Ғылым философиясы мен тарихы
Кіріспе
Лекция №1 Ғылым философиясы мен методологиясы философиялық білімнің саласы ретінде
Лекция №2 Өркениет пен мәдениеттегі ғылым
№3 Лекция сабағының тақырыбы: Ғылымның пайда болуы. Ғылымның тарихи дамуының негізгі кезеңдері.
№4 Лекция сабағының тақырыбы: Жаңаевропалық ғылымның қалыптасуының алғы тарихы.
№5 Лекция сабағының тақырыбы: Ғылыми білімнің құрылымы.
№6 Лекция сабағының тақырыбы: Ғылыми төңкерістер. Ғылыми рациональдылық.
№7 Лекция сабағының тақырыбы: Ғылымның қазіргі кезеңінің ерекшеліктері
№8 Лекция сабағының тақырыбы: ХХғ. Соңындағы ғылымдағы этикалық аспектілер және әлеуметтік . гуманитарлық бақылау.
№9 Лекция сабағының тақырыбы: Ғылым әлемдік институт ретінде
№10 Лекция сабағының тақырыбы: Ғылыми қауымдастықтың тарихи типтері.
№11 Лекция сабағының тақырыбы: Жаратылыстану және әлеуметтік . гуманитарлық ғылымдарының қазіргі философиялық проблемалары
Лекция №1 Ғылым философиясы мен методологиясы философиялық білімнің саласы ретінде
Лекция №2 Өркениет пен мәдениеттегі ғылым
№3 Лекция сабағының тақырыбы: Ғылымның пайда болуы. Ғылымның тарихи дамуының негізгі кезеңдері.
№4 Лекция сабағының тақырыбы: Жаңаевропалық ғылымның қалыптасуының алғы тарихы.
№5 Лекция сабағының тақырыбы: Ғылыми білімнің құрылымы.
№6 Лекция сабағының тақырыбы: Ғылыми төңкерістер. Ғылыми рациональдылық.
№7 Лекция сабағының тақырыбы: Ғылымның қазіргі кезеңінің ерекшеліктері
№8 Лекция сабағының тақырыбы: ХХғ. Соңындағы ғылымдағы этикалық аспектілер және әлеуметтік . гуманитарлық бақылау.
№9 Лекция сабағының тақырыбы: Ғылым әлемдік институт ретінде
№10 Лекция сабағының тақырыбы: Ғылыми қауымдастықтың тарихи типтері.
№11 Лекция сабағының тақырыбы: Жаратылыстану және әлеуметтік . гуманитарлық ғылымдарының қазіргі философиялық проблемалары
Ғылым философиясының негізгі пәні қоғам дамуының түрлі тарихи кезеңдерінде ғылыми білімдерді өндірудің, ақиқаттығын тексеріп, негіздеудің жалпы заңдылықтарын зерттеу болып табылады.
Ғылыми білімді негіздеудің, дамытудың жалпы заңдылықтарын зерттей отырып, ғылым философиясы қоғам тарихының түрлі кезеңдерінде объективтік ақиқат білімдерге қол жеткізудің рационалдық әдістері мен нормаларын табады. Бұл жерде ғылым тарихшыларының көмегіне сүйене отырып, ғылым дамуының жаңа бағыттарын анықтай алады. Ғылым социологтарының зерттеулері ғылыми білім өндірудің қазіргі нақты әлеуметтік-қоғамдық жағдайлары мен мүмкіндіктерін анықтауға жағдай жасайды.
«Ғылым философиясы мен тарихы» курсы ғылымды арнайы талдау пәні ретінде қарастырады. Ғылымның тарихы мен теориясы туралы түсінік береді, ғылымға философиялық және социологиялық талдау жасайды.
«Ғылым философиясы мен тарихы» магистранттардың ғылыми ойлау мәдениетін қалыптастырып, аналитикалық қабілетін және ғылыми-зерттеуіс-әрекеті дағдыларын дамытады. Әрбір ашылған ғылым жаңалықтың тек заттық қана емес, сондай-ақ методологиялық та мазмұны болады, өйткені ол бұған дейінгі ұғым аппратына, зерттелетін материалды түсіндірудің тұрқы мен алғышарттарына сын көзбен қайта қарауға байланысты болады. Зерттеу барысында зат жайлы білімді қорытып шығаратын қызметті талдау объектісі ете отырып, ғылыми методология ғылымының өзін-өзі танып білу және өзін-өзі ұғыну формасының бірі ретінде әрекет етеді. «Ғылым философиясы мен тарихы» пәні екі түрлі міндет атқарады: біріншіден, ол ғылыми қызметтің және оның басқа қызмет түрлерімен қарым-қатынасының мәнін ашып береді, яғни ғылымды практика, қоғам, мәдениет, адам тұрғысынан қарастырады. Бұл философиялық проблемалар. Екіншіден, методологиялық философия шеңберінен шыға отырып, ғылыми қызметті жетілдіру міндеттерін атқарады; алайда ол философия тұжырымдайтын дүниетанымдық және методологиялық бағдарға және негізгі қағидаларға сүйенеді. Методологиялық философия тарихының мәнін жете түсіну үшін, оны философияның өмір сүру формасы түрінде қарастыру қажет және философияның дамуын адамзат өркениетінің дамуымен тығыз бірлікте зерттегенде ғана оның маңызы айқындала түседі. Осыған орай философия мамандарына ізгі бөлімі ретінде саналған қазіргі заман философиясы мен методологиясы және қоғам пәні философия бөліміне оқытуымыз міндеттіміз.
Бұл лекциялық жинақ қазіргі таңда актуальды және де маңызы өте зор. Лекциялық жинақты жасауда қамтылған мәселелер аталмыш еңбекте құнды деректер келтіріп, бірқатар ой-тұжырымдар жасай білгендігінен көрінеді. Сондықтан бұл лекциялық жинақтың маңызы бар, әрі қолданбалық мәні де үлкен болып табылады.
Ғылыми білімді негіздеудің, дамытудың жалпы заңдылықтарын зерттей отырып, ғылым философиясы қоғам тарихының түрлі кезеңдерінде объективтік ақиқат білімдерге қол жеткізудің рационалдық әдістері мен нормаларын табады. Бұл жерде ғылым тарихшыларының көмегіне сүйене отырып, ғылым дамуының жаңа бағыттарын анықтай алады. Ғылым социологтарының зерттеулері ғылыми білім өндірудің қазіргі нақты әлеуметтік-қоғамдық жағдайлары мен мүмкіндіктерін анықтауға жағдай жасайды.
«Ғылым философиясы мен тарихы» курсы ғылымды арнайы талдау пәні ретінде қарастырады. Ғылымның тарихы мен теориясы туралы түсінік береді, ғылымға философиялық және социологиялық талдау жасайды.
«Ғылым философиясы мен тарихы» магистранттардың ғылыми ойлау мәдениетін қалыптастырып, аналитикалық қабілетін және ғылыми-зерттеуіс-әрекеті дағдыларын дамытады. Әрбір ашылған ғылым жаңалықтың тек заттық қана емес, сондай-ақ методологиялық та мазмұны болады, өйткені ол бұған дейінгі ұғым аппратына, зерттелетін материалды түсіндірудің тұрқы мен алғышарттарына сын көзбен қайта қарауға байланысты болады. Зерттеу барысында зат жайлы білімді қорытып шығаратын қызметті талдау объектісі ете отырып, ғылыми методология ғылымының өзін-өзі танып білу және өзін-өзі ұғыну формасының бірі ретінде әрекет етеді. «Ғылым философиясы мен тарихы» пәні екі түрлі міндет атқарады: біріншіден, ол ғылыми қызметтің және оның басқа қызмет түрлерімен қарым-қатынасының мәнін ашып береді, яғни ғылымды практика, қоғам, мәдениет, адам тұрғысынан қарастырады. Бұл философиялық проблемалар. Екіншіден, методологиялық философия шеңберінен шыға отырып, ғылыми қызметті жетілдіру міндеттерін атқарады; алайда ол философия тұжырымдайтын дүниетанымдық және методологиялық бағдарға және негізгі қағидаларға сүйенеді. Методологиялық философия тарихының мәнін жете түсіну үшін, оны философияның өмір сүру формасы түрінде қарастыру қажет және философияның дамуын адамзат өркениетінің дамуымен тығыз бірлікте зерттегенде ғана оның маңызы айқындала түседі. Осыған орай философия мамандарына ізгі бөлімі ретінде саналған қазіргі заман философиясы мен методологиясы және қоғам пәні философия бөліміне оқытуымыз міндеттіміз.
Бұл лекциялық жинақ қазіргі таңда актуальды және де маңызы өте зор. Лекциялық жинақты жасауда қамтылған мәселелер аталмыш еңбекте құнды деректер келтіріп, бірқатар ой-тұжырымдар жасай білгендігінен көрінеді. Сондықтан бұл лекциялық жинақтың маңызы бар, әрі қолданбалық мәні де үлкен болып табылады.
1. Алтай Ж., Қасабек А., Мұхамбетали Қ. Философия тарихы. - Алматы : Раритет, 2006. - 312 б.
2. Нұрышева Г.Ж. Философия тарихы. - Алматы: Зият Пресс, 2005. - 180 б.
3. Есім Ғ. Фалсафа тарихы. - Алматы: Раритет, 2004. - 304 б.
4. Ғабитов Т. Х. Философия. - Алматы : Раритет, 2005. - 400 б.
5. Ғабитов Т. Х. Қазақ философиясы - Алматы: Раритет, 2011. - 280 б.
6. Алтай Ж. А. Ғылым тарихы мен философиясы . - Алматы : Раритет, 2008. - 368 б.
7. Тұрғынбаев Ә.Х. Философия. - Алматы: Бiлiм, 2001. – 328 б.
8. Философиялық сөздік/ Бас редакторы: Р.Н. Нұрғалиев/. - Алматы, 1996. - 525 б.
9. Әлеуметтік философия. Хрестоматия. - Алматы: Ақыл кітабы, 1997. - 226 б.
10. Нысанбаев Ә. Әбжанов Т. Адамға қарай бет бұрсақ. - Алматы: Қазақ университі, 1992. - 160 б.
11. Нысанбаев Ә. Әбжанов Т. Ой. Ақыл. Адамгершілік. – Алматы: Білім, 1994. - 112 б.
12. Соколов В.В. Средневековая философия. - М.: Высшая школа, 1979. - 448 с.
13. Степанянц М. Т. Восточная философия. - Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. - 178 с.
14. История философии в кратком изложении.– М.: Мысль, 1995.– 590 с.
15. Соколов В.В. Европейская философия ХV – ХVП веков. – М.: Высш. шк., 1996. – 400 с.
16. Философия ХХ века. – М.: ЦИНО общества Знание России, 1997. – 288 с.
17. Вербин, Герман Ш. Особенности социального познания. М., 1983
18. Касабеков А.К. Социальная деятельность социальное познание. А., 1987
19. Коршунов А.М., Монтатов В.В. Диалектика социального познания. М., 1988
20. Методы научного познания. А., 1996
21. Научные и ненаучные формы в социальном познании. М., 1987
22. Социальное познание и управление. М., 1983
23. Волков Ю.Г. Диссертации: подготовка, защита , оформление. М., 2001
24. Неволина Е.М. Как написать и защитить диссертацию. Ч., 2001
25. Рофе А.И. Научная организация труда. М., 1998
26. Научные работы: Методика подготовки и оформления / сост. Кузнецов И.Н. М., 1998
27. Структура и уровни методологиии социального познания. М., 1984
28. Гиндев П. Философия и социальное познание М., 1977
29. Тулмин С. Человеческое понимание. М., 1985
30. Фейерабенд П. Избранные труды по методологии науки. М., 1986
31. Инструкция. Оформление диссертации и авторефератов. А., 2004
32. XXI ғасырдағы жоғары білім мен ғылымның өзекті мәселелері.Қарағанды 2001
33. Фрейд Зигмунд "Я и ОНО "1991
34. Әбдімәлік Нысанбаев,Төлеуғазы Әбжанов.Қысқаша философия тарихы Алматы.1999
35. Мамардашвили М.К.Как я понимаю философию.М-1992 5-14 бет.
36. Джуринский А.Н. История педагогики древного и средневекового мира М-1999 51-53
37. Әбдеев Р.Ф .Философия инфармоцинной цивилизаций М.1994
38. Алтынсарин.Ы.Ағартушылық кезеңі мен педагогикалық көзқарастар.А 1991 15-31.
39. Новикова Л.И. Педагогика детского каллектива М 1978
40. Әбжанов Т.Ы.Рақымжанов Б.Қ.Білім,сана,өзіндік сана Қ.2002 194 бет
41. Болашақ білімде/құр.Дулатбеков Н.О- Қ.1998
42. ГусинскийЭ.Н. Введение в философию образования М.2001
43. Гершунский Б.С.Философия образования М 1998 112
44. Давыдов В.В Проблемы развивающего обучения М.1986
45. Джуринский А.Н. Развитие образования в современном мире М 1999 49-51 бет
46. ҚР-да жоғары білімді дамыту стратегиясы /құр Көмербаев Қ.Е,Ахметов А.Қ,Әбілқасымов А.Е, А. Білім 1998
47. Сенің өмірің сиқырлы әлем/құр Әуелова С.Шымкент 2002 72-73 бетА
48. Навикова Л.И. Педагогика детского коллектива М.1978
49. Пионова Р.С. Педагогика высшей школы. – Минск: Университетское, 2002. -256 б.
50. Наука как социальное явления. –Воронеж: Изд-во Воронежского университета, 1992. -168 б.
51. Шнедельбах Г. Университет Гумбольда//
52. Бордовская Н.В., Реан А.А. Педагогика. –С-Пб.: Питер, 2002. -116 б.
53. Суворов Н. Средневековые университеты. –М., 1898. -246 б.
54. История МГУ//
55. Бабанский Ю.К., Ильина Т.А., Жантекеева З.У. Педагогика высшей школы. –Алматы: Мектеп, 1989. -175 б.
56. История науки в Казахстане//
57. Лахтин Г.А. Организация советской науки: история и современность. –М.: Наука, 1990. -224 б.
58. Водичев Е. «Исследовательские» университеті США и российская университетская система: опыт сравнительного анализа//
59. Мынбаева А.К. Соврменное образование в фокусе новых педагогических концепций, тенденций и идей. –Алматы: Раритет, 2005. -90 б.
60. Абдеев Р.Ф. Философия информационной цивилизации М.1994
61. Алтынсарин.Ы. Ағартушылық кезеңі мен педагогикалық көзқарастары А.1991.13-51 бет
62. Аристотель. Сочинение в 3 томах М.1976
63. Әбдімәлік Нысанбаев ,Төлеуғазы Әбжанов. Қысқаша философия тарихы А.1999
64. Әбжанов Т.Ы. Рақымжанов Б.Қ. Білім ,сана,өзіндік сана Қ.2002 194 бет
65. Әбішев Қ. Философия А.2001
66. Болашақ білімде /құр. Дулатбеков Н.О- Қ.1998
67. Василькова Т.А. Василькова Ю.В. Социальная педагогика М.2000
68. Виноградова Н.Ф. Куликова Т.А. Дети, взрослые и мир вокруг М1993
69. Гегель Г.В. Феноменология духа Санкт-Петербург 1999
70. Abai.kz ақпараттық порталы, Ақтолқын ҚҰЛСАРИЕВА, «Егемен Қазақстан» газеті, №195-196 (25593)
71. Бабаева Ю.Д., Войскунский А.Е. Психологические последствия информатизации. URL:
72. Алексеева И. Ю. Человеческое знание и его компьютерный образ. — М.: Ин-т философии РАН, 1993. — 218 с.
73. Научные работы: Методика подготовки и оформления / сост. Кузнецов И.Н. М., 1998
74. Структура и уровни методологиии социального познания. М., 1984
75. Бурова Е.Е., Карабаева А.Г., Кириллова Г.Р. Введение в философию и методологию науки (оқу қүралы). Алматы,1997
76. Алтаев Ж.А., Ғабитов Т.Х., Қасабек А.К., Муханбеталиев Қ.М. Философия және мәдениеттану А.: Эверо, 2004.
77. Косиченко А.Г. Философия и методология науки (Аспиранттар мен магистрлерге арналған курс бойынша оқу қүралы). Алматы,1997
78. Вербин, Герман Ш. Особенности социального познания. М., 1983
79. Касабеков А.К. Социальная деятельность социальное познание. А., 1987
80. Коршунов А.М., Монтатов В.В. Диалектика социального познания. М., 1988
81. Методы научного познания. А., 1996
82. Научные и ненаучные формы в социальном познании. М., 1987
83. Социальное познание и управление. М., 1983
84. Волков Ю.Г. Диссертации: подготовка, защита , оформление. М., 2001
85. Неволина Е.М. Как написать и защитить диссертацию. Ч., 2001
2. Нұрышева Г.Ж. Философия тарихы. - Алматы: Зият Пресс, 2005. - 180 б.
3. Есім Ғ. Фалсафа тарихы. - Алматы: Раритет, 2004. - 304 б.
4. Ғабитов Т. Х. Философия. - Алматы : Раритет, 2005. - 400 б.
5. Ғабитов Т. Х. Қазақ философиясы - Алматы: Раритет, 2011. - 280 б.
6. Алтай Ж. А. Ғылым тарихы мен философиясы . - Алматы : Раритет, 2008. - 368 б.
7. Тұрғынбаев Ә.Х. Философия. - Алматы: Бiлiм, 2001. – 328 б.
8. Философиялық сөздік/ Бас редакторы: Р.Н. Нұрғалиев/. - Алматы, 1996. - 525 б.
9. Әлеуметтік философия. Хрестоматия. - Алматы: Ақыл кітабы, 1997. - 226 б.
10. Нысанбаев Ә. Әбжанов Т. Адамға қарай бет бұрсақ. - Алматы: Қазақ университі, 1992. - 160 б.
11. Нысанбаев Ә. Әбжанов Т. Ой. Ақыл. Адамгершілік. – Алматы: Білім, 1994. - 112 б.
12. Соколов В.В. Средневековая философия. - М.: Высшая школа, 1979. - 448 с.
13. Степанянц М. Т. Восточная философия. - Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. - 178 с.
14. История философии в кратком изложении.– М.: Мысль, 1995.– 590 с.
15. Соколов В.В. Европейская философия ХV – ХVП веков. – М.: Высш. шк., 1996. – 400 с.
16. Философия ХХ века. – М.: ЦИНО общества Знание России, 1997. – 288 с.
17. Вербин, Герман Ш. Особенности социального познания. М., 1983
18. Касабеков А.К. Социальная деятельность социальное познание. А., 1987
19. Коршунов А.М., Монтатов В.В. Диалектика социального познания. М., 1988
20. Методы научного познания. А., 1996
21. Научные и ненаучные формы в социальном познании. М., 1987
22. Социальное познание и управление. М., 1983
23. Волков Ю.Г. Диссертации: подготовка, защита , оформление. М., 2001
24. Неволина Е.М. Как написать и защитить диссертацию. Ч., 2001
25. Рофе А.И. Научная организация труда. М., 1998
26. Научные работы: Методика подготовки и оформления / сост. Кузнецов И.Н. М., 1998
27. Структура и уровни методологиии социального познания. М., 1984
28. Гиндев П. Философия и социальное познание М., 1977
29. Тулмин С. Человеческое понимание. М., 1985
30. Фейерабенд П. Избранные труды по методологии науки. М., 1986
31. Инструкция. Оформление диссертации и авторефератов. А., 2004
32. XXI ғасырдағы жоғары білім мен ғылымның өзекті мәселелері.Қарағанды 2001
33. Фрейд Зигмунд "Я и ОНО "1991
34. Әбдімәлік Нысанбаев,Төлеуғазы Әбжанов.Қысқаша философия тарихы Алматы.1999
35. Мамардашвили М.К.Как я понимаю философию.М-1992 5-14 бет.
36. Джуринский А.Н. История педагогики древного и средневекового мира М-1999 51-53
37. Әбдеев Р.Ф .Философия инфармоцинной цивилизаций М.1994
38. Алтынсарин.Ы.Ағартушылық кезеңі мен педагогикалық көзқарастар.А 1991 15-31.
39. Новикова Л.И. Педагогика детского каллектива М 1978
40. Әбжанов Т.Ы.Рақымжанов Б.Қ.Білім,сана,өзіндік сана Қ.2002 194 бет
41. Болашақ білімде/құр.Дулатбеков Н.О- Қ.1998
42. ГусинскийЭ.Н. Введение в философию образования М.2001
43. Гершунский Б.С.Философия образования М 1998 112
44. Давыдов В.В Проблемы развивающего обучения М.1986
45. Джуринский А.Н. Развитие образования в современном мире М 1999 49-51 бет
46. ҚР-да жоғары білімді дамыту стратегиясы /құр Көмербаев Қ.Е,Ахметов А.Қ,Әбілқасымов А.Е, А. Білім 1998
47. Сенің өмірің сиқырлы әлем/құр Әуелова С.Шымкент 2002 72-73 бетА
48. Навикова Л.И. Педагогика детского коллектива М.1978
49. Пионова Р.С. Педагогика высшей школы. – Минск: Университетское, 2002. -256 б.
50. Наука как социальное явления. –Воронеж: Изд-во Воронежского университета, 1992. -168 б.
51. Шнедельбах Г. Университет Гумбольда//
52. Бордовская Н.В., Реан А.А. Педагогика. –С-Пб.: Питер, 2002. -116 б.
53. Суворов Н. Средневековые университеты. –М., 1898. -246 б.
54. История МГУ//
55. Бабанский Ю.К., Ильина Т.А., Жантекеева З.У. Педагогика высшей школы. –Алматы: Мектеп, 1989. -175 б.
56. История науки в Казахстане//
57. Лахтин Г.А. Организация советской науки: история и современность. –М.: Наука, 1990. -224 б.
58. Водичев Е. «Исследовательские» университеті США и российская университетская система: опыт сравнительного анализа//
59. Мынбаева А.К. Соврменное образование в фокусе новых педагогических концепций, тенденций и идей. –Алматы: Раритет, 2005. -90 б.
60. Абдеев Р.Ф. Философия информационной цивилизации М.1994
61. Алтынсарин.Ы. Ағартушылық кезеңі мен педагогикалық көзқарастары А.1991.13-51 бет
62. Аристотель. Сочинение в 3 томах М.1976
63. Әбдімәлік Нысанбаев ,Төлеуғазы Әбжанов. Қысқаша философия тарихы А.1999
64. Әбжанов Т.Ы. Рақымжанов Б.Қ. Білім ,сана,өзіндік сана Қ.2002 194 бет
65. Әбішев Қ. Философия А.2001
66. Болашақ білімде /құр. Дулатбеков Н.О- Қ.1998
67. Василькова Т.А. Василькова Ю.В. Социальная педагогика М.2000
68. Виноградова Н.Ф. Куликова Т.А. Дети, взрослые и мир вокруг М1993
69. Гегель Г.В. Феноменология духа Санкт-Петербург 1999
70. Abai.kz ақпараттық порталы, Ақтолқын ҚҰЛСАРИЕВА, «Егемен Қазақстан» газеті, №195-196 (25593)
71. Бабаева Ю.Д., Войскунский А.Е. Психологические последствия информатизации. URL:
72. Алексеева И. Ю. Человеческое знание и его компьютерный образ. — М.: Ин-т философии РАН, 1993. — 218 с.
73. Научные работы: Методика подготовки и оформления / сост. Кузнецов И.Н. М., 1998
74. Структура и уровни методологиии социального познания. М., 1984
75. Бурова Е.Е., Карабаева А.Г., Кириллова Г.Р. Введение в философию и методологию науки (оқу қүралы). Алматы,1997
76. Алтаев Ж.А., Ғабитов Т.Х., Қасабек А.К., Муханбеталиев Қ.М. Философия және мәдениеттану А.: Эверо, 2004.
77. Косиченко А.Г. Философия и методология науки (Аспиранттар мен магистрлерге арналған курс бойынша оқу қүралы). Алматы,1997
78. Вербин, Герман Ш. Особенности социального познания. М., 1983
79. Касабеков А.К. Социальная деятельность социальное познание. А., 1987
80. Коршунов А.М., Монтатов В.В. Диалектика социального познания. М., 1988
81. Методы научного познания. А., 1996
82. Научные и ненаучные формы в социальном познании. М., 1987
83. Социальное познание и управление. М., 1983
84. Волков Ю.Г. Диссертации: подготовка, защита , оформление. М., 2001
85. Неволина Е.М. Как написать и защитить диссертацию. Ч., 2001
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Шадинова Г.Ә.
Малдыбеков Ө.А.
ҒЫЛЫМ ФИЛОСОФИЯСЫ МЕН ТАРИХЫ
Түркістан
2014
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қоғамдық ғылымдар кафедрасының оқу-әдістемелік мәжілісінің
____2014 ж. №__ хаттама мәжілісінде мақұлданды.
Әлеуметтік ғылымдар факультетінің оқу-әдістемелік кеңесінің хаттама
№__ ____2014 ж. мәжілісіне бекітуге ұсынылды.
Пікір жазғандар :
Философия ғылымдарының докторы, профессор: Әбдіғалиева Г.Қ.
Философия ғылымдарының кандидаты, доцент: Малдыбек А.Ж.
Философия ғылымдарының кандидаты, доцент: Дайрабаева Г.Б.
Шадинова Г.Ә., Малдыбеков Ө.А. Ғылым философиясы мен тарихы. Жоғары оқу
орындарының магистранттарына арналған лекциялық жинақ. – Түркістан:
Тұран, 2014. - 200 б.
Бұл лекциялық жинақта ғылым философиясы мен тарихы мәселесі
курсының негіздеріне арналған. Бұл еңбекте ғылым философиясы мен
тарихының методологиясы мен қоғамдық мәселелеріне қысқаша мәлімет
берілді.
© Тұран, 2014
© Шадинова Г.Ә.,
Малдыбеков Ө.А.., 2014
Кіріспе
Ғылым философиясының негізгі пәні қоғам дамуының түрлі тарихи
кезеңдерінде ғылыми білімдерді өндірудің, ақиқаттығын тексеріп, негіздеудің
жалпы заңдылықтарын зерттеу болып табылады.
Ғылыми білімді негіздеудің, дамытудың жалпы заңдылықтарын зерттей
отырып, ғылым философиясы қоғам тарихының түрлі кезеңдерінде объективтік
ақиқат білімдерге қол жеткізудің рационалдық әдістері мен нормаларын
табады. Бұл жерде ғылым тарихшыларының көмегіне сүйене отырып, ғылым
дамуының жаңа бағыттарын анықтай алады. Ғылым социологтарының зерттеулері
ғылыми білім өндірудің қазіргі нақты әлеуметтік-қоғамдық жағдайлары мен
мүмкіндіктерін анықтауға жағдай жасайды.
Ғылым философиясы мен тарихы курсы ғылымды арнайы талдау пәні ретінде
қарастырады. Ғылымның тарихы мен теориясы туралы түсінік береді, ғылымға
философиялық және социологиялық талдау жасайды.
Ғылым философиясы мен тарихы магистранттардың ғылыми ойлау мәдениетін
қалыптастырып, аналитикалық қабілетін және ғылыми-зерттеуіс-әрекеті
дағдыларын дамытады. Әрбір ашылған ғылым жаңалықтың тек заттық қана емес,
сондай-ақ методологиялық та мазмұны болады, өйткені ол бұған дейінгі ұғым
аппратына, зерттелетін материалды түсіндірудің тұрқы мен алғышарттарына сын
көзбен қайта қарауға байланысты болады. Зерттеу барысында зат жайлы білімді
қорытып шығаратын қызметті талдау объектісі ете отырып, ғылыми методология
ғылымының өзін-өзі танып білу және өзін-өзі ұғыну формасының бірі ретінде
әрекет етеді. Ғылым философиясы мен тарихы пәні екі түрлі міндет
атқарады: біріншіден, ол ғылыми қызметтің және оның басқа қызмет түрлерімен
қарым-қатынасының мәнін ашып береді, яғни ғылымды практика, қоғам,
мәдениет, адам тұрғысынан қарастырады. Бұл философиялық проблемалар.
Екіншіден, методологиялық философия шеңберінен шыға отырып, ғылыми қызметті
жетілдіру міндеттерін атқарады; алайда ол философия тұжырымдайтын
дүниетанымдық және методологиялық бағдарға және негізгі қағидаларға
сүйенеді. Методологиялық философия тарихының мәнін жете түсіну үшін, оны
философияның өмір сүру формасы түрінде қарастыру қажет және философияның
дамуын адамзат өркениетінің дамуымен тығыз бірлікте зерттегенде ғана оның
маңызы айқындала түседі. Осыған орай философия мамандарына ізгі бөлімі
ретінде саналған қазіргі заман философиясы мен методологиясы және қоғам
пәні философия бөліміне оқытуымыз міндеттіміз.
Бұл лекциялық жинақ қазіргі таңда актуальды және де маңызы өте зор.
Лекциялық жинақты жасауда қамтылған мәселелер аталмыш еңбекте құнды
деректер келтіріп, бірқатар ой-тұжырымдар жасай білгендігінен көрінеді.
Сондықтан бұл лекциялық жинақтың маңызы бар, әрі қолданбалық мәні де үлкен
болып табылады.
Лекция №1 Ғылым философиясы мен методологиясы философиялық білімнің саласы
ретінде
1. Ғылым философиясының пәні және ғылыммен және философиямен байланысы.
2. Ғылымды оқып-үйренудің негізгі аспектілері, олардың ерекшелігі мен өзара
байланысы.
3. Ғылым философиясының методологиялық негіздері.
Ғылым философиясының негізгі идеялары мен принциптері XVII ғасырда
қалыптаса бастаған еді, өйткені классикалық ғылымның негізін құрған
тәжірибелік, эксперименттік жаратылыстану сол кезде шыққан еді. Бірақ ол
тек XX ғасырдың екінші жартысында ғана дербес философиялық пәнге айналды.
Дүниежүзілік екінші соғыстан кейін ғылыми білімнің тез өсуі және жаңа
ғылыми жаңалықтардың техникада кең қолданыс табуы өнеркәсібі дамыған
көптеген елдерде ғылыми-техникалық прогрестің кеңінен өріс алуына алып
келді. Ал бұл ғылымды дамыту, ғылыми білімнің даму қарқынын жылдамдату және
ғылымның өнеркәсіппен, бүкіл халық шаруашылығымен байланысын күшейту
істеріне деген қоғамдық мүддені жандандырды. Осындай қоғамдық
қажеттіліктерге жауап ретінде түрлі ғылым салаларын зерттеуге бағытталған
бір қатар жаңа пәндер туды: ғылымтану (науковедение), ғылым экономикасы мен
социологиясы, ғылым тарихы және ғылыми зерттеу психологиясы сондай ғылымдар
қатарына жатады. Бұл ғылымдардың ішінде жетекші орын алатын ғылым
философиясы болды.
Ғылыми қызметтің түрлі жақтарын зерттеуші пәндер жүйесінде ғылым
философияның орнын анықтау үшін оны басқа пәндерден айырып тұратын айрықша
ерекшеліктерін ашып көрсету қажет. Егер ғылым тарихы деструкциялық, яғни
тек баяндаушы ғылым ретінде түрлі ғылымдардың түрлі тарихи кезендерде ашқан
жаңалықтарын ретіне қарай баяндап берумен айналысса, ғылым философиясының
басты міндеті ғылыми таным процесін, оның заңдылықтарын зерттеу болып
табылады. Одан ғылым социологиясының айырмашылығы сол, ол ғылыми мекемелер
мен қауымдастықтарының құрылысын, ғылыми мекеме мүшелерінің арақатынасын,
т.б. ұйымдасу жақтарын зерттейді. Алайда ғылым философиясынан басқа
бір де бір ғылым ғылыми зерттеу процесінің өзін, ғылымның өсуі мен даму
заңдарын арнайы зерттемейді.
Сөйтіп, ғылым философиясының негізгі пәні қоғам дамуының түрлі тарихи
кезеңдерінде ғылыми білімдерді өндірудің, ақиқаттығын тексеріп, негіздеудің
жалпы заңдылықтарын зерттеу болып табылады.
Ғылыми білімді негіздеудің, дамытудың жалпы заңдылықтарын зерттей
отырып, ғылым философиясы қоғам тарихының түрлі кезеңдерінде объективтік
ақиқат білімдерге қол жеткізудің рационалдық (тиімді) әдістері мен
нормаларын табады. Алайда ғылым тарихшыларының мұқият зерттеп жинақтаған
зерттеулерін пайдаланбайынша ғылым философиясы ол міндетті өз бетінше
орындай алмайды. Соңдықтан ол бұл жерде ғылым тарихшыларының көмегіне
сүйене отырып, ғылым дамуының жаңа бағыттарын анықтай алады. Ғылым
социологтарының зерттеулері ғылыми білім өндірудің қазіргі нақты әлеуметтік-
қоғамдық жағдайлары мен мүмкіндіктерін анықтауға жағдай жасайды. Ал ғылыми-
творчестволық еңбекке психологиялық талдау жасаудың нәтижелері ғылыми
ақиқат іздеудің логикалық-методикалық және психологиялық әдістерінің
арасындағы айырмашықтарды анықтап, таным процесінің объективтік және
субъективтік критерийлерін (өлшеуішін) ажырата білуге көмектеседі. Бұл бір
жағынан.
Екінші жағынан алғанда, ғылым философиясы жеке ғылымдарды зерттеуші
нақты пәндер үшін дүниеге көзқарастық және методологиялық тұрғыдан жалпы
бағдар болып табылады. Ғылыми жаңалықтың нәтижелерін (ғылыми білімді) оны
ашу процесіне (таным процесіне) қарама-қарсы қоюшы неопозитивистер мен
сыншыл рационалистердің (К.Поппер т.б.) әрекеті ғылымды зерттеуші
ғалымдардың күшін біріктіріп үйлестіруге көмектеспеді. Сондықтан ғылым
дамуының гипотезалық-дедукциялық әдісіне негізделген олардың бағыты сынға
ұшырағаннан кейін оны талдаудың жаңа әдіс-тәсілдерін іздеу басталды.
Ғалымдардың көпшілігі неопозитивистердің ғылыми білімді негіздеумен ғана
шектелуі жаңа ғылыми идеялар мен гипотезалар табудың немесе жасаудың
мүмкіндігін жоққа шығара алмайтынына баса назар аударды. Мұндай жұмысты
ғылым философтары ғылыми творчество саласында психологиялық зерттеу
жүргізуші ғалымдармен және сондай-ақ компьютерлік ғылымдардың өкілдерімен
бірлесе жүргізуі тиіс. Жаңа ғылыми идеялар іздеп табу процесіне сын көзбен
талдау жасау, жаңа зерттеу проблемалары міндеттерін ұсыну ғылыми зерттеудің
нақты барысын дұрыс түсінуге мүмкіндіктер тудырады. Сол себепті де
неопозитивизмді сынаушылар ең алдымен оның ғылым философиясына қарсы шықты,
өйткені ол философия өзінің міндетін тек ғылымды негіздеу ісімен ғана
байланыстырды.
Ғылым философиясы ғылым тарихымен өзара қарым-қатынасқа түскенде жеке
тарихи фактілерді баяндаумен ғана шектелмеуі тиіс. Ол ғылымның даму
тарихының заңдылықтары мен мәнді байланыстарын ашып беруі тиіс, ғылымның
рухани мәдениетпен және практикалық қызметпен жан-жақты байланысын
көрсететін зерттеу болашағына бағыт сілтеп, көмектесуі қажет. Сонымен бірге
ғылым философиясының ойдағыдай дамуы үшін ғылым тарихыңдағы бай нақты факті
материалдарына арқа сүйеп отыруы қажет. Мұндай өзара творчестволық
байланыссыз ғылым философиясы құры бос сөзге айналар еді, ал ақиқат ғылыми
дүниеге көзқарассыз ғылым тарихы айқын бағдарсыз, адасқан бірдеңе болар
еді.
Ғылым автономиясын, яғни осы күнгі философиядан мүлдем тәуелсіз ғылым
концепциясын ұсынушы позитивизмге қарсы қазіргі кезде ғылымды адамның басқа
іс-әрекеттерімен тығыз байланысты құндылықтарды зерттеу проблемасы барған
сайын алға тартылуда. Ғылым практикалық іс-әрекетте қажетті нәтижелерге
жетуге көмектесетін техникалық құралдар, таным әдіс-тәсілдерін жасаумен
ғана шектелмейді. Ол өзінің құндылықтар жүйесін басшылыққа алады. Бұл
жүйедегі ең басты құндылық- объективтік ақиқатты іздеу процесі. Сондықтан
қазіргі ғылым философиясында ғылымның ең басты мақсаты мен атқаратын
қызметін ғылыми танымға тән құндылықтар тұрғысынан қайта қарау процесі
жүргізілуде.
Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс ғылыми білімнің өсуі мен дамуын аса
маңызды проблемаға айналдырып отыр. Осыған байланысты ғылымды дамытудың
көптеген түрлі жолдары мен концепциялары ұсынылуда. Солардың ішіндегі бір
аса маңыздысы интерналистік деп аталатын, яғни ғылыми білімнің өсуінің ішкі
себептері мен мүмкіндіктеріне, факторына негізделген концепциялар ерекше
орын алады. Көптеген ғалымдар ғылым прогресі ең алдымен объективтік
ақиқатты іздеумен және оған жетудің рациональдық (тиімді) әдіс-тәсілдерімен
анықталады деген көзқарасты ұстанады. Алайда кейбір философтар ғылымның
прогресін дүние жайлы объективті ақиқат білімнің өсуінен гөрі, нақты ғылыми
проблемаларды шешуге ғылымның қаншалықты тиімді екендігімен түсіндіруге
тырысады. Ал проблеманың тиімді шешілуі теорияның дамуымен қаншалықты
байланысты екендігін еске алсақ, олардың арасындағы әлгіңде келтірілген
қарама-қарсы қоюдың қисынсыздығын байқау қиын емес. Міне сондықтан да
ақиқат білім ғылымның ең негізгі құндылығы болып табылады. Олай болса,
ғылыми танымның бүкіл қызметі ақиқатты іздеуге және негіздеуге бағытталуы
тиіс.
Ғылым философиясының қазіргі ғылыми-техникалық революциямен тығыз
байланыстылығының екінші бір маңызды көрінісі - оның дамуында біртіндеп
болатын эволюциялық өзгерістер мен бірден болатын түбірлі сапалық,
революциялық өзгерістердің өзара байланыста болатындығы. Бұл проблеманы
талқылау батыстың ғылым философиясында 1970 жылдары, американдық ғылым
философы әрі тарихшысы Т.Кунның "Ғылыми революциялардың құрылымы" деген
кітабы жарыққа шыққаннан кейін басталды. Ол бұл кітабында ғылым дамуына
деген кумуляциялық көзқарасты сенімді түрде орынды сынады. Бұл теория
бойынша, ғылым дамуы көп жаңа ғылыми ақиқаттардың үздіксіз жай
жинақталуынан ғана тұрады; жаңа ақиқаттарды іздеу, жаңа зандардың ашылуы
және жаңа ғылыми теориялардың құрылуы бұрын тұжырымдалған заңдар мен
теорияларға ешқандай әсерін тигізбейді. Т.Кун астрономия, механика, физика
мен химия ғылымдарынан көп нақты мысалдар келтіре отырып, ғылым дамуының
кумуляциялық ұғымының қателігін көрсетіп, ғылым дамуында революциялық
өзгерістердің қажетті түрде болатынын дәлелдеді. Ол ғылымдағы революция деп
ғылымның даму барысында зерттеудің бір парадигмасынан екіншісіне өту арқылы
бұрынғы түсініктердің қайта қаралуын, сөйтіп зерттеудің жаңа стратегиясына
өтуді түсінді. Аталған кітаптың төңірегінде өрбіген айтыстар мен
дискуссиялар ғылымның дамуына тарихи көзқарастың қалыптасуына көмектесіп,
сонымен бірге ғылым тарихына тек баяндаушылық тұрғыдан ғана қарауға
болмайтындығын көрсетті.
Сонымен, ғылым философиясы ғылымды әр түрлі тұрғыдан талдайтын жеке
пәндер үшін дүниеге көзқарастық бағдар сілтеуші болып табылады, себебі ол
ғылыми білімнің табиғаты мен құрылымын және сондай-ақ дүние туралы
объективтік ақиқат білім алудың әдіс-тәсілдері мен нормаларын зерттейді.
Кун Т. Структура научных революций. Кумуляция (латынша көбею, шоғырлану
деген сөзден алынған термин) ғылымның тек сан жағынан ғана өсуін білдіретін
ұғым.
Ғылым философиясы туралы кейбір концепциялар.
Қазіргі заманы ғылым философиясының кейбір бастама идеяларын антик
заманы философиясынан кездестіруге болады. Оған ертедегі Грецияның
диалектикалық ойлау әдісін, математикалык, білімдерді құрудың аксиомалық
әдісін және Аристотельдің формальдық логикасын жатқызуға болады. Ертедегі
тәжірибелік білімдерінің дамыған жүйесі болмағандықтан, XVII ғ. Жаңа заман
ғылымына тәжірибелік зерттеудің жаңа әдіс-тәсілдерін жасаудан бастауға
тура келді. Осы мақсатта ағылшынның XVII ғ. философы Ф.Бэкон зерттеудің
индукциялық әдісін жасады. Сонымен қатар италиян ғалымы Г.Галилей бақылау
мен математикалық есептеу әдісін біріктіретін әлдеқайда күрделі де нәзік
зерттеу әдістерін жасады. Олардың ішіндегі ең бір маңыздысы —
эксперименттік әдісті Галилей механикалық қозғалыстың қарапайым формаларын
зерттеу үшін қолданды. Бұл әдістің ерекшелігі сол, ол табиғат құбылыстарын
натурфилософтар сияқты белгісіз бір күштердің және натурфилософиялық
принциптердің көмегімен түсіндіруден бас тартты. Мұның орнына ол арнайы
экспериментгер жасап, солардың көмегімен белгілі бір гипотезалар құру
арқылы табиғатқа "сұрақтар қоя" бастады. Ол гипотеза-сұрақтарды тексеру
үшін эксперименттердің нәтижесін математикалық тұрғыдан өндеу тәсілін
қолданды. И.Кеплер планеталар қозғалысының заңдарын ашты және ақыр соңында
И.Ньютон жасаған классикалық механика мен гравитация теориясы дүниенің
механикалық көрінісін (бейнесін) жасауды аяқтады.
Дүниенің бұл ғылыми бейнесінің негізін құрған шындық дүниені ең жалпы
детерминистік зандар басқарады деген түсінік болды, яғни дүниенің
механистік көрінісінің мәні механикалық детерминизм принципінде деген ұғым
берік орнады. Осы тұрғыдан қарағанда, шындық дүниеде барлық заттар мен
құбылыстар механикалық себептер мен салдарлардың үздіксіз байланысынан
тұрады, сондықтан олардың бәрі алдын-ала белгіленген деген түсінік үстем
болды.
Астрономияда, физика мен химияда үстем идеяға айналған құбылыстардың
өзара заңды байланысы туралы түсінік социология ғылымының бастамашысы
болған және классикалық позитивизмнің негізін салған Огюст Контқа қатты
әсер еткені сонша, ол механистік принципті қоғам өміріне қолдануға кірісті.
Ол қоғамдық ғылымдардағы түрліше қияли-утопиялық жобалардан бас тартып,
әлеуметтік өмірдің нақты фактілерін зерттеуге кірісу қажет, оларды мұқият
талдау, жүйеге келтіру және жалпылау арқылы социологияны әлеуметтік
физикаға айналдыруға болады деп есептеді. Ал ғылым философиясына келсек, ол
ғылым ешқандай философияны қажет етпейді, нақты ғылымдардың үстінен
қарайтын, сөйтіп оларға өз принциптерін жүктейтін метафизикадан ешқандай
пайда жоқ деп санады. Сондықтан позитивтік (оң) философияның міндеті ғылыми
танымның нақты нәтижелері мен қорытындыларын жай талдау, классификациялап,
жүйеге келтіру ғана деп тұжырымдады О.Конт. Оның пікірінше, ғылым қайсы бір
құбылыстар не себепті пайда болды деп сұрақ қоймастан, қалай пайда болғанын
жай баяндап беруге міндетті. Осылайша құбылыстардың түпкі себебі мен мәнін
зерттеуден бас тарту кейіннен позитивизмнің басты бір ережесіне айналды.
Белгілі ағылшын философы, экономисті Джон Стюарт Милль "Логика
системасы" деген кітабында ғылымды индукциялық логиканың көмегімен
тәжірибелік түрғыдан негіздеу дәстүрін жалғастыра отырып, өзінен бұрьш
Ф.Бэкон тұжырымдаған индукцияның ережелерін жүйеге келтіріп, әрі қарай
жетілдірді. Тәжірибеге жүгіну индукцияны негіздеу үшін жеткіліксіз екенін
түсіне отырып, Милль табиғаттың біркелкі екендігі туралы априорлық
принципті енгізді, сөйтіп эмпиризмнен алшақ кетті.
XIXғ. аяғы мен XX ғ. басына қарай ғалымдардың назары жаратылыстануда
революция тудырған физика мен химияда болған ұлы жаңалықтарға ауды. Табиғи
радиоактивтіктің ашылуы, энергияның сәулеленуі мен жұтылушының дискреттік
сипаты, бұған дейін материяның әрі қарай бөлінбейтін ең кіші бөлшегі деп
есептеліп келген атом құрылысының күрделі екендігінің ашылуы — мұның бәрі
классикалық физика жасаған дүниенің ғылыми көрінісі жайлы ғалымдардың
түсінігін түбірінен өзгертті. Оның орнына кванттық механика мен
салыстырмалылық теорияға сүйенген дүниенің жаңа ғылыми көрінісі келді.
Бірақ материя, энергия, кеңістік пен уақыт туралы бұрынғы түсініктердің
түбірлі өзгерісі ғалымдардың кейбір тобының арасында ғылым зандары мен
ұғымдарының объективтік мазмұнына күмәнданушылық тудырды. Мұндай
релятивизмді жақтаушылар, егер ұғымдарымыз бен принциптеріміз өзгереді
екен, онда олардың мазмұнында анық ақиқат ештеңе болмағаны деп пайымдады.
Мұндай жағдайда ғылыми білімдердің салыстырмалылық мәселесі, салыстырмалы
және абсолюттік ақиқаттардың арақатынас проблемасы бірінші қатарға шығатыны
табиғи нәрсе.
XX ғасырдың 30 жылдарында ғылым философиясында XIX ғасырда позитивистер
күн тәртібіне қойған проблемалар қайта көтеріле бастады. Ол проблемаларды
шешу үшін зерттеудің жаңа әдіс-тәсілдері, атап айтқанда, сол кезге қарай
жасалған математикалық (символдық) логика әдістері қолданыла бастады. Вена
үйірмесінің және кейіннен неопозитивистер деп аталған эмпириктік
философияның Берлиндік тобының өкілдері ғылым тіліне логикалық талдау
жасау, сөйтіп теориялық физиканың тілі сияқты бір ізге келтірілген ғылыми
тіл жасау — ғылым философиясының басты мақсаты деп жариялады. Осыған
байланысты неопозитивистер логикалық позитивистер деген екінші атауға ие
болды.
Тек тәжірибелік білімді ғана ақиқат білім деп санаған неопозитивистер
теориялық ұғымдар мен пікірлерді қабылдау арқылы алынған сөйлемдерге
жатқызуға тырысты. Осы сияқты мақсатты көздей отырып, қабылдауға
негізделген таза тіл жасауға әрекеттенді. Бірақ олардың бұл әрекеті іске
аспады, өйткені ғылым тілін теориялық терминдерден тазарта алмады.
Верификация критерийінің көмегімен олар философиялық ой-пікірлер мазмұнсыз
деп жариялауға әрекеттенді, өйткені оларды тәжірибелік жолмен тексеру
мүмкін емес. Бірақ бұдан түк шықпады, өйткені оңда таза математикалық
теоремаларды да, тіпті жаратылыстанудың негізгі теориялық қағидаларын да
жалған деп жариялауға тура келер еді.
Неопозитивистік ғылым философисы жаңа білімді іздеу және дамыту
проблемаларын мүлдем қарастырмай, дайын білімдерді тексерумен және
негіздеумен ғана айналысуды өз міндеті деп санайтынын жоғарыда айттық.
Ғылыми жаңалық ашу проблемаларымен ғылыми творчество психологиясы айналысуы
тиіс деп санайды. Осындай міндетгі басшылыққа алған неопозитивистер ғылыми
зерттеудің гипотезалық-дедукциялық әдісін қолданды. Бұл әдіс бойынша, ғылым
философиясы гипотезалар жасаумен немесе ойлап табумен айналыспай,
гипотезаларды, ғылыми жорамалдарды логикалық жағынан талдаумен, яғни
олардан туатын қажетті логикалық салдардың бәрін қорытып шығарып, оларды
эксперименттермен және бақылаулардың нәтижелерімен салыстыру ғана.
Карл Поппер ақиқатты анықтаудың верификациялық критерийіне қарсы шығып,
оның орнына шын ғылымды жалған ғылымнан айырудың басқа критерийін ұсынды —
ол ғылыми гипотезалар мен теорияларды фальсификациялауға, яғни бекерлеуге
негізделді. Поппер бірақ ғылым философиясы ғылыми білімді негіздеу
мәселелерімен ғана айналысуы тиіс деген неопозитивистердің басты тезисін
теріске шығармады.
Ғылым философиясының неопозитивистік түсінігі қатаң сынға көп ұшырап,
кейін басқа түсініктермен, көзқарастармен ауыстырылуға мәжбүр болды, сөйтіп
оның орнына көптеген оған қарама-қарсы бағыттар, көзқарастар мен мектептер
пайда болды. Солардың ішіндегі ең беделдісі ғылыми білімді зерттеу
процесіне тарихи көзқарас тұрғысынан қарау болды. Қазіргі ғылым
философиясын зерттеудің одан басқа да жаңа бағыттары шықты.
"Эпистемология" деген ертедегі грек сөзін қазақшаласақ, "episteme"
білім дегенді, ал "1оgos" ілім, ғылым дегенді білдіреді екен. Сөйтіп
ертедегі Грецияда эпистемология деп дәлелді, ақиқат білім туралы ілімді
түсініпті. Олар мұндай білімге математика мен логиканы және астрономияның
қайсы бір жақтарын жатқызды. Қалған басқа білімдердің бәрі жай пікір (dоха)
деп саналды. Ертедегі грек философтары Парменид пен Платон эпистемологияны
ақиқат туралы білім деп қарастырып, оны сезімдік бақылауларға негізделген
пікірлерге қарсы қойды.
Қазіргі заманғы философиялық әдебиетте эпистемология көбінесе ғылыми
таным теориясы мағынасында қолданылады, ал жалпы таным теориясын білдіру
үшін әдетте "гносеология" термині пайдаланылады. К.Поппердің пікірінше,
эпистемология дегеніміз "ғылымның болмысын және оның өсуін түсіндіруте
тырысатын" ғылыми таным теориясы. Дәлелді ақиқат білімнің жай күнделікті
білімнен айырмашылығы ертедегі гректерге де белгілі болғанымен, ғылыми
білімнің эпистемологиялық проблемаларын зерттеу шын мәнінде тек Жаңа
заманда ғана басталды. Шындық дүниені ғылыми тұрғыдан зерттеудің күнделікті
қисыңды мәнге негізделген практикалық танымнан түбірлі айырмашылығы бар
екендігі Жаңа заманда ғана анықталды. Мәселен, Аристотельдің физикасы
бойынша және күнделікті қисынды мәніне қарай тұжырымдалған пікір бойынша да
сыртқы күш әсер етпеген дененің қозғалысы бірден тоқтауы тиіс, ал
Галилейдің инерциялық принципі бойынша ол түзу сызық бойымен қозғала
береді. Галилей енгізген ең басты жаңалық ғылыми зерттеудің арнайы әдісі
ретінде ғылымда экспериментті пайдалану болды. Галилей тарихта тұңғыш рет
тәжірибеде байқалатын эмпириялық құбылысты оның логикалық талдауымен
біріктіруді математикалық әдістердің көмегімен іске асырды. Ғылымның әрі
қарай дамуы барысында математикалық әдіс табиғаттың түрлі құбылыстары мен
объектілерін зерттеуде барған сайын кеңінен қолданыла берді. Галилейдің
"табиғаттың кітабы математика тілінде жазылған" деген қанатты сөздері
математикалық әдістің ғылымда зор маңызы бар екенін, сондықтан математика
тілін білген адам ғана табиғат құбылыстарын ойдағыдай зерттей алатынын атап
көрсету мақсатында айтылған.
XVII ғасырда классикалық ғылымның тууына байланысты классикалық
эпистемиология туды. Ол көбінесе ғылыми білім алу, оны зерттеп, дәлелдеу
проблемаларын талдауға көңіл бөлді. Кезінде ғылыми білім алудың теориялық
және дедукциялық әдістерін талдаумен Р.Декарт пен Г.В.Лейбниц айналысты, ал
Ф.Бэкон зерттеудің индукциялық әдісін тұжырымдады. Ол кездегі эпистемология
өзінің таным әдістері мен принциптерін, ақиқат критерийлерін бұрынғы
натурфилософия мен ортағасырлық схоластикалық философияны сынау барысында
тұжырымдады. Жаңа индукциялық логиканы жасаудың бастамашысы болған
Ф.Бэконның қызметі дәл сол мақсатқа бағытталған еді, өйткені Аристотельдің
дедукцилық логикасы (силлогизмі) табиғат құбылыстарын зерттеуге жарамады.
Табиғатты зерттеу мақсаттарына әсіресе Галилейдің эксперименттік әдісі дәл
келді, өйткені Галилей эксперименті табиғат құбылыстарына жай бақылау
жүргізу мағынасында түсінген жоқ, Белгілі мақсатқа сәйкес ұйымдастырылған
зерттеу процесі мағынасында түсінді, өйткені мұндай эксперименттік
зерттеуде құбылыстарды бақылаудың сезімдік-тәжірибелік әдісі мен олардың
мәнін ашудың рационалдық әдістері өзара бірлікте қолданылып, бірін-бірі
толықтырып отырады.
Дегенмен, ғылымның одан әрі даму барысында жаңа ақиқаттарды ашудың
ешқандай логикасы жоқ екендігі анықталды. Сондықтан классикалық
эпистемология содан кейін ғылыми білімді негіздеу пробемасына күш сала
бастады. Білімді негіздеу деп ол жеке ғылымдардың даму барысында
қалыптасқан зерттеу әдістерін, нормалары мен критерийлерді қатаң сақтауды
түсінеді, ал бұл түсінік кейіннен классикалық эпистемология шеңберінде
танымның эмпириялық және рационалдық әдістерінің арақатынасын кеңінен
талқылауға жағдай жасады. Егер эмпиризмді жақтаушылар ғылыми білімнің
бірден-бір сенімді көзі түйсік пен қабылдауға негізделген сезімдік тәжірибе
деп есептеген болса, ал рационализмнің жақтаушылары ақыл-ой ғана және соған
негізделген рациональдық таным әдістері ғана сенімді ақиқат білімге қол
жеткізеді деп дәлелдеді.
Классикалық эпистемология шеңберінде эмпиризм мен рационализм арасында
өрбіген пікір таласы мен дискуссия түрліше формада жүрді. Латынның "sensus"
— түйсік, сезім деген сөзінен шыққан сенсуализм бағытының өкілдері (француз
материалистері Дидро т.б және ағылшын философы Дж.Локк т.б) түйсікті біздің
біліміміздің бірден-бір көзі, атом сияқты ең ұсақ негізгі деп санаған
болса, ал рационалистер білімнің ондай негізгі ретіңде ақыл-ой қызметін
алды. Мысалы, Р.Декарт ғылыми білімнің алғашқы көзі ақылмен аңғару
(интуиция) деп есептеді. Рационализмді жақтаушы Г.В.Лейбницте математикалық
ой ақыл-ойдың ең жоғарғы көрінісі деп санады. XVIII—XIX ғасырларда идеализм
мен априоризмнің көптеген өкілдері (И.Кант, Гегель, жаңа кантшылар т.б.)
рационализмді жақтады.
XIX ғасырда позитавистер, ал XX ғасырда неопозитивистер эмпиризм
бағытын жақтады. Неопозитивистер бүкіл ғылыми білімнің негізін құруға
тиісті тәжірибені білдіретін протоколдық сөйлемдерді (сөзбе-сөз дәл
білдіретін сөйлемдерді Ә.Т.) ерекше бөліп көрсету идеясын ұсынды.
Абстракциялық ұғымдар мен пікірлерді, ғылым заңдарын олар дәл сондай
протоколдық сөйлемдерге жатқызды.
Классикалық эпистемологиядағы пікірталастың тағы бір бағыты жалпы таным
теориясында психологизм және антипсихологизм проблемасы төңірегінде болды;
ол талас ғылыми таным саласында ерекше болды. XIX ғ. психология ғылымының
дамуына байланысты кейбір философтар біздің білімімізді негіздеу
принциптерін санамыздың шекарасынан тыс жерден, тіпті логикадан да іздемей,
сананың өз ішінен іздеу керек деген пікір айтты. Сондықтан таным
теориясында психологизмді жақтаушылар бұл проблеманы психология ғылымының
ұғымдары, заңдары мен принциптері негізінде қайта құруға әрекеттенді.
Психологизмді жақтаушылар тіпті формальды логика сияқты көпшілікке белгілі
ғылымның заңдарын да жеке адам санасында болатын идеялардың бірігу және
ажырасу процесіне жатқызуға тырысты. Бірақ бұл тұрғыдан қарастырғанда көп
ғасырлар бойы практикада тексеріліп тұжырымдалған ойлаудың жалпы адамдық
заңдары мен ережелері таза субъективтік сипатта іске асатын жеке адам
ойлауының бірігу және бөліну құбылысына айналар еді. Сондықтан көптеген
белгілі логиктардың, математиктер мен философтардың психологизм бағытына
қарсы болуы тегін емес.
Классикалық эпистемологияға жасалған қысқа ғана шолудан көретініміз: ол
ең алдымен ғылыми білімді негіздеудің нормаларын, әдістері мен принциптерін
жырымдауға күш салды. Ал бұл неопозитивистер мен сыншыл рационалистерді
жаңа білім ашудан гөрі дайын білімді негіздеуге баса назар аударуға алып
келді.
Қазіргі классикалық емес эпистемологияның қалыптаса бастауы ғылыми
білімді негіздеуден ол білімнің даму процесін зерттеуге көшуінен басталды:
ғылымның эволюциясы жайлы бірінші модельдер (үлгілер) XX ғасырдың 60
жылдарында пайда болды; ол тірі организмдер дүниесінің эволюциясы мен
ғылыми білімнің дамуы арасындағы аналогия (ұқсастық) туралы түсінікке
негізделді. Бұл модельдердің ішінде көпшілікке кеңірек белгілісі
К.Поппердің эволюциялық эпистемологиясы болды. Ол эпистемология бойынша,
ғылыми танымның дамуы Ч.Дарвин тұңғыш зерттеген тірі табиғаттың
эволюциясына өте ұқсас процесс болып табылады екен. Табиғаттағы бәсекелесу
және тіршілік үшін күрес сияқты, дейді К.Поппер, ғылыми танымда да түрліше
гипотезалардың арасында бәсекелесу жүреді. Егер табиғатта өмірге ең
бейімделген организмдерді іріктеу табиғи сұрыпталудың нәтижесінде жүзеге
асатын болса, ал ғылымда ең тиімді гипотезалар үздіксіз тексеру процесінде
расталмаған гипотезаларды жаратпай тастау жолымен іске асады.
Алайда мұндай аналогияның белгілі бір пайдасы болғанымен, бірақ ол
басты мәселені шеше алмайды, ол ғылыми білімді дамытудың жолдары мен
тәсілдерін аша алмайды, сөйтіп оны объективтік ақиқатқа жақындата алмайды.
Оның үстіне қателіктерді тексеріп көру, яғни болжаулар арқылы қателіктерді
болдырмау әдісін толық ғылыми деп қабылдауға бола берер ме екен, өйткені
болжамдарда кездейсоқтық жиі кездеседі.
Ғылым методологиясы деген не?
Заттар мен құбылыстардың қисыңдық мәніне негізделетін күнделікті
танымнан және оның басқа формаларынан ғылыми танымның түбірлі өзгешеліктері
бар — ол өзгешеліктер оның зерттеу әдіс-тәсілдерінің, ақиқатты анықтау
критерийлерінің ерекшеліктеріне байланысты. Ғылыми танымда оның тек соңғы
нәтижесі (ғылыми білімдер жүйесі) ғана ақиқат болмай, сондай-ақ оған
жетудің жолы да, яғни әдісі де ақиқат болуы тиіс.
Әдіс (грекше metodos) дегеніміз, кең мағынада алғанда, тек таным
процесінде ғана емес, әлеуметтік іс-әрекеттің кез келген түрінде "бірдеңеге
апарар жол" дегенді білдіреді. Ал ғылымдағы оның негізгі қызметі — таным
процесін, ақиқатқа жету іс-әрекстін ретке келтіру, күш-қуат пен уақытты
үнемдей отырып, көптеген ақиқатқа ең қысқа жолмен жетуге көмектесу. Бірақ
ғылыми әдісті қолдануда қатаң ескеретін екі сыңар жақтық бар: біріншіден,
таным процесінде әдістің атқаратын ролін, маңызын жете бағаламау немесе
мойындамау ("методологиялық негатизм") кездеседі және, екіншіден, оған
зерттеу проблемасының бәрін шеше алатын "универсал кілт" деп қарап, оның
маңызын асыра бағалауға, абсолюттендіруге де болмайды.
"Методология" ұғымының екі негізгі мағынасы бар: 1) белгілі бір қызмет,
іс-әрекет саласында (ғылымда, саясатта, өнерде т.б) қолданылатын әдіс-
тәсілдер, операциялар мен принциптер жүйесі және 2) осы жүйе туралы ілім,
әдіс-тәсілдер теориясы мағынасында қолданылады. Адамзаттың іс-әрекетінің
көп түрлілігі әдіс-тәсілдердің көп түрлілігін тудырады. Оларды түрлі
белгілері бойынша топтастыруға (классификациялауға) болады. Оларды ең
алдымен рухани немесе идеалдық (оның ішінде ғылыми) деп және практикалық іс-
әрекет әдістері деп бөлу керек. Ал ғылым әдістеріне келсек, оларды зерттеу
объектілерінің сипатына, ғылыми таным процесіңдегі маңызы мен рөліне қарай
бөлуге болады. Қазіргі заманғы ғылымда методологиялық білімнің көп
деңгейлік сипатына қарай топтастыру кең тараған. Осы тұрғыдан алғанда,
ғылымның барлық әдістері жалпылығына және әрекет ету аумағына қарай мынадай
негізгі топтарға бөлінеді:
1.Философиялық әдістер — бұлардың ішіндегі ең көнелері диалектикалық
және метафизикалық деп аталады. Бірақ бұлардан басқа да философиялық
әдістер бар. Олар аналитикалық әдіс (қазіргі заманғы аналитикалық
философияның әдісі), феноменологиялық, герменевтикалық (түсіндіруші) және
басқалар. Түрлі философиялық әдістерді қосу арқылы жаңа әдіс жасау
әрекеттері де жоқ емес.
2. XX ғасыр ғылымында қолданылынып, кеңінен дамытылған жалпы ғылымдық
зерттеу әдістері бар. Олар арнаулы жеке ғылымдарда қолданылатын негізгі
теориялық-методологиялық принциптер мен философия арасындағы айрықша ортақ
методология ретінде қолданыс табады. Жалпы ғылымдық әдістерге көбінше
мынадай ұғымдар жатқызылады: информация (хабар), модель, құрылым
(структура), функция, элемент, жүйе (система), ықтималдық, өздігінше
ұйымдасу және басқалар. Жалпы ғылымдық ұғымдар мен концепциялардың
негізінде соларға сәйкес таным әдістері мен принциптері тұжырымдалады.
Жалпы ғылымдық әдістер мен принциптерге жататындар: жүйелілік және
құрылымдық-функциялық, кибернетикалық, ықтималдық әдістері, модельдеу,
формализациялау, синергетикалық тұрғыдан қарастыру әдістері т.б.
3. Жеке ғылымдық әдістер - материя қозғалысының нақты бір негізгі
формасына сәйкес ғылым саласында қолданылатын зерттеу әдіс-тәсілдері мен
таным принциптерінің жиынтығы. Оларға механика, физика, химия, биология,
қоғамдық, гуманитарлық ғылымдардың әдіс-тәсілдері жатады.
4. Әрбір фундаментальдық ғылым (физика, химия, биология сияқты негізгі
ғылымдар) өзіндік зерттеу ерекшеліктері, әдістері бар көптеген жеке
салаларға, мамандықтарға бөлінеді. Оның үстіне фундаментальдық ғылымдардың
арасынан шыққан пәнаралық ғылымдар (мәселен, биофизика, биохимия т.б.) бар
және бұларда қолданылатын пәнаралық біріккен (интегративтік) зерттеу әдіс-
тәсілдері бар.
Сөйтіп, ғылыми таным процесінде бір-бірімен ұштасып, байланысып жатқан
көптеген әдіс-тәсілдер қолданылады. Оның үстіне ғылымның мақсаты мен
қызметінің өзгеруіне байланысты ол әдіс-тәсілдер де өзгеріп, жетілдіріліп
отырады. Сондай-ақ зерттелуші процестердің компьютерленуі мен модельденуіне
т.б байланысты зерттеудің жаңа әдіс-тәсілдері шығады. Мұның бәрі қазіргі
заманғы ғылымда методологиялық плюрализмді, яғни зерттеудің алуан түрлі
әдіс-тәсілдері мен принциптерін ұштастырып қолдануға талпынуды,
әрекеттенуді тудыруда.
Ғылыми танымның әдіс-тәсілдерін, үлгілері (стандарты) мен критерийлерін
салыстырмалы түрде қолдану қажеттігін кейбір методологтар релятивизм
тұрғысында, яғни таным процесінде, оның ішінде ғылыми танымда әдіс-тәсілдер
мен критерийлердің нормасының маңызын жоққа шығару мағынасында қарастыруда.
Мысалы, ғылым философы П.Фейерабенд ғылымдағы рационалдық миф магиядағы
рациональдықтан артық емес деген пікірді жақтайды. Ғылым методологиясындағы
релятивистер ғылыми танымның нормалары мен критерийлерін ғылыми емес
білімдерден бөліп көрсетудің орнына, іс жүзінде олардың арасында ешқандай
принциптік айырмашылық жоқ деген пікірді дәлелдеуге әрекеттенеді.
"Қазіргі ғылым методологиясы ғылыми танымның әдіс-тәсілдері мен
нормалары, ақиқаттығының критерийлері өзгеріссіз қалмайды, олар да ғылымның
мақсаты мен қызметінің өзгерісіне қарай дамып, анықтала түседі дейді.
Сондай-ақ қазіргі заманғы зерттеу процестерінің компьютерленуіне және
модельдендірудің мүмкіндіктеріне негізделген жаңа зерттеу әдістері
(зерттеушінің компьютермен тілдесу, математикалық эксперименті,
концептуальдық, ойлау және есептеу т.б. әдіс-тәсілдері) пайда бодды.
Ғылым философиясы пәнінің негізгі бір міндеті қоғам дамуының түрліше
тарихи дәуірлерінде ғылыми білімнің туу және өсу проблемаларын зерттеу
дедік жоғарыда. Бірақ әрбір тарихи дәуірдегі ғылыми білімнің тууын, дамуын
дұрыс талдап, дұрыс бағалау үшін жалпы ғылыми білім деген не, оның ғылыми
емес білімдерден түбірлі айырмасы қандай деген сұрақтардың басын ашып алу
қажет сияқты. Мұның қажеттігінің тағы бір себебі сол, қазіргі ғылыми-
техникалық революция заманында теология, жалпы дін философиясы құдай
болмысын дәлелдеу үшін ғылымға және ғалымдарға қарсы бұрынғыдай тікелей
шабуыл жасамай, қайта ғылымды діни мақсаттарға пайдалануға көшті. Бұл
бағытта әсіресе мұсылман діннің басшылары мен қатардағы өкілдері белсенді
әрекет жасауда, діни ілімдердің қағидаларын ғылыми деп уағыздап, ғылыми
білімді ғылыми емес біліммен шатыстыруға тырысады. Мысалы, Қазақстан
діншілдерінің бұрынғы муфтийі (атын айтпай-ақ қоялық) теледидар арқылы
жүргізген бір сабағында шариғаттың заңдары ғылыми ілім деп уағыздады.
Қорыта айтқанда, діни ілімдердің бәрі ғылымды өз мақсатына пайдаланып, діни
философия ғылымға қайшы келмейді деп сендіруге әрекет жасауда. Сондықтан
оқу құралының ғылым тарихы бөлімін ғылыми білім ұғымының мәнді белгілерін,
ғылымның жалпы мазмұнын ашып көрсетуден бастаған дұрыс.
Лекция №2 Өркениет пен мәдениеттегі ғылым
1. Мәдениет жүйесіндегі ғылым және оның қоғамдағы орны мен функциялары.
2. Философиялық концепцепциялардың ғылымның дамуына әсері.
3. Ғылым тарихының әлеуметтік жақтары.
4. Ғылымның шығармашылығындағы философияның рөлі.
5. Ғылымның концепциялары.
Көп мәнді "ғылым" ұғымының мазмұнын анықтау үшін оны құратын мәнді
белгілерін ашып көрсету қажет.
Ғылым дегеніміз ең алдымен білім, білімдер жиынтығы. Екіншіден, ол
білімдерді тұжырымдауға, "өндіруге" бағытталған іс-әрекет, яғни дүниедегі
заттар мен құбылыстарды танып білу қызметі. Қазіргі заманғы ғылым сонымен
бірге қоғамдық сананың бір формасы, түрліше ғылыми мекемелер жүйесін
қамтитын әлеуметтік институттар, маман кадрлар даярлау жүйесі және, XX
ғысырдың екінші жартысынан бастап, қоғамның тікелей өндіргіш күші деп
түсініледі.1 Ғылым ұғымын аталған белгілері бойынша түсіндіру арқылы оның
алғашқы бастамасы да анықталады. Ғылым кадрлар даярлаудың және қайта
даярлаудың кәсіптік жүйесі ретінде XIX ғасырдың алғашқы жартысында
Германияда қалыптасты. Ғылым әлеуметтік институт ретінде Жаңа заман
дәуірінде туғанымен, бірақ мұндай мазмұнға шын мәнінде XIX ғасырдың
ортасында немесе екінші жартысында ие болды, ол тікелей өндіргіш күшке
айналуы XX ғасырдың екінші жартысында өнеркәсібі дамыған елдерде ғана іске
асты. Егер ғылым деп қоғамның тарихи қалыптасқан рухани өмірінің, қоғамдық
санасының бір формасын түсінетін болсақ, яғни белгілі бір гносеологиялық
стандартқа (үлгіге) сүйенетін форма ретінде түсінетін болсақ, онда мәселе
ол үлгілердің шартты белгі түрінде қалыптасуына келіп тіреледі. Ал мұндай
стандартты үлгі ретінде ақыл-ой арқылы негіздеу, дәлелдеу теориясын
түсінетін болсақ, онда ғылым антик заманындағы Грецияда туды деп мойындауға
тура келеді, өйткені ондай ақыл-ой стандарттары алғашында ертедегі Грецияда
тұжырымдалды.
Ғылымның қызмет, іс-әрекет ретіндегі түсінігі қызметтің өзі қай
мағынада түсінілетіндігіне қарай анықталады. Егер оны әлеуметтік тұрғыдан
белгіленген кәсіптік жұмыс ретінде түсінсе, онда ол ғылымды әлеуметтік
институт мағынасында түсінумен тепе-тең. Ал егер оны жаңа білім өндіру
мақсатын көздейтін белсенді танымдық әрекет деп түсінсе, онда ол мәселенің
шешімі "білім" ұғымының мазмұнын гносеологиялық тұрғыдан түсіндіруге
байланысты болады. Түптеп келгенде, егер ғылымның шығуын білім алу
тұрғысында қарастырса, ғылымды қандай білім алумен байланыстыру керек деген
сұраққа келіп тіреледі, ал бұған ғылым кәсіптік біліммен байланысты деген
жауап қайыруға тура келеді.
Сонымен, ғылым дегеніміз білім, бірақ білімнің бәрі бірдей ғылымға
жатпайды. Білімді тұжырымдауға бағытталған қызметтің нәтижесі болып
табылатын білім ғана ғылымға жарады. Демек, ғылымды анықтап беретін басты
бір белгісі — білім өндіру мақсатында іске асатын айрықша іс-әрекет, яғни
жаңа білім тұжырымдау бағытында іске асатын арнайы таным процесі.
Әлеуметтік тұрғыдан алғанда, бұл қызмет адамдардың белгілі бір тобын
материалдық өндіріс процесінен босатудың нәтижесінде пайда болған бос
уақытты рухани өңдірісті дамытуға жұмсаудың нәтижесіңде ғана іске аса
алады.
Демек, ғылым шын мәнінде ақыл-ой еңбегі мен дене еңбегі бір-бірінен
бөлінгеннен кейін ғана пайда болуы мүмкін еді. Жаңа білім алу үшін мақсатты
қызметті іске асырушы адамдар тобымен (зерттеушілермен т.б.) қатар
материалдық және методикалық база (приборлар, құрал-саймандар, оқыту,
үйрету құралдары т.б.), сондай-ақ зерттеу нәтижелерін жазып алатын жазу
тілі қажет. Мұндай жағдайлары жоқ қоғамда әрине ғылым да жоқ.
Күнделікті тәжірибелік мәселелерді шешуді көздейтін жеке-дара
білімдердің жай қосындысы ғылымды құра алмайды. Ғылыми білім заттар мен
құбылыстарды зерттегенде, оларды жеке-дара кездейсоқ, мәнсіз белгілерден
"тазартып", жалпы, мәнді белгілерін теориялық тұрғыдан жалпылап, қажетті де
дәлелді түрде қорытып шығарудың ретке келтірілген жүйесі болып табылады.
Білім ғылыми болу үшін табиғаттан тыс құдіретті күшке сенуге
негізделген діни сенімдерден, мифологиялық аңыз, ертегілерден таза, адамның
ғылыми ақыл-ойының теориялық дәлелдемесіне негізделген болуы тиіс.
Ғылым ұғымына тән мәнді белгілердің жалпылама алғандағы гносеологиялық
моделі (құрылысы) міне осындай. Бірақ бұлардың ішінде ең бастапқы, негізгі
белгілері алғашқы екеуі, яғни білім және іс-әрекет болып табылады, өйткені
адамды адам еткен практикалық іс-әрекет, оның ішінде қоғамдық еңбек қызметі
шындық дүние заттары мен құбылыстары туралы нақты білімнің, ақыл-ой
жұмысының болуын міндетті түрде талап етеді. Демек, практикалық іс-әрекет
әрдайым біліммен табиғи бірлікте болып, бірлікте дамиды және, керісінше,
шындық дүние заттары мен құбылыстарын өз мақсатына сәйкес өңдеу, өзгерту
барысында олар жөнінде жаңа білімдер туып, терендей түседі.
Білімнің қоғам мен адам өміріндегі маңызын түсіну үшін оның көптеген
түрлері бар екендігін, олардың маңызы мен атқаратын рөлі де түрліше екенін
білу керек.
Ең жалпы мағынада алғаңда, білім ұғымы шындық дүние жайлы ой-пікірлер
жиынтығын білдіреді. Көп мағыналы бұл терминнің мынадай үш мағынасын атап
көрсетуте болады. Бұл термин, біріншіден, адамның бірдеңені істей алу, бір
затты жасай білу қабілетін білдіреді, яғни практикалық дағдыға айналған
іскерлігі мағынасында қолданылады. Өйткені ондай практикалық іс-әрекет
қисынды мәні бар күнделікті тәжірибеге негізделген белгілі бір білімдерге
сүйенеді. Екіншіден, "білім" деген сез көп жағдайларда ғылыми білім
мағынасында қолданылады. Мұндай білімдерге тән маңызды бір сипаттама —
әрбір ғалым өз зерттеу жұмысында басшылыққа алатын негізгі мақсат —
объективтік ақиқатты ашу. Шынында кез келген ғылыми зерттеудің басты
мақсаты сыртқы дүние туралы барған сайын жаңа, ақиқат білімдер іздеу болып
табылады. Міне осы мақсатқа сәйкес ғылымда зерттеулердің белгілі бір
нормалары мен критерийлері (анықтауышы), әдіс-тәсілдері белгіленеді.
Ал кейде білім деп, үшіншіден, белгілі бір субъективтік факторды
(мақсат-мүддені) іске асыруда шешуші рөл атқаратын пікірлерді, сенім-
нанымдарды айтады. Жеке субъектінің шындыққа деген қатынасын (мүддесін)
білдеретін мұндай пікірлер шындыққа қайшы келуі, жалған болуы, қияли т.б.
болуы мүмкін. Мысалы, жоққа сендіруші діни пікірлер сондайларға жатады.
БІЛІМ ұғымы қай мағынада қолданылмасын, ол ұғымды таным ұғымынан айыра
білу қажет, өйткені "білім" ұғымы шындық дүниені танып білудің (зерттеудің)
нәтижесін білдірсе, ал "таным" ұғымы білімді іздеу процесі, шындық дүниені
зерттеу процесі болып табылады. Бұл айырмашылық әсіресе ғылыми таным
процесімен айналысатын ғылымда айқын көрінеді, өйткені ғылым дүние танудың
күнделікті қарапайым тәжірибелік формаларымен шектелмейді. Ғылымда таным
процесінің нәтижелері ғылыми ұғымдар, гипотезалар, заңдылықтары мен
теориялар түрінде арнайы тұжырымдалады және сонымен бірге бұларды ғылыми
тұрғыдан зерттеу процесінің барысы қарастырылады. Егер таным процесінің
нәтижесін (білімді) талдау, классификациялау, сөйтіп, бір жүйеге келтіру
үшін логикалық тәсілдер қолданылса, таным процесінің өзін зерттеу үшін
көбінесе методологиялық және эвристикалық (яғни зерттеушілік) әдіс-тәсілдер
іздеуге тура келеді.
Түрліше білім түрлерін зерттеумен антик дәуірінің философтары айналыса
бастаған еді, алайда олар өлі эскперимент жүргізуді білмегендіктен,
ертедегі грек ғылымы құбылыстарды жай сипаттаумен ғана шектелді. XVII
ғасырда эксперименттік жаратылыстанудың шығуы ең алдымен бұрынғы
натурфилософиялық және схоластикалық-діни көзқарастардың қисынсыздығын
сынауды бірінші кезектегі міндетке айналдырды, өйткені олар табиғаттың
объективтік заңдарын танып біліп, қоғамның практикалық мүддесіне пайдалану
ісіне кедергі жасады. Тек математикаға ғана емес, сондай-ақ эксперименттік
әдіске сүйенген ғылым ғана нағыз ақиқат білім береді деген көзқарас дәл осы
Жаңа заманда пайда болды. "Білім дегеніміз күш" (Ф.Бэкон) және "Табиғат
зандары математика тілінде жазылған" (Г.Галилей) деген сияқты қанатты
сөздердің Батыс Еуропаға кеңінен жайылуы және жалпы классикалық
жаратылыстанудың тууы ғылыми білімді түрліше ғылыми емес білімдерден айыра
білу қажеттігін көрсетті.
Ғылымның қоғамдағы беделі мен маңызы өлшеусіз артып отырған қазіргі
заманда "білім" деген ұғымды көбінше "ғылыми білім" деген ұғыммен тепе-тең
мағынада түсінеміз. Ал шынында олай емес екенін жоғарыда айттық. Адам
білімінің көптеген түрлері ғылыми емес. Мәселен, күнделікті тұрмыста
қалыптасқан білім, діни білім, бірдеңеден алатын эстетикалық әсер т.б.
ғылыми білімге жатпайды.
Ал ғылыми зерттеулер, ізденістер арқылы алынатын білімдердің мазмұны
мен сипаты мүлде басқаша. Ғылыми білімнің мазмұны мен сипатын, мәселен,
күнделікті тәжірибеде қалыптасқан тұрмыстық білімдерден ажырату үшін ғылым
деген не екенін, оның мазмұны қандай екенін білу қажет.
Ғылым дегеніміз адамның шындық дүние жайлы барынша ақиқат білім алуына
бағытталған дүниетану қызметінің арнайы бір жүйеге келтірілген идеялық
системасы. Демек, ғылыми дүниетану қызметінің басты мақсаты шындық жайлы
ақиқат білімге қол жеткізу екен. Ал білім не үшін керек? Ол болашақ
өндірістік іс-әрекетте қолданып, практикалық қызметті ілгері дамыту,
жетілдіру үшін, сөйтіп, барған сайын шындық дүние заттары мен құбылыстарын
өз мақсат-мүддесіне сәйкес меңгеру үшін қажет. Бұл ғылымның өндіргіш күш
ретіндегі қоғамдық-әлеуметтік функциясы (қызметі) болып саналады. Ғылымның
екінші бір функциясы — мәдени-дүниеге көзқарастық функциясы. Бұл соңғы
мәселе жайлы кейінірек арнайы әңгіме болады.
Сөйтіп, ғылым, жалпы алғанда, дүниетану процесі болып табылады екен.
бірақ ол жай күнделікті таным процесі емес, арнайы ұйымдастырған теориялық
таным процесі болып табылады. Сол теориялық танымның нәтижесі — білімдер
жүйесі. Теориялық білімдер жүйесінің бастамасын салған Ертедегі Греция елі
деп саналады.
Ертедегі гректер ғылымның негізін салушы болуының себебі олардың ғылыми
фактілер мен техникалық жаңалықтарды көбірек жинақтауында емес, ойлау
процесінің, таным процесінің, логикасы мен мазмұнына жан-жақты назар
аударуында, зерттеуінде болды. Ертедегі грек ойшылдары фактілерді, ой-
пікірлерді, жаңалықтарды жай жинақтап қана қойған жоқ, оларды негіздеп
дәлелдеумен айналысты, бір білімді екіншілерінен логикалық жолмен ойша
қорытып шығарумен, сөйтіп оны жүйелі, негізді және анық-айқын білім
жасаумен айналысты.
Сонымен бірге, ескерте кеткен жөн, олар тек делелдеуге дағдыланып қана
қойған жоқ, сондай-ақ дәлелдеу процесін талдай келе дәлелдеу теориясын
жасады — Аристотельдің логикасы сондай теория еді. Басқаша айтқанда, ретсіз
жинақталған бұрынғы тәжірибелік білімдер мен мәліметтерді тәртіпке
келтірудің әдісі анықталды. Бұл нағыз методологиялық жаңалық еді.
Дәл осы сияқты жаңа методологиялық әдіс XVII ғасыр-да - Жаңа заманда
ғана жасалды, өйткені ғылыми зерттеушілер тәжірибелік (эксперименттік)
-математикалық әдістің дүние танымдағы маңызын осы кезде түсініп, осының
негізінде Классикалық жаратылыстану дүниеге келді.
Ертедегі грек ойшылдары жасаған логика (дұрыс ойлаудың жайлары
реформалары жайлы ілім) танып білуге тиісті шындық дүниенің өзіне тікелей
қатысты емес, ол дүние жайлы ойлауға қатысты болды, яғни ғылыми талдаудың
объективтісі тікелей дүние заттары мен құбылыстары болмай, сан, сапа, заң
т.б. болды. Сөйтіп, материалдық дүниеге қарағанда оның идеалдық бейнесі
(дүние) әлдеқайда жүйелі, логикалық және занды түрде ретке келді. Білім,
сөйтіп, материалдық дүниеден "жоғарырақ" тұргандай болып, айтарлықтай
дербес өзіндік болмысын — теория саласын құрды. Антик ғылымы жасап берген
соңдай жүйелі теориялық білімнің бірінші мысалы ретінде Евклид геометриясын
алуға болады.
Осындай жаңалықтардың арқасыңда антик заманының мәдениеті, ғылым-білімі
қысқа тарихи мерзімнің ішінде тамаша математикалық теориялар (Евклид,
Архимед т.б.), космологиялық моделдер (Аристарх Самосский, Птолемей т.б.)
жасап, физика, биология және т.б. болашақ ғылымдар үшін құнды-құнды
идеяларды тұжырымдады. Алайда, ең бастысы сол, нағыз ғылыми білімнің
бірінші үлгісі сынақтан өтті, оны ғылыми емес білімдерден айырып тұратын
негізгі ерекшеліктері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Шадинова Г.Ә.
Малдыбеков Ө.А.
ҒЫЛЫМ ФИЛОСОФИЯСЫ МЕН ТАРИХЫ
Түркістан
2014
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қоғамдық ғылымдар кафедрасының оқу-әдістемелік мәжілісінің
____2014 ж. №__ хаттама мәжілісінде мақұлданды.
Әлеуметтік ғылымдар факультетінің оқу-әдістемелік кеңесінің хаттама
№__ ____2014 ж. мәжілісіне бекітуге ұсынылды.
Пікір жазғандар :
Философия ғылымдарының докторы, профессор: Әбдіғалиева Г.Қ.
Философия ғылымдарының кандидаты, доцент: Малдыбек А.Ж.
Философия ғылымдарының кандидаты, доцент: Дайрабаева Г.Б.
Шадинова Г.Ә., Малдыбеков Ө.А. Ғылым философиясы мен тарихы. Жоғары оқу
орындарының магистранттарына арналған лекциялық жинақ. – Түркістан:
Тұран, 2014. - 200 б.
Бұл лекциялық жинақта ғылым философиясы мен тарихы мәселесі
курсының негіздеріне арналған. Бұл еңбекте ғылым философиясы мен
тарихының методологиясы мен қоғамдық мәселелеріне қысқаша мәлімет
берілді.
© Тұран, 2014
© Шадинова Г.Ә.,
Малдыбеков Ө.А.., 2014
Кіріспе
Ғылым философиясының негізгі пәні қоғам дамуының түрлі тарихи
кезеңдерінде ғылыми білімдерді өндірудің, ақиқаттығын тексеріп, негіздеудің
жалпы заңдылықтарын зерттеу болып табылады.
Ғылыми білімді негіздеудің, дамытудың жалпы заңдылықтарын зерттей
отырып, ғылым философиясы қоғам тарихының түрлі кезеңдерінде объективтік
ақиқат білімдерге қол жеткізудің рационалдық әдістері мен нормаларын
табады. Бұл жерде ғылым тарихшыларының көмегіне сүйене отырып, ғылым
дамуының жаңа бағыттарын анықтай алады. Ғылым социологтарының зерттеулері
ғылыми білім өндірудің қазіргі нақты әлеуметтік-қоғамдық жағдайлары мен
мүмкіндіктерін анықтауға жағдай жасайды.
Ғылым философиясы мен тарихы курсы ғылымды арнайы талдау пәні ретінде
қарастырады. Ғылымның тарихы мен теориясы туралы түсінік береді, ғылымға
философиялық және социологиялық талдау жасайды.
Ғылым философиясы мен тарихы магистранттардың ғылыми ойлау мәдениетін
қалыптастырып, аналитикалық қабілетін және ғылыми-зерттеуіс-әрекеті
дағдыларын дамытады. Әрбір ашылған ғылым жаңалықтың тек заттық қана емес,
сондай-ақ методологиялық та мазмұны болады, өйткені ол бұған дейінгі ұғым
аппратына, зерттелетін материалды түсіндірудің тұрқы мен алғышарттарына сын
көзбен қайта қарауға байланысты болады. Зерттеу барысында зат жайлы білімді
қорытып шығаратын қызметті талдау объектісі ете отырып, ғылыми методология
ғылымының өзін-өзі танып білу және өзін-өзі ұғыну формасының бірі ретінде
әрекет етеді. Ғылым философиясы мен тарихы пәні екі түрлі міндет
атқарады: біріншіден, ол ғылыми қызметтің және оның басқа қызмет түрлерімен
қарым-қатынасының мәнін ашып береді, яғни ғылымды практика, қоғам,
мәдениет, адам тұрғысынан қарастырады. Бұл философиялық проблемалар.
Екіншіден, методологиялық философия шеңберінен шыға отырып, ғылыми қызметті
жетілдіру міндеттерін атқарады; алайда ол философия тұжырымдайтын
дүниетанымдық және методологиялық бағдарға және негізгі қағидаларға
сүйенеді. Методологиялық философия тарихының мәнін жете түсіну үшін, оны
философияның өмір сүру формасы түрінде қарастыру қажет және философияның
дамуын адамзат өркениетінің дамуымен тығыз бірлікте зерттегенде ғана оның
маңызы айқындала түседі. Осыған орай философия мамандарына ізгі бөлімі
ретінде саналған қазіргі заман философиясы мен методологиясы және қоғам
пәні философия бөліміне оқытуымыз міндеттіміз.
Бұл лекциялық жинақ қазіргі таңда актуальды және де маңызы өте зор.
Лекциялық жинақты жасауда қамтылған мәселелер аталмыш еңбекте құнды
деректер келтіріп, бірқатар ой-тұжырымдар жасай білгендігінен көрінеді.
Сондықтан бұл лекциялық жинақтың маңызы бар, әрі қолданбалық мәні де үлкен
болып табылады.
Лекция №1 Ғылым философиясы мен методологиясы философиялық білімнің саласы
ретінде
1. Ғылым философиясының пәні және ғылыммен және философиямен байланысы.
2. Ғылымды оқып-үйренудің негізгі аспектілері, олардың ерекшелігі мен өзара
байланысы.
3. Ғылым философиясының методологиялық негіздері.
Ғылым философиясының негізгі идеялары мен принциптері XVII ғасырда
қалыптаса бастаған еді, өйткені классикалық ғылымның негізін құрған
тәжірибелік, эксперименттік жаратылыстану сол кезде шыққан еді. Бірақ ол
тек XX ғасырдың екінші жартысында ғана дербес философиялық пәнге айналды.
Дүниежүзілік екінші соғыстан кейін ғылыми білімнің тез өсуі және жаңа
ғылыми жаңалықтардың техникада кең қолданыс табуы өнеркәсібі дамыған
көптеген елдерде ғылыми-техникалық прогрестің кеңінен өріс алуына алып
келді. Ал бұл ғылымды дамыту, ғылыми білімнің даму қарқынын жылдамдату және
ғылымның өнеркәсіппен, бүкіл халық шаруашылығымен байланысын күшейту
істеріне деген қоғамдық мүддені жандандырды. Осындай қоғамдық
қажеттіліктерге жауап ретінде түрлі ғылым салаларын зерттеуге бағытталған
бір қатар жаңа пәндер туды: ғылымтану (науковедение), ғылым экономикасы мен
социологиясы, ғылым тарихы және ғылыми зерттеу психологиясы сондай ғылымдар
қатарына жатады. Бұл ғылымдардың ішінде жетекші орын алатын ғылым
философиясы болды.
Ғылыми қызметтің түрлі жақтарын зерттеуші пәндер жүйесінде ғылым
философияның орнын анықтау үшін оны басқа пәндерден айырып тұратын айрықша
ерекшеліктерін ашып көрсету қажет. Егер ғылым тарихы деструкциялық, яғни
тек баяндаушы ғылым ретінде түрлі ғылымдардың түрлі тарихи кезендерде ашқан
жаңалықтарын ретіне қарай баяндап берумен айналысса, ғылым философиясының
басты міндеті ғылыми таным процесін, оның заңдылықтарын зерттеу болып
табылады. Одан ғылым социологиясының айырмашылығы сол, ол ғылыми мекемелер
мен қауымдастықтарының құрылысын, ғылыми мекеме мүшелерінің арақатынасын,
т.б. ұйымдасу жақтарын зерттейді. Алайда ғылым философиясынан басқа
бір де бір ғылым ғылыми зерттеу процесінің өзін, ғылымның өсуі мен даму
заңдарын арнайы зерттемейді.
Сөйтіп, ғылым философиясының негізгі пәні қоғам дамуының түрлі тарихи
кезеңдерінде ғылыми білімдерді өндірудің, ақиқаттығын тексеріп, негіздеудің
жалпы заңдылықтарын зерттеу болып табылады.
Ғылыми білімді негіздеудің, дамытудың жалпы заңдылықтарын зерттей
отырып, ғылым философиясы қоғам тарихының түрлі кезеңдерінде объективтік
ақиқат білімдерге қол жеткізудің рационалдық (тиімді) әдістері мен
нормаларын табады. Алайда ғылым тарихшыларының мұқият зерттеп жинақтаған
зерттеулерін пайдаланбайынша ғылым философиясы ол міндетті өз бетінше
орындай алмайды. Соңдықтан ол бұл жерде ғылым тарихшыларының көмегіне
сүйене отырып, ғылым дамуының жаңа бағыттарын анықтай алады. Ғылым
социологтарының зерттеулері ғылыми білім өндірудің қазіргі нақты әлеуметтік-
қоғамдық жағдайлары мен мүмкіндіктерін анықтауға жағдай жасайды. Ал ғылыми-
творчестволық еңбекке психологиялық талдау жасаудың нәтижелері ғылыми
ақиқат іздеудің логикалық-методикалық және психологиялық әдістерінің
арасындағы айырмашықтарды анықтап, таным процесінің объективтік және
субъективтік критерийлерін (өлшеуішін) ажырата білуге көмектеседі. Бұл бір
жағынан.
Екінші жағынан алғанда, ғылым философиясы жеке ғылымдарды зерттеуші
нақты пәндер үшін дүниеге көзқарастық және методологиялық тұрғыдан жалпы
бағдар болып табылады. Ғылыми жаңалықтың нәтижелерін (ғылыми білімді) оны
ашу процесіне (таным процесіне) қарама-қарсы қоюшы неопозитивистер мен
сыншыл рационалистердің (К.Поппер т.б.) әрекеті ғылымды зерттеуші
ғалымдардың күшін біріктіріп үйлестіруге көмектеспеді. Сондықтан ғылым
дамуының гипотезалық-дедукциялық әдісіне негізделген олардың бағыты сынға
ұшырағаннан кейін оны талдаудың жаңа әдіс-тәсілдерін іздеу басталды.
Ғалымдардың көпшілігі неопозитивистердің ғылыми білімді негіздеумен ғана
шектелуі жаңа ғылыми идеялар мен гипотезалар табудың немесе жасаудың
мүмкіндігін жоққа шығара алмайтынына баса назар аударды. Мұндай жұмысты
ғылым философтары ғылыми творчество саласында психологиялық зерттеу
жүргізуші ғалымдармен және сондай-ақ компьютерлік ғылымдардың өкілдерімен
бірлесе жүргізуі тиіс. Жаңа ғылыми идеялар іздеп табу процесіне сын көзбен
талдау жасау, жаңа зерттеу проблемалары міндеттерін ұсыну ғылыми зерттеудің
нақты барысын дұрыс түсінуге мүмкіндіктер тудырады. Сол себепті де
неопозитивизмді сынаушылар ең алдымен оның ғылым философиясына қарсы шықты,
өйткені ол философия өзінің міндетін тек ғылымды негіздеу ісімен ғана
байланыстырды.
Ғылым философиясы ғылым тарихымен өзара қарым-қатынасқа түскенде жеке
тарихи фактілерді баяндаумен ғана шектелмеуі тиіс. Ол ғылымның даму
тарихының заңдылықтары мен мәнді байланыстарын ашып беруі тиіс, ғылымның
рухани мәдениетпен және практикалық қызметпен жан-жақты байланысын
көрсететін зерттеу болашағына бағыт сілтеп, көмектесуі қажет. Сонымен бірге
ғылым философиясының ойдағыдай дамуы үшін ғылым тарихыңдағы бай нақты факті
материалдарына арқа сүйеп отыруы қажет. Мұндай өзара творчестволық
байланыссыз ғылым философиясы құры бос сөзге айналар еді, ал ақиқат ғылыми
дүниеге көзқарассыз ғылым тарихы айқын бағдарсыз, адасқан бірдеңе болар
еді.
Ғылым автономиясын, яғни осы күнгі философиядан мүлдем тәуелсіз ғылым
концепциясын ұсынушы позитивизмге қарсы қазіргі кезде ғылымды адамның басқа
іс-әрекеттерімен тығыз байланысты құндылықтарды зерттеу проблемасы барған
сайын алға тартылуда. Ғылым практикалық іс-әрекетте қажетті нәтижелерге
жетуге көмектесетін техникалық құралдар, таным әдіс-тәсілдерін жасаумен
ғана шектелмейді. Ол өзінің құндылықтар жүйесін басшылыққа алады. Бұл
жүйедегі ең басты құндылық- объективтік ақиқатты іздеу процесі. Сондықтан
қазіргі ғылым философиясында ғылымның ең басты мақсаты мен атқаратын
қызметін ғылыми танымға тән құндылықтар тұрғысынан қайта қарау процесі
жүргізілуде.
Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс ғылыми білімнің өсуі мен дамуын аса
маңызды проблемаға айналдырып отыр. Осыған байланысты ғылымды дамытудың
көптеген түрлі жолдары мен концепциялары ұсынылуда. Солардың ішіндегі бір
аса маңыздысы интерналистік деп аталатын, яғни ғылыми білімнің өсуінің ішкі
себептері мен мүмкіндіктеріне, факторына негізделген концепциялар ерекше
орын алады. Көптеген ғалымдар ғылым прогресі ең алдымен объективтік
ақиқатты іздеумен және оған жетудің рациональдық (тиімді) әдіс-тәсілдерімен
анықталады деген көзқарасты ұстанады. Алайда кейбір философтар ғылымның
прогресін дүние жайлы объективті ақиқат білімнің өсуінен гөрі, нақты ғылыми
проблемаларды шешуге ғылымның қаншалықты тиімді екендігімен түсіндіруге
тырысады. Ал проблеманың тиімді шешілуі теорияның дамуымен қаншалықты
байланысты екендігін еске алсақ, олардың арасындағы әлгіңде келтірілген
қарама-қарсы қоюдың қисынсыздығын байқау қиын емес. Міне сондықтан да
ақиқат білім ғылымның ең негізгі құндылығы болып табылады. Олай болса,
ғылыми танымның бүкіл қызметі ақиқатты іздеуге және негіздеуге бағытталуы
тиіс.
Ғылым философиясының қазіргі ғылыми-техникалық революциямен тығыз
байланыстылығының екінші бір маңызды көрінісі - оның дамуында біртіндеп
болатын эволюциялық өзгерістер мен бірден болатын түбірлі сапалық,
революциялық өзгерістердің өзара байланыста болатындығы. Бұл проблеманы
талқылау батыстың ғылым философиясында 1970 жылдары, американдық ғылым
философы әрі тарихшысы Т.Кунның "Ғылыми революциялардың құрылымы" деген
кітабы жарыққа шыққаннан кейін басталды. Ол бұл кітабында ғылым дамуына
деген кумуляциялық көзқарасты сенімді түрде орынды сынады. Бұл теория
бойынша, ғылым дамуы көп жаңа ғылыми ақиқаттардың үздіксіз жай
жинақталуынан ғана тұрады; жаңа ақиқаттарды іздеу, жаңа зандардың ашылуы
және жаңа ғылыми теориялардың құрылуы бұрын тұжырымдалған заңдар мен
теорияларға ешқандай әсерін тигізбейді. Т.Кун астрономия, механика, физика
мен химия ғылымдарынан көп нақты мысалдар келтіре отырып, ғылым дамуының
кумуляциялық ұғымының қателігін көрсетіп, ғылым дамуында революциялық
өзгерістердің қажетті түрде болатынын дәлелдеді. Ол ғылымдағы революция деп
ғылымның даму барысында зерттеудің бір парадигмасынан екіншісіне өту арқылы
бұрынғы түсініктердің қайта қаралуын, сөйтіп зерттеудің жаңа стратегиясына
өтуді түсінді. Аталған кітаптың төңірегінде өрбіген айтыстар мен
дискуссиялар ғылымның дамуына тарихи көзқарастың қалыптасуына көмектесіп,
сонымен бірге ғылым тарихына тек баяндаушылық тұрғыдан ғана қарауға
болмайтындығын көрсетті.
Сонымен, ғылым философиясы ғылымды әр түрлі тұрғыдан талдайтын жеке
пәндер үшін дүниеге көзқарастық бағдар сілтеуші болып табылады, себебі ол
ғылыми білімнің табиғаты мен құрылымын және сондай-ақ дүние туралы
объективтік ақиқат білім алудың әдіс-тәсілдері мен нормаларын зерттейді.
Кун Т. Структура научных революций. Кумуляция (латынша көбею, шоғырлану
деген сөзден алынған термин) ғылымның тек сан жағынан ғана өсуін білдіретін
ұғым.
Ғылым философиясы туралы кейбір концепциялар.
Қазіргі заманы ғылым философиясының кейбір бастама идеяларын антик
заманы философиясынан кездестіруге болады. Оған ертедегі Грецияның
диалектикалық ойлау әдісін, математикалык, білімдерді құрудың аксиомалық
әдісін және Аристотельдің формальдық логикасын жатқызуға болады. Ертедегі
тәжірибелік білімдерінің дамыған жүйесі болмағандықтан, XVII ғ. Жаңа заман
ғылымына тәжірибелік зерттеудің жаңа әдіс-тәсілдерін жасаудан бастауға
тура келді. Осы мақсатта ағылшынның XVII ғ. философы Ф.Бэкон зерттеудің
индукциялық әдісін жасады. Сонымен қатар италиян ғалымы Г.Галилей бақылау
мен математикалық есептеу әдісін біріктіретін әлдеқайда күрделі де нәзік
зерттеу әдістерін жасады. Олардың ішіндегі ең бір маңыздысы —
эксперименттік әдісті Галилей механикалық қозғалыстың қарапайым формаларын
зерттеу үшін қолданды. Бұл әдістің ерекшелігі сол, ол табиғат құбылыстарын
натурфилософтар сияқты белгісіз бір күштердің және натурфилософиялық
принциптердің көмегімен түсіндіруден бас тартты. Мұның орнына ол арнайы
экспериментгер жасап, солардың көмегімен белгілі бір гипотезалар құру
арқылы табиғатқа "сұрақтар қоя" бастады. Ол гипотеза-сұрақтарды тексеру
үшін эксперименттердің нәтижесін математикалық тұрғыдан өндеу тәсілін
қолданды. И.Кеплер планеталар қозғалысының заңдарын ашты және ақыр соңында
И.Ньютон жасаған классикалық механика мен гравитация теориясы дүниенің
механикалық көрінісін (бейнесін) жасауды аяқтады.
Дүниенің бұл ғылыми бейнесінің негізін құрған шындық дүниені ең жалпы
детерминистік зандар басқарады деген түсінік болды, яғни дүниенің
механистік көрінісінің мәні механикалық детерминизм принципінде деген ұғым
берік орнады. Осы тұрғыдан қарағанда, шындық дүниеде барлық заттар мен
құбылыстар механикалық себептер мен салдарлардың үздіксіз байланысынан
тұрады, сондықтан олардың бәрі алдын-ала белгіленген деген түсінік үстем
болды.
Астрономияда, физика мен химияда үстем идеяға айналған құбылыстардың
өзара заңды байланысы туралы түсінік социология ғылымының бастамашысы
болған және классикалық позитивизмнің негізін салған Огюст Контқа қатты
әсер еткені сонша, ол механистік принципті қоғам өміріне қолдануға кірісті.
Ол қоғамдық ғылымдардағы түрліше қияли-утопиялық жобалардан бас тартып,
әлеуметтік өмірдің нақты фактілерін зерттеуге кірісу қажет, оларды мұқият
талдау, жүйеге келтіру және жалпылау арқылы социологияны әлеуметтік
физикаға айналдыруға болады деп есептеді. Ал ғылым философиясына келсек, ол
ғылым ешқандай философияны қажет етпейді, нақты ғылымдардың үстінен
қарайтын, сөйтіп оларға өз принциптерін жүктейтін метафизикадан ешқандай
пайда жоқ деп санады. Сондықтан позитивтік (оң) философияның міндеті ғылыми
танымның нақты нәтижелері мен қорытындыларын жай талдау, классификациялап,
жүйеге келтіру ғана деп тұжырымдады О.Конт. Оның пікірінше, ғылым қайсы бір
құбылыстар не себепті пайда болды деп сұрақ қоймастан, қалай пайда болғанын
жай баяндап беруге міндетті. Осылайша құбылыстардың түпкі себебі мен мәнін
зерттеуден бас тарту кейіннен позитивизмнің басты бір ережесіне айналды.
Белгілі ағылшын философы, экономисті Джон Стюарт Милль "Логика
системасы" деген кітабында ғылымды индукциялық логиканың көмегімен
тәжірибелік түрғыдан негіздеу дәстүрін жалғастыра отырып, өзінен бұрьш
Ф.Бэкон тұжырымдаған индукцияның ережелерін жүйеге келтіріп, әрі қарай
жетілдірді. Тәжірибеге жүгіну индукцияны негіздеу үшін жеткіліксіз екенін
түсіне отырып, Милль табиғаттың біркелкі екендігі туралы априорлық
принципті енгізді, сөйтіп эмпиризмнен алшақ кетті.
XIXғ. аяғы мен XX ғ. басына қарай ғалымдардың назары жаратылыстануда
революция тудырған физика мен химияда болған ұлы жаңалықтарға ауды. Табиғи
радиоактивтіктің ашылуы, энергияның сәулеленуі мен жұтылушының дискреттік
сипаты, бұған дейін материяның әрі қарай бөлінбейтін ең кіші бөлшегі деп
есептеліп келген атом құрылысының күрделі екендігінің ашылуы — мұның бәрі
классикалық физика жасаған дүниенің ғылыми көрінісі жайлы ғалымдардың
түсінігін түбірінен өзгертті. Оның орнына кванттық механика мен
салыстырмалылық теорияға сүйенген дүниенің жаңа ғылыми көрінісі келді.
Бірақ материя, энергия, кеңістік пен уақыт туралы бұрынғы түсініктердің
түбірлі өзгерісі ғалымдардың кейбір тобының арасында ғылым зандары мен
ұғымдарының объективтік мазмұнына күмәнданушылық тудырды. Мұндай
релятивизмді жақтаушылар, егер ұғымдарымыз бен принциптеріміз өзгереді
екен, онда олардың мазмұнында анық ақиқат ештеңе болмағаны деп пайымдады.
Мұндай жағдайда ғылыми білімдердің салыстырмалылық мәселесі, салыстырмалы
және абсолюттік ақиқаттардың арақатынас проблемасы бірінші қатарға шығатыны
табиғи нәрсе.
XX ғасырдың 30 жылдарында ғылым философиясында XIX ғасырда позитивистер
күн тәртібіне қойған проблемалар қайта көтеріле бастады. Ол проблемаларды
шешу үшін зерттеудің жаңа әдіс-тәсілдері, атап айтқанда, сол кезге қарай
жасалған математикалық (символдық) логика әдістері қолданыла бастады. Вена
үйірмесінің және кейіннен неопозитивистер деп аталған эмпириктік
философияның Берлиндік тобының өкілдері ғылым тіліне логикалық талдау
жасау, сөйтіп теориялық физиканың тілі сияқты бір ізге келтірілген ғылыми
тіл жасау — ғылым философиясының басты мақсаты деп жариялады. Осыған
байланысты неопозитивистер логикалық позитивистер деген екінші атауға ие
болды.
Тек тәжірибелік білімді ғана ақиқат білім деп санаған неопозитивистер
теориялық ұғымдар мен пікірлерді қабылдау арқылы алынған сөйлемдерге
жатқызуға тырысты. Осы сияқты мақсатты көздей отырып, қабылдауға
негізделген таза тіл жасауға әрекеттенді. Бірақ олардың бұл әрекеті іске
аспады, өйткені ғылым тілін теориялық терминдерден тазарта алмады.
Верификация критерийінің көмегімен олар философиялық ой-пікірлер мазмұнсыз
деп жариялауға әрекеттенді, өйткені оларды тәжірибелік жолмен тексеру
мүмкін емес. Бірақ бұдан түк шықпады, өйткені оңда таза математикалық
теоремаларды да, тіпті жаратылыстанудың негізгі теориялық қағидаларын да
жалған деп жариялауға тура келер еді.
Неопозитивистік ғылым философисы жаңа білімді іздеу және дамыту
проблемаларын мүлдем қарастырмай, дайын білімдерді тексерумен және
негіздеумен ғана айналысуды өз міндеті деп санайтынын жоғарыда айттық.
Ғылыми жаңалық ашу проблемаларымен ғылыми творчество психологиясы айналысуы
тиіс деп санайды. Осындай міндетгі басшылыққа алған неопозитивистер ғылыми
зерттеудің гипотезалық-дедукциялық әдісін қолданды. Бұл әдіс бойынша, ғылым
философиясы гипотезалар жасаумен немесе ойлап табумен айналыспай,
гипотезаларды, ғылыми жорамалдарды логикалық жағынан талдаумен, яғни
олардан туатын қажетті логикалық салдардың бәрін қорытып шығарып, оларды
эксперименттермен және бақылаулардың нәтижелерімен салыстыру ғана.
Карл Поппер ақиқатты анықтаудың верификациялық критерийіне қарсы шығып,
оның орнына шын ғылымды жалған ғылымнан айырудың басқа критерийін ұсынды —
ол ғылыми гипотезалар мен теорияларды фальсификациялауға, яғни бекерлеуге
негізделді. Поппер бірақ ғылым философиясы ғылыми білімді негіздеу
мәселелерімен ғана айналысуы тиіс деген неопозитивистердің басты тезисін
теріске шығармады.
Ғылым философиясының неопозитивистік түсінігі қатаң сынға көп ұшырап,
кейін басқа түсініктермен, көзқарастармен ауыстырылуға мәжбүр болды, сөйтіп
оның орнына көптеген оған қарама-қарсы бағыттар, көзқарастар мен мектептер
пайда болды. Солардың ішіндегі ең беделдісі ғылыми білімді зерттеу
процесіне тарихи көзқарас тұрғысынан қарау болды. Қазіргі ғылым
философиясын зерттеудің одан басқа да жаңа бағыттары шықты.
"Эпистемология" деген ертедегі грек сөзін қазақшаласақ, "episteme"
білім дегенді, ал "1оgos" ілім, ғылым дегенді білдіреді екен. Сөйтіп
ертедегі Грецияда эпистемология деп дәлелді, ақиқат білім туралы ілімді
түсініпті. Олар мұндай білімге математика мен логиканы және астрономияның
қайсы бір жақтарын жатқызды. Қалған басқа білімдердің бәрі жай пікір (dоха)
деп саналды. Ертедегі грек философтары Парменид пен Платон эпистемологияны
ақиқат туралы білім деп қарастырып, оны сезімдік бақылауларға негізделген
пікірлерге қарсы қойды.
Қазіргі заманғы философиялық әдебиетте эпистемология көбінесе ғылыми
таным теориясы мағынасында қолданылады, ал жалпы таным теориясын білдіру
үшін әдетте "гносеология" термині пайдаланылады. К.Поппердің пікірінше,
эпистемология дегеніміз "ғылымның болмысын және оның өсуін түсіндіруте
тырысатын" ғылыми таным теориясы. Дәлелді ақиқат білімнің жай күнделікті
білімнен айырмашылығы ертедегі гректерге де белгілі болғанымен, ғылыми
білімнің эпистемологиялық проблемаларын зерттеу шын мәнінде тек Жаңа
заманда ғана басталды. Шындық дүниені ғылыми тұрғыдан зерттеудің күнделікті
қисыңды мәнге негізделген практикалық танымнан түбірлі айырмашылығы бар
екендігі Жаңа заманда ғана анықталды. Мәселен, Аристотельдің физикасы
бойынша және күнделікті қисынды мәніне қарай тұжырымдалған пікір бойынша да
сыртқы күш әсер етпеген дененің қозғалысы бірден тоқтауы тиіс, ал
Галилейдің инерциялық принципі бойынша ол түзу сызық бойымен қозғала
береді. Галилей енгізген ең басты жаңалық ғылыми зерттеудің арнайы әдісі
ретінде ғылымда экспериментті пайдалану болды. Галилей тарихта тұңғыш рет
тәжірибеде байқалатын эмпириялық құбылысты оның логикалық талдауымен
біріктіруді математикалық әдістердің көмегімен іске асырды. Ғылымның әрі
қарай дамуы барысында математикалық әдіс табиғаттың түрлі құбылыстары мен
объектілерін зерттеуде барған сайын кеңінен қолданыла берді. Галилейдің
"табиғаттың кітабы математика тілінде жазылған" деген қанатты сөздері
математикалық әдістің ғылымда зор маңызы бар екенін, сондықтан математика
тілін білген адам ғана табиғат құбылыстарын ойдағыдай зерттей алатынын атап
көрсету мақсатында айтылған.
XVII ғасырда классикалық ғылымның тууына байланысты классикалық
эпистемиология туды. Ол көбінесе ғылыми білім алу, оны зерттеп, дәлелдеу
проблемаларын талдауға көңіл бөлді. Кезінде ғылыми білім алудың теориялық
және дедукциялық әдістерін талдаумен Р.Декарт пен Г.В.Лейбниц айналысты, ал
Ф.Бэкон зерттеудің индукциялық әдісін тұжырымдады. Ол кездегі эпистемология
өзінің таным әдістері мен принциптерін, ақиқат критерийлерін бұрынғы
натурфилософия мен ортағасырлық схоластикалық философияны сынау барысында
тұжырымдады. Жаңа индукциялық логиканы жасаудың бастамашысы болған
Ф.Бэконның қызметі дәл сол мақсатқа бағытталған еді, өйткені Аристотельдің
дедукцилық логикасы (силлогизмі) табиғат құбылыстарын зерттеуге жарамады.
Табиғатты зерттеу мақсаттарына әсіресе Галилейдің эксперименттік әдісі дәл
келді, өйткені Галилей эксперименті табиғат құбылыстарына жай бақылау
жүргізу мағынасында түсінген жоқ, Белгілі мақсатқа сәйкес ұйымдастырылған
зерттеу процесі мағынасында түсінді, өйткені мұндай эксперименттік
зерттеуде құбылыстарды бақылаудың сезімдік-тәжірибелік әдісі мен олардың
мәнін ашудың рационалдық әдістері өзара бірлікте қолданылып, бірін-бірі
толықтырып отырады.
Дегенмен, ғылымның одан әрі даму барысында жаңа ақиқаттарды ашудың
ешқандай логикасы жоқ екендігі анықталды. Сондықтан классикалық
эпистемология содан кейін ғылыми білімді негіздеу пробемасына күш сала
бастады. Білімді негіздеу деп ол жеке ғылымдардың даму барысында
қалыптасқан зерттеу әдістерін, нормалары мен критерийлерді қатаң сақтауды
түсінеді, ал бұл түсінік кейіннен классикалық эпистемология шеңберінде
танымның эмпириялық және рационалдық әдістерінің арақатынасын кеңінен
талқылауға жағдай жасады. Егер эмпиризмді жақтаушылар ғылыми білімнің
бірден-бір сенімді көзі түйсік пен қабылдауға негізделген сезімдік тәжірибе
деп есептеген болса, ал рационализмнің жақтаушылары ақыл-ой ғана және соған
негізделген рациональдық таным әдістері ғана сенімді ақиқат білімге қол
жеткізеді деп дәлелдеді.
Классикалық эпистемология шеңберінде эмпиризм мен рационализм арасында
өрбіген пікір таласы мен дискуссия түрліше формада жүрді. Латынның "sensus"
— түйсік, сезім деген сөзінен шыққан сенсуализм бағытының өкілдері (француз
материалистері Дидро т.б және ағылшын философы Дж.Локк т.б) түйсікті біздің
біліміміздің бірден-бір көзі, атом сияқты ең ұсақ негізгі деп санаған
болса, ал рационалистер білімнің ондай негізгі ретіңде ақыл-ой қызметін
алды. Мысалы, Р.Декарт ғылыми білімнің алғашқы көзі ақылмен аңғару
(интуиция) деп есептеді. Рационализмді жақтаушы Г.В.Лейбницте математикалық
ой ақыл-ойдың ең жоғарғы көрінісі деп санады. XVIII—XIX ғасырларда идеализм
мен априоризмнің көптеген өкілдері (И.Кант, Гегель, жаңа кантшылар т.б.)
рационализмді жақтады.
XIX ғасырда позитавистер, ал XX ғасырда неопозитивистер эмпиризм
бағытын жақтады. Неопозитивистер бүкіл ғылыми білімнің негізін құруға
тиісті тәжірибені білдіретін протоколдық сөйлемдерді (сөзбе-сөз дәл
білдіретін сөйлемдерді Ә.Т.) ерекше бөліп көрсету идеясын ұсынды.
Абстракциялық ұғымдар мен пікірлерді, ғылым заңдарын олар дәл сондай
протоколдық сөйлемдерге жатқызды.
Классикалық эпистемологиядағы пікірталастың тағы бір бағыты жалпы таным
теориясында психологизм және антипсихологизм проблемасы төңірегінде болды;
ол талас ғылыми таным саласында ерекше болды. XIX ғ. психология ғылымының
дамуына байланысты кейбір философтар біздің білімімізді негіздеу
принциптерін санамыздың шекарасынан тыс жерден, тіпті логикадан да іздемей,
сананың өз ішінен іздеу керек деген пікір айтты. Сондықтан таным
теориясында психологизмді жақтаушылар бұл проблеманы психология ғылымының
ұғымдары, заңдары мен принциптері негізінде қайта құруға әрекеттенді.
Психологизмді жақтаушылар тіпті формальды логика сияқты көпшілікке белгілі
ғылымның заңдарын да жеке адам санасында болатын идеялардың бірігу және
ажырасу процесіне жатқызуға тырысты. Бірақ бұл тұрғыдан қарастырғанда көп
ғасырлар бойы практикада тексеріліп тұжырымдалған ойлаудың жалпы адамдық
заңдары мен ережелері таза субъективтік сипатта іске асатын жеке адам
ойлауының бірігу және бөліну құбылысына айналар еді. Сондықтан көптеген
белгілі логиктардың, математиктер мен философтардың психологизм бағытына
қарсы болуы тегін емес.
Классикалық эпистемологияға жасалған қысқа ғана шолудан көретініміз: ол
ең алдымен ғылыми білімді негіздеудің нормаларын, әдістері мен принциптерін
жырымдауға күш салды. Ал бұл неопозитивистер мен сыншыл рационалистерді
жаңа білім ашудан гөрі дайын білімді негіздеуге баса назар аударуға алып
келді.
Қазіргі классикалық емес эпистемологияның қалыптаса бастауы ғылыми
білімді негіздеуден ол білімнің даму процесін зерттеуге көшуінен басталды:
ғылымның эволюциясы жайлы бірінші модельдер (үлгілер) XX ғасырдың 60
жылдарында пайда болды; ол тірі организмдер дүниесінің эволюциясы мен
ғылыми білімнің дамуы арасындағы аналогия (ұқсастық) туралы түсінікке
негізделді. Бұл модельдердің ішінде көпшілікке кеңірек белгілісі
К.Поппердің эволюциялық эпистемологиясы болды. Ол эпистемология бойынша,
ғылыми танымның дамуы Ч.Дарвин тұңғыш зерттеген тірі табиғаттың
эволюциясына өте ұқсас процесс болып табылады екен. Табиғаттағы бәсекелесу
және тіршілік үшін күрес сияқты, дейді К.Поппер, ғылыми танымда да түрліше
гипотезалардың арасында бәсекелесу жүреді. Егер табиғатта өмірге ең
бейімделген организмдерді іріктеу табиғи сұрыпталудың нәтижесінде жүзеге
асатын болса, ал ғылымда ең тиімді гипотезалар үздіксіз тексеру процесінде
расталмаған гипотезаларды жаратпай тастау жолымен іске асады.
Алайда мұндай аналогияның белгілі бір пайдасы болғанымен, бірақ ол
басты мәселені шеше алмайды, ол ғылыми білімді дамытудың жолдары мен
тәсілдерін аша алмайды, сөйтіп оны объективтік ақиқатқа жақындата алмайды.
Оның үстіне қателіктерді тексеріп көру, яғни болжаулар арқылы қателіктерді
болдырмау әдісін толық ғылыми деп қабылдауға бола берер ме екен, өйткені
болжамдарда кездейсоқтық жиі кездеседі.
Ғылым методологиясы деген не?
Заттар мен құбылыстардың қисыңдық мәніне негізделетін күнделікті
танымнан және оның басқа формаларынан ғылыми танымның түбірлі өзгешеліктері
бар — ол өзгешеліктер оның зерттеу әдіс-тәсілдерінің, ақиқатты анықтау
критерийлерінің ерекшеліктеріне байланысты. Ғылыми танымда оның тек соңғы
нәтижесі (ғылыми білімдер жүйесі) ғана ақиқат болмай, сондай-ақ оған
жетудің жолы да, яғни әдісі де ақиқат болуы тиіс.
Әдіс (грекше metodos) дегеніміз, кең мағынада алғанда, тек таным
процесінде ғана емес, әлеуметтік іс-әрекеттің кез келген түрінде "бірдеңеге
апарар жол" дегенді білдіреді. Ал ғылымдағы оның негізгі қызметі — таным
процесін, ақиқатқа жету іс-әрекстін ретке келтіру, күш-қуат пен уақытты
үнемдей отырып, көптеген ақиқатқа ең қысқа жолмен жетуге көмектесу. Бірақ
ғылыми әдісті қолдануда қатаң ескеретін екі сыңар жақтық бар: біріншіден,
таным процесінде әдістің атқаратын ролін, маңызын жете бағаламау немесе
мойындамау ("методологиялық негатизм") кездеседі және, екіншіден, оған
зерттеу проблемасының бәрін шеше алатын "универсал кілт" деп қарап, оның
маңызын асыра бағалауға, абсолюттендіруге де болмайды.
"Методология" ұғымының екі негізгі мағынасы бар: 1) белгілі бір қызмет,
іс-әрекет саласында (ғылымда, саясатта, өнерде т.б) қолданылатын әдіс-
тәсілдер, операциялар мен принциптер жүйесі және 2) осы жүйе туралы ілім,
әдіс-тәсілдер теориясы мағынасында қолданылады. Адамзаттың іс-әрекетінің
көп түрлілігі әдіс-тәсілдердің көп түрлілігін тудырады. Оларды түрлі
белгілері бойынша топтастыруға (классификациялауға) болады. Оларды ең
алдымен рухани немесе идеалдық (оның ішінде ғылыми) деп және практикалық іс-
әрекет әдістері деп бөлу керек. Ал ғылым әдістеріне келсек, оларды зерттеу
объектілерінің сипатына, ғылыми таным процесіңдегі маңызы мен рөліне қарай
бөлуге болады. Қазіргі заманғы ғылымда методологиялық білімнің көп
деңгейлік сипатына қарай топтастыру кең тараған. Осы тұрғыдан алғанда,
ғылымның барлық әдістері жалпылығына және әрекет ету аумағына қарай мынадай
негізгі топтарға бөлінеді:
1.Философиялық әдістер — бұлардың ішіндегі ең көнелері диалектикалық
және метафизикалық деп аталады. Бірақ бұлардан басқа да философиялық
әдістер бар. Олар аналитикалық әдіс (қазіргі заманғы аналитикалық
философияның әдісі), феноменологиялық, герменевтикалық (түсіндіруші) және
басқалар. Түрлі философиялық әдістерді қосу арқылы жаңа әдіс жасау
әрекеттері де жоқ емес.
2. XX ғасыр ғылымында қолданылынып, кеңінен дамытылған жалпы ғылымдық
зерттеу әдістері бар. Олар арнаулы жеке ғылымдарда қолданылатын негізгі
теориялық-методологиялық принциптер мен философия арасындағы айрықша ортақ
методология ретінде қолданыс табады. Жалпы ғылымдық әдістерге көбінше
мынадай ұғымдар жатқызылады: информация (хабар), модель, құрылым
(структура), функция, элемент, жүйе (система), ықтималдық, өздігінше
ұйымдасу және басқалар. Жалпы ғылымдық ұғымдар мен концепциялардың
негізінде соларға сәйкес таным әдістері мен принциптері тұжырымдалады.
Жалпы ғылымдық әдістер мен принциптерге жататындар: жүйелілік және
құрылымдық-функциялық, кибернетикалық, ықтималдық әдістері, модельдеу,
формализациялау, синергетикалық тұрғыдан қарастыру әдістері т.б.
3. Жеке ғылымдық әдістер - материя қозғалысының нақты бір негізгі
формасына сәйкес ғылым саласында қолданылатын зерттеу әдіс-тәсілдері мен
таным принциптерінің жиынтығы. Оларға механика, физика, химия, биология,
қоғамдық, гуманитарлық ғылымдардың әдіс-тәсілдері жатады.
4. Әрбір фундаментальдық ғылым (физика, химия, биология сияқты негізгі
ғылымдар) өзіндік зерттеу ерекшеліктері, әдістері бар көптеген жеке
салаларға, мамандықтарға бөлінеді. Оның үстіне фундаментальдық ғылымдардың
арасынан шыққан пәнаралық ғылымдар (мәселен, биофизика, биохимия т.б.) бар
және бұларда қолданылатын пәнаралық біріккен (интегративтік) зерттеу әдіс-
тәсілдері бар.
Сөйтіп, ғылыми таным процесінде бір-бірімен ұштасып, байланысып жатқан
көптеген әдіс-тәсілдер қолданылады. Оның үстіне ғылымның мақсаты мен
қызметінің өзгеруіне байланысты ол әдіс-тәсілдер де өзгеріп, жетілдіріліп
отырады. Сондай-ақ зерттелуші процестердің компьютерленуі мен модельденуіне
т.б байланысты зерттеудің жаңа әдіс-тәсілдері шығады. Мұның бәрі қазіргі
заманғы ғылымда методологиялық плюрализмді, яғни зерттеудің алуан түрлі
әдіс-тәсілдері мен принциптерін ұштастырып қолдануға талпынуды,
әрекеттенуді тудыруда.
Ғылыми танымның әдіс-тәсілдерін, үлгілері (стандарты) мен критерийлерін
салыстырмалы түрде қолдану қажеттігін кейбір методологтар релятивизм
тұрғысында, яғни таным процесінде, оның ішінде ғылыми танымда әдіс-тәсілдер
мен критерийлердің нормасының маңызын жоққа шығару мағынасында қарастыруда.
Мысалы, ғылым философы П.Фейерабенд ғылымдағы рационалдық миф магиядағы
рациональдықтан артық емес деген пікірді жақтайды. Ғылым методологиясындағы
релятивистер ғылыми танымның нормалары мен критерийлерін ғылыми емес
білімдерден бөліп көрсетудің орнына, іс жүзінде олардың арасында ешқандай
принциптік айырмашылық жоқ деген пікірді дәлелдеуге әрекеттенеді.
"Қазіргі ғылым методологиясы ғылыми танымның әдіс-тәсілдері мен
нормалары, ақиқаттығының критерийлері өзгеріссіз қалмайды, олар да ғылымның
мақсаты мен қызметінің өзгерісіне қарай дамып, анықтала түседі дейді.
Сондай-ақ қазіргі заманғы зерттеу процестерінің компьютерленуіне және
модельдендірудің мүмкіндіктеріне негізделген жаңа зерттеу әдістері
(зерттеушінің компьютермен тілдесу, математикалық эксперименті,
концептуальдық, ойлау және есептеу т.б. әдіс-тәсілдері) пайда бодды.
Ғылым философиясы пәнінің негізгі бір міндеті қоғам дамуының түрліше
тарихи дәуірлерінде ғылыми білімнің туу және өсу проблемаларын зерттеу
дедік жоғарыда. Бірақ әрбір тарихи дәуірдегі ғылыми білімнің тууын, дамуын
дұрыс талдап, дұрыс бағалау үшін жалпы ғылыми білім деген не, оның ғылыми
емес білімдерден түбірлі айырмасы қандай деген сұрақтардың басын ашып алу
қажет сияқты. Мұның қажеттігінің тағы бір себебі сол, қазіргі ғылыми-
техникалық революция заманында теология, жалпы дін философиясы құдай
болмысын дәлелдеу үшін ғылымға және ғалымдарға қарсы бұрынғыдай тікелей
шабуыл жасамай, қайта ғылымды діни мақсаттарға пайдалануға көшті. Бұл
бағытта әсіресе мұсылман діннің басшылары мен қатардағы өкілдері белсенді
әрекет жасауда, діни ілімдердің қағидаларын ғылыми деп уағыздап, ғылыми
білімді ғылыми емес біліммен шатыстыруға тырысады. Мысалы, Қазақстан
діншілдерінің бұрынғы муфтийі (атын айтпай-ақ қоялық) теледидар арқылы
жүргізген бір сабағында шариғаттың заңдары ғылыми ілім деп уағыздады.
Қорыта айтқанда, діни ілімдердің бәрі ғылымды өз мақсатына пайдаланып, діни
философия ғылымға қайшы келмейді деп сендіруге әрекет жасауда. Сондықтан
оқу құралының ғылым тарихы бөлімін ғылыми білім ұғымының мәнді белгілерін,
ғылымның жалпы мазмұнын ашып көрсетуден бастаған дұрыс.
Лекция №2 Өркениет пен мәдениеттегі ғылым
1. Мәдениет жүйесіндегі ғылым және оның қоғамдағы орны мен функциялары.
2. Философиялық концепцепциялардың ғылымның дамуына әсері.
3. Ғылым тарихының әлеуметтік жақтары.
4. Ғылымның шығармашылығындағы философияның рөлі.
5. Ғылымның концепциялары.
Көп мәнді "ғылым" ұғымының мазмұнын анықтау үшін оны құратын мәнді
белгілерін ашып көрсету қажет.
Ғылым дегеніміз ең алдымен білім, білімдер жиынтығы. Екіншіден, ол
білімдерді тұжырымдауға, "өндіруге" бағытталған іс-әрекет, яғни дүниедегі
заттар мен құбылыстарды танып білу қызметі. Қазіргі заманғы ғылым сонымен
бірге қоғамдық сананың бір формасы, түрліше ғылыми мекемелер жүйесін
қамтитын әлеуметтік институттар, маман кадрлар даярлау жүйесі және, XX
ғысырдың екінші жартысынан бастап, қоғамның тікелей өндіргіш күші деп
түсініледі.1 Ғылым ұғымын аталған белгілері бойынша түсіндіру арқылы оның
алғашқы бастамасы да анықталады. Ғылым кадрлар даярлаудың және қайта
даярлаудың кәсіптік жүйесі ретінде XIX ғасырдың алғашқы жартысында
Германияда қалыптасты. Ғылым әлеуметтік институт ретінде Жаңа заман
дәуірінде туғанымен, бірақ мұндай мазмұнға шын мәнінде XIX ғасырдың
ортасында немесе екінші жартысында ие болды, ол тікелей өндіргіш күшке
айналуы XX ғасырдың екінші жартысында өнеркәсібі дамыған елдерде ғана іске
асты. Егер ғылым деп қоғамның тарихи қалыптасқан рухани өмірінің, қоғамдық
санасының бір формасын түсінетін болсақ, яғни белгілі бір гносеологиялық
стандартқа (үлгіге) сүйенетін форма ретінде түсінетін болсақ, онда мәселе
ол үлгілердің шартты белгі түрінде қалыптасуына келіп тіреледі. Ал мұндай
стандартты үлгі ретінде ақыл-ой арқылы негіздеу, дәлелдеу теориясын
түсінетін болсақ, онда ғылым антик заманындағы Грецияда туды деп мойындауға
тура келеді, өйткені ондай ақыл-ой стандарттары алғашында ертедегі Грецияда
тұжырымдалды.
Ғылымның қызмет, іс-әрекет ретіндегі түсінігі қызметтің өзі қай
мағынада түсінілетіндігіне қарай анықталады. Егер оны әлеуметтік тұрғыдан
белгіленген кәсіптік жұмыс ретінде түсінсе, онда ол ғылымды әлеуметтік
институт мағынасында түсінумен тепе-тең. Ал егер оны жаңа білім өндіру
мақсатын көздейтін белсенді танымдық әрекет деп түсінсе, онда ол мәселенің
шешімі "білім" ұғымының мазмұнын гносеологиялық тұрғыдан түсіндіруге
байланысты болады. Түптеп келгенде, егер ғылымның шығуын білім алу
тұрғысында қарастырса, ғылымды қандай білім алумен байланыстыру керек деген
сұраққа келіп тіреледі, ал бұған ғылым кәсіптік біліммен байланысты деген
жауап қайыруға тура келеді.
Сонымен, ғылым дегеніміз білім, бірақ білімнің бәрі бірдей ғылымға
жатпайды. Білімді тұжырымдауға бағытталған қызметтің нәтижесі болып
табылатын білім ғана ғылымға жарады. Демек, ғылымды анықтап беретін басты
бір белгісі — білім өндіру мақсатында іске асатын айрықша іс-әрекет, яғни
жаңа білім тұжырымдау бағытында іске асатын арнайы таным процесі.
Әлеуметтік тұрғыдан алғанда, бұл қызмет адамдардың белгілі бір тобын
материалдық өндіріс процесінен босатудың нәтижесінде пайда болған бос
уақытты рухани өңдірісті дамытуға жұмсаудың нәтижесіңде ғана іске аса
алады.
Демек, ғылым шын мәнінде ақыл-ой еңбегі мен дене еңбегі бір-бірінен
бөлінгеннен кейін ғана пайда болуы мүмкін еді. Жаңа білім алу үшін мақсатты
қызметті іске асырушы адамдар тобымен (зерттеушілермен т.б.) қатар
материалдық және методикалық база (приборлар, құрал-саймандар, оқыту,
үйрету құралдары т.б.), сондай-ақ зерттеу нәтижелерін жазып алатын жазу
тілі қажет. Мұндай жағдайлары жоқ қоғамда әрине ғылым да жоқ.
Күнделікті тәжірибелік мәселелерді шешуді көздейтін жеке-дара
білімдердің жай қосындысы ғылымды құра алмайды. Ғылыми білім заттар мен
құбылыстарды зерттегенде, оларды жеке-дара кездейсоқ, мәнсіз белгілерден
"тазартып", жалпы, мәнді белгілерін теориялық тұрғыдан жалпылап, қажетті де
дәлелді түрде қорытып шығарудың ретке келтірілген жүйесі болып табылады.
Білім ғылыми болу үшін табиғаттан тыс құдіретті күшке сенуге
негізделген діни сенімдерден, мифологиялық аңыз, ертегілерден таза, адамның
ғылыми ақыл-ойының теориялық дәлелдемесіне негізделген болуы тиіс.
Ғылым ұғымына тән мәнді белгілердің жалпылама алғандағы гносеологиялық
моделі (құрылысы) міне осындай. Бірақ бұлардың ішінде ең бастапқы, негізгі
белгілері алғашқы екеуі, яғни білім және іс-әрекет болып табылады, өйткені
адамды адам еткен практикалық іс-әрекет, оның ішінде қоғамдық еңбек қызметі
шындық дүние заттары мен құбылыстары туралы нақты білімнің, ақыл-ой
жұмысының болуын міндетті түрде талап етеді. Демек, практикалық іс-әрекет
әрдайым біліммен табиғи бірлікте болып, бірлікте дамиды және, керісінше,
шындық дүние заттары мен құбылыстарын өз мақсатына сәйкес өңдеу, өзгерту
барысында олар жөнінде жаңа білімдер туып, терендей түседі.
Білімнің қоғам мен адам өміріндегі маңызын түсіну үшін оның көптеген
түрлері бар екендігін, олардың маңызы мен атқаратын рөлі де түрліше екенін
білу керек.
Ең жалпы мағынада алғаңда, білім ұғымы шындық дүние жайлы ой-пікірлер
жиынтығын білдіреді. Көп мағыналы бұл терминнің мынадай үш мағынасын атап
көрсетуте болады. Бұл термин, біріншіден, адамның бірдеңені істей алу, бір
затты жасай білу қабілетін білдіреді, яғни практикалық дағдыға айналған
іскерлігі мағынасында қолданылады. Өйткені ондай практикалық іс-әрекет
қисынды мәні бар күнделікті тәжірибеге негізделген белгілі бір білімдерге
сүйенеді. Екіншіден, "білім" деген сез көп жағдайларда ғылыми білім
мағынасында қолданылады. Мұндай білімдерге тән маңызды бір сипаттама —
әрбір ғалым өз зерттеу жұмысында басшылыққа алатын негізгі мақсат —
объективтік ақиқатты ашу. Шынында кез келген ғылыми зерттеудің басты
мақсаты сыртқы дүние туралы барған сайын жаңа, ақиқат білімдер іздеу болып
табылады. Міне осы мақсатқа сәйкес ғылымда зерттеулердің белгілі бір
нормалары мен критерийлері (анықтауышы), әдіс-тәсілдері белгіленеді.
Ал кейде білім деп, үшіншіден, белгілі бір субъективтік факторды
(мақсат-мүддені) іске асыруда шешуші рөл атқаратын пікірлерді, сенім-
нанымдарды айтады. Жеке субъектінің шындыққа деген қатынасын (мүддесін)
білдеретін мұндай пікірлер шындыққа қайшы келуі, жалған болуы, қияли т.б.
болуы мүмкін. Мысалы, жоққа сендіруші діни пікірлер сондайларға жатады.
БІЛІМ ұғымы қай мағынада қолданылмасын, ол ұғымды таным ұғымынан айыра
білу қажет, өйткені "білім" ұғымы шындық дүниені танып білудің (зерттеудің)
нәтижесін білдірсе, ал "таным" ұғымы білімді іздеу процесі, шындық дүниені
зерттеу процесі болып табылады. Бұл айырмашылық әсіресе ғылыми таным
процесімен айналысатын ғылымда айқын көрінеді, өйткені ғылым дүние танудың
күнделікті қарапайым тәжірибелік формаларымен шектелмейді. Ғылымда таным
процесінің нәтижелері ғылыми ұғымдар, гипотезалар, заңдылықтары мен
теориялар түрінде арнайы тұжырымдалады және сонымен бірге бұларды ғылыми
тұрғыдан зерттеу процесінің барысы қарастырылады. Егер таным процесінің
нәтижесін (білімді) талдау, классификациялау, сөйтіп, бір жүйеге келтіру
үшін логикалық тәсілдер қолданылса, таным процесінің өзін зерттеу үшін
көбінесе методологиялық және эвристикалық (яғни зерттеушілік) әдіс-тәсілдер
іздеуге тура келеді.
Түрліше білім түрлерін зерттеумен антик дәуірінің философтары айналыса
бастаған еді, алайда олар өлі эскперимент жүргізуді білмегендіктен,
ертедегі грек ғылымы құбылыстарды жай сипаттаумен ғана шектелді. XVII
ғасырда эксперименттік жаратылыстанудың шығуы ең алдымен бұрынғы
натурфилософиялық және схоластикалық-діни көзқарастардың қисынсыздығын
сынауды бірінші кезектегі міндетке айналдырды, өйткені олар табиғаттың
объективтік заңдарын танып біліп, қоғамның практикалық мүддесіне пайдалану
ісіне кедергі жасады. Тек математикаға ғана емес, сондай-ақ эксперименттік
әдіске сүйенген ғылым ғана нағыз ақиқат білім береді деген көзқарас дәл осы
Жаңа заманда пайда болды. "Білім дегеніміз күш" (Ф.Бэкон) және "Табиғат
зандары математика тілінде жазылған" (Г.Галилей) деген сияқты қанатты
сөздердің Батыс Еуропаға кеңінен жайылуы және жалпы классикалық
жаратылыстанудың тууы ғылыми білімді түрліше ғылыми емес білімдерден айыра
білу қажеттігін көрсетті.
Ғылымның қоғамдағы беделі мен маңызы өлшеусіз артып отырған қазіргі
заманда "білім" деген ұғымды көбінше "ғылыми білім" деген ұғыммен тепе-тең
мағынада түсінеміз. Ал шынында олай емес екенін жоғарыда айттық. Адам
білімінің көптеген түрлері ғылыми емес. Мәселен, күнделікті тұрмыста
қалыптасқан білім, діни білім, бірдеңеден алатын эстетикалық әсер т.б.
ғылыми білімге жатпайды.
Ал ғылыми зерттеулер, ізденістер арқылы алынатын білімдердің мазмұны
мен сипаты мүлде басқаша. Ғылыми білімнің мазмұны мен сипатын, мәселен,
күнделікті тәжірибеде қалыптасқан тұрмыстық білімдерден ажырату үшін ғылым
деген не екенін, оның мазмұны қандай екенін білу қажет.
Ғылым дегеніміз адамның шындық дүние жайлы барынша ақиқат білім алуына
бағытталған дүниетану қызметінің арнайы бір жүйеге келтірілген идеялық
системасы. Демек, ғылыми дүниетану қызметінің басты мақсаты шындық жайлы
ақиқат білімге қол жеткізу екен. Ал білім не үшін керек? Ол болашақ
өндірістік іс-әрекетте қолданып, практикалық қызметті ілгері дамыту,
жетілдіру үшін, сөйтіп, барған сайын шындық дүние заттары мен құбылыстарын
өз мақсат-мүддесіне сәйкес меңгеру үшін қажет. Бұл ғылымның өндіргіш күш
ретіндегі қоғамдық-әлеуметтік функциясы (қызметі) болып саналады. Ғылымның
екінші бір функциясы — мәдени-дүниеге көзқарастық функциясы. Бұл соңғы
мәселе жайлы кейінірек арнайы әңгіме болады.
Сөйтіп, ғылым, жалпы алғанда, дүниетану процесі болып табылады екен.
бірақ ол жай күнделікті таным процесі емес, арнайы ұйымдастырған теориялық
таным процесі болып табылады. Сол теориялық танымның нәтижесі — білімдер
жүйесі. Теориялық білімдер жүйесінің бастамасын салған Ертедегі Греция елі
деп саналады.
Ертедегі гректер ғылымның негізін салушы болуының себебі олардың ғылыми
фактілер мен техникалық жаңалықтарды көбірек жинақтауында емес, ойлау
процесінің, таным процесінің, логикасы мен мазмұнына жан-жақты назар
аударуында, зерттеуінде болды. Ертедегі грек ойшылдары фактілерді, ой-
пікірлерді, жаңалықтарды жай жинақтап қана қойған жоқ, оларды негіздеп
дәлелдеумен айналысты, бір білімді екіншілерінен логикалық жолмен ойша
қорытып шығарумен, сөйтіп оны жүйелі, негізді және анық-айқын білім
жасаумен айналысты.
Сонымен бірге, ескерте кеткен жөн, олар тек делелдеуге дағдыланып қана
қойған жоқ, сондай-ақ дәлелдеу процесін талдай келе дәлелдеу теориясын
жасады — Аристотельдің логикасы сондай теория еді. Басқаша айтқанда, ретсіз
жинақталған бұрынғы тәжірибелік білімдер мен мәліметтерді тәртіпке
келтірудің әдісі анықталды. Бұл нағыз методологиялық жаңалық еді.
Дәл осы сияқты жаңа методологиялық әдіс XVII ғасыр-да - Жаңа заманда
ғана жасалды, өйткені ғылыми зерттеушілер тәжірибелік (эксперименттік)
-математикалық әдістің дүние танымдағы маңызын осы кезде түсініп, осының
негізінде Классикалық жаратылыстану дүниеге келді.
Ертедегі грек ойшылдары жасаған логика (дұрыс ойлаудың жайлары
реформалары жайлы ілім) танып білуге тиісті шындық дүниенің өзіне тікелей
қатысты емес, ол дүние жайлы ойлауға қатысты болды, яғни ғылыми талдаудың
объективтісі тікелей дүние заттары мен құбылыстары болмай, сан, сапа, заң
т.б. болды. Сөйтіп, материалдық дүниеге қарағанда оның идеалдық бейнесі
(дүние) әлдеқайда жүйелі, логикалық және занды түрде ретке келді. Білім,
сөйтіп, материалдық дүниеден "жоғарырақ" тұргандай болып, айтарлықтай
дербес өзіндік болмысын — теория саласын құрды. Антик ғылымы жасап берген
соңдай жүйелі теориялық білімнің бірінші мысалы ретінде Евклид геометриясын
алуға болады.
Осындай жаңалықтардың арқасыңда антик заманының мәдениеті, ғылым-білімі
қысқа тарихи мерзімнің ішінде тамаша математикалық теориялар (Евклид,
Архимед т.б.), космологиялық моделдер (Аристарх Самосский, Птолемей т.б.)
жасап, физика, биология және т.б. болашақ ғылымдар үшін құнды-құнды
идеяларды тұжырымдады. Алайда, ең бастысы сол, нағыз ғылыми білімнің
бірінші үлгісі сынақтан өтті, оны ғылыми емес білімдерден айырып тұратын
негізгі ерекшеліктері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz