жерде;
- қай уақытта;
- қылмысқа бару себебі;
- қылмысты кімдер жасады;
- қылмыс жасауға не нәрсе итермеледі;
- қылмыс жасауға қандай жағдай мүмкіншілік берді.
Жауап алудың нәтижесі ең алдымен жауап алушының ұсынған бағытына
байланысты болады – ол шындықты айтқысы келеме, әлде мән-жайды жасырып,
жалған айтып отыр ма. Осы көрсетілгендер бойынша қылмысты ашуға байланысты
керекті мәліметтер алуға болады.
Тергеуші мен анықтауға жататын мәліметтер жауап алу пәні деп аталады,
яғни тергеуші қылмыс бойынша жәбірленушіден, айыпкерден, куәдан өзіне
тиісті керек мәліметтерді алады.
Жауап алудың негізгі міндеті жауап берушіден деректерді алу жолында
елеулі табыстарға қол жеткізу, бұл үшін тергеуші қандай мәліметтерді алу
керектігін және қандай тәсілдерді қолдану керектігін алдын-ала болжай білуі
керек.
Е.Р.Россинская жауап алу дегеніміз “бұл тергеліп жатқан іс бойынша
маңызы бар мәліметтерді оны білетін тұлғадан алу және бұл ең қиын тергеу
әрекеттерінің бірі деп көрсеткен”.[1]
И.Ф.Пантелеев жауап алу - бұл көп тараған және қиын тактикалық
қатыстағы адамдардан тергеліп жатқан іске қатысы бар мәліметтерді алу деп
көрсетеді.[2]
Жоғарыда келтірілген бұл ұғымдар криминалистикадағы жауап алу
тактикасының орнын анықтауға сәйкес келеді. Себебі бұл ұғымдардың мақсаты
бір, яғни алынған жауаптарды толық және шынайы түрде алып, оны тергеліп
жатқан қылмысты істің ашылуына өз ықпалын тигізу болып табылады.
Жауап алудың жалпы мақсаты ол жауап алынып отырған адамнан толық және
шанайы түрдегі мәліметтер алу болып табылады. Бұл мәселені анықтау біраз
қиыншылықтарға байланысты. Кейбір тұлға жауап алу барысында қасақана жалған
жауап береді немесе оған қарсы айыпталушы тарапынан қысым көрсетуге себеп
болуы мүмкін. Осы аталған себептер қылмысты ашуға байланысты кедергілер
тудырып, тергеушіні жаңылыстыруға әкеледі.
Сонымен қатар жауап алуда орын алатын тағы бір мәселе қатарына, кейбір
жағдайларда жауап алынып отырған тұлға өзінің көрген, естіген мәліметтерін
ұмытып қалуына байланысты. Мұндай жағдайда тергеуші жауап алып отырған
адамнан толық мәліметтерді есіне түсіруіне жағдай жасап, барлық заңда
көрсетілген әрекеттерді қолдануы тиіс.
Жауап алудың негізгі міндеті жауап берушілерден деректерді алу жолында
елеулі табыстарға қол жеткізу. Бұл үшін тергеуші қандай мәліметтерді алу
керектігін және қандай тәсілдерді қолдану керектігін алдын-ала болжай білуі
керек.
Жауап алғанда қылмысты оқиғаға байланысты мынадай деректер
анықталады:
- Қылмыс жасау үшін қандай амал-әдіс қолданылды;
- Қылмыс жасауға қанша адам қатысты;
- Істелген қылмыс қандай зардап шектіргені;
- Істелген қылмыстың сипаты мен мөлшері;
- Қылмыстың басқа да мән-жайлары.
Бұл жағдайлар заңда көрсетілгендей міндетті түрде анықталуы тиіс, сол
себептен бұлар қылмыстық оқиғаға тікелей қатысы бар деректер. Сондай-ақ
жауап алу арқылы тікелей қылмыстық оқиғаға қатысы жоқ, бірақ қылмысты ашуға
себебі тиетін аралық мәліметтер де алынады. Айталық, қайда жүргенін, оның
мекен-жайын, немесе қайда жасырынып жүргенін анықтап білу үшін,
қылмыскердің ең жақын адамдарынан жауап алуға тура келеді. Жауап алудың
мұндай аралық түрінің, қылмыс ісіне тікелей қатысы болмағанмен, қылмыс ісін
тез ашуда, қылмыскерді көп ұзамай ұстауда, болған оқиғаның мән-жайын
анықтауда үлкен маңызы бар.
Жауап алудың жалпы тәсіліне келетін болсақ, оған белсенділікті,
мақсаттылықты, объективтілікті және толықтылықты, жауап берушінің жеке
басының қасиетін ескеру қажеттілігін жатқызуға болады.
Жауап алу белсенділігі, заң талабына сәйкес жасалған тактикалық
әдістерді шебер қолдану арқылы жауап алу тізгінін тергеуші өз қолында ұстау
болып табылады.
Жауап алуды жүргізу алдында тергеуші жауап берушіден қандай деректерді
алғысы келетіндігін нақты білуі керек. Міне, жауап алудың мақсаттылығы
осында жатыр.
Жауап алу сипаты тергеушіден жауап беруші тұлғаның психологиясын дұрыс
түсініп және соның шеңберінде оған белсенді түрде әсер етуді талап етеді.
Жауап алудың нәтижелі болуы міне осыған байланысты. Сол себептен жауап
берушінің жеке басының ерекшелігін білу тергеушіге өте қажет.
Жауап алуды жүргізу тәртібіне байланысты, шартты түрде төрт түрге
бөлуге болады:
- жауап алуға дайындық;
- жауап берушімен психологиялық қарым-қатынас орнату;
- жауап алуды жүргізу;
- жауап алу жолын және нәтижесін бекіту.
Жауап алудың ең маңыздысы, қылмыстық іске байланысты деректер толық
және сенімді болуын қамтамасыз ету. Жауап беруші көп жағдайда мәліметтерді
дұрыс, ештеме жасырып қалмай мазмұндап беруге тырысады, бірақ барлық
жағдайда берілген мәліметтер, жасалған қылмыс ісіне сәйкес келе бермейді,
себебі куә немесе жәбірленуші әр түрлі жағдайларға байланысты болған оқиға
жайының жасалу жолын жаңылысып, немесе мәнін дұрыс түсінбей, өзінің
түсінігі бойынша айтуы мүмкін, ал енді бір жағдайларда жауап беруші
берілген сұрақтарға жауап беруден бас тартып немесе жалған бұлтартпа
мәліметтер беруге тырысады. Міне, осындай жағдайларда тергеуші өзінің
шеберлігімен жауап берушіні дұрыс жолға бағыттауы керек. Ол өзінің
білгірлігі мен шеберлігі арқылы, жауап алу жұмысында кездесетін әр түрлі
кедергілерге байланысты, жауап алу әдістерін қолданып, жауап берушілердің
мәліметтерін оқиғаға қажетті жолға салып, нақты және сенімді дәлелдер алуы
керек.
Тәсіл - дәлелдерді анықтап, жинап және тексеру үшін жүргізілетін
тергеу жұмысының ең үнемді және тиімді ұйымдастыру әрекеттері болып
табылады.
Жауап алу кезінде тергеуші кездесетін әрбір жағдайларға байланысты
өзіне тән әдіс-тәсілдерді қолдану арқылы, куә мен жәбірленушінің ойлау
қабілетіне, көңіл-күйі мен жігеріне өзіндік әсерін тигізеді. Жауап алу
тәсілдері әсерлі болуы үшін сөз шеберлігін, дәлелдік заттарды көрсету
немесе қылмыс болған жерде жауап алуды қолдануға болады.
Жауап берушілер тергеу құпиясын сақтауға міндетті. Алдын-ала тергеу
кезінде алынған мәліметтерді жария ету, құқық қорғау ісіне өзінің зиянын
тигізуі мүмкін.
Жауап алу барысында заң тергеушінің құқығы мен міндетін анықтай
отырып, оның жауап берушіні қорқыту арқылы немесе басқадай заңсыз әрекеттер
арқылы мәліметтер беруге мәжбүр етуі қылмыстық жауапкершілікке тартылатыны
заңда көрсетілген.
Қылмыстық іс жұргізу сатыларында жауап алудың бірнеше түрлері
кездеседі.
Жауап берушінің процессуалдық жағдайына байланысты жауап алудың мына
түрлері бар:
- куәдән жауап алу
- жәбірленушіден жауап алу;
- сезіктіден жауап алу;
- айыпталушыдан жауап алу;
Жаупа алудың кезектігіне байланысты келесі түрлері бар:
- алғашқы жауап алу;
- қайталап жауап алу;
Жауап алудың көлеміне байланысты:
- негізгі жауап алу;
- қосымша жауап алу;
Жоғары айтылғанды қорыта келе жауап алу дегеніміз толық әрі шынайы
мәліметтер алу мақсатымен жауап алушы мен жауап берушінің арасындағы
күрделі психологиялық үрдіске негізделген тергеу әрекеті. Жауап алудың
басты мақсаты қылмыстық іс бойынша шын мәнінде болған оқиғаны анықтап, сот
әділдігін дұрыс шешілуін қамтамасыз ету.
1.2. Жауаптың қалыптасу кезеңдері.
Жауап берушілердің көрсетулерінің объективтілігі мен толықтығы, осы
көрсетулердің қалыптасу жолына байланысты. Көрсетулердің қалыптасуының
психологиялық жолын білу, әртүрлі тергеу әрекеттерін нәтижелі жүргізуге
мүмкіндік береді. Сондықтан көрсетулердің қалыптасу жолын криминалист
ғалымдардың үздіксіз зерттеуі бекер емес деуге болады.
Профессор Р.С.Белкин былай деп жазған: “..жауап берушіге мәлімет,
заттарды немесе басқа да құбылыстарды қабылдау кезінде түседі, содан ол
оның есінде сақталады да, кейін жауап алу кезінде есіне түсіріп, оны
тергеушіге жеткізеді”[3]
Жауап алушы — тергеуші әр куәден, жәбірленушіден қандай көлемде және
қандай мәлімет алуға болатынын білу үшін, жауаптың куәнің, жәбірленушінің
ойында қалыптасу ерекшеліктерін есепке алуы керек.
Жауаптың қалыптасу процесі бірнеше кезеңнен құралады. Бірінші кезең —
оқиғаны, не істің басқа бір мән-жайын қабылдау (көру, есту), екінші — осы
қабылдап алған мәліметті ойда сақтау, үшінші — осы мәліметтерді есіне
түсіріп, тергеушіге айтып жеткізу қабілеті.
Мәліметтердің сақталуына және есте сақтаудың тұрақтылығына мынадай
объективті себеп - уақыт ықпал етеді. Уақыт өткен сайын болған жайлардың
анықтығы бұлынғырлана береді, одан әрі қарай ұмытылады. Болған оқиғаны
қабылдап алу, оқиғаға қатысты мәліметтердің толық қабылдануы белгілі бір
себептерге байланысты. Объективті себептер — көруге, естуге бөгет болатын
жағдайлар, субъективті — есту, көру мүшелерінің қабілеті. Қабылдауға
объективті түрде бөгет болатын себептер оқиғаны шұғыл, тығылтаяң уақытта
қабылдау, жарықтың көріну жағдайының нашар болуы, қатты шудан нашар естілу,
болып жатқан оқиғаны алыстан көру, ауа-райының жаман болуы, қар не жауын
жауып тұрғанда оқиғаны қабылдау, осының бәрі оқиғаны толық және анық көріп,
естіп қабылдауына бөгет жасайды, оқиға жөніндегі ақпараттың толықтығына,
сапасына кері әсер етеді. Сондықтан жауап алғанда тергеуші осы себептерді
ескеруі шарт.
Мысалы азамат К. жұмыстан шығып үйге келе жатқанда, арт жағынан
белгісіз біреу басынан қатты затпен ұрып есінен тандырып кетеді. Қылмыскер
оны тогнамаған және тонауға да ниеті жоқ екенін көрсеткен. Жәбірленуші есін
жиған кезде,ол үйге қарай тез жүгіріп бара жатқан адамды көріп қалады. Ол
оны өзінің көршісі И. екенін таныйды да, оны дауыстап шақырады. Бірақ
көршісі қайрылмай үйге кіріп кетеді. Содан күдік И-ға түседі, себебі аз күн
бұрын екеуі ренжіскен. И. өзінің көрсетуінде болған оқиғаға қатысы жоқ
екенін айтады және сол күні кешкісін ешкіммен кездеспегенін, ешкімді
көрмегенін, оны ешкім айқайлап шақырмағанын айтып, қойылған кінәні мойнына
алмайды.
Қылмыстық істі тексеру кезінде тергеуші сол күні кешке қарай қатты
нөсер болып, найзағай ойнап, күннің күркірегенін анықтайды, соған
байланысты қараңғылық тез түскені белгілі болады.
Әрі қарай жүргізілген тергеу сараптамасы мен басқа да алынған
мәліметтер арқылы мынадай жағдай белгілі болады, шын мәнінде қараңғы тез
түсуіне байланысты И-дің ешкімді көрмегені және күн күркіреп қатты нөсер
болып тұрғандықтан, өзін шақырған дауысты ести алмағандығы анықталады.
Мәліметтердің сақталуына сонымен қатар мынадай субъективті себептер
ықпалын тигізеді, ол жауап берушілердің жеке тұлғасы, жасы, ақыл-өрісі,
мамандығы, көңіл аудару қабілеттілігі және т.с.с.
Субъективті жағдайларға келетін болсақ. Ол азаматтың сезім мүшелерінің
дұрыс не бұрыс қызметіне байланысты болады, осыған байланысты ол заттарды
немесе құбылыстарды толық және нақты қабылдайды немесе керісінше. Бір сезім
мүшесінің жетіспеушілігі немесе кемтарлығы мәліметтің бұрмаланып айтылуына
әкеп соғады. Осындай ақаулықтардың бар екендігін жауап берушілер көп
жағдайда тергеушіге айтпайды, сол себептен кейбір маңызды деректер дер
кезінде дұрыс анықталмайды. Осының бәрі тергеу ісінің теріс жолға түсіп
кеті қаупін туғызады.
Психикалық процестерді жауап алу шеңберінде қарастыра отырып,
тергеушінің психология ғылымының қажетті негіздерін білуі, тергеу
әрекетін жүргізу кезіндегі субъективті жағдайларды дұрыс және тиімді
түрде ескеруге мүмкіндік береді деп ой қорытындылауға болады. Сондықтан,
тергеу әрекетін жүргізуде субъективті факторларды модельдегенде, тергеуші
психологияның негізгі ережелерін білуі керек. Олар оқиғаны, құбылысты
қабылдаған тұлғаның дәл оқиға кезіндегі және тергеу әрекетін жүргізу
кезіндегі психикалық жай-күйін дұрыс бағалауға септігін тигізеді.
Қабылдауға субъективті түрде әсер ететін себептермен, яғни жауап беріп
отырған адамның қабылдау мүшелерінің кемістігімен, есту, көру мүшелерінің
қабылдау қабілетінің төмендігімен бірге, оқиғаны толық және анық қабылдауға
жауап беруші адамның мамандығы, жасы, интеллектуалдық кабілеті, ол оқиғаға
зер салып, көңіл аударып, бақылай алды ма, жоқ па, міне, осының бәрі әсер
етеді. Айталық, жол-көлік оқиғасын екі куә бір кезде, бірдей жағдайда көрді
дейік. Куәлердің біреуі - айталық қарт адам, екіншісі - автокөлік
жүргізушісі. Екеуі де оқиғаны бір жерден бірдей қашыктықтан көрді дейік.
Мұндай жағдайда осы екі куәнің қайсысынан оқиға жөнінде толық мәлімет алуға
болады? Әрине, оқиғаны бірдей жағдайда көргенмен толық мәліметті жүргізуші
бере алады. Ол машинаның маркасын, түрін ғана айтып қоймай, қай машина жол
жүргізу ережесін бұзғандығы жөнінде де мәлімет бере алады. Байсалды,
сабырлы адамның оқиғаны қабылдау қабілеті, аңғалақ, жеңілтек адамға
қарағанда, әрине жоғары. Сабырлы, байсалды адамдар оқиғаның кейбір көзге
көп іліне бермейтін маңызды сәттерін аңғарып қалуы мүмкін, ал аңғалақ
адамдардан мұны күту қиын. Сондай-ақ, әсіресе, жасы толмаған, куә есебінде
жауап алынатын балалар, көрген оқиғаға қиялындағысын қосып, өсіре айтуы,
сөйтіп жалған мәліметтер беруі мүмкін. Сондықтан тергеуші жас балалардан
жауап алғанда олардың осындай психологиялық ерекшеліктерін ескеруі тиіс.
Жауаптың толықтығына, шындығына, сонымен қатар куәнің, жәбірленушінің
болған оқиғаны ұмытпай, ойында сақтау қабілеті де әсер етеді. Ал, ондай
қабілет әр адамда әр түрлі — кейбіреулер белгілі бір қимыл-әрекетті есте
жақсы сақтайды, екінші біреу — көрген жерін ұмытпайды, сондай-ақ естігенін
есте жақсы сақтайтын, керісінше, өте ұмытшақ адамдар бар. Тергеуші жауап
алғанда осының бәрін ескеріп, қажеттілік туса ұмытылған жәйттерді еске
түсіру үшін қолайлы жағдай жасауға әрекет етуі керек.
Болған оқиғаны есіне түсіріп, жауабын толық айтып жеткізу қабілеті де
әр адамда әр түрлі. Жауап алғанда бұл да мұқият ескерілуі тиіс. Жауап
куәнің, не жәбірленушінің болған оқиғаның мән-жайын еркін баяндауынан
басталады. Куә, не жәбірленуші, өзінің өтініші бойынша, жауап бергеннен
кейін, жауабын өз қолымен жазуына құқығы бар. Тергеуші толық жауапты
естігеннен кейін, жауап беруші адамға қосымша сұрақтар қойып, істің кейбір
мән-жайын нақтылайды.
Қосымша сұрақ бергенде тергеуші заңда көрсетілген тәртіпті ескеруі
керек:
— қойылған сұрақтардың анық және түсінікті болуы, куәні, не жәбірленушіні
шатастырмауы тиіс;
— жетектеуші сұрақтарды қоюға болмайды;
— берілген сұрақтар куәні, не жәбірленушіні кемітіп, қорлауға, қорқытуға
бағытталмауы керек.
Жауап алғанда осы тергеу әрекетін жүргізуге қолайлы, тиімді жағдай
жасалуы тиіс. Егер куә асып-сасып, ренжіп, қобалжып отырса, оның көңілін
жуатып, жайландырып, содан кейін ғана жауап алуға кірісу керек. Әрине,
жауап алғанда куәнің, не жәбірленушінің мінез-құлқын, мінезінің
психологиялық ерекшеліктерін (мақтаншақ, қызба, сабырлы) ескерудің маңызы
айрықша. Себебі мұның бәрі тергеушінің жауап үстінде дұрыс тактикалық бағыт
ұстауына негіз бола алады.
Қабылдауға әсер ететін жәйттердің тағы бірі, өткендегі оқиғаға
қаншалықты көңіл бөліп бақылағанға да байланысты және сол кезде адамның
көңіл-күйінің қандай жағдайда болғаны да әсер етеді. Осылар болған жайларды
дұрыс қабылдап, ойда сақтап қалуға қолайлы жағдай туғызады.
Тергеу кезінде белгілі бір қиындық туғызатын жағдай, куә мен
жәбірленушінің уақыт аралығын дұрыс қабылдауына да байланысты. Адамның
көңілін өзіне тартып, көңілін көтеретін қызықты жайттар, тез арада жылдам
өткен сияқты болып көрінеді де, ал бір қалыпты және жалықтыратын уақиғалар
өте ұзаққа созылған сияқты болып көрінеді. Осыған байланысты өте қысқа
уақыт аралығы асыра айтылады да, ал өте ұзаққа созылған уақыт аралығы
керісінше кемітіліп айтылады.
Уақиғалардың толық қабылдануы, оны қаншалықты зер салып бақылағанға
байланысты. Егер болып жатқан уақиғаны көпке дейін бақылаған болса, одан
көрсетілген деректер соншалықты дәл, толық және сенімді болады, ал бақылау
мерзімі қаншалықты қысқа болса, ол соншалықты бұрмаланған, жеткіліксіз және
сенімсіз болады. Себебі қысқа мерзім ішінде адам заттарды, құбылыстарды
мұқият бақылау үшін, сезімдік жүйелерінің мүшелерін бір бағытта
шоғырландыра алмайды. Бұл жағдайда рецепторлар тек ерекше көрінген
жәйттерді ғана қабылдайды. Сол себептен тез өтетін уақиғаны, мысалы адамды
басып кету, көліктердің қақтығысуы, қолдан жұлып арқылы адамды тонау,
төбелес кезінде адамға жарақат салу сияқты оқиғалар қанша уақытқа
созылғанына баға берген кезде, тергеуші бұл жәйттердің көп жерлері
куәлардың бақылауынан тыс қалып қоятынын ескеруі керек, себебі олардың
көрсетулерінде ақтаңдақ жерлері мен бұрмаланған жақтары жиі кездесіп
қалады.
А.Р.Ратиновтың байқауынша, болған уақиғалар жайында жауап алған кезде,
белгілі бір жердің немесе заттың кеңістікте қалай орналасқаны жайында
сұраған кезде, жауап берушілердің көрсетулерінің толдық еместігі байқалды,
көптеген қате баға беру көрініс алады, кеңістіктің ара-қатынасы
бұрмаланады.
Қашықтықтарды қабылдау да әр түрлі болатынын айта кеткен жөн.
Негізінде бір километрге дейінгі қашықтық көбінесе дұрыс қабылданады және
дұрыс бағаланады, ал үлкен қашықтықтағы уақиғалардың көрсетулері адам
есінде дәл сақталынып, дұрыс бағаланды деп есептелінбейді.
Ерікті түрде назар аудару – адам өзінің психикасын, күш-жігерін болып
жатқан уақиғаны мұқият бақылап, қабылдауға бағыттайды, ол басқа жәйттерге
көңіл аудармайды.
Жауап берушілердің көрсетулерінің сапасына, олардың білімі мен жалпы
өз құқығын білу сауаттылығына әсер ететінін атап айту керек. Криминалдық
жағдайды ұғып және дұрыс баға берген куә мен жәбірленуші оны нақты және
жеткілікті қабылдап, есінде сақтайды.
Адамның еске алған мәліметтерінің барлығы есте қалмайды. Ал ол есте
қалса да ол әр түрлі сақталуы мүмкін. Мәселен, кейбір заттар мен құбылыстар
есте ұзақ уақытқа дейін сақталады, ал кейбіреулері қысқа мерзімде сақталуы
ықтимал.
Әрине, егер белгілі бір факті қатты эмоционалды жан- күйде қабылданса,
ол есте жақсы сақталады – деп Г.Г. Досбол әділ көрсеткен. Автордың
айтуынша есте қалу әр бір адамның жеке индивидуалдығына байланысты, олар:
- тұлғаның фактіні қалай қабылдағандығы және есінде қалай
сақтайтындығы;
- есте сақтаудың мазмұнында.
Психологиялық оқулықтарды айтарлықтай еске алудың ерекшелігі көптеген
жағдайларға байланысты екендігі мәлім. Оның ішінде, кәсіби есте сақтау,
яғни, адамның кәсібіне қатысты құбылыстарды, фактілерді есте сақтау тергеу
экспериментінде де кеңінен таралған. Сонымен қатар, бейнелік материалдарды
бір топ адамдар есіне жақсы сақтайды. Оларға: мысалы суретші, архитектор
т.с.с жатқызуға болады. Екінші топ адамдар, оның ішінде ақындар,
философтар, математиктер санды, сөзді, ойды жақсы есінде сақтайтындығы
мәлім. Психологтардың пікірінше, жасөспірімдер естіген нәрсесіне қарағанда
көрген заттарды есінде сақтайды. Үшінші топ адамдар есіне сақтау кезінде
жоғарыда көзделген адамдармен салыстырғанда ешқандай ерекшеліктері
байқалмайды. Сол сияқты, еске сақтау жасқа да байланысты болады. Мысалы
психологтардың осыған қатысты эксперимент жүргізді, оның нәтижесі келесіні
көрсетті: 20-25 жастағы адамдар көрген, естіген заттарды есінде жақсы
сақтады, ал 40-45 жас шамасындағы адамдардың есте сақтау қабілеттілігі
алдыңғылармен салыстырғанда төменірек болды, 45 жастан асқандар оқиғаны
бірден есіне түсіре алмады, яғни, олар көргенін, естігенін тез ұмытуға
құмар екендігін экспериментте дәлелденді.
П.П. Блонский былай дейді: есте сақтау дегеніміз адамның өткен
шағымен байланысты және тек адамзатқа тән құбылыс.
Көру, есту сезімдері арқылы қабылдаған ақпарат субъектінің есінде
әр түрлі деңгейде сақталады және кейін қайта жаңғыртылады. Есте сақтау
сенсорлық (жеделдік сақтау), қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді жүйеден тұрады .
Сенсорлық дегеніміз – қысқа мерзімді көз алдыңдағы бейнелер, ол
артынан жоғалып, естен тез шығып кетеді.
Қысқа мерзімді дегеніміз – сенсорлық ақпараттың қысқа мерзімді жүйеге
түсіп өте қысқа уақыт (30 секунд) сақталуы.
Ұзақ мерзімді дегеніміз – ақпараттың жеткілікті, тұрақты есте
сақталуы.
Осыған қатысты Р. Аткинсон: “ұзақ мерзімді қоймада ақпарат
жойылмайды, өйткені жойылу процесі тек сенсорлық және қысқа мерзімді
жүйеде жойылады”, - дейді.
Есте сақтау - еске түюден, оны сақтаудан, қайта жаңғыртудан және
ұмытудан тұрады. Тергеушінің аталған заңдылықтарды жеткілікті білетін
болса, ақпараттарды дұрыс тексеріп, тиімді бағалай алады.
Есте сақтау процесі еске түюден басталады. Ол әдейі есте сақтаудан
және еріктен тыс есте қалудан тұрады. Әдейі есте сақталған ақпараттар
көптеген авторлардың айтуынша, өте бағалы және құнды ақпарат болып
табылады. Сондықтан, тергеу барысында ақпараттың әдейі немесе еріктен
тыс сақталғанын анықтап алған дұрыс, өйткені еркінен тыс сақталған
ақпараттарда кішігірім мән-жайлар ескерілмейді. Тергеу әрекетінде
көбінесе куәлардың, жәбірленушінің, айыпталушының, сезіктінің белгілі бір
оқиға қатысты мән жайлары естерінде қалады. Әрине, аталған тергеу
әрекеті қылмысты тергеу барысында жүргізіледі, сондықтан ол әрқашанда теріс
жағдайлармен байланысты болады. Ал психологтардың көзқарастарына жүгінсек
адамдар дәл осындай қылмыстық немесе теріс жағдайларды жақсы естерінде
сақтайды.
П.И. Зинченконың пікірінше, еркінен тыс сақтау деген әсерлерді
тікелей қабылдау емес, ол белгілі бір қызметтің жемісі.
Бұл пікірмен біз келісе алмаймыз. Өйткені еркінен тыс есте сақтау
деген кездейсоқ әрекеттің нәтижесі, еркінен тыс затты немесе объектіні
есте сақтаған кезде, субъекті оларды саналы түрде есте сақтамайды,
мұндай жағдайда кездейсоқ немесе абайсызда сақтау орын алады.
Сондай-ақ, еске түюге адамның эмоциясы да әсер етеді. Мәселен, И.
Кертэс егер эмоция бөтен себептерден пайда болса, ол еске түю процесіне
теріс әсер етеді, ал эмоция еске түюге қатысы бар объектілермен байланысты
болса, онда оның оң әсері болады – деп әділ көрсеткен.
Есте сақтау процесі қабылдаудың сапасына байланысты. Яғни, жақсы
қабылданған зат, есте жақсы сақталады.
Қайта жаңғырту процесі еске алумен, танумен, есіне түсірумен,
елестетумен тығыз байланысты.
Есте сақтаудың келесі түрлері де болады: логикалық, эмоционалдық,
бейнелік. Эксперименталдық әрекеттер барысында біз логикалық, яғни,
түсіндіру, бейнелік есте сақтаумен жиі ұшырасамыз. Сондай-ақ, қазақстандық
ғалым А.Я. Гинзбург өз еңбегінде бейнелік есте сақтауды реминисценция
(латын тілінен reminiscor) деп атаған, яғни, ұмытылған құбылысты белгілі
бір уақыттан кейін қайта жаңғырту дегенді білдіреді.
А.В. Брушлинский, ойлау - анализ, синтез, жалпылау процестерінен
тұратындығын анықтады .
Тексерілетін фактінің немесе құбылыстың қабылданған жағдайын ескеріп,
тергеуші қабылдаудың толықтығына және дұрыстығына әсер ететін субъективті
факторларды анықтайды. Аталған мәселеге орай әдебиеттерде әр түрлі
көзқарастар бар.
Қабылдау адамның денсаулығына, оның кәсіби тәжірибесіне және т.б.
дағдыларына байланысты дейді, - И. Кертес осы орайда.
Н.П. Порубовтың пікірі бойынша, қабылдау процесіне адамның ішкі жәй-
күйі, білімі, мұқтаждары, мүдделері, сауаттылығы да әсер етеді.
Біз, егер қабылдау, сезу, есте сақтау, ойлауды біртұтас процесс деп
санасақ, онда оларға әсер ететін факторлар мен жағдайларды жүйелеу қажет.
Біз қабылдауға әсері бар жағдайлар мен фактілерді былай жүйелеуді ұсынамыз:
биологиялық шарттар: жынысы, жасы, денсаулығы, көру және есту жүйесінің
кемшіліктері (дефектілері);
әлеуметтік шарттар: кәсібі, мүдделері мен дағдылары, қоршаған ортасы;
психологиялық шарттар: темпераменті, ішкі және эмоционалдық жай-күйі;
Көптеген авторлар, М.Н. Порубов, И. Кертес, М.И. Еникеев белгілі бір
фактіні мас күйде (есірткінің, ішімдіктің әсерінен) қабылдаудың
проблемаларын қозғаған.
Біздің ойымызша, аталған заттардың әсерімен қабылдауды, қабылдаудың
сапасына әсер ететін негативті шарттар деп атаған дұрыс. Аталған
жағдайлар тергеу әрекетінде орын алады.
Мысалы, айыпталушының қылмыс оқиғасы кезінде мас күйінде болғанын
ескерместен, тергеуші көлік оқиғаларына байланысты тергеу әрекеттерін
жүргізе береді.
Сол сияқты, жауап беру кезінде психологиялық жағдайлар да
ескерілуі керек. Жауаптары тексерілетін адамдардың фактіні қабылдау
кезіндегі эмоцианалдық жай-күйін ескермейтін жағдайлар да көп орын
алады.
Егер есте сақтаудың қажетті бөлігінің бірі мән-жайларды ойында сақтау
және ойына түю.
Ойда сақтау қабылдау сияқты өз еркімен және еріксіз болып екіге
бөлінеді. Өз еркімен ойына сақтау қабылданған жайларды әдейі есте сақтауға
бағытталады. Өз еркімен ойына сақтаудың мақсаты болған жайларды түсінуге
тырысу, содан кейін оның ішінен ең негізгісін және мәні бар дәлелдерін
бөліп алу. Өз еркімен ойына түю, бір нәрсеге ерікті түрде көңіл аударуға
тырысу арқылы іске асырылады.
Жауап берушілердің мәліметтерінің қалыптасуының ең қолайлысын алатын
болсақ, ол әрине өз еркімен ойына түю арқылы болған жайларды толық және
нақты ойда сақтап қалған екендігін мойындау керек.
Еріксіз ойда сақтауды белгілі бір мақсатпен тырысу арқылы сипатталады.
Еріксіз ойда сақтау тергеушіге нанымды және толық мәліметтер беретіндігіне
күмән туғызады, бірақ ол барлық жағдайда осылай болады деу қателескендік
болады. Сондықтан кейбір жағдайларда еріксіз ойда сақтау, тергеу кезінде
шындықты анықтауға қажетті мәліметтерді мүмкіндігінше жоғары дәрежеде
сақтап қалуды толық қамтамасыз ете алады.
Есте сақтаудың келесі бөлімі мәліметтерді жадында сақтау, яғни есте
сақтаудың азды-көптің ұзақтығы.
Жадында сақтаудың ұзақтығы әртүрлі жағдайларға байланысты. Ол көбінесе
есте сақтаудың сапасына байланысты, оны былайша ұғуға болады, оқиға
жайларын тез сіңіру қабілеттілігі арқылы, тұрақты түрде жадында сақтау және
қабылдағандарды тез арада өз қалпында жеткізу.
Мәліметтерді жадында сақтау куә мен жәбірленушінің жеке басының және
жас ерекшеліктеріне байланысты. Ол, белгілі бір нәрсенің жайын еске сақтап,
түрін пайымдау, бейнелік, қимыл әрекеттік немесе ерікті түрде жадында
сақтау қабілеттілігіне, көру, дыбысы, цифр арқылы немесе басқа да заттар
арқылы есінде сақтау артықшылығымен ерекшелігіне байланысты, бұл көбінесе
көңіл бөлу мен кәсіптік машықтануының салдары болады. А.М.Алексеев баспа
үйінің заттарының тоналуы туралы мысал келтірді. Сезіктіні көрген суретші
К. Ол туралы толық айтып қана қоймай, өз ойынша оның портретін салып
береді, содан қылмысты іздеу қызметкерлері өздеріне белгілі адамды
таниды.[4]
Туғаннан өзіндік ерекшелігі мен сезім жүйесінің анализаторларының
есіне сақтау қызметіне қатысуының басымдылығына байланысты есте сақтау
қабілеттілігі төртке бөлінеді:
- көңіл күйлік;
- сөздік пайымдаушылық;
- бейнелік;
- қимыл-әрекеттілік – есте сақтау.[5]
Адам әртүрлі қозғалысты есте сақтап қалады. Есте сақтаудың бұл түрімен
тұрмыстық, еңбектік, спорттық және басқа да қозғалыстар меңгеріледі.
Көңіл-күйлік есте сақтау бастан кешірген қуанышты, қайғылы,
қорыққанды, жәрірленушілікті есте сақтап қалады.
Бейнелік сезімдік есте сақтау – көру, есту, дәмін сезіну арқылы бұрын
қабылданған заттардың ерекшеліктеріне байланысты есінде сақтап
қалады.Мұндай есте сақтау жұмысына сезім мүшелері басты қызмет атқарады.
Дені сау адамдарда есте сақтау қабілеттілігінің түрлерінің барлығы
бар. Тек олардың өріс деңгейі әр адамда әртүрлі болады. Мысалы, бишіде
қозғалыстық есте сақтау деңгейі жақсы дамыған болса, артистерде көңіл-
күйлік және сөздік қорлары жақсы дамыған.
Жоғарыда көрсеткендерге байланысты куә мен жәбірленушінің есте сақтау
түрлерінің қайсысы жақсы дамыған болса, тергеуші мәліметтерді толық және
сенімді түрде алуы үшін жауап алған кезде осы мәселені ескеруі керек.
Келесі мәселе қабылданып ойда сақталған жәйттерді жауап берген кезде
нақтылау етіп жеткізу. Есіне алып қайтадан жеткізу адамның ой-өрісімен
тығыз байланысты, ал ол сақтау мәселесінің соңғы кезеңі болып табылады.
Қайталап жеткізу – бұл адамның болған жай туралы есте сақтап қалғанын
жазбаша немесе ауызша мазмұндап беру. Өзі көрген жәйт туралы куә немесе
жәбірленуші мәліметтерді қайтадан жеткізу үшін, болған жайтты ойына түсіру,
ойына келтіру және тану арқылы жүзеге асырады. Сөйтіп олар қабылданған және
есте қалған деректер мен жәйттерді есіне түсіру арқылы қайталап жеткізеді.
Ойына түсіру көбінесе жауап берушінің еркін әңгімелесуімен жүзеге
асырылады.
Еске түсіру – куәнің немесе жәбірленушінің бұрын байқаған немесе
бастан кешірген жәйттер қайтадан қалыптастыру әрекеті болып табылады.
Мұндай қалыптастыру ассоциалық байланыстық негізде жүзеге асырылады.
Ассоцацияның үш түрі бар. Оларды тергеуші куә мен жәбірленушілердің
болған жәйттерді есіне түсіру үшін қолданады. Ассоциацияның түрлері:
1. Қосалқы
2. Ұқсастық
3. Қарама-қарсы
Қосалқы ассоциация уақыт аралық және кеңістіктік болып келуі мүмкін.
Уақыт аралығының мәні – болған жағдайды, оның алдында болып кеткен жәйларды
еске түсіру арқылы қалпына келтіру болса, кеңістіктік ассоциацияның мәні -
әлде бір заттың ұмыт болған қылмыс ісін қалпына келтіру болады. Мысалы, куә
қылмыс болған жерде ағаш өсіп тұрғанын есіне түсіріп, қылмыскердің қандай
қашықтықта тұрғанын есіне түсіреді.
Ұқсастық ассоциация – қылмыс ісінің кейбір ұмыт болған жерлерін, сол
сияқты қылмыс жағдайын, қылмыстық заттар арқылы ойына түсіру. Қарама-
қарсылық ассоцация – қарама-қайшылықтарды келтіру арқылы есіне түсіру болып
табылады. Мысалы, қылмыс жасаған адам егде деп болжам айтқан кезде, куәгер
ассоцация арқылы қылмысты жас адамның жасағанын есіне түсіреді.
Осы аталғандардың бәрі жай қарапайым түрлерге жатады. Ал күрделі
ассоцацияға мағыналық және себеп-салдарлық жатады.Біріншісінде, жауап
беруші мәлімет беріп отырған кезде, ұмыт болған жерлерін мағынасына қарап
есіне түсіреді.
Мәліметтерді қалпына келтірудегі куә мен жәбірленуші көрсетулерінің
қалыптасуының соңғы кезеңі болып табылады.
Куә мен жәбірленуші өздерінің көрсетулеріндегі қабылданған жәйттерді
қалпына келтіріп жеткізеді. Деректердің қабылдануы мен ойында сақталуы тек
оның сапасына ғана емес, сонымен қатар жауап берушілердің психологиясына,
біліктілігіне, мінез-құлқына, елестету қабілетіне, сеніміне, енді тағы
бірі айналасындағы жағдай мен жауап алу тәсіліне байланысты.
Жауапты оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау.
Бұл бұрын жауап берген жәбірленуші, айыпталушы, куә, сезіктіден оқиған
болған жерде, олардың бұрынғы берген жауабын тексеру мен нақтылау
мақсатында қайтадан жауап алу үшін жасалатын тергеу әрекеті.
Бұл тергеу әрекеті төрт элементтен тұрады:
- Тексерілген оқиғамен байланысты жерлердің белгілері жөнінде
адамдардың ол жердегі іс-әрекеті жөнінде жауап алу;
- Тергеушінің жауабын тексерілетін адамдармен бірге, тексерілетін
оқиғамен байланысты жерге шығуы;
- жауабы тексерілген адамдардың жауаптарын растауы мүмкіндігін,
тексерілген оқиғамен байланысты жерлердің жағдайын, іздерді,
заттарды қарау;
- тексерілген жауапты оқиға болған жердің жағдайымен салыстыру.
Бұл тергеу әрекеті жауабы тексерілетін адамға, оның жауабы
тексерілетін жердің бағыты мен орнын ерекше түрде көрсетуді ұсынудан
басталады. Сондықтан бұл тергеу әрекеті жауабы тексерілетін жерден емес,
тергеу жүргізіліп жатқан жерден басталады.
Жауапты оқиға болған жерде тексеру мен нақтылаудың маңызы, ол
тергеушінің бұрын жауап алынған куә, жәбірленуші, айыпталушыға қылмыс
жасалған жерде, сонымен қатарсол жерде өзінің әрекеттерін, болған оқиғаның
мән-жайын, көрген-білгенін көрсетумен және салыстыру үшін ұсынудан тұрады.
Жауапты оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау тергеу әрекеті, басқа да
тергеу әрекеті сияқты дәлелдемелерді жинау құралы болып табылып, өзінің
алдына қойған мақсатын орындауға мүмкіндік береді.
Бұл жерде, жауапты тексеру барысында, жауабы алынып отырған адамға
ешкім ешнәрсе көрсетпейді, сырттан қандай да болсын араласу, жетекші
сұрақтар қоюға жол берілмейді. Болға іс-әрекеттің жауабын, тексеріліп
отырған адамның өзі көрсетіп, болған мән-жайды толық өзі айтып шығуы қажет.
Жауапты оқиға болған жерде тексеру мен нақтылаудың мәні:
- тергеуге қатысты басқа да қылмыстың ізі бар орындарды және тергеу
жолдарын анықтау;
- ол жердегі заттай дәлелдемелерді іздестіру мен табу;
- қылмысқа қатысты әр түрлі адамдардың мінез-құлықтары мен
әрекеттерін нақтылау;
Бұл жауапты оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау тергеу әрекеті,
жауабы тексерілетін жер тергеуге анық болған жағдайларда ғана жүзеге
асырылады.Жәбірленушінің бұл тергеу әрекетіне қатысуы, қылмыстық оқиғаға
байланысты тексеру жүргізіліп жатқан кезде тергеудің жүзеге асырылу
әрекетіне көптеген көмегін тишізеді. Мысалы: айыпталушы бөлме ішіндегі
өзінің әрекеттерінен, бағалы заттарды қай жерден алғаны, қалай алғанын
көрсетеді.
1.3. Жауап алу алдында жүргізілетін дайындық жұмыстары.
Жауап алуға дайындалу дегеніміз – тергеушінің жауап берушіден алған
мәліметтерінің нәтижелі болуына және уақытын үнемдеуі үшін, алдын-ала жауап
алудан бұрын жүргізілген жұмыстары болып табылады.
Жауап алудың пәрменділігіне және сапасына тергеушінің осы тергеу
әрекетін өткізу алдьшда жүргізген дайындық жұмыстары көп әсер етеді.
Л.Р.Шейнин жауап алуға мұқият түрде дайындалу қажеттігіне байланысты,
тергеушіге ”бір сағаттан кейін сні жауап алу күтіп тұр. Сен оған
дайындалып, мықты қарулануың керек. Айыпталушыдан жауап алған кезде, сен
онымен жекпе-жекте кездесетініңді есте ұста. Бұл жекпе-жекте ол күшті
қарсылас, себьебі ақиқатты біледі және де сол шындықты сенен жасыруға
тырысады, ал сен ол шындықты кейде аңғарып қаласың, сол себепті оны алдын –
алуға тырысуың керек. Сондықтан, жауап алуды қалай жүргізетініңді мұқият
ойланып ал. Ол үшін, сен қарсыласыңның осал жерін тауып, біліп алуың
керек”.[6] Куәден, жәбірленушіден, не қылмыскерден жауап алар алдында
тергеуші, біріншіден деректерді, құжаттарды толық оқып, танысып алуы керек.
Іспен толық танысып болғаннан кейін, әрбір жауап алу барысында қандай
мәселелерге назар аудару керектігін анықтап, жоспарлап, жазып алуы тиіс. Әр
жауапкерге қандай сұрақ қою керек екендігін және осы сұрақтарды қандай
кезекте қою керек екендігін алдын- ала анықтап, белгілеген жөн.
Жауап алуға дайындық үстінде осы адамның мінез-құлқы, моральдық және
интеллектуалдық қасиеттері жөнінде белгілі мәліметтер жинап, ол адамның
кім, кандай адам екенін біліп, онымен қандай бағытта қалай сөйлесу керек
екендігін тергеушінің алдын-ала жүйелеп алғаны жөн.
Дайындық жұмыстарын өткізу барысында жауапты қай уақытта, қай күні алу
керектігін шешу керек. Бұл мәселені шешкенде, жауап алуға шақырылатын
куәнің денсаулығы, жасы есепке алынуы тиіс. Әрине, егер оны біреулер өтірік
жауап беруге азғырып, көндіруі мүмкін деген қауіп туса, одан уақыт өткізбей
дереу жауап алған жөн.
Жауап алу уақытын белгілегенде тергеуші бұған өзінің бос уақыты бар
ма, жоқ па соны мұқият ескеруі тиіс. Бұрын басқа тергеу әрекеттері
жоспарланған, басқа да жұмыстар қат - қабат келген күнге жауап алуды
белгілеуге болмайды. Асығыс, шаршап жүргенде өткізілген шараның сапасы,
әрине, төмен болады.
Қай жерде жауап алу керек екендігі де алдын ала жоспарланады. Көбінесе
тергеуші жауапты өзінің жұмыс бөлмесінде алады. Кей жағдайларда жауапкердің
денсаулығына байланысты жауапты оның үйіне, не ауруханаға барып алуға тура
келеді. Қылмыскер қамауда отырса, тергеуші одан жауапты көбінесе сол қамау
орнында алады. Кейде айыпкерді тергеушінің талап етуі бойынша, қамау
орнының әкімшілігі тергеушінің жұмыс бөлмесіне жеткізеді. Жауап алуға
арнайы шақыру қағазы жіберіледі. Егер келуден бас тартса, бұлтартпау
шаралары қолданылады.
Жауап алуға керек жағдайда мамандар, тілмаш, ал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2-3
1. Бөлім. Криминалистикалық әдістегі жауап алу тактикасының түрлері
олардың ұғымы мен мәні.
1. Жауап алудың түсінігі және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... .4-11
1.2 Жауаптың қалыптасу кезеңдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12-25
1.3. Жауап алу алдында жүргізілетін дайындық жұмыстары ... ... ... ...
26-36
2 Бөлім. Беттестіру тактикасының психологиялық ерекшеліктері
1. Беттестіру тактикасы – ерекше қарым-қатынас түрі
... ... ... ... ... ..37-41
2. Беттестіру тактикасын өткізудегі кеңістік – уақыттық
дәйектілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 2-57
3. Беттестіру тактикасында тактикалық және психологиялық
әсер ету
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .58- 61
4. Беттестіру тактикасы кезінде психиологиялық әсер ету механизмдегі
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62-66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... . 67-68
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69-73
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы - демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырғандықтан, оның ең қымбатты қазынасы
адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылады.
Елімізде тарихи біршама уақыт бойы өмір сүрген тоталитарлық тәртіп
пен жан- жақты тәуелділіктен кейін қазақ мемлекетінің тарихында тұңғыш рет
1991 жылы желтоқсанның 16 жұлдызында Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы маңызды заң қабылданғаны белгілі. Осыған сәйкес қоғам,
мемлекет және жеке адам тіршілігінде орын алатын негізгі қағидалар бекітіп
берді. Мәселен, кінәлі азаматтар мен айып тартылған қылмыскердің құқықтарын
қорғау басты мәселе болып табылады. Көрсетілген конституциялық құқықтар
мемлекеттің барлық салаларына маңызы зор. Азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарының өзектілігін түсіне отырып, қылмыстық сот ісін жүргізу
өрісінде маңыздылығы арта түскенін білеміз.
Жасалған қылмыс үшін тұлғаны айыпты деп тану, тек сот құзыретінде
болса да, істің сотта әділетті шешілуі, алдын ала тергеудің жан-жақты дұрыс
өтуіне байланысты. Қазіргі таңда, істі тергеуде, тергеушілерге идеологиялық
ғана емес, сонымен қатар, саяси және әлеуметтік факторлар әсер етеді.
Қазіргі таңда, Қазақстан Республикасының қылмыс жағдайы едәуір
өсуде. Тіркелген қылмыстар саны алты пайызға дейін көтерілді. Әсіресе,
қасақана қылмыстар, қарақшылық, пәтерлік тонау және басқа да ауыр қылмыстар
көтерілуде. Нашарқорлыққа байланысты қылмыс үш есе өсуде.
Алдын ала тергеу жұмыстарының сапалы өтуі қарастырылған
мәселелердің өзектілігі болып табылады. Прокурорлық қадағалау кезінде,
прокурордың істі қайта қарастыруға жіберу мәселесі, тергеу органдарының
квалификациялық жағдайын айқын көрсетеді. Тергеуде істің мән – жайларының
дұрыс ашылуы, сот отырысында істің әділетті түрде шешілуін қамтамассыз
етеді.
Осы мәселелерді шешу үшін, құқық қорғау органдарының алдын ала
тергеу жұмыстарының күнделікті теориялық және практикалық өтілдерін
квалификациялауда жаңа әдістер қолдану қажет.
Алдын ала тергеу барысында маңызды рөлді жауап алудың ерекше бір
түрі – беттестіру атқарады. Іс жүргізудің тактикалық және психологиялық
қатынасында беттестіру тергеу әрекеттерінің ең қиыны болып табылады.
Беттестіру, қарастырылып жатқан істің ашылуына елеулі, кейде
шешуші рөл атқарады. Беттестіру жауап алуда бірнеше айтылған ойлардың
дұрысын табуға көмегін тигізеді. Жалпы айтқанда, істің ақиқат туындысын
көрсетеді.
Жоғарыда айтылған мәселелердің барлығы, осы дипломдық жұмыстың
тақырыбын таңдаудың негізі болып табылады. Жазылған дипломдық жұмыста
қозғалған мәселелрдің маңыздылығы сөзсіз. Оның теориялық дайындық деңгейі,
практикалық жұмыстың қорытындысына байланысты болғандықтан, оның теориялық
және практикалық мәнін түсіндіреді.
1 Бөлім. Криминалистикалық әдістегі жауап алу тактикасының турлері
олардың ұғымы мен мәні.
1. Жауап алудың түсінігі және оның маңызы.
Бүгінгі кұні қылмыстық істер бойынша дәлелдемелер куәләрдің,
жәбірленушінің берген жауаптарына негізделіп отыр. Сондықтан да жаупа алу
сияқты тергеу әрекеттеріне мұқият назар аудару қерек.
Жауап алудың тарихы ертеден бастау алған. Әрине ол замандарда жауап
алудың тәртібі заңмен реттелдмеген, бірақ адамзат тарихының дамуы барысында
барлық қоғамдық қатынастар, сонымен қатар жауап алу да заңмен реттелуді
қажет еткен.
Қазақстан Республикасының қылмыстық істер жұргізу кодексінде жауап
алудың процессуалдық негіздері, түсінігі, мақсаттары мен түрлері айқын
көрсетілген.
Жауап алу тергеу әрекеті дәлелдемелерді жинаудың ең көп таралған
тәсілі және жауап алу күрделі тергеу әрекеттерінің бірі болып табылады: оны
жұргізу тергеушіден жалпы және кәсіби мәдениеттілікті, адамдардың
психологиясын білуді, жауап алудың тактикалық тәсілдерін жоғары деңгейде
меңгеруін талап етеді.
Жауап алу арқылы жасалынған қылмыстың мән жайлары жөнінде қажетті
деректі мәліметтер алынып, олар қылмысты шау мақсатында пайдалынады. Іс
жұргізу мақсатына байланысты жауап беретін адамнан жауап алудын саналуан
айла тәсілдері бар, бірақ жауап алу қатаң түрде заңда көрсетілген тәсіл
бойынша жұргізілуі тиіс.Қылмыстық іс бойынша мұмкіндігінше неғүрлып әрі
барынша көп, әрі маңызды мәліметтер жинап, осы тергеу әрекетінің сапасын
арттыру ұшін жауап алағанда барынша тиімді, ыңғайлы тактикалық тәсілдер
қолданылып жұргізіледі.Дегенмен ол қаншалықты тиімді болғанымен заңда
көрсетілген тәртіпке қайшы келмеуі тиіс.
Жауап алу дегеніміз заңда көрсетілген тергеу және сот әрекеті. Ол
арқылы жасалған кылмыстың мән-жайлары жөнінде керекті деректі мәліметтер
алынып, олар қылмысты ашуға пайдаланылады. Іс жүргізу жағдайына байланысты
жауап беретін адамнан жауап алудың бірнеше түрі бар. Атап айтқанда:
жәбірленушіден, сезікті адамнан, куәден, айыпкерден жауап алу деп, бұл
тергеу әрекеті төрт түрге бөлінеді. Кімнен жауап алынса да ол қылмыстық іс
жүргізу заңында көрсетілген тәртіп бойынша жүргізілуі тиісті, Бірақ, іс
бойынша неғұрлым көп, маңызды мәліметтер жинап, осы тергеу әрекетінің
сапасын арттыру үшін жауап алғанда, бұған тиімді, ыңғайлы тактикалык
әдістер қолданылады. Бірақ ол қаншалықты тиімді болғанымен ол заңда
көрсетілген тәртіпке қайшы келмеуі керек.
Жауап алғанда қылмысты оқиғаға қатысты мынандай мәліметтер: қылмыстың
болған уақыты, оның орны, амал-әдісі, кылмысты кімдердің жасағаны, оған
қанша адамның қатысқаны, істеген қылмыстың зардабы, залалы, сипаты мен
мөлшері және қылмысты оқиғаның басқа да мән-жайлары анықталады. Бұлар —
заңда көрсетілген, міндетті түрде дәлелдеуге тиісті жағдайлар, кылмысты
оқиғаға тікелей қатысы бар деректі мәліметтер.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК 115-бабына сәйкес, қылмыстық іс бойынша
дәлелдемелер болып заңды жолмен алынған фактілік деректер саналады, оның
негізінде анықтаушы, тергеуші, прокурор, сот осы Кодексте белгіленген
тәртіппен Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінде көзделген
әрекеттердің болғандығын немесе болмағандығын, айыпталушының бұл
әрекетті жасағандығын немесе жасамағандығын және айыпталушының
кінәлілігін немесе кінәсіздігін, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін қажетті
басқа да мән-жайларды анықтайды.
Істі дұрыс шешу үшін қажетті фактілік мәліметтер жәбірленушінің, куәнің
жауаптарымен, сарапшының қорытындысымен, заттай айғақтармен, іс
жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен және өзге де құжаттармен
анықталады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексіне берілген
түсініктеме (комментарий) дәлелдеме - адамнан шығатын мәліметтер ретінде
және зерттелетін жағдайды көрсететін, материалдық заттардағы із түріндегі
өзгерістер қарастырылған. Мұнда дәлелдеменің фактілік мәліметтер екендігі
нақты айтылып отыр және қандай да бір формада өмір сүретіні қуатталып тұр.
Яғни, заң шығарушы дәлелдемені фактілер мен мәліметтердің қайнар көздерінің
біртұтас жиынтығымен түсіндіріп отыр.
Олай болса, дәлелдеме дегеніміз - қылмыстық істі дұрыс шешуге
қажетті фактілік мәліметтер.
Жауап алудың мақсаты толық және болған жай туралы шындықты көрсететін
мәліметтерді алуға бағытталады. Бұл мәліметтер айғақтардың қайнар көзі, ал
соның ішіндегі нақты мағлұматтар, қылмыстың дәлелдері болып табылады. Ал
сезікті мен айыпкер үшін өздерінің көрсетулері, тағылған кінәдан немесе
өздеріне қарсы қойылған күдіктен қорғану құралы болып табылады.
Сондай-ақ, жауап алу арқылы тікелей қылмысты оқиғаға қатысы жоқ, бірақ
қылмысты ашуға керекті аралық мәліметтер де алынады. Айталық, қылмыскердің
қайда жүргенін, оның мекен-жайын білу үшін қылмыскердің ең жақын
адамдарынан да жауап алуға тура келеді. Жауап алудың мұндай аралық түрінің,
қылмысты оқиғаға тікелей қатысы болмаса да, істі тез ашуда, қылмыскерді
тауып ұстауда, істің кейбір мән-жайын анықтауда үлкен маңызы бар.
Жауап алу – жауап берушінің, тергеу жүріп жатқан жай немесе соған
қатысты мән-жайлар мен тұлғалар туралы тергеушіге мәліметтер беру.
Жауап алуды ойдағыдай жүргізу үшін, тергеуші жауап берушіден
мәліметтерді қалай және қандай құралдарды қолдану арқылы алу керектігін
жақсы білуі керек. Тергеушінің жауап алу арқылы анықтамақ болған мән-
жайлардың шеңбері жауап алу мәселесі деп аталады. Бұған жататындар:
- қылмыс қалай жасалды;
- қай жерде;
- қай уақытта;
- қылмысқа бару себебі;
- қылмысты кімдер жасады;
- қылмыс жасауға не нәрсе итермеледі;
- қылмыс жасауға қандай жағдай мүмкіншілік берді.
Жауап алудың нәтижесі ең алдымен жауап алушының ұсынған бағытына
байланысты болады – ол шындықты айтқысы келеме, әлде мән-жайды жасырып,
жалған айтып отыр ма. Осы көрсетілгендер бойынша қылмысты ашуға байланысты
керекті мәліметтер алуға болады.
Тергеуші мен анықтауға жататын мәліметтер жауап алу пәні деп аталады,
яғни тергеуші қылмыс бойынша жәбірленушіден, айыпкерден, куәдан өзіне
тиісті керек мәліметтерді алады.
Жауап алудың негізгі міндеті жауап берушіден деректерді алу жолында
елеулі табыстарға қол жеткізу, бұл үшін тергеуші қандай мәліметтерді алу
керектігін және қандай тәсілдерді қолдану керектігін алдын-ала болжай білуі
керек.
Е.Р.Россинская жауап алу дегеніміз “бұл тергеліп жатқан іс бойынша
маңызы бар мәліметтерді оны білетін тұлғадан алу және бұл ең қиын тергеу
әрекеттерінің бірі деп көрсеткен”.[1]
И.Ф.Пантелеев жауап алу - бұл көп тараған және қиын тактикалық
қатыстағы адамдардан тергеліп жатқан іске қатысы бар мәліметтерді алу деп
көрсетеді.[2]
Жоғарыда келтірілген бұл ұғымдар криминалистикадағы жауап алу
тактикасының орнын анықтауға сәйкес келеді. Себебі бұл ұғымдардың мақсаты
бір, яғни алынған жауаптарды толық және шынайы түрде алып, оны тергеліп
жатқан қылмысты істің ашылуына өз ықпалын тигізу болып табылады.
Жауап алудың жалпы мақсаты ол жауап алынып отырған адамнан толық және
шанайы түрдегі мәліметтер алу болып табылады. Бұл мәселені анықтау біраз
қиыншылықтарға байланысты. Кейбір тұлға жауап алу барысында қасақана жалған
жауап береді немесе оған қарсы айыпталушы тарапынан қысым көрсетуге себеп
болуы мүмкін. Осы аталған себептер қылмысты ашуға байланысты кедергілер
тудырып, тергеушіні жаңылыстыруға әкеледі.
Сонымен қатар жауап алуда орын алатын тағы бір мәселе қатарына, кейбір
жағдайларда жауап алынып отырған тұлға өзінің көрген, естіген мәліметтерін
ұмытып қалуына байланысты. Мұндай жағдайда тергеуші жауап алып отырған
адамнан толық мәліметтерді есіне түсіруіне жағдай жасап, барлық заңда
көрсетілген әрекеттерді қолдануы тиіс.
Жауап алудың негізгі міндеті жауап берушілерден деректерді алу жолында
елеулі табыстарға қол жеткізу. Бұл үшін тергеуші қандай мәліметтерді алу
керектігін және қандай тәсілдерді қолдану керектігін алдын-ала болжай білуі
керек.
Жауап алғанда қылмысты оқиғаға байланысты мынадай деректер
анықталады:
- Қылмыс жасау үшін қандай амал-әдіс қолданылды;
- Қылмыс жасауға қанша адам қатысты;
- Істелген қылмыс қандай зардап шектіргені;
- Істелген қылмыстың сипаты мен мөлшері;
- Қылмыстың басқа да мән-жайлары.
Бұл жағдайлар заңда көрсетілгендей міндетті түрде анықталуы тиіс, сол
себептен бұлар қылмыстық оқиғаға тікелей қатысы бар деректер. Сондай-ақ
жауап алу арқылы тікелей қылмыстық оқиғаға қатысы жоқ, бірақ қылмысты ашуға
себебі тиетін аралық мәліметтер де алынады. Айталық, қайда жүргенін, оның
мекен-жайын, немесе қайда жасырынып жүргенін анықтап білу үшін,
қылмыскердің ең жақын адамдарынан жауап алуға тура келеді. Жауап алудың
мұндай аралық түрінің, қылмыс ісіне тікелей қатысы болмағанмен, қылмыс ісін
тез ашуда, қылмыскерді көп ұзамай ұстауда, болған оқиғаның мән-жайын
анықтауда үлкен маңызы бар.
Жауап алудың жалпы тәсіліне келетін болсақ, оған белсенділікті,
мақсаттылықты, объективтілікті және толықтылықты, жауап берушінің жеке
басының қасиетін ескеру қажеттілігін жатқызуға болады.
Жауап алу белсенділігі, заң талабына сәйкес жасалған тактикалық
әдістерді шебер қолдану арқылы жауап алу тізгінін тергеуші өз қолында ұстау
болып табылады.
Жауап алуды жүргізу алдында тергеуші жауап берушіден қандай деректерді
алғысы келетіндігін нақты білуі керек. Міне, жауап алудың мақсаттылығы
осында жатыр.
Жауап алу сипаты тергеушіден жауап беруші тұлғаның психологиясын дұрыс
түсініп және соның шеңберінде оған белсенді түрде әсер етуді талап етеді.
Жауап алудың нәтижелі болуы міне осыған байланысты. Сол себептен жауап
берушінің жеке басының ерекшелігін білу тергеушіге өте қажет.
Жауап алуды жүргізу тәртібіне байланысты, шартты түрде төрт түрге
бөлуге болады:
- жауап алуға дайындық;
- жауап берушімен психологиялық қарым-қатынас орнату;
- жауап алуды жүргізу;
- жауап алу жолын және нәтижесін бекіту.
Жауап алудың ең маңыздысы, қылмыстық іске байланысты деректер толық
және сенімді болуын қамтамасыз ету. Жауап беруші көп жағдайда мәліметтерді
дұрыс, ештеме жасырып қалмай мазмұндап беруге тырысады, бірақ барлық
жағдайда берілген мәліметтер, жасалған қылмыс ісіне сәйкес келе бермейді,
себебі куә немесе жәбірленуші әр түрлі жағдайларға байланысты болған оқиға
жайының жасалу жолын жаңылысып, немесе мәнін дұрыс түсінбей, өзінің
түсінігі бойынша айтуы мүмкін, ал енді бір жағдайларда жауап беруші
берілген сұрақтарға жауап беруден бас тартып немесе жалған бұлтартпа
мәліметтер беруге тырысады. Міне, осындай жағдайларда тергеуші өзінің
шеберлігімен жауап берушіні дұрыс жолға бағыттауы керек. Ол өзінің
білгірлігі мен шеберлігі арқылы, жауап алу жұмысында кездесетін әр түрлі
кедергілерге байланысты, жауап алу әдістерін қолданып, жауап берушілердің
мәліметтерін оқиғаға қажетті жолға салып, нақты және сенімді дәлелдер алуы
керек.
Тәсіл - дәлелдерді анықтап, жинап және тексеру үшін жүргізілетін
тергеу жұмысының ең үнемді және тиімді ұйымдастыру әрекеттері болып
табылады.
Жауап алу кезінде тергеуші кездесетін әрбір жағдайларға байланысты
өзіне тән әдіс-тәсілдерді қолдану арқылы, куә мен жәбірленушінің ойлау
қабілетіне, көңіл-күйі мен жігеріне өзіндік әсерін тигізеді. Жауап алу
тәсілдері әсерлі болуы үшін сөз шеберлігін, дәлелдік заттарды көрсету
немесе қылмыс болған жерде жауап алуды қолдануға болады.
Жауап берушілер тергеу құпиясын сақтауға міндетті. Алдын-ала тергеу
кезінде алынған мәліметтерді жария ету, құқық қорғау ісіне өзінің зиянын
тигізуі мүмкін.
Жауап алу барысында заң тергеушінің құқығы мен міндетін анықтай
отырып, оның жауап берушіні қорқыту арқылы немесе басқадай заңсыз әрекеттер
арқылы мәліметтер беруге мәжбүр етуі қылмыстық жауапкершілікке тартылатыны
заңда көрсетілген.
Қылмыстық іс жұргізу сатыларында жауап алудың бірнеше түрлері
кездеседі.
Жауап берушінің процессуалдық жағдайына байланысты жауап алудың мына
түрлері бар:
- куәдән жауап алу
- жәбірленушіден жауап алу;
- сезіктіден жауап алу;
- айыпталушыдан жауап алу;
Жаупа алудың кезектігіне байланысты келесі түрлері бар:
- алғашқы жауап алу;
- қайталап жауап алу;
Жауап алудың көлеміне байланысты:
- негізгі жауап алу;
- қосымша жауап алу;
Жоғары айтылғанды қорыта келе жауап алу дегеніміз толық әрі шынайы
мәліметтер алу мақсатымен жауап алушы мен жауап берушінің арасындағы
күрделі психологиялық үрдіске негізделген тергеу әрекеті. Жауап алудың
басты мақсаты қылмыстық іс бойынша шын мәнінде болған оқиғаны анықтап, сот
әділдігін дұрыс шешілуін қамтамасыз ету.
1.2. Жауаптың қалыптасу кезеңдері.
Жауап берушілердің көрсетулерінің объективтілігі мен толықтығы, осы
көрсетулердің қалыптасу жолына байланысты. Көрсетулердің қалыптасуының
психологиялық жолын білу, әртүрлі тергеу әрекеттерін нәтижелі жүргізуге
мүмкіндік береді. Сондықтан көрсетулердің қалыптасу жолын криминалист
ғалымдардың үздіксіз зерттеуі бекер емес деуге болады.
Профессор Р.С.Белкин былай деп жазған: “..жауап берушіге мәлімет,
заттарды немесе басқа да құбылыстарды қабылдау кезінде түседі, содан ол
оның есінде сақталады да, кейін жауап алу кезінде есіне түсіріп, оны
тергеушіге жеткізеді”[3]
Жауап алушы — тергеуші әр куәден, жәбірленушіден қандай көлемде және
қандай мәлімет алуға болатынын білу үшін, жауаптың куәнің, жәбірленушінің
ойында қалыптасу ерекшеліктерін есепке алуы керек.
Жауаптың қалыптасу процесі бірнеше кезеңнен құралады. Бірінші кезең —
оқиғаны, не істің басқа бір мән-жайын қабылдау (көру, есту), екінші — осы
қабылдап алған мәліметті ойда сақтау, үшінші — осы мәліметтерді есіне
түсіріп, тергеушіге айтып жеткізу қабілеті.
Мәліметтердің сақталуына және есте сақтаудың тұрақтылығына мынадай
объективті себеп - уақыт ықпал етеді. Уақыт өткен сайын болған жайлардың
анықтығы бұлынғырлана береді, одан әрі қарай ұмытылады. Болған оқиғаны
қабылдап алу, оқиғаға қатысты мәліметтердің толық қабылдануы белгілі бір
себептерге байланысты. Объективті себептер — көруге, естуге бөгет болатын
жағдайлар, субъективті — есту, көру мүшелерінің қабілеті. Қабылдауға
объективті түрде бөгет болатын себептер оқиғаны шұғыл, тығылтаяң уақытта
қабылдау, жарықтың көріну жағдайының нашар болуы, қатты шудан нашар естілу,
болып жатқан оқиғаны алыстан көру, ауа-райының жаман болуы, қар не жауын
жауып тұрғанда оқиғаны қабылдау, осының бәрі оқиғаны толық және анық көріп,
естіп қабылдауына бөгет жасайды, оқиға жөніндегі ақпараттың толықтығына,
сапасына кері әсер етеді. Сондықтан жауап алғанда тергеуші осы себептерді
ескеруі шарт.
Мысалы азамат К. жұмыстан шығып үйге келе жатқанда, арт жағынан
белгісіз біреу басынан қатты затпен ұрып есінен тандырып кетеді. Қылмыскер
оны тогнамаған және тонауға да ниеті жоқ екенін көрсеткен. Жәбірленуші есін
жиған кезде,ол үйге қарай тез жүгіріп бара жатқан адамды көріп қалады. Ол
оны өзінің көршісі И. екенін таныйды да, оны дауыстап шақырады. Бірақ
көршісі қайрылмай үйге кіріп кетеді. Содан күдік И-ға түседі, себебі аз күн
бұрын екеуі ренжіскен. И. өзінің көрсетуінде болған оқиғаға қатысы жоқ
екенін айтады және сол күні кешкісін ешкіммен кездеспегенін, ешкімді
көрмегенін, оны ешкім айқайлап шақырмағанын айтып, қойылған кінәні мойнына
алмайды.
Қылмыстық істі тексеру кезінде тергеуші сол күні кешке қарай қатты
нөсер болып, найзағай ойнап, күннің күркірегенін анықтайды, соған
байланысты қараңғылық тез түскені белгілі болады.
Әрі қарай жүргізілген тергеу сараптамасы мен басқа да алынған
мәліметтер арқылы мынадай жағдай белгілі болады, шын мәнінде қараңғы тез
түсуіне байланысты И-дің ешкімді көрмегені және күн күркіреп қатты нөсер
болып тұрғандықтан, өзін шақырған дауысты ести алмағандығы анықталады.
Мәліметтердің сақталуына сонымен қатар мынадай субъективті себептер
ықпалын тигізеді, ол жауап берушілердің жеке тұлғасы, жасы, ақыл-өрісі,
мамандығы, көңіл аудару қабілеттілігі және т.с.с.
Субъективті жағдайларға келетін болсақ. Ол азаматтың сезім мүшелерінің
дұрыс не бұрыс қызметіне байланысты болады, осыған байланысты ол заттарды
немесе құбылыстарды толық және нақты қабылдайды немесе керісінше. Бір сезім
мүшесінің жетіспеушілігі немесе кемтарлығы мәліметтің бұрмаланып айтылуына
әкеп соғады. Осындай ақаулықтардың бар екендігін жауап берушілер көп
жағдайда тергеушіге айтпайды, сол себептен кейбір маңызды деректер дер
кезінде дұрыс анықталмайды. Осының бәрі тергеу ісінің теріс жолға түсіп
кеті қаупін туғызады.
Психикалық процестерді жауап алу шеңберінде қарастыра отырып,
тергеушінің психология ғылымының қажетті негіздерін білуі, тергеу
әрекетін жүргізу кезіндегі субъективті жағдайларды дұрыс және тиімді
түрде ескеруге мүмкіндік береді деп ой қорытындылауға болады. Сондықтан,
тергеу әрекетін жүргізуде субъективті факторларды модельдегенде, тергеуші
психологияның негізгі ережелерін білуі керек. Олар оқиғаны, құбылысты
қабылдаған тұлғаның дәл оқиға кезіндегі және тергеу әрекетін жүргізу
кезіндегі психикалық жай-күйін дұрыс бағалауға септігін тигізеді.
Қабылдауға субъективті түрде әсер ететін себептермен, яғни жауап беріп
отырған адамның қабылдау мүшелерінің кемістігімен, есту, көру мүшелерінің
қабылдау қабілетінің төмендігімен бірге, оқиғаны толық және анық қабылдауға
жауап беруші адамның мамандығы, жасы, интеллектуалдық кабілеті, ол оқиғаға
зер салып, көңіл аударып, бақылай алды ма, жоқ па, міне, осының бәрі әсер
етеді. Айталық, жол-көлік оқиғасын екі куә бір кезде, бірдей жағдайда көрді
дейік. Куәлердің біреуі - айталық қарт адам, екіншісі - автокөлік
жүргізушісі. Екеуі де оқиғаны бір жерден бірдей қашыктықтан көрді дейік.
Мұндай жағдайда осы екі куәнің қайсысынан оқиға жөнінде толық мәлімет алуға
болады? Әрине, оқиғаны бірдей жағдайда көргенмен толық мәліметті жүргізуші
бере алады. Ол машинаның маркасын, түрін ғана айтып қоймай, қай машина жол
жүргізу ережесін бұзғандығы жөнінде де мәлімет бере алады. Байсалды,
сабырлы адамның оқиғаны қабылдау қабілеті, аңғалақ, жеңілтек адамға
қарағанда, әрине жоғары. Сабырлы, байсалды адамдар оқиғаның кейбір көзге
көп іліне бермейтін маңызды сәттерін аңғарып қалуы мүмкін, ал аңғалақ
адамдардан мұны күту қиын. Сондай-ақ, әсіресе, жасы толмаған, куә есебінде
жауап алынатын балалар, көрген оқиғаға қиялындағысын қосып, өсіре айтуы,
сөйтіп жалған мәліметтер беруі мүмкін. Сондықтан тергеуші жас балалардан
жауап алғанда олардың осындай психологиялық ерекшеліктерін ескеруі тиіс.
Жауаптың толықтығына, шындығына, сонымен қатар куәнің, жәбірленушінің
болған оқиғаны ұмытпай, ойында сақтау қабілеті де әсер етеді. Ал, ондай
қабілет әр адамда әр түрлі — кейбіреулер белгілі бір қимыл-әрекетті есте
жақсы сақтайды, екінші біреу — көрген жерін ұмытпайды, сондай-ақ естігенін
есте жақсы сақтайтын, керісінше, өте ұмытшақ адамдар бар. Тергеуші жауап
алғанда осының бәрін ескеріп, қажеттілік туса ұмытылған жәйттерді еске
түсіру үшін қолайлы жағдай жасауға әрекет етуі керек.
Болған оқиғаны есіне түсіріп, жауабын толық айтып жеткізу қабілеті де
әр адамда әр түрлі. Жауап алғанда бұл да мұқият ескерілуі тиіс. Жауап
куәнің, не жәбірленушінің болған оқиғаның мән-жайын еркін баяндауынан
басталады. Куә, не жәбірленуші, өзінің өтініші бойынша, жауап бергеннен
кейін, жауабын өз қолымен жазуына құқығы бар. Тергеуші толық жауапты
естігеннен кейін, жауап беруші адамға қосымша сұрақтар қойып, істің кейбір
мән-жайын нақтылайды.
Қосымша сұрақ бергенде тергеуші заңда көрсетілген тәртіпті ескеруі
керек:
— қойылған сұрақтардың анық және түсінікті болуы, куәні, не жәбірленушіні
шатастырмауы тиіс;
— жетектеуші сұрақтарды қоюға болмайды;
— берілген сұрақтар куәні, не жәбірленушіні кемітіп, қорлауға, қорқытуға
бағытталмауы керек.
Жауап алғанда осы тергеу әрекетін жүргізуге қолайлы, тиімді жағдай
жасалуы тиіс. Егер куә асып-сасып, ренжіп, қобалжып отырса, оның көңілін
жуатып, жайландырып, содан кейін ғана жауап алуға кірісу керек. Әрине,
жауап алғанда куәнің, не жәбірленушінің мінез-құлқын, мінезінің
психологиялық ерекшеліктерін (мақтаншақ, қызба, сабырлы) ескерудің маңызы
айрықша. Себебі мұның бәрі тергеушінің жауап үстінде дұрыс тактикалық бағыт
ұстауына негіз бола алады.
Қабылдауға әсер ететін жәйттердің тағы бірі, өткендегі оқиғаға
қаншалықты көңіл бөліп бақылағанға да байланысты және сол кезде адамның
көңіл-күйінің қандай жағдайда болғаны да әсер етеді. Осылар болған жайларды
дұрыс қабылдап, ойда сақтап қалуға қолайлы жағдай туғызады.
Тергеу кезінде белгілі бір қиындық туғызатын жағдай, куә мен
жәбірленушінің уақыт аралығын дұрыс қабылдауына да байланысты. Адамның
көңілін өзіне тартып, көңілін көтеретін қызықты жайттар, тез арада жылдам
өткен сияқты болып көрінеді де, ал бір қалыпты және жалықтыратын уақиғалар
өте ұзаққа созылған сияқты болып көрінеді. Осыған байланысты өте қысқа
уақыт аралығы асыра айтылады да, ал өте ұзаққа созылған уақыт аралығы
керісінше кемітіліп айтылады.
Уақиғалардың толық қабылдануы, оны қаншалықты зер салып бақылағанға
байланысты. Егер болып жатқан уақиғаны көпке дейін бақылаған болса, одан
көрсетілген деректер соншалықты дәл, толық және сенімді болады, ал бақылау
мерзімі қаншалықты қысқа болса, ол соншалықты бұрмаланған, жеткіліксіз және
сенімсіз болады. Себебі қысқа мерзім ішінде адам заттарды, құбылыстарды
мұқият бақылау үшін, сезімдік жүйелерінің мүшелерін бір бағытта
шоғырландыра алмайды. Бұл жағдайда рецепторлар тек ерекше көрінген
жәйттерді ғана қабылдайды. Сол себептен тез өтетін уақиғаны, мысалы адамды
басып кету, көліктердің қақтығысуы, қолдан жұлып арқылы адамды тонау,
төбелес кезінде адамға жарақат салу сияқты оқиғалар қанша уақытқа
созылғанына баға берген кезде, тергеуші бұл жәйттердің көп жерлері
куәлардың бақылауынан тыс қалып қоятынын ескеруі керек, себебі олардың
көрсетулерінде ақтаңдақ жерлері мен бұрмаланған жақтары жиі кездесіп
қалады.
А.Р.Ратиновтың байқауынша, болған уақиғалар жайында жауап алған кезде,
белгілі бір жердің немесе заттың кеңістікте қалай орналасқаны жайында
сұраған кезде, жауап берушілердің көрсетулерінің толдық еместігі байқалды,
көптеген қате баға беру көрініс алады, кеңістіктің ара-қатынасы
бұрмаланады.
Қашықтықтарды қабылдау да әр түрлі болатынын айта кеткен жөн.
Негізінде бір километрге дейінгі қашықтық көбінесе дұрыс қабылданады және
дұрыс бағаланады, ал үлкен қашықтықтағы уақиғалардың көрсетулері адам
есінде дәл сақталынып, дұрыс бағаланды деп есептелінбейді.
Ерікті түрде назар аудару – адам өзінің психикасын, күш-жігерін болып
жатқан уақиғаны мұқият бақылап, қабылдауға бағыттайды, ол басқа жәйттерге
көңіл аудармайды.
Жауап берушілердің көрсетулерінің сапасына, олардың білімі мен жалпы
өз құқығын білу сауаттылығына әсер ететінін атап айту керек. Криминалдық
жағдайды ұғып және дұрыс баға берген куә мен жәбірленуші оны нақты және
жеткілікті қабылдап, есінде сақтайды.
Адамның еске алған мәліметтерінің барлығы есте қалмайды. Ал ол есте
қалса да ол әр түрлі сақталуы мүмкін. Мәселен, кейбір заттар мен құбылыстар
есте ұзақ уақытқа дейін сақталады, ал кейбіреулері қысқа мерзімде сақталуы
ықтимал.
Әрине, егер белгілі бір факті қатты эмоционалды жан- күйде қабылданса,
ол есте жақсы сақталады – деп Г.Г. Досбол әділ көрсеткен. Автордың
айтуынша есте қалу әр бір адамның жеке индивидуалдығына байланысты, олар:
- тұлғаның фактіні қалай қабылдағандығы және есінде қалай
сақтайтындығы;
- есте сақтаудың мазмұнында.
Психологиялық оқулықтарды айтарлықтай еске алудың ерекшелігі көптеген
жағдайларға байланысты екендігі мәлім. Оның ішінде, кәсіби есте сақтау,
яғни, адамның кәсібіне қатысты құбылыстарды, фактілерді есте сақтау тергеу
экспериментінде де кеңінен таралған. Сонымен қатар, бейнелік материалдарды
бір топ адамдар есіне жақсы сақтайды. Оларға: мысалы суретші, архитектор
т.с.с жатқызуға болады. Екінші топ адамдар, оның ішінде ақындар,
философтар, математиктер санды, сөзді, ойды жақсы есінде сақтайтындығы
мәлім. Психологтардың пікірінше, жасөспірімдер естіген нәрсесіне қарағанда
көрген заттарды есінде сақтайды. Үшінші топ адамдар есіне сақтау кезінде
жоғарыда көзделген адамдармен салыстырғанда ешқандай ерекшеліктері
байқалмайды. Сол сияқты, еске сақтау жасқа да байланысты болады. Мысалы
психологтардың осыған қатысты эксперимент жүргізді, оның нәтижесі келесіні
көрсетті: 20-25 жастағы адамдар көрген, естіген заттарды есінде жақсы
сақтады, ал 40-45 жас шамасындағы адамдардың есте сақтау қабілеттілігі
алдыңғылармен салыстырғанда төменірек болды, 45 жастан асқандар оқиғаны
бірден есіне түсіре алмады, яғни, олар көргенін, естігенін тез ұмытуға
құмар екендігін экспериментте дәлелденді.
П.П. Блонский былай дейді: есте сақтау дегеніміз адамның өткен
шағымен байланысты және тек адамзатқа тән құбылыс.
Көру, есту сезімдері арқылы қабылдаған ақпарат субъектінің есінде
әр түрлі деңгейде сақталады және кейін қайта жаңғыртылады. Есте сақтау
сенсорлық (жеделдік сақтау), қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді жүйеден тұрады .
Сенсорлық дегеніміз – қысқа мерзімді көз алдыңдағы бейнелер, ол
артынан жоғалып, естен тез шығып кетеді.
Қысқа мерзімді дегеніміз – сенсорлық ақпараттың қысқа мерзімді жүйеге
түсіп өте қысқа уақыт (30 секунд) сақталуы.
Ұзақ мерзімді дегеніміз – ақпараттың жеткілікті, тұрақты есте
сақталуы.
Осыған қатысты Р. Аткинсон: “ұзақ мерзімді қоймада ақпарат
жойылмайды, өйткені жойылу процесі тек сенсорлық және қысқа мерзімді
жүйеде жойылады”, - дейді.
Есте сақтау - еске түюден, оны сақтаудан, қайта жаңғыртудан және
ұмытудан тұрады. Тергеушінің аталған заңдылықтарды жеткілікті білетін
болса, ақпараттарды дұрыс тексеріп, тиімді бағалай алады.
Есте сақтау процесі еске түюден басталады. Ол әдейі есте сақтаудан
және еріктен тыс есте қалудан тұрады. Әдейі есте сақталған ақпараттар
көптеген авторлардың айтуынша, өте бағалы және құнды ақпарат болып
табылады. Сондықтан, тергеу барысында ақпараттың әдейі немесе еріктен
тыс сақталғанын анықтап алған дұрыс, өйткені еркінен тыс сақталған
ақпараттарда кішігірім мән-жайлар ескерілмейді. Тергеу әрекетінде
көбінесе куәлардың, жәбірленушінің, айыпталушының, сезіктінің белгілі бір
оқиға қатысты мән жайлары естерінде қалады. Әрине, аталған тергеу
әрекеті қылмысты тергеу барысында жүргізіледі, сондықтан ол әрқашанда теріс
жағдайлармен байланысты болады. Ал психологтардың көзқарастарына жүгінсек
адамдар дәл осындай қылмыстық немесе теріс жағдайларды жақсы естерінде
сақтайды.
П.И. Зинченконың пікірінше, еркінен тыс сақтау деген әсерлерді
тікелей қабылдау емес, ол белгілі бір қызметтің жемісі.
Бұл пікірмен біз келісе алмаймыз. Өйткені еркінен тыс есте сақтау
деген кездейсоқ әрекеттің нәтижесі, еркінен тыс затты немесе объектіні
есте сақтаған кезде, субъекті оларды саналы түрде есте сақтамайды,
мұндай жағдайда кездейсоқ немесе абайсызда сақтау орын алады.
Сондай-ақ, еске түюге адамның эмоциясы да әсер етеді. Мәселен, И.
Кертэс егер эмоция бөтен себептерден пайда болса, ол еске түю процесіне
теріс әсер етеді, ал эмоция еске түюге қатысы бар объектілермен байланысты
болса, онда оның оң әсері болады – деп әділ көрсеткен.
Есте сақтау процесі қабылдаудың сапасына байланысты. Яғни, жақсы
қабылданған зат, есте жақсы сақталады.
Қайта жаңғырту процесі еске алумен, танумен, есіне түсірумен,
елестетумен тығыз байланысты.
Есте сақтаудың келесі түрлері де болады: логикалық, эмоционалдық,
бейнелік. Эксперименталдық әрекеттер барысында біз логикалық, яғни,
түсіндіру, бейнелік есте сақтаумен жиі ұшырасамыз. Сондай-ақ, қазақстандық
ғалым А.Я. Гинзбург өз еңбегінде бейнелік есте сақтауды реминисценция
(латын тілінен reminiscor) деп атаған, яғни, ұмытылған құбылысты белгілі
бір уақыттан кейін қайта жаңғырту дегенді білдіреді.
А.В. Брушлинский, ойлау - анализ, синтез, жалпылау процестерінен
тұратындығын анықтады .
Тексерілетін фактінің немесе құбылыстың қабылданған жағдайын ескеріп,
тергеуші қабылдаудың толықтығына және дұрыстығына әсер ететін субъективті
факторларды анықтайды. Аталған мәселеге орай әдебиеттерде әр түрлі
көзқарастар бар.
Қабылдау адамның денсаулығына, оның кәсіби тәжірибесіне және т.б.
дағдыларына байланысты дейді, - И. Кертес осы орайда.
Н.П. Порубовтың пікірі бойынша, қабылдау процесіне адамның ішкі жәй-
күйі, білімі, мұқтаждары, мүдделері, сауаттылығы да әсер етеді.
Біз, егер қабылдау, сезу, есте сақтау, ойлауды біртұтас процесс деп
санасақ, онда оларға әсер ететін факторлар мен жағдайларды жүйелеу қажет.
Біз қабылдауға әсері бар жағдайлар мен фактілерді былай жүйелеуді ұсынамыз:
биологиялық шарттар: жынысы, жасы, денсаулығы, көру және есту жүйесінің
кемшіліктері (дефектілері);
әлеуметтік шарттар: кәсібі, мүдделері мен дағдылары, қоршаған ортасы;
психологиялық шарттар: темпераменті, ішкі және эмоционалдық жай-күйі;
Көптеген авторлар, М.Н. Порубов, И. Кертес, М.И. Еникеев белгілі бір
фактіні мас күйде (есірткінің, ішімдіктің әсерінен) қабылдаудың
проблемаларын қозғаған.
Біздің ойымызша, аталған заттардың әсерімен қабылдауды, қабылдаудың
сапасына әсер ететін негативті шарттар деп атаған дұрыс. Аталған
жағдайлар тергеу әрекетінде орын алады.
Мысалы, айыпталушының қылмыс оқиғасы кезінде мас күйінде болғанын
ескерместен, тергеуші көлік оқиғаларына байланысты тергеу әрекеттерін
жүргізе береді.
Сол сияқты, жауап беру кезінде психологиялық жағдайлар да
ескерілуі керек. Жауаптары тексерілетін адамдардың фактіні қабылдау
кезіндегі эмоцианалдық жай-күйін ескермейтін жағдайлар да көп орын
алады.
Егер есте сақтаудың қажетті бөлігінің бірі мән-жайларды ойында сақтау
және ойына түю.
Ойда сақтау қабылдау сияқты өз еркімен және еріксіз болып екіге
бөлінеді. Өз еркімен ойына сақтау қабылданған жайларды әдейі есте сақтауға
бағытталады. Өз еркімен ойына сақтаудың мақсаты болған жайларды түсінуге
тырысу, содан кейін оның ішінен ең негізгісін және мәні бар дәлелдерін
бөліп алу. Өз еркімен ойына түю, бір нәрсеге ерікті түрде көңіл аударуға
тырысу арқылы іске асырылады.
Жауап берушілердің мәліметтерінің қалыптасуының ең қолайлысын алатын
болсақ, ол әрине өз еркімен ойына түю арқылы болған жайларды толық және
нақты ойда сақтап қалған екендігін мойындау керек.
Еріксіз ойда сақтауды белгілі бір мақсатпен тырысу арқылы сипатталады.
Еріксіз ойда сақтау тергеушіге нанымды және толық мәліметтер беретіндігіне
күмән туғызады, бірақ ол барлық жағдайда осылай болады деу қателескендік
болады. Сондықтан кейбір жағдайларда еріксіз ойда сақтау, тергеу кезінде
шындықты анықтауға қажетті мәліметтерді мүмкіндігінше жоғары дәрежеде
сақтап қалуды толық қамтамасыз ете алады.
Есте сақтаудың келесі бөлімі мәліметтерді жадында сақтау, яғни есте
сақтаудың азды-көптің ұзақтығы.
Жадында сақтаудың ұзақтығы әртүрлі жағдайларға байланысты. Ол көбінесе
есте сақтаудың сапасына байланысты, оны былайша ұғуға болады, оқиға
жайларын тез сіңіру қабілеттілігі арқылы, тұрақты түрде жадында сақтау және
қабылдағандарды тез арада өз қалпында жеткізу.
Мәліметтерді жадында сақтау куә мен жәбірленушінің жеке басының және
жас ерекшеліктеріне байланысты. Ол, белгілі бір нәрсенің жайын еске сақтап,
түрін пайымдау, бейнелік, қимыл әрекеттік немесе ерікті түрде жадында
сақтау қабілеттілігіне, көру, дыбысы, цифр арқылы немесе басқа да заттар
арқылы есінде сақтау артықшылығымен ерекшелігіне байланысты, бұл көбінесе
көңіл бөлу мен кәсіптік машықтануының салдары болады. А.М.Алексеев баспа
үйінің заттарының тоналуы туралы мысал келтірді. Сезіктіні көрген суретші
К. Ол туралы толық айтып қана қоймай, өз ойынша оның портретін салып
береді, содан қылмысты іздеу қызметкерлері өздеріне белгілі адамды
таниды.[4]
Туғаннан өзіндік ерекшелігі мен сезім жүйесінің анализаторларының
есіне сақтау қызметіне қатысуының басымдылығына байланысты есте сақтау
қабілеттілігі төртке бөлінеді:
- көңіл күйлік;
- сөздік пайымдаушылық;
- бейнелік;
- қимыл-әрекеттілік – есте сақтау.[5]
Адам әртүрлі қозғалысты есте сақтап қалады. Есте сақтаудың бұл түрімен
тұрмыстық, еңбектік, спорттық және басқа да қозғалыстар меңгеріледі.
Көңіл-күйлік есте сақтау бастан кешірген қуанышты, қайғылы,
қорыққанды, жәрірленушілікті есте сақтап қалады.
Бейнелік сезімдік есте сақтау – көру, есту, дәмін сезіну арқылы бұрын
қабылданған заттардың ерекшеліктеріне байланысты есінде сақтап
қалады.Мұндай есте сақтау жұмысына сезім мүшелері басты қызмет атқарады.
Дені сау адамдарда есте сақтау қабілеттілігінің түрлерінің барлығы
бар. Тек олардың өріс деңгейі әр адамда әртүрлі болады. Мысалы, бишіде
қозғалыстық есте сақтау деңгейі жақсы дамыған болса, артистерде көңіл-
күйлік және сөздік қорлары жақсы дамыған.
Жоғарыда көрсеткендерге байланысты куә мен жәбірленушінің есте сақтау
түрлерінің қайсысы жақсы дамыған болса, тергеуші мәліметтерді толық және
сенімді түрде алуы үшін жауап алған кезде осы мәселені ескеруі керек.
Келесі мәселе қабылданып ойда сақталған жәйттерді жауап берген кезде
нақтылау етіп жеткізу. Есіне алып қайтадан жеткізу адамның ой-өрісімен
тығыз байланысты, ал ол сақтау мәселесінің соңғы кезеңі болып табылады.
Қайталап жеткізу – бұл адамның болған жай туралы есте сақтап қалғанын
жазбаша немесе ауызша мазмұндап беру. Өзі көрген жәйт туралы куә немесе
жәбірленуші мәліметтерді қайтадан жеткізу үшін, болған жайтты ойына түсіру,
ойына келтіру және тану арқылы жүзеге асырады. Сөйтіп олар қабылданған және
есте қалған деректер мен жәйттерді есіне түсіру арқылы қайталап жеткізеді.
Ойына түсіру көбінесе жауап берушінің еркін әңгімелесуімен жүзеге
асырылады.
Еске түсіру – куәнің немесе жәбірленушінің бұрын байқаған немесе
бастан кешірген жәйттер қайтадан қалыптастыру әрекеті болып табылады.
Мұндай қалыптастыру ассоциалық байланыстық негізде жүзеге асырылады.
Ассоцацияның үш түрі бар. Оларды тергеуші куә мен жәбірленушілердің
болған жәйттерді есіне түсіру үшін қолданады. Ассоциацияның түрлері:
1. Қосалқы
2. Ұқсастық
3. Қарама-қарсы
Қосалқы ассоциация уақыт аралық және кеңістіктік болып келуі мүмкін.
Уақыт аралығының мәні – болған жағдайды, оның алдында болып кеткен жәйларды
еске түсіру арқылы қалпына келтіру болса, кеңістіктік ассоциацияның мәні -
әлде бір заттың ұмыт болған қылмыс ісін қалпына келтіру болады. Мысалы, куә
қылмыс болған жерде ағаш өсіп тұрғанын есіне түсіріп, қылмыскердің қандай
қашықтықта тұрғанын есіне түсіреді.
Ұқсастық ассоциация – қылмыс ісінің кейбір ұмыт болған жерлерін, сол
сияқты қылмыс жағдайын, қылмыстық заттар арқылы ойына түсіру. Қарама-
қарсылық ассоцация – қарама-қайшылықтарды келтіру арқылы есіне түсіру болып
табылады. Мысалы, қылмыс жасаған адам егде деп болжам айтқан кезде, куәгер
ассоцация арқылы қылмысты жас адамның жасағанын есіне түсіреді.
Осы аталғандардың бәрі жай қарапайым түрлерге жатады. Ал күрделі
ассоцацияға мағыналық және себеп-салдарлық жатады.Біріншісінде, жауап
беруші мәлімет беріп отырған кезде, ұмыт болған жерлерін мағынасына қарап
есіне түсіреді.
Мәліметтерді қалпына келтірудегі куә мен жәбірленуші көрсетулерінің
қалыптасуының соңғы кезеңі болып табылады.
Куә мен жәбірленуші өздерінің көрсетулеріндегі қабылданған жәйттерді
қалпына келтіріп жеткізеді. Деректердің қабылдануы мен ойында сақталуы тек
оның сапасына ғана емес, сонымен қатар жауап берушілердің психологиясына,
біліктілігіне, мінез-құлқына, елестету қабілетіне, сеніміне, енді тағы
бірі айналасындағы жағдай мен жауап алу тәсіліне байланысты.
Жауапты оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау.
Бұл бұрын жауап берген жәбірленуші, айыпталушы, куә, сезіктіден оқиған
болған жерде, олардың бұрынғы берген жауабын тексеру мен нақтылау
мақсатында қайтадан жауап алу үшін жасалатын тергеу әрекеті.
Бұл тергеу әрекеті төрт элементтен тұрады:
- Тексерілген оқиғамен байланысты жерлердің белгілері жөнінде
адамдардың ол жердегі іс-әрекеті жөнінде жауап алу;
- Тергеушінің жауабын тексерілетін адамдармен бірге, тексерілетін
оқиғамен байланысты жерге шығуы;
- жауабы тексерілген адамдардың жауаптарын растауы мүмкіндігін,
тексерілген оқиғамен байланысты жерлердің жағдайын, іздерді,
заттарды қарау;
- тексерілген жауапты оқиға болған жердің жағдайымен салыстыру.
Бұл тергеу әрекеті жауабы тексерілетін адамға, оның жауабы
тексерілетін жердің бағыты мен орнын ерекше түрде көрсетуді ұсынудан
басталады. Сондықтан бұл тергеу әрекеті жауабы тексерілетін жерден емес,
тергеу жүргізіліп жатқан жерден басталады.
Жауапты оқиға болған жерде тексеру мен нақтылаудың маңызы, ол
тергеушінің бұрын жауап алынған куә, жәбірленуші, айыпталушыға қылмыс
жасалған жерде, сонымен қатарсол жерде өзінің әрекеттерін, болған оқиғаның
мән-жайын, көрген-білгенін көрсетумен және салыстыру үшін ұсынудан тұрады.
Жауапты оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау тергеу әрекеті, басқа да
тергеу әрекеті сияқты дәлелдемелерді жинау құралы болып табылып, өзінің
алдына қойған мақсатын орындауға мүмкіндік береді.
Бұл жерде, жауапты тексеру барысында, жауабы алынып отырған адамға
ешкім ешнәрсе көрсетпейді, сырттан қандай да болсын араласу, жетекші
сұрақтар қоюға жол берілмейді. Болға іс-әрекеттің жауабын, тексеріліп
отырған адамның өзі көрсетіп, болған мән-жайды толық өзі айтып шығуы қажет.
Жауапты оқиға болған жерде тексеру мен нақтылаудың мәні:
- тергеуге қатысты басқа да қылмыстың ізі бар орындарды және тергеу
жолдарын анықтау;
- ол жердегі заттай дәлелдемелерді іздестіру мен табу;
- қылмысқа қатысты әр түрлі адамдардың мінез-құлықтары мен
әрекеттерін нақтылау;
Бұл жауапты оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау тергеу әрекеті,
жауабы тексерілетін жер тергеуге анық болған жағдайларда ғана жүзеге
асырылады.Жәбірленушінің бұл тергеу әрекетіне қатысуы, қылмыстық оқиғаға
байланысты тексеру жүргізіліп жатқан кезде тергеудің жүзеге асырылу
әрекетіне көптеген көмегін тишізеді. Мысалы: айыпталушы бөлме ішіндегі
өзінің әрекеттерінен, бағалы заттарды қай жерден алғаны, қалай алғанын
көрсетеді.
1.3. Жауап алу алдында жүргізілетін дайындық жұмыстары.
Жауап алуға дайындалу дегеніміз – тергеушінің жауап берушіден алған
мәліметтерінің нәтижелі болуына және уақытын үнемдеуі үшін, алдын-ала жауап
алудан бұрын жүргізілген жұмыстары болып табылады.
Жауап алудың пәрменділігіне және сапасына тергеушінің осы тергеу
әрекетін өткізу алдьшда жүргізген дайындық жұмыстары көп әсер етеді.
Л.Р.Шейнин жауап алуға мұқият түрде дайындалу қажеттігіне байланысты,
тергеушіге ”бір сағаттан кейін сні жауап алу күтіп тұр. Сен оған
дайындалып, мықты қарулануың керек. Айыпталушыдан жауап алған кезде, сен
онымен жекпе-жекте кездесетініңді есте ұста. Бұл жекпе-жекте ол күшті
қарсылас, себьебі ақиқатты біледі және де сол шындықты сенен жасыруға
тырысады, ал сен ол шындықты кейде аңғарып қаласың, сол себепті оны алдын –
алуға тырысуың керек. Сондықтан, жауап алуды қалай жүргізетініңді мұқият
ойланып ал. Ол үшін, сен қарсыласыңның осал жерін тауып, біліп алуың
керек”.[6] Куәден, жәбірленушіден, не қылмыскерден жауап алар алдында
тергеуші, біріншіден деректерді, құжаттарды толық оқып, танысып алуы керек.
Іспен толық танысып болғаннан кейін, әрбір жауап алу барысында қандай
мәселелерге назар аудару керектігін анықтап, жоспарлап, жазып алуы тиіс. Әр
жауапкерге қандай сұрақ қою керек екендігін және осы сұрақтарды қандай
кезекте қою керек екендігін алдын- ала анықтап, белгілеген жөн.
Жауап алуға дайындық үстінде осы адамның мінез-құлқы, моральдық және
интеллектуалдық қасиеттері жөнінде белгілі мәліметтер жинап, ол адамның
кім, кандай адам екенін біліп, онымен қандай бағытта қалай сөйлесу керек
екендігін тергеушінің алдын-ала жүйелеп алғаны жөн.
Дайындық жұмыстарын өткізу барысында жауапты қай уақытта, қай күні алу
керектігін шешу керек. Бұл мәселені шешкенде, жауап алуға шақырылатын
куәнің денсаулығы, жасы есепке алынуы тиіс. Әрине, егер оны біреулер өтірік
жауап беруге азғырып, көндіруі мүмкін деген қауіп туса, одан уақыт өткізбей
дереу жауап алған жөн.
Жауап алу уақытын белгілегенде тергеуші бұған өзінің бос уақыты бар
ма, жоқ па соны мұқият ескеруі тиіс. Бұрын басқа тергеу әрекеттері
жоспарланған, басқа да жұмыстар қат - қабат келген күнге жауап алуды
белгілеуге болмайды. Асығыс, шаршап жүргенде өткізілген шараның сапасы,
әрине, төмен болады.
Қай жерде жауап алу керек екендігі де алдын ала жоспарланады. Көбінесе
тергеуші жауапты өзінің жұмыс бөлмесінде алады. Кей жағдайларда жауапкердің
денсаулығына байланысты жауапты оның үйіне, не ауруханаға барып алуға тура
келеді. Қылмыскер қамауда отырса, тергеуші одан жауапты көбінесе сол қамау
орнында алады. Кейде айыпкерді тергеушінің талап етуі бойынша, қамау
орнының әкімшілігі тергеушінің жұмыс бөлмесіне жеткізеді. Жауап алуға
арнайы шақыру қағазы жіберіледі. Егер келуден бас тартса, бұлтартпау
шаралары қолданылады.
Жауап алуға керек жағдайда мамандар, тілмаш, ал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz