Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика материалдарын пайдалану (Ана тілін оқыту үдерісі негізінде)
Кіріспе...
І. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика материалдарын пайдаланудың педагогикалық негіздері.
1.1. Этнопедагогиканың шығуы мен дамуы .
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда қазақ этнопедагогикасының өзіндік ерекшеліктері ...
ІІ. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика материалдарын ана тілін оқыту үдерісінде пайдалану жолдары.
1. Бастауыш сынып оқушыларына этнопедагогика материалдарын пайдалануда ана тілінің ролі мен маңызы.
2. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика материалдарын пайдалану...
Қорытынды...
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
І. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика материалдарын пайдаланудың педагогикалық негіздері.
1.1. Этнопедагогиканың шығуы мен дамуы .
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда қазақ этнопедагогикасының өзіндік ерекшеліктері ...
ІІ. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика материалдарын ана тілін оқыту үдерісінде пайдалану жолдары.
1. Бастауыш сынып оқушыларына этнопедагогика материалдарын пайдалануда ана тілінің ролі мен маңызы.
2. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика материалдарын пайдалану...
Қорытынды...
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы өркениетті елдердің қатарына қосылу жолында, қоғам алдында келер ұрпақты заман талабына сай интелектуалды, жоғары мәдениеттілігі имандылығымен ұштасып жататын елжанды етіп тәрбиелеу міндеті түр. Осыған орай білім беру саласы мен тәрбие жүйесінде жаңа ғылыми көзқарас қалыптастыру қажеттілігі туады.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын үлы міндет - өзінің өмірін жалғастырушы сапалы ұрпақ тәрбиелеу. Еліміз егемендікке қол жеткізген соң жас үрпаққа үлттық тәрбие беру міндеті уақыт талабымен бірге келген игілікті іс екендігі белгілі. Кез келген адам баласының өмірі, тіршілік әрекеті оның туған - туысқандарымен, ата-анасымен, жора-жолдасымен ғана емес, сонымен қатар оның өмір сүріп жатқан әлеуметтік ортасымен, ғасыр уақытымен байланысты болады.
Әрбір тарихи-әлеуметтік кезеңнің өз талғам-танымына лайық дәстүрі, салты болады. Дегенмен қаншама уақыт өтсе де ата тегі дәстүрді сақтап қалған жөн. Өйткені сол арқылы ғана біз өз тарихымызды біле аламыз. Ғасырдан-ғасырға, үрпақтан-ұрпаққа, әкеден балаға, анадан қызға ауысатын тарихи-элеуметтік, қоғамдық тәжірибелік дәстүр сабақтастығы болмаса, адамзаттың алға жылжу өрісі де болмас.
Қазақстан Республикасының егеменді ел болып ана тілінің мемлекеттік тіл болуымен қатар өткен тарихымызды қайта қарап, ондағы рухани қүндылықтарды елеп-екшеп және рухани қүндылықтардың қорына өлшеусіз үлес косатын мүраларын зерделеп зерттеу бүгінгі үрпақ тәрбиесінің керегіне жарату, өзекті мәселелердің бірі болуда
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын үлы міндет - өзінің өмірін жалғастырушы сапалы ұрпақ тәрбиелеу. Еліміз егемендікке қол жеткізген соң жас үрпаққа үлттық тәрбие беру міндеті уақыт талабымен бірге келген игілікті іс екендігі белгілі. Кез келген адам баласының өмірі, тіршілік әрекеті оның туған - туысқандарымен, ата-анасымен, жора-жолдасымен ғана емес, сонымен қатар оның өмір сүріп жатқан әлеуметтік ортасымен, ғасыр уақытымен байланысты болады.
Әрбір тарихи-әлеуметтік кезеңнің өз талғам-танымына лайық дәстүрі, салты болады. Дегенмен қаншама уақыт өтсе де ата тегі дәстүрді сақтап қалған жөн. Өйткені сол арқылы ғана біз өз тарихымызды біле аламыз. Ғасырдан-ғасырға, үрпақтан-ұрпаққа, әкеден балаға, анадан қызға ауысатын тарихи-элеуметтік, қоғамдық тәжірибелік дәстүр сабақтастығы болмаса, адамзаттың алға жылжу өрісі де болмас.
Қазақстан Республикасының егеменді ел болып ана тілінің мемлекеттік тіл болуымен қатар өткен тарихымызды қайта қарап, ондағы рухани қүндылықтарды елеп-екшеп және рухани қүндылықтардың қорына өлшеусіз үлес косатын мүраларын зерделеп зерттеу бүгінгі үрпақ тәрбиесінің керегіне жарату, өзекті мәселелердің бірі болуда
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. - Алматы: Білім, 1997. - 256 б.
2. Қазақ Республикасының "Білім туралы" заңы // Егемен Казакстан, 1999
ж.. 11 маусым.
3. Коменский Я.А. Велика дидактика. Избр. пед, соч. -М.: Учпедгиз, 1955. -662 с
4. Песталоцци И.Г. Избранные педагогические сочинения. Т. 2. - М.: АПН
РСФСР, 1963- 540 с.
5. Дистерверг Ф.А. Руководство к образованию немецких учителей. Избр.
пед. соч. - М.: Учпедгиз,, 1959. - 371 с.
6. Ушинский К.Д. Педагогические сочинения: В 6 т. Т. 2. / Составитель
С.Ф.Егоров. -М.: Педагогика, 1988. -416 с.
7. Байтұрсынов А. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989. - 3206.
8. Байтұрсынов А. Тіл тағлымы. - Алматы; Ана тілі, 1^2. - 448 б.
9. Жұмабаев М Педагогика. - Алматы: Ана тілі, 1992. - 106 б.
10. Аймауытов Ж. Тәрбиеге жетекші. - Кызылорда, 1924. - 105 б_
11. Аймауытөв Ж. Комплексті оқыту жолдары.-Қызылорда, 1929.-110 б,
12. Дулатов М. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1991. - 3816-
13. Дулатұлы М. Оян, казақ - Алматы: Алтын Орда, 1991.
14. Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. - Алматы: Рауан, 1992. - 240 6.
15. Айдаров Г. Орхон ескерткішінің тексті. Алматы, «Ғылым», 1990ж.
16. Алтынсарин Ы. Таңдамалы педагогикалық мұралары. Алматы 1991ж.
17. Адамбаев Б. Шешендік µнер 1967ж. Халық даналығы, 1976 Қазақтың шешендік µнері, 1983ж.
18. Ақ сандық, кµк сандық. Жинақ. Алматы. 1988ж.
19. Инабат. Жинақ. «Рауан».1995
20. Аймауытов Ж. Психология «Рауан». Алматы. 1995
21. Ахметов Ш. Қазақ балаларының халық дәстүрлері арқылы тәрбиелеу 1966ж.
22. ӘбіловаЗ.Ә. Этнопедагогика. Алматы, 1997ж.
23. Әлімбаев М. Халық-ғажап тәлімгер «Рауан» 1991
24. Әбдіразақов Е. Адамгершілік, имандылық тәрбиесі, Шымкент,1994ж.
25. Бөлеев Қ. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау. Алматы, 2004ж.
26. Богославский В.В. Жалпы психология 1958ж.
27. Базарбаев Ж. Нұсқабаев Ж., Даулетова Қ., Әбілдаұлы ¦. Инабат- әдептану оқу құралы.
28. Власкин А.Г. Оқушының рухани әлемі, Ленинград 1991ж.
29. Волков Г.Н. Этнопедагогика. Москва, 1999ж.
30. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті «мектеп» 1974ж.
31. Досмұхамбетұлы Х. Аламан «Ана тілі» 1991ж.
32. Жолдасбеков М. Асыл арналар Алматы «Жазушы» 1986ж.
33. Жұмабаев М. Педагогика «Ана тілі» 1992ж.
34. Жарықбаев Қ.Б.,Наурызбаев Ж. Қазақтың ұлттық тәлім-тәрбие атауларының түсіндірме сµздігі, Алматы,1993ж
35. Жалын Әдептілік әлемі, 1982ж.
36. Жарықбаев Қ.,Қалиев С. Қазақ тілінің тәрбиесі
37. Жарықбаев Қ., Табылдиев Ә. Әдеп және жантану, Атамұра, 1994ж.
38. Игенбаева Б.К., Мен- адаммын.
39. Измайлов А.Э. Народная педагогика: педагогические воззрения народов Средней Азии и Казахстана. Москва, 1991ж.
40. Құнанбаев А. Шығармалары Екі томдық «Жазушы», 1968ж.
41. Қоянбаев Ж.Б.,Қоянбаев Р.М., Педагогика
42. Қалиев С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері және демократ ағартушылары. Алматы РБК, 1993ж.
43. ҚалиевС., Молдабеков Ж., Иманбекова Б. Этнопедагогика. Астана, 2007ж.
44. Мұсырманов А. Тәрбие жұмысының модульдік технологиясының моделі, Алматы,2002ж.
45. Мырзагелді Қ. Абзалдық әліппесі
46. Мұханов С. Халық мұралары. Алматы «Қазақстан» 1994ж.
47. Мусин, Бержанов К., Педагогика тарихы,1981ж.
48. Попов Л.А., Этика Москва 1998ж.
49. Психология, Алматы, 1970ж.
50. Сухомлинский В.А. Балалық шақтағы жеке тұлғаның қалыптасуы.
51. Табылдиев Ә. Тәрбие µрнектері А.,1989ж.
52. Табылдиев Ә. Халық тағлымы А.,1992ж.
53. Ушинский К.Д. Дидактика «Педагогика»,1983ж.
54. Ұзақбаев С. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрлері. Алмты, білім 1990ж.
55. Шакузада Н., Ж.Ерғалиева, Әдептілік қағидалары, «¤нер» 2000ж.
56. Хасанов Б. Ана тілінің даму тарихының әлеуметтік мәні, Шаңырақ, «Ғылым» 1993ж.
57. Қазақстан мектебі 2004ж. N6
58. Қазақстан мектебі 2004ж. N4
59. Қазақстан мектебі 2003ж. N5
60. Бастауыш мектеп 1985 ж. N12
61. Бастауыш мектеп 2004 ж. N1
62. Бастауыш мектеп 2004 ж. N6
2. Қазақ Республикасының "Білім туралы" заңы // Егемен Казакстан, 1999
ж.. 11 маусым.
3. Коменский Я.А. Велика дидактика. Избр. пед, соч. -М.: Учпедгиз, 1955. -662 с
4. Песталоцци И.Г. Избранные педагогические сочинения. Т. 2. - М.: АПН
РСФСР, 1963- 540 с.
5. Дистерверг Ф.А. Руководство к образованию немецких учителей. Избр.
пед. соч. - М.: Учпедгиз,, 1959. - 371 с.
6. Ушинский К.Д. Педагогические сочинения: В 6 т. Т. 2. / Составитель
С.Ф.Егоров. -М.: Педагогика, 1988. -416 с.
7. Байтұрсынов А. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989. - 3206.
8. Байтұрсынов А. Тіл тағлымы. - Алматы; Ана тілі, 1^2. - 448 б.
9. Жұмабаев М Педагогика. - Алматы: Ана тілі, 1992. - 106 б.
10. Аймауытов Ж. Тәрбиеге жетекші. - Кызылорда, 1924. - 105 б_
11. Аймауытөв Ж. Комплексті оқыту жолдары.-Қызылорда, 1929.-110 б,
12. Дулатов М. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1991. - 3816-
13. Дулатұлы М. Оян, казақ - Алматы: Алтын Орда, 1991.
14. Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. - Алматы: Рауан, 1992. - 240 6.
15. Айдаров Г. Орхон ескерткішінің тексті. Алматы, «Ғылым», 1990ж.
16. Алтынсарин Ы. Таңдамалы педагогикалық мұралары. Алматы 1991ж.
17. Адамбаев Б. Шешендік µнер 1967ж. Халық даналығы, 1976 Қазақтың шешендік µнері, 1983ж.
18. Ақ сандық, кµк сандық. Жинақ. Алматы. 1988ж.
19. Инабат. Жинақ. «Рауан».1995
20. Аймауытов Ж. Психология «Рауан». Алматы. 1995
21. Ахметов Ш. Қазақ балаларының халық дәстүрлері арқылы тәрбиелеу 1966ж.
22. ӘбіловаЗ.Ә. Этнопедагогика. Алматы, 1997ж.
23. Әлімбаев М. Халық-ғажап тәлімгер «Рауан» 1991
24. Әбдіразақов Е. Адамгершілік, имандылық тәрбиесі, Шымкент,1994ж.
25. Бөлеев Қ. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау. Алматы, 2004ж.
26. Богославский В.В. Жалпы психология 1958ж.
27. Базарбаев Ж. Нұсқабаев Ж., Даулетова Қ., Әбілдаұлы ¦. Инабат- әдептану оқу құралы.
28. Власкин А.Г. Оқушының рухани әлемі, Ленинград 1991ж.
29. Волков Г.Н. Этнопедагогика. Москва, 1999ж.
30. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті «мектеп» 1974ж.
31. Досмұхамбетұлы Х. Аламан «Ана тілі» 1991ж.
32. Жолдасбеков М. Асыл арналар Алматы «Жазушы» 1986ж.
33. Жұмабаев М. Педагогика «Ана тілі» 1992ж.
34. Жарықбаев Қ.Б.,Наурызбаев Ж. Қазақтың ұлттық тәлім-тәрбие атауларының түсіндірме сµздігі, Алматы,1993ж
35. Жалын Әдептілік әлемі, 1982ж.
36. Жарықбаев Қ.,Қалиев С. Қазақ тілінің тәрбиесі
37. Жарықбаев Қ., Табылдиев Ә. Әдеп және жантану, Атамұра, 1994ж.
38. Игенбаева Б.К., Мен- адаммын.
39. Измайлов А.Э. Народная педагогика: педагогические воззрения народов Средней Азии и Казахстана. Москва, 1991ж.
40. Құнанбаев А. Шығармалары Екі томдық «Жазушы», 1968ж.
41. Қоянбаев Ж.Б.,Қоянбаев Р.М., Педагогика
42. Қалиев С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері және демократ ағартушылары. Алматы РБК, 1993ж.
43. ҚалиевС., Молдабеков Ж., Иманбекова Б. Этнопедагогика. Астана, 2007ж.
44. Мұсырманов А. Тәрбие жұмысының модульдік технологиясының моделі, Алматы,2002ж.
45. Мырзагелді Қ. Абзалдық әліппесі
46. Мұханов С. Халық мұралары. Алматы «Қазақстан» 1994ж.
47. Мусин, Бержанов К., Педагогика тарихы,1981ж.
48. Попов Л.А., Этика Москва 1998ж.
49. Психология, Алматы, 1970ж.
50. Сухомлинский В.А. Балалық шақтағы жеке тұлғаның қалыптасуы.
51. Табылдиев Ә. Тәрбие µрнектері А.,1989ж.
52. Табылдиев Ә. Халық тағлымы А.,1992ж.
53. Ушинский К.Д. Дидактика «Педагогика»,1983ж.
54. Ұзақбаев С. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрлері. Алмты, білім 1990ж.
55. Шакузада Н., Ж.Ерғалиева, Әдептілік қағидалары, «¤нер» 2000ж.
56. Хасанов Б. Ана тілінің даму тарихының әлеуметтік мәні, Шаңырақ, «Ғылым» 1993ж.
57. Қазақстан мектебі 2004ж. N6
58. Қазақстан мектебі 2004ж. N4
59. Қазақстан мектебі 2003ж. N5
60. Бастауыш мектеп 1985 ж. N12
61. Бастауыш мектеп 2004 ж. N1
62. Бастауыш мектеп 2004 ж. N6
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика материалдарын
пайдаланудың педагогикалық негіздері.
1.1. Этнопедагогиканың шығуы мен дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда қазақ этнопедагогикасының
өзіндік ерекшеліктері ...
ІІ. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика материалдарын
ана тілін оқыту үдерісінде пайдалану жолдары.
1. Бастауыш сынып оқушыларына этнопедагогика материалдарын пайдалануда ана
тілінің ролі мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика материалдарын
пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы
өркениетті елдердің қатарына қосылу жолында, қоғам алдында келер ұрпақты
заман талабына сай интелектуалды, жоғары мәдениеттілігі имандылығымен
ұштасып жататын елжанды етіп тәрбиелеу міндеті түр. Осыған орай білім беру
саласы мен тәрбие жүйесінде жаңа ғылыми көзқарас қалыптастыру қажеттілігі
туады.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын үлы міндет - өзінің өмірін
жалғастырушы сапалы ұрпақ тәрбиелеу. Еліміз егемендікке қол жеткізген соң
жас үрпаққа үлттық тәрбие беру міндеті уақыт талабымен бірге келген
игілікті іс екендігі белгілі. Кез келген адам баласының өмірі, тіршілік
әрекеті оның туған - туысқандарымен, ата-анасымен, жора-жолдасымен ғана
емес, сонымен қатар оның өмір сүріп жатқан әлеуметтік ортасымен, ғасыр
уақытымен байланысты болады.
Әрбір тарихи-әлеуметтік кезеңнің өз талғам-танымына лайық дәстүрі, салты
болады. Дегенмен қаншама уақыт өтсе де ата тегі дәстүрді сақтап қалған жөн.
Өйткені сол арқылы ғана біз өз тарихымызды біле аламыз. Ғасырдан-ғасырға,
үрпақтан-ұрпаққа, әкеден балаға, анадан қызға ауысатын тарихи-элеуметтік,
қоғамдық тәжірибелік дәстүр сабақтастығы болмаса, адамзаттың алға жылжу
өрісі де болмас.
Қазақстан Республикасының егеменді ел болып ана тілінің мемлекеттік тіл
болуымен қатар өткен тарихымызды қайта қарап, ондағы рухани қүндылықтарды
елеп-екшеп және рухани қүндылықтардың қорына өлшеусіз үлес косатын
мүраларын зерделеп зерттеу бүгінгі үрпақ тәрбиесінің керегіне жарату,
өзекті мәселелердің бірі болуда
Қазақстан Республикасының білім беру жаңа бағдарламасында, қоғамның,
бүгінгі күнгі талабы алдағы уақытта да әрбір адамды Отанын сүюге, туған
жерін қүрметтеуге, ата-бабаның озық салт-дәстүрлерінің қүндылығын мақтаныш
тұтуға, әлемде халықтар арасындағы бейбітшілік үшін достықты нығайтуға
бағыт беруде талмай еңбек етуді қажет санайды.
Халықтық педагогиканың саласы мол мазмұны бай. Оны халқымыз үзбей тәлім-
тәрбие ісіне пайдаланып келеді. Ұлтымыздың ұлағатты дәстүрлерін келешекте
де кеңінен пайдаланып, тәрбие ісіне арқау ету-борышымыз. Ол үшін не
істеуіміз керек?
Ең әуелі ата-аналар мен жанұя ересектері мектеппен тығыз байланыс жасай
отырып, үй ішінде халықтың педагогиканы дамытып, баланың өзіне батырлар
жырын оқып, пікірлесіп, аңыз әңгімелерден үзінділер, айтқызып,
жаңылтпаштар айтысып, ой өрісін кеңейтіп, тілін ширатып, жұмбақ айтысып,
жұмбақты көп айта алғанға ұпай жинатып, не сыйлық ұсынып санамақтар айтып,
оны шешеуден мүдірмеген баланы мадақтап, мақал-мәтел жаттаудан озған
балаға құрмет көрсетіп, шешендік сөздерді жаттатып, ұлттық дәстүрлерді
талап ете білу керек.
Қазіргі кезеңнің ерекшелігі – адамгершілік, азаматтық сияқты қасиеттер
сынға түсуде. Біздің қоғамның жаңаруы үшін, адамдардың мінез – құлқы
жаңаруы керек. Экономикалық және әлеуметтік табыстардың түп тамыры
моральдық және мәдениеттілік шарттарында жатыр. Қоғамымызға адал, арлы
адамдар қажет.
Қазіргі тандагы еліміздегі түбегейлі өзгерістер, яғни нарықты
қатынастардың туындауына байланысты республикамыздың экономикалық,
материалдық күйзелістерге ұшырауы – жас өспірімдерінің тәрбиесінің
қалыптасуына ғана емес, сонымен бірге оның психикасының өзгеруіне де әсерін
тигізуде. Сондықтан болашақ ұрпағымызды заманның талабы мен сұранысына
қарай шынайы ұлттық тұлға болып қалыптасу процесінде қазақ тәлім-тәрбиесі
мен ұлттық әдет - ғұрыптарының асыл мұрасын пайдалана білу бүгінгі тәрбие
мәселесінде маңызды орын алады.
Қазақ халқының көне дәуірден бері сақталып келе жатқан салт-дәстүрлері
жас баласын тәрбиелеуде, оның адамгершілік мінез - қулқын қалыптастыруда
үлкен мәңге ие.
Білім туралы заңда білім беру жүйесінің міндеті – ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке
тұлғаны қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім
беру үшін қажетті жағдайлардың ең бастысы жалпы білім беретін қазақ ұлттық
мектебін жасау. Қазір елімізде орын алып отырған имунопсихологиялық
проблемаларды: Ана тілін, Ата тарихын, Төл мәдениетін, Ұлттық салт-
дәстүрлерін білмейтін жастар, тастанды жетім балалар, қиын балалар,
қарттар үйлерінде көздерінен қанды жастар ағып, жылап отырған әжелер мен
аталар, ішкілік пен нашақорлыққа салынған жастар, қылмыстың қаулауы,
сыбайлас жемқорлық, жұмыссыздық, жезөкшелік, қазақ мектептерінің жабылуы,
мектептегі оқу-тәрбие жұмысының нашарлауы. Осы проблемаларды бірте-бірте
жоюдың және олардың алдын алып, болдырмаудың негізгі жолы, мектептерде
бастауыш сыныптардан бастап ұлттық тәрбиені негізге алып, ата-
бабаларымыздың игі дәстүрлерін сақтай отырып, азаматық пен елжандылыққа,
білімді, ақылды, иманжүзді, еңбекқор, ұлтжанды азаматтарды тәрбиелеу
бүгінгі күннің кезек күттірмейтін мәселесі. [1-2]
Егер шетел педагогикасының тарихында ұлттық тәрбиенің ғылыми негізін
қалағандар белгілі ағартушы- педагогтар Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци,
Ф.А.Дистерверг, К.Д.Ушинский, В.Я.Стоюнин, П.Ф.Каптерев,
С.И.Гессен,А.П.Ярош болса, [3-8], ал шығыс педагогикасының тарихында ұлттық
мектеп, ұлттық тәрбие туралы алғаш пікір айтқандар қазақтың ағартушы
педагогтары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов,
Х.Досмұхамедов т.б. болған. [9-15]
Рухани мәдениетіміздің тарихына арналған және қазақ халқының педагогика
тарихына байланысты жазылған ғылыми-зерттеу еңбектерде балаларға білім
беру, тәрбие мәселесі оқу орындарының деңгейінде сөз болған Т.Т.Тәжібаев,
А.С.Сыдықов, А.И.Сембаев, Г.М. Храпченков, т.б. жұмыстары бар. Бұл
еңбектерде қазақ балаларының адамгершілік тәрбие беру мәселесі айтылған.
Сонымен қатар Республикамызда білім беру, тәрбиелеу жөнінде К.Қ.Құнантаева,
Ш.Беркімбаеваның еңбектері мен мақалалары, Ж,Т.Сарыбекованың,
А.Е.Дайрабаеваның, ЛС.Сырымбетованың, А.Қ.Қисымованың, Б.Қ.Өтешованың
еңбектері, ал қазақтың халық тәрбиесі мен дәстүріне бағышталған, елдік
тәлімі туралы А.Х.Мрсамбаева, Қ.Б.Жарықбаевтың, баланың жан-жақты үйлесімді
дамуын қамтамасыз ету үшін халықтық педагогика элементтерін нысаналы
пайдалануда Б.А.Тойлыбаевтың ғылыми-педагогикалық жұмыстары қазақ
педагогика тарихында ерекше орны бар еңбектер.
Қазақ халық педагогикасындағы тәрбие дәстүрлері, оның даму тарихы,
эстетикалық мәні жөнінде С.А. Үзақбаева, А.А.Қалыбекованың, СҚалиевтің
болашақ мұғалімдерді ұлттық тәрбие беруге дайындауда Қ.Бөлеевтің, халық
педагогикасын оқу-тәрбие ісіне ендіруде Т.Қоңыратбаеваның, қазақ халқының
салт-дәстүрлерін оқу-тәрбие үрдісінде пайдалануда Л.А.Бөлееваның еңбектерін
атап өтуге болады.
Ал қазақ этнопедагогикасының тарихы бойынша К.Б.Жарықбаев, А.Көбесов,
К.Кунантаева, А.Ильясова, І.Халитова, А.С.Сыдықов, М.Тәнекеев,
С.А.Ұзақбаева, К.Камаливеа, Е.Садуақасов, У.С.Иманкулов, К.Шаймерденова,
М.Б.Көккөзова, Т.Әлсатов, Ш.Жалғасова, К.Ж.Ибраева, Б.М.Досқараев т.б.
ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізіп, қазақ этнопедагогикасының дамуына
ерекше үлестерін қосты.
Сонымен қатар шетелдерде этнопедагогиканың теориялық-әдіснамалық
негіздерін Г.Н.Волков (Шувашия), Ю.А.Рудь (Ресей), Я.Ф.Хинтибидзе (Грузия),
А.Ш.Гашимов (Әзірбайжан), С.М.Саипбаев (Қырғызстан), Г.С.Попова (Якутия),
А.Б.Григорян (Ханты-манси) т.б. өз зерттеулерінде жасаған.
Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеу мәселесі жылдар бойы қарастырылып
келеді, алайда ғылыми тұрғыда бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие
үдерісінде этнопедагогика материалдарын пайдалану мәселесі жоқтығын
көрсетеді. Аталған мәселенің өзектілігі мен ғылыми теориялық және
әдістемелік жағынан қарастырылмауы біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын:
Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика материалдарын
пайдалану (Ана тілін оқыту үдерісі негізінде) деп атауымызға себеп болды.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда оқу-тәрбие
үдерісі.
Зерттеу пәні: Ана тілін оқыту үдерісінде бастауыш сынып оқушыларының тілін
дамытуда этнопедагогика материалдарын пайдалану жолдары.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда
этнопедагогика материалдарын ана тілін оқыту үдерісінде пайдалану жолдарын
теориялық практикалық тұрғыда негіздеп, әдістемелік жағын қарастыру.
Зерттеу міндеттері:
1.Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика
материалдарының теориялық негіздерін анықтау;
2.Бастауыш сынып оқушыларының ана тілін оқыту үдерісінде этнопедагогика
материалдарының педагогикалық шарттарын айқындау;
3.Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика материалдары
арқылы жүзеге асырып, олардың нәтижелерін тексеру;
4.Ана тілін оқыту үдерісінде оқушылардың тілін дамыту қабілеттерін
арттырудың тиімділігін тәжірибелік жүзінде дәлелдеп, ғылыми-әдістемелік
үсыныстар, нүсқаулар беру
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасында қабылданған ресми қүжаттар
(Қазақстан Республикасының конституциясы, Білім беру туралы заң),
түжырымдамалар, жарғылар, нүсқаулар, бағдарламалар, т.б. зерттеліп отырған
мәселе бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдеби, тарихи
деректер, мерзімдік басылым аппараттары, бастауыш сынып мүғалімдерінің озат
тәжірибелері, педагогикалық инавация және технологиялар.
Зерттеу әдістері: зерттеу мэселесі бойынша философиялық, психологиялық,
педагогикалық эдістемелік әдебиеттерге талдау жасау, озат педагогикалық іс-
тэжірибелермен танысу, пікір алысу, сауалнама бақылау, әнгіме, тест эдісі
және оқушылардың шығармашылық еңбектерін талдау.
І БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУДА ЭТНОПЕДАГОГИКА МАТЕРИАЛДАРЫН
ПАЙДАЛАНУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 ЭТНОПЕДАГОГИКАНЫҢ ШЫҒУЫ МЕН ДАМУЫ
Қай заманда,қандай қоғамда болсын алдында тұрған зор
міндеттердің бірі-болашақ ұрпағын тәрбиелеу. Жан-жақты жетілген, ақыл-
парасаты мен мәдениеті мол, саналы ұрпақ тәрбиелеуді әр халықтың салт-
дәстүрі мен дамуындағы бағалы байлықтың нәрін біртіндеп сіңіру арқылы ғана
жүзеге асыруға болады. Басқа халықтар сияқты қазақ елінің де ұрпақ
тәрбиелеуде мол тәжірибесі, жиған-тергені, озық ойлары мен өзіндік
ерекшеліктері бар. Осындай мол мұраның дәнегін мәпелеп екпейінше
жастарды ізгілік пен парасаттылыққа тәрбиелеу мүмкін емес.
Этнопедагогикалық білім беру - этнопедагогиканың ғылыми негіздері
туралы жүйелі білімдерді студенттердің меңгеру, қазіргі жағдайда халықтың
аса бай тәрбие беру тәжірибесін шығармашылықпен пайдалану шеберліктері мен
дағдыларына ие болу және халықтың рухани мәдениетіне бағалы көзқарас
процесі мен нәтижесі.
Этнопедагогиканың зерттеу обьектісі халық педагогикасы. Халық
педагогикасы халықтардың ғасыр бойы ұрпақ тәрбиелеу тәсілдеріне негізделген
тағылымдардың бай тәжірбиесінің эмпирикалық жиынтығы.
Ал этнопедагогика халық педагогикасының ұрпақ тәрбиелеудегі
тағылымдарын ғылыми жүйеге келтіріп зерттейтін, оны тәжірибеде қолданудың
әдіс-тәсілдерін теориялық тұрғыда сөз ететін ғылыми педагогиканың бір
саласы.
Этнопедагогиканың мақсаты – халықтық салт-дәстүрді, өнерді
дәріптейтін, ана тілі мен дінін қадірлейтін, отанын, елін, жерін сүйетін,
жан-жақты жетілген, саналы намысқор, патриот азамат тәрбиелеу.
Халықтың жазбаша жазылмаған, бірақ ұрпақ есінде мәңгілікке сақталып,
бір ұрпақтан бір ұрпаққа ауызша жалғасып келген нақыл-өсиет, өнеге қағида
болып таралып келген тәлім - тәрбие тағылымының бай мұрасы бар. Ол
халықтық педагогика деп аталады. Халықтық педагогика отбасылық тәрбиеден
басталып, ел-жұрт, ауыл-аймақ, тіпті бүкіл халықтық қарым-қатынастан берік
орын алған тәлім-тәрбиенің түрі. Ендеше халық педагогикасы қоғам дамуының
барлық сатыларынан өтіп, тәжірибеде жүйеленіп, ғылыми педагогикалық
дәрежеге жеткенше ұрпақ тәрбиесінің қайнар көзі,алтын діңгегі болып келгені
даусыз. Міне, сол себептен де халық педагогикасы мен ғылыми педагогиканың
өзара сабақтастығы және ұстамдық-идеялық үндестігі туындайды. Бүгінгі
ғылыми педегогика халық педагогикасынан бастау алып,оны ғылыми теориялар
тұрғысынан жан-жақты зерттеп,өз керегіне пайдалануда.
Әр халықтың қалыптасу, даму тарихында сол халықтың зиялы қауымы шешуші
рөл атқарса,ал бүкіл бір мемлекеттің дамуында этностардың өзара
байланысының мәні зор. Әр этностың өзіне тән материялдық мәдени байлықтары
және олардың өзіндік ерекшкліктері бар. Археологтар тапқан мәдени қазба
ескерткіштер көмегімен этностар мәдениетінің гүлденуін немесе құлдырауын
анық байқауға болады. Этнологиялық, этнографиялық тұрғыда қарастырылған
зерттеулерге сүйене отырып,этностар мәдениеті жөнінде бүгінгі ұрпаққа тәлім-
тәрбие беруге болады. Сондай зерттеу қорытындылары арқылы әр ұлттың
мәдениетіндегі, салт-дәстүріндегі ерекшеліктерді айқын байқау қиын емес. Ал
ұлт мәдениеті арқылы келер ұрпақты жан-жақты дамыту мен тәрбиелеу ісі
этнопедагогика ғылымының негізгі мақсаты.
Бұл пәннің міндеті халықтық тәрбие түрлерін оқушы жастардың
бойына сіңіріп, білім, білік дағдыларын дамыту, сөйтіп дене еңбегіне де,
ой еңбегіне де қабілетті, нарық жағдайында өмір сүруге икемді, жан-жақты
жетілген азамат етіп шығару. Ол жан тәрбиесі мен тән тәрбиесін қатар
жүргізе отырып, оқушы жастардың қайрат жігерін, ақыл-ойын халықтың өнер
туындылары негізінде оқытып тәрбиелеу арқылы іске асырады.
Халықтық педагогика - тәлім-тәрбиелік ой-пікірдің ілгері бастауы,
халықтық рухани мұрасы.
Этнопедагогика - халықтық тәлім-тәрбиені, оның тәжірибесін
қорытындылап, жүйелейтін теориялық сипаттағы ғылым саласы.
Этнопедагогика курсы болашақ маманды тәрбие жүйесіндегі этникалық
өзгешеліктер мен ұлттық даралық жайлы біліммен қаруландырады, көпғасырлық
тәрбие әрекеті нәтижесінде жинақталған педагогикалық байлықты практикада
қолдана алу дағдысын игеруді көздейді [4].
Курс мазмұнында этнос педагогикасының пайда болуы, дамуы және қазіргі
жағдайы, оның халық өміріндегі орны мен адамзат педагогикалық мәдениеті
дамуындағы ролі жайлы ашып көрсетілуі қажет. Этностың орнықты әлеуметтік
қауым ретінде тұлға, тарихи зерде қалыптастыруы, әлеуметтік тәжірибе
этномәдени дәстүрлердің бірлігін қамтамасыз етуде қуатты фактор екендігін
көрсетудің мәні үлкен де зор болып табылады.
“Этнос” гректің - etnos – тайпа, халық деген сөзінен шыққан.
Ғылымда “халық” терминінің орнына “этнос” термині орынды қолданыла бастады.
Бұл термин этностың негізгі тарихи түрі – “тайпа”, “ұлыс” (“народность”),
“ұлт” ұғымын түгел қамтиды. Оның үстіне, “халық” сөзінің “бір топ адам”
(мәселен, “халық жиналды” десек) деген мағынасы бар екені белгілі.
Сондықтан “этнос” терминін қолдану қолайлы. Адам ұжым болып тіршілік етеді.
Оған әлеуметтік бірлестік деп те, этностық бірлестік деп те қарауға болады.
Шындығында, әрбір адам, бір жағынан,белгілі бір қоғамның мүшесі бола
отырып, сонымен бірге ұлттың (этностың) мүшесі болып саналады. Мұның
бәрі халықтық педагогика өзіне нақты этникалық қауымға қатыссыз
эмпирикалық педагогикалық білімдер мен құралдарды кірістірсе,
этнопедагогика ұлттың өзіндік ерекшелігі көрініс берген нақты этникалық
педагогикалық дәстүрлермен байланысты екендігі жөнінде анық түсініктің
қалыптасуына ықпал етеді. Этникалық тәрбие дәстүрлері адам әлеуметтенуінің
ықпалды құралы бола отыра, балалар мен жасөспірімдерді қоғамда тіршілік
етудің түрлі тәртіптеріне дайындауғы қабілеттілігі жайлы ұғымды тереңдетеді
[5].
Этностың педагогикалық мәдениетін қоғам дамуының бүкіл кезеңдеріне
тән әлеуметтік тарихи құбылыс ретінде қалыптастыруды қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар этнопедагогика өзіндік ішкі тарихи-педагогикалық даму
заңдылықтарына ие. Осыған орай оларды жалпы және даралық тәртіптегі
элементтер құрайтынын; жалпы заңдылық этностық тәрбиенің қоғамдық болмыс,
өмір саят, қоғамдағы өндірістік қатынастардың дамуы, оның қайта құрылуына
тәуелділігімен анықталса; даралық заңдылық этнопедагогиканың ұлттық
адамшылық табиғаттың адамгершілік тұрғыдан қозғалуын, генофондты сақтау
және оның табиғи дамуын қамтамасыз етуге қабілеттілігінде екенін көрсету
басты міндет болып табылады.
Болашақ маман тәрбие жұмысының сапасы мен нәтижелігі ғасырлар бойы
қалыптасқан этнопедагогика жетістіктерін тиімді пайдаланумен анықталатынын
түсінуі аса қажет. Сондықтан педагогикалық оқу орнындағы студенттің халық
өміріндегі құбылыстардың педагогикалық мәнін талдап, олардың тәрбиенің
қазіргі міндеттеріне сай немесе сәйкес еместігін ажырата алу, сондай-ақ
мәлім және аса мәлім емес халық педагогикалық шығармаларын анықтау және
жинаудағы ізденіс жұмыстарына белсене қатысуы; көне әдет-ғұрыптардың
қазіргі жағдайдағы педагогикалық мүмкіндіктерін анықтай алу, жаңа дәстүрлі
халықтық мейрамдар мазмұны мен ескі тәртіптердің өзара әрекеттесуі, қазіргі
салттар және олардың көне әдет-салттарымен сабақтастық байланысын аша білу
дағдысын игеруі аса маңызды.
Этнопедагогиканың халыққа білім беру саласында қолданылу
жағдайларымен байланысты мәселелер проблеманың өзіне және оның шешілу
жолдарына толық түсіндірме беру арқылы баяндалғаны тиімді.
Дәл сондықтан да этнопедагогиканы алдымен оқу-тәрбие үдерісінде
кеңінен енгізудің негізгі жолы өткен кезеңдерде қисынсыз алынып тасталған
халықтық және табиғатпен үйлесімділік педагогикалық принциптерін жаңарту
екендігі арнайы атап көрсетіледі. Халықтың педагогикалық даналығы халықтық
тәрбие құралдарын толық пайдаланған жағдайда дәл осылар педагогика ғылымын
байытуға; халыққа білім беруді жаңартуды жүзеге асыруға; отбасы, балабақша,
кәсіби оқу орындары тәрбие проблемаларын шешудегі одағын нығайтуға елеулі
үлес қосатын бастау болып табылатындығын ескеру керек.
Этнопедагогикадағы бала денсаулығы мен денесінің жетілуі жөніндегі
қамқорлық, ақыл-ой мен еңбекке дайындық, саналы адамгершілік – эстетикалық
тұрғыда бағыттау, мінез-құлықты реттеу, өзін-өзі тәрбиелеу, яғни тұлға
қалыптастырудың бүкіл жетекші бағыттарын қамтитын аса бай фактілерімен
танысу болашақ мамандарды оқытылатын материалға қызығушылығын арттырады.
Құрылымында этнопедагогика элементтері бар немесе өзге өлшем мен
көрініс беретін сабақтар жобаларын сыныптан тыс жұмыс түрлерін дайындап,
өткізу; этнопедагогикалық тақырыптарды үйірмелер жұмыстарының
бағдарламаларына енгізу, этнопедагогикалық факультативтер ұйымдастыру,
халық педагогтары шығармалары бойынша сабақтары циклін ұйымдастыру, тарихи
этнопедагогикалық тақырыптамалар бойынша жоғары сыныптар үшін кештер
дайындау, арнайы этнопедагогикалық газеттер, хабарламалар ұйымдастыру және
өткізу әдістемелері және өткізу әдістемелері жайлы бірізділікпен баяндаудың
студентті этнопедагогика материалдарымен жұмыс істеуге баулудың мәні ерекше
[6].
Педагогика ғылымының негізгі қарастыратын мәселесі адам тәрбиесі
екендігі белгілі. Осы кезге дейінгі дамуы барысында ол өзінің теориялық
ауқымын кеңейтіп, жаңа мазмұнмен толықтырылуда және зерттеу бағыттарының
күрделенуіне байланысты іштей ғылыми жіктелу процесі жүруде. Мұның
нәтижесінде өзге жеке ғылыми салаларымен қатар (мәселен, жоғары мектеп
педагогикасы, кәсіптік бағдар беру педагогикасы т.б.) оның этникалық
педагогика деп аталатын білім саласын белгілейтін тармағы дүниеге келді.
Этнопедагогика ұғымын ғылыми айналымға тұңғыш енгізген чуваш ғалымы,
профессор Г.Н. Волков екені ХХ ғасырдың 60-жылдары ортасында белгілі болды
[7]. Ал Қазақстанда этнопедагогика терминін тұңғыш енгізген профессор
Қ.Жарықбаев өзінің Революцияға дейінгі Қазақстанда педагогикалық ой-
пікірдің даму тарихынан атты әдістемелік ұсынысында берген еді [8].
Сондай-ақ ол 90-жылдары Халықтық педагогика – халықтың тәрбиелеу және
оқыту туралы білімдерінің қосындысы ал Этнопедагогика – халықтық тәлім-
тәрбиені, оның тәжірибесін қорытындылап, жүйелейтін теориялық сипаттағы
ғылым саласы деп, оларға өз анықтамаларын нақты жасап, қазақ
этнопедагогикасы бойынша зерттеу мәселелерін анықтап берді [9].
Қаншама заман өтсе де, маңызын жоймаған этнопедагогиканы тәлім-
тәрбиенің туы қазығына айналдыру ата-ананың да, мектеп ұйымының да басты
борышы.
Қоғам барлық тарихи даму кезеңдерінде халық педагогикасы жайлы ұғымды
анықтау, әр түрлі ғылыми-педагогикалық көзқарастарды қалыптастыру
проблемаларына көптеген ғалымдар, педагогтар көңіл аударды, құнды пікірлер
айтты, өмірлік мұра қалдырды.
Әр халық өзінің жас ұрпағын қайырымды, адал, үлкенді құрметтейтін
әділ, ержүрек ізгі ниетті, ал-жданы мол болып өссін деп армандайды, бұл
мәселені өзінің тұрмыс салтына байланысты шешіп отырды. Ол үшін ғасырлар
бойы қолданып, сұрыпталып, өмір тәрбиесін сыннан өткен салт-дәстүрлерді
педагогикалық әдіс-тәсілдерді пайдаланып келеді.
Этнопедагогика дәуірдің небір қатал сынынан өтіп, жаңарып, шым болаттай
тіршілік тынысы және салт-дәстүрлері мен біте қайнасып, бірге жасалып келе
жатқан қазына.
Ұлы ғалым, орыстың ғылыми педагогикасының негізін салушылардың бірі
К.Д.Ушинский, Ресейде халық мектебінің негізін салушы, белгілі
педагогикалық жүйені құрушы, тамаша оқу кітаптарының авторы. Ол – “орыс
мұғалімдерінің мұғалімі” – мұғалімдер семинариясында халық мұғалімдерін
даярлаудың жүйесін жасады, алдыңғы қатарлы халық мұғалімдері өзінің
педагогикалық жұмысында Ушинскийдің шығармаларын басшылыққа алды.
К.Д.Ушинскийдің педагогикалық жүйесінің негізіне халықтық идея жатады.
Халықтық деп Ушинский оның тарихи дамуымен, жағырафиялық, табиғи
жағдайларымен қалыптасқан әрбір халықтың өзіндік ерекшелігі деп түсінді.
Әрбір халық, Ушинский айтқандай, басқа халықтардан өзінің мінез-
құлқының, тілінің және басқа да өзіндік тарихи қалыптасқан әрбір халықтың
ерекшеліктері, бейімдіктері, қажеттіліктері оның халықтық деп аталынатын
мәнін құрайды.
Ушинский халықтық әруақытта тиімді ұйымдасқан тәрбие арқа сүйеуге
қажетті бастаманы көре білді. Осыған байланысты барлық елдер мен халықтар
үшін тәрбие жүйесін бірдей етіп көрсетудің кез-келген әрекетіне ол негізсіз
және зиянды деп қарсы болды.
Халықтың бастамаға негізделген тәрбие ғана, Ушинскийдің айтуынша,
“халықтық дамудың тарихи үрдісінде тірі орган болып табылады”.
Ушинский былай деп жазды: “Халықтың өзі және оның ұлы адамдары
болашаққа жол қалауда: тәрбие тек ғана осы жолмен жүреді...”
Қазақ халқының ұлы педагогы, этнографы жазушы Ы.Алтынсарин өзінің
әдеби және педагогикалық еңбектерінде қазақтың фольклорын пайдалана білген.
Ы.Алтынсарин барлық еңбектерінде жеке адамның жоғары қасиеттерін
қалыптастыруда еңбек, адамгершілік ақыл-ой тәрбиесінің ерекше орын алатынын
атап көрсетеді. Кемеңгер ұстаз Ы.Алтынсарин ұлағатты сөздерді,
педагогикалық мұраларды халық педагогикасында үлкен орын алады. Оларды
қазіргі қазақ халқының ұлттық мәдениеті мен салт-дәстүрінің қайта жаңғырту
кезеңінде кең мағынада насихаттау әрбір ғалымның, мұғалімнің борышы болуы
қажет.
Қазақ халқының ұлы ағартушы-педагогтары, ойшылдары мен қоғам
қайраткерлері А.Байтұрсынов, М.Жумабаев, Ж.Аймаутов, М.Дулатов,
Х.Досмухамедов өз еңбектері арқылы қазақ этнопедагогикасының қалыптасуына
теориялық алғышарттар жасады. Олар бүкіл қазақ халқына ұлттық тәрбие беру,
ол үшін қазақтың ұлттық мектебін жасау, ол мектептегі ұлттық тәрбиенің
мақсаты, міндеттері, мазмұны, әдістері мен құралдары және нәтижесін
негіздеді. Сөйтіп, олар қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан әдеп-
ғұрып, салт-дәстүрімен тәлімдік мұраларын жас ұрпаққа, ұлттық тәрбие беруде
пайдалану жолдарын көрсетті. Сол мақсатта олар қазақ мектептерінің
оқушылары мен мұғалімдеріне арнап оқулықтар, оқу құралдар және әдеби
шығармалар жазды. Сол арқылы ХХ ғасырдың басында қазақ халқының болшағын
ойлап, оның мектебінің ұлттық болуы, қазақ тілінің тазалығын, мектептегі
білім мазмұнының қазақ халқының ұлттық мәнімен, оның ұлттық рухымен
бірлікте болуын дәлелдеді.
Халық педагогикасының арқауы-ауыз әдебиеті мен халықтық салт-дәстүрлері.
Ауыз әдебиеті мен халықтық салт-дәстүрлері-ұлттық тәрбиенің негізі. Міне,
осы тұғырлы-тұжырымды ірі ғалым лингвист, әдебиет зерттеуші дарынды ақын,
аудармашы, қазақ тілі бөлімінің іргетасын қалаушы, қазақ баспасөз тілінің
ұлттың үлгісін жасаған талантты көсем сөз иесі, туған халқының рухани
дүниесін жандандырған ғұлама – А.Байтұрснов жан-жақты зерттеп, олардың
тәрбиелік мәнін ашып берді. Ол қазақ этнопедагогикасының негізгі
нұсқаларын зерлей зерттеп, талғай тауып, олардың ғылыми теориялық
негіздерін жасады.
Л.Байтүрсынов өзінің Бастауыш мектеп деген мақаласында қазақ бастауыш
мектептерінде қандай пәндер оқытылуы қажет деген мәселеге арнайы токтап, ол
пәндерді "оқу, жазу, дін, үлт тілі, үлт тарихы, есеп, шаруа-кәсіп,
қолөнері, жағрафия, жаратылыстану болу керек" екеидігін нақтылап көрсетеді.
Сол мақаласында бастауыш мектепте оқыту тілі туралы: " ... Қазақ балаларын
ана тілінде, төте жолмен, қолайлы қүралдармен оқыту керек" деп кесіп айтгы.
Сондай-ақ, мақаласьгнда ол туған халқының ғылым-білімге үмтылуын, әр
қазақтың ең болмаса бастауыш білім алуын аңсады. "Адамға тіл, қүлақ қандай
керек болса, бастауыш мектепте үйренетін білім де сондай керек", - деп
жазды ол. Бірақ осындай білім беретін ауыл мектебінің сол кездегі хәл-күйі
жөнінде "Әуелі ауыл мектебінен басталық. Осы күнгі ауыл мектептерінде оқуға
керекті қүрал жоқ, оқыта білетін мүғалімдер аз", - екенін ерекше атап өтті
.
А.Байтүрсынов Мектеп керектері деген макаласында "...ең әуелі мектепке
керегі - білімді, педагогика, методикадан хабардар оқыта білетін мүталім.
Екінші - оқыту ісіне керек қүралдар қолайлы һәм сайлы болуы. Қүралсыз іс
істелмейді һәм қүралдар қандай болса, істеген іс те сондай болмақшы. Үшінші
- мектепке керегі белгіленген программа. Әр іс көңілдегідей болып шығу үшін
оның үлгісі я мерзімді өлшеуі боларға керек. Үлгісіз я өлшеусіз істелген іс
- солпы я артық, я кем шықпақшы ..." деп оқытудың дидактикалық принциптерін
түңғыш ғылыми түрғыда нақтылы белгілеп берді.
Ахмет Байтүрсынов "Әдебиет танытқыш'1 атты еңбегінде қазақтың ауыз
әдебиеті - халык даналылығы, тәрбие негізі екенін ерекше бағалап, оның
түрлерін былай жіктеді: ертегі, аңыз-әңгіме, өтірік өлең, үгіт өлең, үміт
өлең, толғау, терме, ділмәр сөз, тақпақ, мақал, мәтел, той бастар, жар-жар,
неке қияр, бет ашар, жоктау, жарапазан, бата, жын шақыру, қүрт шақыру, дерт
көшіру, бесік жыры. Сондай-ақ ол сол еңбегінде үлттық әдет-ғүрыптарға
байланысты ғүрып сөздердің: той бастар, жар-жар, бет ашар, неке қияр,
жоктау, жаралазан, бата т.б, жан-жақты мазмүнына, тәлімдік мүмкіндіктеріне
тоқталады. Осы ауыз өдебиетінің жанрларын А.Байтүрсынов бастауыш мектепте
оқушыларға үлттық тәрбие беруде өзінің "Әліппе", иОку қүралы"
(Хрестоіматия), "Сауат ашқыш" т.б. оқу қүралдарында кең пайдаланады.
А.Байтүрсыновтың "Маса" атты еңбегінде қазақ қоғамындағы әлеуметтік
ойлар, онын азаматгык және ұлттық идеялары айтылады. Онда Қазақ қалпы
Қазақ салты, Жүртыма, Туысыма, Оқуға шақыру, Жүбату, Анама хат,
Тілек батам өлендерінде туған халкын сүю, оны өнер-білімге шақыру,
халықтык салт-дәстүрлерді қастерлеу, анаға мейірімділік, бата тілектің
маңызы, қазақ халқының даналығы, оның тәрбиелік мәні туралы кең сөз болады.
Сол өлеңдер бастауыш мектеп оқу бағдарламаларына ендіріліп оқытылса,
олардың оқушыларға ұлттық тәрбие берудегі маңызы ерекше болар еді.
Сонымен А.Байтұрсынов өзінің ағартушылық қызметі мен педагогикалық
көзқарастарында ұлттық тәрбиені кеңінен насихаттап, оны нақты іске асыру
жолында бар өмірін арнаған ғұлама ұстаз, халық педагогы, ұлттық
тарихымызда ешкіммен салыстыруға болмайтын ерекше тұлға болған екен деп
қорытындылауға толық болады.
М.Жұмабаевтың ”Педагогикасы” нағыз ұлттық тәрбиені насихаттауға
бағытталған, жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеу мақсатында мектеп
мұғалімдері мен тыңдаушыларға арналып жазылған тұңғыш халық
этнопедагогикалық еңбек деп толық айтуға болады. Өйткені, Мағжан
”Педагогикасының” басты ерекшеліігі – оның қазақ топырағымен тығыз
байланыстығында, өзі айтқандай, қабысып жатқанында. Оқулықтың басынан
аяғына дейін ұлттық тәрбие басшылыққа алынып, оған сүйеніп, ұлттық тәрбие
беруге мұғалімдерді даярлау туралы ой-пікірлерінің айтылуы қазіргі кезде
қазақ мектептерінде оқу-тәрбие үрдісіне ұлттық мазмұн беру қажеттілігімен
сипатталады.
Оқулықта қазақ ауыз әдебиетінің басты жанрларының бірі ертегі туралы
жазғанында да ол баланың өмірі үшін ертегінің маңьізы ерекше екендігін
айтады. Бала ертегіні жан тәнімеп тындайды. Ертегіге шын көнілмен нанады.
Бала қүрғақ ақылды үқпайды, жандандырып, суреттеп алып келсең үғады.
Мысалы, балаға өтірік айтпа деген қүрғак сөзің желге айтқанмен бірдей,
Егер, сен балаға өтірікші туралы ертегі айтсаң, сол ертегіде өтірікшінің
өтірігі үшін кор болганын, зиян көргенін суреттеп алып келсең, міне бала
өтірік айтпау керек екендігін сонда үғады, - дейді М.Жүмабаев.
Баланың жақсы оқуы үшін оның ойлау қабылетінің де болғаны кажет. Ойдың
пайда болуын зерттей келе. Мағжан ой шығару үш түрлі жолмен болады: 1)
дедукция, 2) индукция, 3) аналогия, -деп бөледі. Міне, осы үш түрлі жолды
әрі карай дамыта отырып, баланьң саналы азамат болуы үшін осы ұғымдардың
кажеттілігін дәлелдейді.
Мағжан өзінің оқулығында тіл туралы ерекше тоқтап, оның тәрбиелік және
саяси мәндерін былай көрсеткен: Тілсіз ұлт, тілінен айрылған ұлт дүниеде
ұлт болып жасай алмак. емес, ондай ұлт құрымақ. Ұлтының ұлт болуы үшін
бірінші шарт — тілі болуы. Ұлттың тілі кеми бастауы ұлттың құри бастағанын
көрсетеді. Ұлтқа тілінен қымбат нәрсе болмасқа тиісті ... Казақ тілінде
қазақтың сары сайран даласы, біресе желсіз түнде тынық, біресе күйындай
екпінді тарихы, сары далада үдере көшкен тұрмысы, асықпайтын, саспайтын
сабырлы мінезі бәрі көрініп тұр. Күндерде бір күн түрік балаларының тілі
біріксе, ол біріккен тілдің негізі казақ тілі болса, сөз жоқ, түрік тілінің
келешек тарихында қазақ ұлты қадірлі орын алмақшы. Келешектің осылай
балуына иманымыз берік, - деп жазды ол.
Мағжан сонымен қатар үлкен әдіскер болған. Мысалы, кітаптың Ішкі
сезімдердің біреуі - іш пысу, яки зерігу" деген бөлімде былай дейді:
Мүғалім бір сөзді ұзыннан ұзақ соза берсе, төпеп, түрлі білімді, түрлі
сөзді айта берсе, бала мезі болып, іші пысады. Мүғалімнің шеберлігі өзі
білген білімнің бәрін балаға тез білдіруге емес, еппен басқыштап білдіруде.
Сабақ оқытуда мүғалім сөзі жинақы, жігерлі, қызықты болуға тиісті. Сонда
ғана ол баланың назарын өзіне қарата алады. Сабақ үстінде балалардың
ойнауы, тыныш отырмауы, бір-бірімен сөйлесулері мүғалімнің жинақы, жігерлі
бола білмегенінен, - деген пікірі оның үлкен әдіскерлігінің дәлелі болса
керек.
Сонымен, Мағжан Жұмабаевтың мұрасындағы ұлттық тәрбиенің мәні мынада: ол
қазақ топырағында тұңғыш рет Педагогика атты оқу құралын жазған, тұңғыш
этнопедагогикалық еңбек деп толық айтуға болады. Ол өз еңбектерінде ұлттық,
эстетикалық, адамгершілік, құлық тәрбиелерінің проблемаларын жасаған;
өзінің педагогикалық жүйесінде тіл туралы, оның білімділік және тәрбиелік
рөлдеріне ерекше назар аударған; жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беру және оған
мұғалімдерді дайындау мәселелерін басты проблемалар деп санаған.
Ж.Аймауытов – ақын, жазушы, драматург, сыншы, публист, аудармашы педагог.
Ұстаз жазушы ”Тәрбие жетекшісі” деген педагогикалық еңбек жазып, қазақ
халқының ұлттық тәлім-тәрбиесіндегі келеусіз жағдайларды ашып көрсетті де,
тәрбие ісінде баланы ынталандыру тәсілдерін ұсынды. Баланы шындыққа,
жауапкершілікке тәрбиелеу үшін, оған талап қоя білу, қойған талаптың
орындалуын қадағалау, баланың ішкі дүниесіне терең үңіліп, оны арман-
тілегі қарай демеуші тәсілдерді қолдау әдісін уағыздайды.
Дарынды зерттеуші 1926 жылы қазақтың ұлттық жан тіршілігін терең
көрсетіп, бүкіл адамзаттық психологияның негізінде оқулық жазып, оны жан
жүйесінің ғылымы деп атады.
Жүсіпбек тәрбие жөніндегі халықтық мұраға, оның озық жағына сүйенеді.
Қазақтың Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі, Сүтпен біткен мінез сүйекпен
кетеді деген мақалдарын еске ала отырып, бала өміріндегі ата-ана
тәрбиесінің, өнегенің орнын зор бағалайды. Тәрбие берудегі оқу орындарының
маңызын атап көрсетеді. Адам өміріндегі тәрбиешінің рөлін ол дәрігермен
ғана салыстырады. Соның өзінде дәрігерден жоғары қояды. "Адамдық көзбен
тереңнен тексерсе, дәрігерден де тәрбиешінің көп болғаны артық. Дәрігер
адамның денесін сауықтыратын болса, тәрбиеші адамның ақылын, мінезін, жанын
сауықтырады. Ақылды адам көбейсе, Отанның күзетшісі, қорғаны", - дейді .
Жүсіпбек мектептегі ана тілінің рөлі, оны оқыту, жазу, емле мәселелеріне
арнап та бірсыпыра мақала жазған. Ол кез - араб алфавитін қазақшаға
лайықтап реформалау (А.Байтүрсынов жүргізген) мен оны одан әрі қарай
жетілдіре берудің шаралары жиі сөз болып жүрген кез болатын. Өз
мақалаларында ол ұлттық жазу тілін жетілдіру, жалпы халықтың сауатын көтеру
мәселелерін қозғайды. Ұлттық жазуға жасалған өзгерістерді негізінен қолдай
отырып, Жүсіпбек жазу таңбаларын азайту жөнінде мәселе қояды. Өмір, ғылым
жолы жеңілдікті тілейді, - деп жазады ол. - Көрнеу түрған жеңілдік болса,
оны жайға қарату, Асықпа, бірақ жарылқаймын деу дүрыс емес. Сондықтан,
қарып азайтудың қолайлы жолын іздеу керек". Ол бұрын араб әрпінің 100
таңбасымен белгіленіп келген қазақ дыбыстарын қысқартып, 42 таңба қалдыруды
ұсынады және оның кітап басу ісіндегі жеңілдіктерін айтады.
Жүсіпбектің пікірінше, Тіл - өсіп, өнетін зат. Хат жазу, тасқа басылып,
кітапқа орнығып, ескі ережемен есептесіп, артта қалып отыратын тартбақы
зат. Дүниеде өзгермейтін зат жоқ. Тіл өзгерсе, өрлесе, сонымен қабат артын
ала болса да, хат та өзгеріп отыру керек". Осы қағидаға сүйене отырып, ол
жазуды оңайлату үшін қалай естілсе, солай жазу керек деген болжам айтады.
"Сөздін күлакпен естілгендегі дыбысы мен көзбен көргендегі таңбасы неғұрлым
жақын болса, соғұрлым хат жазу да оңай болмақ, - дейді .
Жүсіпбек жалпы хат таныту, ана тілін оқытудың методикалық жағына да зор
көңіл бөлген. Өзі мұғалім адамның мектеп, ғылым тәжірибесінен де мол
хабардар болғаны оның "Хат таныту әдістері" ("Жаңа мектеп", №10-11, 1926),
"Ана тілін қалай оқыту керек?" (сонда, №2, 1925) атты мақалаларынан анық
кәрінеді. Алғашқы мақалада жас балаға, жалпы сауатсыз адамға хат танытуды
"буын әдісі" арқылы жүргізу туралы педагог Блонский әдісін қолдайды. Балаға
әуелі 2-3 дауысты дыбысты үйретіп, кейін оған дауыссыз дыбыстарды қосып,
буын, немесе бір-екі буындық сөз құрау әдісін ол ескі жазуды оқытудың
жолдарымен салыстыра қарайды. Мақала мектеп мүғалімдеріне кеңес, пікір
алысу үлгісінде жазылған және көп пайдалы ақыл береді.
Жүсіпбектің "Ана тілін қалай оқыту керек?" атты мақаласы методикалық
түрғыда жазғандарының ең көлемдісі және елеулісі. Онда зерттеуші сол
кездегі ұлт мектептерінде ана тілін оқытудың жүйеленген әдісі жоғын,
әркімнің ойына келген жолмен жастарға тіл үйретіп, сабақ оқытып жүргенін
сынайды. Сонымен Ж.аймаутовтың ана тілі – тәрбие құралы, ұлттың ұлы
байлығы, тарих-халық шежіресі, ол ұдттық тәрбие құралы, тәрбиенің ұлттық
сипатта болуы, оны ұлттық мектептерде жүзеге асыру туралы ой-пікірлері,
оның ұлттық сипатта жазған оқу құралдары мен мақалаларының елімізде қазіргі
кезде ұлттық мектеп жасауда және ұлттық тәрбиені жүзеге асыруда, оған
болашақ мұғалімдерді даярлауда теңдесі жоқ мол мұралар деп бағалауға толық
болады.
Мұхтар Әуезов - қазақ халқының ұлттық мәдени мұраларын жоғары
бағалап, рухани байлығын ұлылықпен ашып көрсете білген, қазақ халқын бүкіл
әлемге танытқан ғұлама жазушы. Ол қазақ этнопедагогикасының бір негізі –
ауыз әдебиетін жан-жақты терең зерттеп, халық педагогикасын қадірін халыққа
таныта білді.
М.Әуезов ең әуелі батырлық жырлар мен ғашықтық жырлардың халықты
тәрбиелейтін қасиеттерін ашып ”Қыз Жібек”, ”Қозы Көрпеш – Баян сұлу” сияқты
ғашықтық жырлардағы қазақтың салт-дәстүрлерінің қайырымды қасиеттерін
толғап, таңдап, мөлдір махаббат пен табанды күрескерлікті жастарға үлгі
етіп көрсетеді. Қазақ халқының ақындық, өнерпаздық қасиеттерін рухани мұра
ретінде ұрпаққа ұлағаттылықпен ұсынды.
Батырлық жырлардың әлемдік әсем нұсқаларын, әсіресе, қырғыз халқының
”Манас” эпосын қазақ эпосымен салыстыра зерттеген ғалым, эпостық ұлы
шығармалардың қазақ ауыз әдебиетінде мол екенін дәлелдеп, қазақ халық
педагогикасының кереге-қабырғасы кең екенін кейінгі зерттеушілерге айқындап
береді.
Халық педагогикасының ауқымды бір саласы – ертегілер. Ұлы ұстаз
ертегілердің тәрбиелік мәнін терең ашып, ”Адамдағы кемдікті, мінді
бадырайтып, ұлғайтып, жиреншікті етіп көрсету үшін, хайуанның мінез-құлқын
дәл адамның мінез-құлқындай етіп сурет әсерлі болады”- деп көрсетеді.
Педагог жазушы:... ”Ертегілердегі аса мол атаулар, ұғымдар, ақындық,
образдық, стильдік теңеу сөздер қазақ хлқының тілін байытады” - дейді.
Торайғыров Сұлтанмахмұт қазақ халық педагогикасының ой-мақсаттарын
өз шығармасы арқылы халық санасына жеткізе білген ұлы ақын. өз өмірінде
біраз жылдар журналистік, педагогтық қызмет атқарған ақын ұлттық білім,
халықтық тәрбие ісінің келеңсіздік жағдайларын зерлей зерттеп, ұрпақтың
үмітін озыдырып, келешегіне кемелді жол сілтеді.
Дарынды жазушы, ”Қамар сұлу” романы мен ”Кім жазықты”, ”Кедей” т.б.
поэмаларында қазақ халқының ұлттық дәстүрлеріндегі келеңсіз жағдайларды
қатты сынап, дәстүрлердің озықтарын, жаңаша қалыптаса бастаған түрлерін
ұлттық мәдениетке пайдалана білуді ұсынды. Халық педагогикасының негізгі
бір саласы – ұлттық салт-дәстүрлердегі ”қалың мал” беріп еріксіз
үйлендіру, еріксіз ”атастыру” т.б. кесір дәстүрлерге жол беру – ұлттық
мәдениетке зардабын тигізетінін ашып айтып, Оңбайды бұл әдетпен қазақ
халқы, бұл себеп ақырында қалмасқа ізі деген пікірін айтады.
Ақын ”Мен кіммін” , ”Қала ақыны мен дала ақыны” деген шығармалар
арқылы тұрмыс-салт дәстүрлерінің пайдалы, зиянды жақтарын айқындап айтып,
ұрпақтың келешегін кемелдендіретін ата дәстүрлерді алға тартады. Әсіресе,
халықтың қайырымдылық дәстүрін жоғары бағалап, ”Бишараны шын досқа санар
едім” сол үшін оқ астыма барар едім” деп қайырымдылықтың үлгісін
көрсетеді.
Міржақып Дулатов оқушыларға ұлттық тәрбие беру туралы ой-пікірлері
оның мынадай еңбектерінде баяндалған: Есеп құралы, Қирағат, Оян
қазақ, Оқу құралы және т.б.
М.Дулатов қазақ халқының ұлы ағартушы –педагогы Ыбырай Алтынсарин
ғұмыр кешкен топырақта туып өсіп, өз жерлесіАхмет Байтұрсынұлы тәрізді
Ыбырайдың ағартушылық дәстүрін мұрат тұтты, олардың ұлттық тәрбие беру
туралы идеяларын жалғастырып, дамытты.
Есеп құралындағы мазмұны таза ұлттық сипаттағы есептер қазақ халкынын
күнделікті өмірінен алынған. Тапсырмалардың шарттарында казақ оқушыларының
жас ерекшеліктері мен үлттық психологиясы ескерілген, ал мазмүндары бойынша
олар оқушылардың өз бетінше дамуы мен белсенділігін арттыруға бағытталғаң,
әсіресе окушылардың ұлттық санасын қалыптастыруға ерекше ыкпал етеді.
МДулатов өзінің Қазак тілінің мұңы, Қазақ тілін жүргізетін комиссиянын
қүлағына алтын сырға, Эсперанто тілі, Жазу тәртібі, Тіл қүралы атты
мақалаларында тіл және жазу мәселелеріне, ұлттық графиканы жасау және
қолдануға ерекше мән берді. Оларда кез келген халыктың ана тілі — ұлттық
тәуелсіздіктің негізі, казақ тілі халык ағарту ісінде, рухани және мәдени
өмірінде белсенді колданылуы қажеттігі, жаңа казак графикасын жүзеге асыру
мәселелері кеңінен баяндалады. Оның пікірінше ана тілінг дінін, әдет-ғұрпы
мен салт-дәстүрін берік сақтаған халық шын мәнінде білім мен мәдениетке кол
жеткізбек. Тек туған ана тілі ғана адамды сол ұлттың өкілі етеді. Егер
адам өзінің. туған тілін толық игерсе, ол өзінің ұлттық рухы мен ұлттык
өмірін сақтайды.
Міржақып Дулатовтың мақалаларында қазак мектептерінде оқу-тәрбие процесін
ұлттық сипатта жүзеге асыру туралы ой~ пікірлерінің манызы мен мәні ерекше.
Ол мектертің мақсаты: Жалғыз құрғак ілім үйрету емес, біліммен бірге жақсы
тәрбиені қоса беру; міндеті: ...балқыган жас баланың бойына, ана тілін
анық үйретіп шығару; әдіс-қүралдары: оқу кітаптары ана тілімен, өз
үлтының түрмысымен һәм табиғаттан жазылуы, бастауыш мектепте алған
тәрбиенің әсері, күшті, сенімді болуы; нәтижесі: ...Мүндай балалар мектепті
бітіргеннен кейін кай жұрттың арасында жүрсе де, сүйегіне сіңген ұлт рухы
жасымайды. ... қайда болса да тіршілігінде, қандай ауырлық езгерістер көрсе
де ұлт ұлы болып қалады деп, ұлттық тәрбиенің әсерін тамаша көрсеткен.
Сонымен, М.Дулатов ұлттык тәрбиені кең насихаттап, оны мектептің оку-
тәрбие процесіне ендіру мақсатында ана тілін, оның тәрбиелік және
білімділік мәнін ашуды оқыту мен тәрбиенің ұлттык сипатта болуын, ұлттық
мазмұнды оқу құралдарын шығару туралы еңбектерінің жас ұрпакты ұлттық рухта
тәрбиелеуде алатын орны мен маңызы ерекше.
Халел Досмүхамедұлының оқушыларға ұлттық тәрбие беру туралы ой-пікірлері
оның түрлі атқарган қоғамдық қызметттерінде, Сана, Шолпан журналдарьнда
шыққан мақалаларында сондай-ак Қазак халык әдебиеті атты еңбегінде,
жаратылыстану пәндерінен қазақ мектетері окушылары мен мүғалімдеріне арнап
жазған төл оқу қүралдарында кең көрініс береді. Қазақ халқының тұрмыстық
салт-дәстүрлері туралы, оның тәрбиелік мәні туралы жан-жақты баяндаған.
Мысалы, ол халқымыздың шаруашылық кәсібі, тұрмыс тіршілігі, аңшылық өмірі,
киіз үйі мен оның барша жиһазы, ұлттық киімдері, әсіресе қыздар тағатын
алтын-күміс, сырға-шолпы, теңге, қамқа-тон, оес қару мен ер-түрман т.б.
тізбектей келіп, осылардың жас буынды еңбекке, кәсіпшілдікке, ерлікке,
әсемдікке, сыпайылыкқа, адамгершілік қасиеттерге баулып тәрбиелеуде маңызы
зор екендігін нақтылы деректер келтіріп дәлелдейді.
Х.Досмүхамедов өзінің үйымдастырушылық және ғылыми-педагогикалық
жүмыстарында қазақ ұлттық мектептерінің жаңа жүйесін құруға, қазақ тілінде
ғылыми терминология жасау ісіне белсене араласты, әсіресе үлттық қазақ
мектептері үшін төлтума оқу қүралдарын жазып шығарады. Мысалы, ол
физиология және психология пәндеріне байланысты көптеген терминдік
атауларды төл тіліміздің сөздік қорына жиырмасыншы жылдардың өзінде-ақ
іріктеп ала білген. Солардың бірі мыналар: жүйке жүйесі (нервная система),
жүйке талы (нервные волокна), жүйке орталығы (нервный центр), ми қалтасы
(мозговой желудочек), көзқағар жүйке (глазодвигательный нерв), жүйкенің үлы
жүйесі (центральная нервная система), жүйке түйіні (нервный узел) т.б.
Автордың жаратылыстану пәндерінің аттарын қазақшалауы да құптарлық нәрсе.
Мәселен, ол анатомияны "Тән жүйесін тану", физиологияны "Тән тірлігін тану"
деп алуы көңілге бірден ұялайды.
Х.Досмүхамедов қазақ оқушыларына арнап бірнеше оқу қүралдарын жазған.
Олар 1927 жылы "Адамның тән тірлігі", 1926 жылы "Жануарлар" және
"Сүйектілер туралы", 1932 жылы "Табиғаттану", 1925 жылы "Оқушылардың
денсаулығын қорғау" және "Тән жүйесін тану", 1926 жылы "Жануартану" атты
оқу қүралдары кезінде қазақ мүғалімдері мен оқушылары үшін тендесі жоқ
еңбектер болды. Өйткені оларда қазақ халқының мал, адам және табиғат туралы
халықтық білімдері кеңінен пайдаланылған.
Сонымен, Халел Досмүхамедовтың төл оқу пәндері бойынша ұғымдар мен
атауларды құруы, тіл, білім беру жүйесін, мектептер проблемаларын жасаудағы
оның ұлттық тәрбие беру туралы ой-пікірлері білім беру мазмұнына қосқан
ерекше үлес деп айтуға негіз болады. Сол қазақ халқы үшін қызмет етуді
өмірлік мұрат еткен аяулы азаматтың артында қалған мұралары қазіргі егемен
еліміздің жас ұрпағын ұлттық рухта тәрбиелеуде маңызы ерекше екені сөзсіз.
Қорыта айтарымыз, қазақтың ағартушы-педагогтарынын еңбектері үлттық сана-
сезімді, үлттық намысты, тарихи сананы қалыптастыруда алатын орны мен
маңызы ерекше. Олар бүкіл қазақ халқына ұлттық тәрбие беру, ол үшін
казақтың ұлттық мектебін жасау, ол мектептегі ұлттык тәрбиенің максаты,
міндеттері, мазмұны, әдістері мен құралдары және нәтижесін
негіздеді. Сол арқылы олар XX ғасырдың басында клзақ халқының
болашағын ойлап, оның мектебінің ұлттык болуы, казақ тілінің тазалығын,
мектептегі білім мазмұнының қазак халкының ұлттык мәнімен, оның ұлттық
рухымен бірлікте болуын дәлелдеді.
Казақ ұлтынан тұңғыш педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесіне
1962 жылы ие болған профессор Т.Тәжібаев өзінің 60-шы жылдардың басында
жазған Ауылдағы қазақ балаларының тәрбиесі және Қазақстанның мектептері
атты макаласында Қазақтардың мәдени өмірінде фольклор, музыка, қолданбалы
өнер және халықтың тәрбиелік дәстүрлері басты рөль атқарған дей келіп,
қазақ балаларының ауылдардағы тәрбиесі халықтық педагогика негізінде
жүргізілгенін айтып, қазақ педагогикасының тарихында алғаш рет Халықтық
педагогика терминін былай ендіріпті: Халықтың сан ғасырлық тәжірибесін,
ойы мен мүң-мүқтажын білдіретін мақалдар мен мәтелдерде қазақтың халықтық
педагогикасы көп жинақталған.
Қазақ халық педагогикасын зерттеу қажеттігі туралы қазақ ғалымдары
арасынан ең алғаш пікір айтқан профессор М.Ғабдуллин еді. Ол өзінің Ата-
аналарға тәрбие туралы кеңес атты ғылыми-зерттеу еңбегінде былай деп ой
қозғаған: Қазақ халқының өмірінен орын алған тәрбиенің тарихын жан-жақты
түрде қарастыру өз алдына зерттелетін мәселе. Біздің мақсатымыз -
революцияға дейінгі қазақ арасында жас үрпақты еңбек пен ерлікке
тәрбиелеуде халықтың нені арман еткенін және баланы жастайынан
тәрбиелегенде өсе келе кім болуын көздегенін шолып өту. Мүндай шолудың
керек болып отырған себебі, біріншіден, халқымыздың бала тәрбиелеудегі
өткен кездеғі арман-мақсатымен танысу, екіншіден, оларды бүгінгі күннің
тілек-міндеттерімен салыстыру еді. Мүндағы автордың мақсаты қазақ
халқының сан ғасырлық ұлттық тәлім-тәрбиелік дәстүрлерімен елді таныстыра
отырып, болашақ зерттеушілерге халқымыздың өмірінен орын алған тәрбиенің
тарихын зерттеу қажеттігін, оны зерттейтін ғылымды анықтау керектігін
көрегендікпен болжауы еді деп толық айтуға болады.
Ғылыми айналымға "этнопедагогика" терминін тұңғыш рет ендірген шуваш
ғалымы, профессор Г.Н.Волков екені XX ғасырдың 60 жылдары ортасында белгілі
болды. Ал Қазақстанда "этнопедагогика" терминін тұңғыш рет 1978 жылы
профессор Қ.Жарықбаев өзінің Революцияға дейінгі Қазақстанда педагогикалық
ой-пікірдің даму тарихынан атты әдістемелік ұсынысында берген еді. Сондай-
ақ ол 90-шы жылдары Халыктық педагогика - халықтың тәрбиелеу және оқыту
туралы білімдерінің қосындысы, ал Этнопедагогика - халықтық тәлім-
тәрбиені, оның тәжірибесін қорытындылап, жүйелейтін теориялық сипаттағы
ғылым саласы деп, оларға өз аныктамаларын нақты жасап, казақ
этнопедагогикасы бойынша зерттеу проблемаларын анықтап берді.
Осындай әдіснамалық негіздерге сүйенген қазақ ғалым-педагогтары 1990
жылдан бастап қазақ халық педагогикасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика материалдарын
пайдаланудың педагогикалық негіздері.
1.1. Этнопедагогиканың шығуы мен дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда қазақ этнопедагогикасының
өзіндік ерекшеліктері ...
ІІ. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика материалдарын
ана тілін оқыту үдерісінде пайдалану жолдары.
1. Бастауыш сынып оқушыларына этнопедагогика материалдарын пайдалануда ана
тілінің ролі мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика материалдарын
пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы
өркениетті елдердің қатарына қосылу жолында, қоғам алдында келер ұрпақты
заман талабына сай интелектуалды, жоғары мәдениеттілігі имандылығымен
ұштасып жататын елжанды етіп тәрбиелеу міндеті түр. Осыған орай білім беру
саласы мен тәрбие жүйесінде жаңа ғылыми көзқарас қалыптастыру қажеттілігі
туады.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын үлы міндет - өзінің өмірін
жалғастырушы сапалы ұрпақ тәрбиелеу. Еліміз егемендікке қол жеткізген соң
жас үрпаққа үлттық тәрбие беру міндеті уақыт талабымен бірге келген
игілікті іс екендігі белгілі. Кез келген адам баласының өмірі, тіршілік
әрекеті оның туған - туысқандарымен, ата-анасымен, жора-жолдасымен ғана
емес, сонымен қатар оның өмір сүріп жатқан әлеуметтік ортасымен, ғасыр
уақытымен байланысты болады.
Әрбір тарихи-әлеуметтік кезеңнің өз талғам-танымына лайық дәстүрі, салты
болады. Дегенмен қаншама уақыт өтсе де ата тегі дәстүрді сақтап қалған жөн.
Өйткені сол арқылы ғана біз өз тарихымызды біле аламыз. Ғасырдан-ғасырға,
үрпақтан-ұрпаққа, әкеден балаға, анадан қызға ауысатын тарихи-элеуметтік,
қоғамдық тәжірибелік дәстүр сабақтастығы болмаса, адамзаттың алға жылжу
өрісі де болмас.
Қазақстан Республикасының егеменді ел болып ана тілінің мемлекеттік тіл
болуымен қатар өткен тарихымызды қайта қарап, ондағы рухани қүндылықтарды
елеп-екшеп және рухани қүндылықтардың қорына өлшеусіз үлес косатын
мүраларын зерделеп зерттеу бүгінгі үрпақ тәрбиесінің керегіне жарату,
өзекті мәселелердің бірі болуда
Қазақстан Республикасының білім беру жаңа бағдарламасында, қоғамның,
бүгінгі күнгі талабы алдағы уақытта да әрбір адамды Отанын сүюге, туған
жерін қүрметтеуге, ата-бабаның озық салт-дәстүрлерінің қүндылығын мақтаныш
тұтуға, әлемде халықтар арасындағы бейбітшілік үшін достықты нығайтуға
бағыт беруде талмай еңбек етуді қажет санайды.
Халықтық педагогиканың саласы мол мазмұны бай. Оны халқымыз үзбей тәлім-
тәрбие ісіне пайдаланып келеді. Ұлтымыздың ұлағатты дәстүрлерін келешекте
де кеңінен пайдаланып, тәрбие ісіне арқау ету-борышымыз. Ол үшін не
істеуіміз керек?
Ең әуелі ата-аналар мен жанұя ересектері мектеппен тығыз байланыс жасай
отырып, үй ішінде халықтың педагогиканы дамытып, баланың өзіне батырлар
жырын оқып, пікірлесіп, аңыз әңгімелерден үзінділер, айтқызып,
жаңылтпаштар айтысып, ой өрісін кеңейтіп, тілін ширатып, жұмбақ айтысып,
жұмбақты көп айта алғанға ұпай жинатып, не сыйлық ұсынып санамақтар айтып,
оны шешеуден мүдірмеген баланы мадақтап, мақал-мәтел жаттаудан озған
балаға құрмет көрсетіп, шешендік сөздерді жаттатып, ұлттық дәстүрлерді
талап ете білу керек.
Қазіргі кезеңнің ерекшелігі – адамгершілік, азаматтық сияқты қасиеттер
сынға түсуде. Біздің қоғамның жаңаруы үшін, адамдардың мінез – құлқы
жаңаруы керек. Экономикалық және әлеуметтік табыстардың түп тамыры
моральдық және мәдениеттілік шарттарында жатыр. Қоғамымызға адал, арлы
адамдар қажет.
Қазіргі тандагы еліміздегі түбегейлі өзгерістер, яғни нарықты
қатынастардың туындауына байланысты республикамыздың экономикалық,
материалдық күйзелістерге ұшырауы – жас өспірімдерінің тәрбиесінің
қалыптасуына ғана емес, сонымен бірге оның психикасының өзгеруіне де әсерін
тигізуде. Сондықтан болашақ ұрпағымызды заманның талабы мен сұранысына
қарай шынайы ұлттық тұлға болып қалыптасу процесінде қазақ тәлім-тәрбиесі
мен ұлттық әдет - ғұрыптарының асыл мұрасын пайдалана білу бүгінгі тәрбие
мәселесінде маңызды орын алады.
Қазақ халқының көне дәуірден бері сақталып келе жатқан салт-дәстүрлері
жас баласын тәрбиелеуде, оның адамгершілік мінез - қулқын қалыптастыруда
үлкен мәңге ие.
Білім туралы заңда білім беру жүйесінің міндеті – ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке
тұлғаны қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім
беру үшін қажетті жағдайлардың ең бастысы жалпы білім беретін қазақ ұлттық
мектебін жасау. Қазір елімізде орын алып отырған имунопсихологиялық
проблемаларды: Ана тілін, Ата тарихын, Төл мәдениетін, Ұлттық салт-
дәстүрлерін білмейтін жастар, тастанды жетім балалар, қиын балалар,
қарттар үйлерінде көздерінен қанды жастар ағып, жылап отырған әжелер мен
аталар, ішкілік пен нашақорлыққа салынған жастар, қылмыстың қаулауы,
сыбайлас жемқорлық, жұмыссыздық, жезөкшелік, қазақ мектептерінің жабылуы,
мектептегі оқу-тәрбие жұмысының нашарлауы. Осы проблемаларды бірте-бірте
жоюдың және олардың алдын алып, болдырмаудың негізгі жолы, мектептерде
бастауыш сыныптардан бастап ұлттық тәрбиені негізге алып, ата-
бабаларымыздың игі дәстүрлерін сақтай отырып, азаматық пен елжандылыққа,
білімді, ақылды, иманжүзді, еңбекқор, ұлтжанды азаматтарды тәрбиелеу
бүгінгі күннің кезек күттірмейтін мәселесі. [1-2]
Егер шетел педагогикасының тарихында ұлттық тәрбиенің ғылыми негізін
қалағандар белгілі ағартушы- педагогтар Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци,
Ф.А.Дистерверг, К.Д.Ушинский, В.Я.Стоюнин, П.Ф.Каптерев,
С.И.Гессен,А.П.Ярош болса, [3-8], ал шығыс педагогикасының тарихында ұлттық
мектеп, ұлттық тәрбие туралы алғаш пікір айтқандар қазақтың ағартушы
педагогтары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов,
Х.Досмұхамедов т.б. болған. [9-15]
Рухани мәдениетіміздің тарихына арналған және қазақ халқының педагогика
тарихына байланысты жазылған ғылыми-зерттеу еңбектерде балаларға білім
беру, тәрбие мәселесі оқу орындарының деңгейінде сөз болған Т.Т.Тәжібаев,
А.С.Сыдықов, А.И.Сембаев, Г.М. Храпченков, т.б. жұмыстары бар. Бұл
еңбектерде қазақ балаларының адамгершілік тәрбие беру мәселесі айтылған.
Сонымен қатар Республикамызда білім беру, тәрбиелеу жөнінде К.Қ.Құнантаева,
Ш.Беркімбаеваның еңбектері мен мақалалары, Ж,Т.Сарыбекованың,
А.Е.Дайрабаеваның, ЛС.Сырымбетованың, А.Қ.Қисымованың, Б.Қ.Өтешованың
еңбектері, ал қазақтың халық тәрбиесі мен дәстүріне бағышталған, елдік
тәлімі туралы А.Х.Мрсамбаева, Қ.Б.Жарықбаевтың, баланың жан-жақты үйлесімді
дамуын қамтамасыз ету үшін халықтық педагогика элементтерін нысаналы
пайдалануда Б.А.Тойлыбаевтың ғылыми-педагогикалық жұмыстары қазақ
педагогика тарихында ерекше орны бар еңбектер.
Қазақ халық педагогикасындағы тәрбие дәстүрлері, оның даму тарихы,
эстетикалық мәні жөнінде С.А. Үзақбаева, А.А.Қалыбекованың, СҚалиевтің
болашақ мұғалімдерді ұлттық тәрбие беруге дайындауда Қ.Бөлеевтің, халық
педагогикасын оқу-тәрбие ісіне ендіруде Т.Қоңыратбаеваның, қазақ халқының
салт-дәстүрлерін оқу-тәрбие үрдісінде пайдалануда Л.А.Бөлееваның еңбектерін
атап өтуге болады.
Ал қазақ этнопедагогикасының тарихы бойынша К.Б.Жарықбаев, А.Көбесов,
К.Кунантаева, А.Ильясова, І.Халитова, А.С.Сыдықов, М.Тәнекеев,
С.А.Ұзақбаева, К.Камаливеа, Е.Садуақасов, У.С.Иманкулов, К.Шаймерденова,
М.Б.Көккөзова, Т.Әлсатов, Ш.Жалғасова, К.Ж.Ибраева, Б.М.Досқараев т.б.
ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізіп, қазақ этнопедагогикасының дамуына
ерекше үлестерін қосты.
Сонымен қатар шетелдерде этнопедагогиканың теориялық-әдіснамалық
негіздерін Г.Н.Волков (Шувашия), Ю.А.Рудь (Ресей), Я.Ф.Хинтибидзе (Грузия),
А.Ш.Гашимов (Әзірбайжан), С.М.Саипбаев (Қырғызстан), Г.С.Попова (Якутия),
А.Б.Григорян (Ханты-манси) т.б. өз зерттеулерінде жасаған.
Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеу мәселесі жылдар бойы қарастырылып
келеді, алайда ғылыми тұрғыда бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие
үдерісінде этнопедагогика материалдарын пайдалану мәселесі жоқтығын
көрсетеді. Аталған мәселенің өзектілігі мен ғылыми теориялық және
әдістемелік жағынан қарастырылмауы біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын:
Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика материалдарын
пайдалану (Ана тілін оқыту үдерісі негізінде) деп атауымызға себеп болды.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда оқу-тәрбие
үдерісі.
Зерттеу пәні: Ана тілін оқыту үдерісінде бастауыш сынып оқушыларының тілін
дамытуда этнопедагогика материалдарын пайдалану жолдары.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда
этнопедагогика материалдарын ана тілін оқыту үдерісінде пайдалану жолдарын
теориялық практикалық тұрғыда негіздеп, әдістемелік жағын қарастыру.
Зерттеу міндеттері:
1.Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика
материалдарының теориялық негіздерін анықтау;
2.Бастауыш сынып оқушыларының ана тілін оқыту үдерісінде этнопедагогика
материалдарының педагогикалық шарттарын айқындау;
3.Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика материалдары
арқылы жүзеге асырып, олардың нәтижелерін тексеру;
4.Ана тілін оқыту үдерісінде оқушылардың тілін дамыту қабілеттерін
арттырудың тиімділігін тәжірибелік жүзінде дәлелдеп, ғылыми-әдістемелік
үсыныстар, нүсқаулар беру
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасында қабылданған ресми қүжаттар
(Қазақстан Республикасының конституциясы, Білім беру туралы заң),
түжырымдамалар, жарғылар, нүсқаулар, бағдарламалар, т.б. зерттеліп отырған
мәселе бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдеби, тарихи
деректер, мерзімдік басылым аппараттары, бастауыш сынып мүғалімдерінің озат
тәжірибелері, педагогикалық инавация және технологиялар.
Зерттеу әдістері: зерттеу мэселесі бойынша философиялық, психологиялық,
педагогикалық эдістемелік әдебиеттерге талдау жасау, озат педагогикалық іс-
тэжірибелермен танысу, пікір алысу, сауалнама бақылау, әнгіме, тест эдісі
және оқушылардың шығармашылық еңбектерін талдау.
І БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУДА ЭТНОПЕДАГОГИКА МАТЕРИАЛДАРЫН
ПАЙДАЛАНУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 ЭТНОПЕДАГОГИКАНЫҢ ШЫҒУЫ МЕН ДАМУЫ
Қай заманда,қандай қоғамда болсын алдында тұрған зор
міндеттердің бірі-болашақ ұрпағын тәрбиелеу. Жан-жақты жетілген, ақыл-
парасаты мен мәдениеті мол, саналы ұрпақ тәрбиелеуді әр халықтың салт-
дәстүрі мен дамуындағы бағалы байлықтың нәрін біртіндеп сіңіру арқылы ғана
жүзеге асыруға болады. Басқа халықтар сияқты қазақ елінің де ұрпақ
тәрбиелеуде мол тәжірибесі, жиған-тергені, озық ойлары мен өзіндік
ерекшеліктері бар. Осындай мол мұраның дәнегін мәпелеп екпейінше
жастарды ізгілік пен парасаттылыққа тәрбиелеу мүмкін емес.
Этнопедагогикалық білім беру - этнопедагогиканың ғылыми негіздері
туралы жүйелі білімдерді студенттердің меңгеру, қазіргі жағдайда халықтың
аса бай тәрбие беру тәжірибесін шығармашылықпен пайдалану шеберліктері мен
дағдыларына ие болу және халықтың рухани мәдениетіне бағалы көзқарас
процесі мен нәтижесі.
Этнопедагогиканың зерттеу обьектісі халық педагогикасы. Халық
педагогикасы халықтардың ғасыр бойы ұрпақ тәрбиелеу тәсілдеріне негізделген
тағылымдардың бай тәжірбиесінің эмпирикалық жиынтығы.
Ал этнопедагогика халық педагогикасының ұрпақ тәрбиелеудегі
тағылымдарын ғылыми жүйеге келтіріп зерттейтін, оны тәжірибеде қолданудың
әдіс-тәсілдерін теориялық тұрғыда сөз ететін ғылыми педагогиканың бір
саласы.
Этнопедагогиканың мақсаты – халықтық салт-дәстүрді, өнерді
дәріптейтін, ана тілі мен дінін қадірлейтін, отанын, елін, жерін сүйетін,
жан-жақты жетілген, саналы намысқор, патриот азамат тәрбиелеу.
Халықтың жазбаша жазылмаған, бірақ ұрпақ есінде мәңгілікке сақталып,
бір ұрпақтан бір ұрпаққа ауызша жалғасып келген нақыл-өсиет, өнеге қағида
болып таралып келген тәлім - тәрбие тағылымының бай мұрасы бар. Ол
халықтық педагогика деп аталады. Халықтық педагогика отбасылық тәрбиеден
басталып, ел-жұрт, ауыл-аймақ, тіпті бүкіл халықтық қарым-қатынастан берік
орын алған тәлім-тәрбиенің түрі. Ендеше халық педагогикасы қоғам дамуының
барлық сатыларынан өтіп, тәжірибеде жүйеленіп, ғылыми педагогикалық
дәрежеге жеткенше ұрпақ тәрбиесінің қайнар көзі,алтын діңгегі болып келгені
даусыз. Міне, сол себептен де халық педагогикасы мен ғылыми педагогиканың
өзара сабақтастығы және ұстамдық-идеялық үндестігі туындайды. Бүгінгі
ғылыми педегогика халық педагогикасынан бастау алып,оны ғылыми теориялар
тұрғысынан жан-жақты зерттеп,өз керегіне пайдалануда.
Әр халықтың қалыптасу, даму тарихында сол халықтың зиялы қауымы шешуші
рөл атқарса,ал бүкіл бір мемлекеттің дамуында этностардың өзара
байланысының мәні зор. Әр этностың өзіне тән материялдық мәдени байлықтары
және олардың өзіндік ерекшкліктері бар. Археологтар тапқан мәдени қазба
ескерткіштер көмегімен этностар мәдениетінің гүлденуін немесе құлдырауын
анық байқауға болады. Этнологиялық, этнографиялық тұрғыда қарастырылған
зерттеулерге сүйене отырып,этностар мәдениеті жөнінде бүгінгі ұрпаққа тәлім-
тәрбие беруге болады. Сондай зерттеу қорытындылары арқылы әр ұлттың
мәдениетіндегі, салт-дәстүріндегі ерекшеліктерді айқын байқау қиын емес. Ал
ұлт мәдениеті арқылы келер ұрпақты жан-жақты дамыту мен тәрбиелеу ісі
этнопедагогика ғылымының негізгі мақсаты.
Бұл пәннің міндеті халықтық тәрбие түрлерін оқушы жастардың
бойына сіңіріп, білім, білік дағдыларын дамыту, сөйтіп дене еңбегіне де,
ой еңбегіне де қабілетті, нарық жағдайында өмір сүруге икемді, жан-жақты
жетілген азамат етіп шығару. Ол жан тәрбиесі мен тән тәрбиесін қатар
жүргізе отырып, оқушы жастардың қайрат жігерін, ақыл-ойын халықтың өнер
туындылары негізінде оқытып тәрбиелеу арқылы іске асырады.
Халықтық педагогика - тәлім-тәрбиелік ой-пікірдің ілгері бастауы,
халықтық рухани мұрасы.
Этнопедагогика - халықтық тәлім-тәрбиені, оның тәжірибесін
қорытындылап, жүйелейтін теориялық сипаттағы ғылым саласы.
Этнопедагогика курсы болашақ маманды тәрбие жүйесіндегі этникалық
өзгешеліктер мен ұлттық даралық жайлы біліммен қаруландырады, көпғасырлық
тәрбие әрекеті нәтижесінде жинақталған педагогикалық байлықты практикада
қолдана алу дағдысын игеруді көздейді [4].
Курс мазмұнында этнос педагогикасының пайда болуы, дамуы және қазіргі
жағдайы, оның халық өміріндегі орны мен адамзат педагогикалық мәдениеті
дамуындағы ролі жайлы ашып көрсетілуі қажет. Этностың орнықты әлеуметтік
қауым ретінде тұлға, тарихи зерде қалыптастыруы, әлеуметтік тәжірибе
этномәдени дәстүрлердің бірлігін қамтамасыз етуде қуатты фактор екендігін
көрсетудің мәні үлкен де зор болып табылады.
“Этнос” гректің - etnos – тайпа, халық деген сөзінен шыққан.
Ғылымда “халық” терминінің орнына “этнос” термині орынды қолданыла бастады.
Бұл термин этностың негізгі тарихи түрі – “тайпа”, “ұлыс” (“народность”),
“ұлт” ұғымын түгел қамтиды. Оның үстіне, “халық” сөзінің “бір топ адам”
(мәселен, “халық жиналды” десек) деген мағынасы бар екені белгілі.
Сондықтан “этнос” терминін қолдану қолайлы. Адам ұжым болып тіршілік етеді.
Оған әлеуметтік бірлестік деп те, этностық бірлестік деп те қарауға болады.
Шындығында, әрбір адам, бір жағынан,белгілі бір қоғамның мүшесі бола
отырып, сонымен бірге ұлттың (этностың) мүшесі болып саналады. Мұның
бәрі халықтық педагогика өзіне нақты этникалық қауымға қатыссыз
эмпирикалық педагогикалық білімдер мен құралдарды кірістірсе,
этнопедагогика ұлттың өзіндік ерекшелігі көрініс берген нақты этникалық
педагогикалық дәстүрлермен байланысты екендігі жөнінде анық түсініктің
қалыптасуына ықпал етеді. Этникалық тәрбие дәстүрлері адам әлеуметтенуінің
ықпалды құралы бола отыра, балалар мен жасөспірімдерді қоғамда тіршілік
етудің түрлі тәртіптеріне дайындауғы қабілеттілігі жайлы ұғымды тереңдетеді
[5].
Этностың педагогикалық мәдениетін қоғам дамуының бүкіл кезеңдеріне
тән әлеуметтік тарихи құбылыс ретінде қалыптастыруды қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар этнопедагогика өзіндік ішкі тарихи-педагогикалық даму
заңдылықтарына ие. Осыған орай оларды жалпы және даралық тәртіптегі
элементтер құрайтынын; жалпы заңдылық этностық тәрбиенің қоғамдық болмыс,
өмір саят, қоғамдағы өндірістік қатынастардың дамуы, оның қайта құрылуына
тәуелділігімен анықталса; даралық заңдылық этнопедагогиканың ұлттық
адамшылық табиғаттың адамгершілік тұрғыдан қозғалуын, генофондты сақтау
және оның табиғи дамуын қамтамасыз етуге қабілеттілігінде екенін көрсету
басты міндет болып табылады.
Болашақ маман тәрбие жұмысының сапасы мен нәтижелігі ғасырлар бойы
қалыптасқан этнопедагогика жетістіктерін тиімді пайдаланумен анықталатынын
түсінуі аса қажет. Сондықтан педагогикалық оқу орнындағы студенттің халық
өміріндегі құбылыстардың педагогикалық мәнін талдап, олардың тәрбиенің
қазіргі міндеттеріне сай немесе сәйкес еместігін ажырата алу, сондай-ақ
мәлім және аса мәлім емес халық педагогикалық шығармаларын анықтау және
жинаудағы ізденіс жұмыстарына белсене қатысуы; көне әдет-ғұрыптардың
қазіргі жағдайдағы педагогикалық мүмкіндіктерін анықтай алу, жаңа дәстүрлі
халықтық мейрамдар мазмұны мен ескі тәртіптердің өзара әрекеттесуі, қазіргі
салттар және олардың көне әдет-салттарымен сабақтастық байланысын аша білу
дағдысын игеруі аса маңызды.
Этнопедагогиканың халыққа білім беру саласында қолданылу
жағдайларымен байланысты мәселелер проблеманың өзіне және оның шешілу
жолдарына толық түсіндірме беру арқылы баяндалғаны тиімді.
Дәл сондықтан да этнопедагогиканы алдымен оқу-тәрбие үдерісінде
кеңінен енгізудің негізгі жолы өткен кезеңдерде қисынсыз алынып тасталған
халықтық және табиғатпен үйлесімділік педагогикалық принциптерін жаңарту
екендігі арнайы атап көрсетіледі. Халықтың педагогикалық даналығы халықтық
тәрбие құралдарын толық пайдаланған жағдайда дәл осылар педагогика ғылымын
байытуға; халыққа білім беруді жаңартуды жүзеге асыруға; отбасы, балабақша,
кәсіби оқу орындары тәрбие проблемаларын шешудегі одағын нығайтуға елеулі
үлес қосатын бастау болып табылатындығын ескеру керек.
Этнопедагогикадағы бала денсаулығы мен денесінің жетілуі жөніндегі
қамқорлық, ақыл-ой мен еңбекке дайындық, саналы адамгершілік – эстетикалық
тұрғыда бағыттау, мінез-құлықты реттеу, өзін-өзі тәрбиелеу, яғни тұлға
қалыптастырудың бүкіл жетекші бағыттарын қамтитын аса бай фактілерімен
танысу болашақ мамандарды оқытылатын материалға қызығушылығын арттырады.
Құрылымында этнопедагогика элементтері бар немесе өзге өлшем мен
көрініс беретін сабақтар жобаларын сыныптан тыс жұмыс түрлерін дайындап,
өткізу; этнопедагогикалық тақырыптарды үйірмелер жұмыстарының
бағдарламаларына енгізу, этнопедагогикалық факультативтер ұйымдастыру,
халық педагогтары шығармалары бойынша сабақтары циклін ұйымдастыру, тарихи
этнопедагогикалық тақырыптамалар бойынша жоғары сыныптар үшін кештер
дайындау, арнайы этнопедагогикалық газеттер, хабарламалар ұйымдастыру және
өткізу әдістемелері және өткізу әдістемелері жайлы бірізділікпен баяндаудың
студентті этнопедагогика материалдарымен жұмыс істеуге баулудың мәні ерекше
[6].
Педагогика ғылымының негізгі қарастыратын мәселесі адам тәрбиесі
екендігі белгілі. Осы кезге дейінгі дамуы барысында ол өзінің теориялық
ауқымын кеңейтіп, жаңа мазмұнмен толықтырылуда және зерттеу бағыттарының
күрделенуіне байланысты іштей ғылыми жіктелу процесі жүруде. Мұның
нәтижесінде өзге жеке ғылыми салаларымен қатар (мәселен, жоғары мектеп
педагогикасы, кәсіптік бағдар беру педагогикасы т.б.) оның этникалық
педагогика деп аталатын білім саласын белгілейтін тармағы дүниеге келді.
Этнопедагогика ұғымын ғылыми айналымға тұңғыш енгізген чуваш ғалымы,
профессор Г.Н. Волков екені ХХ ғасырдың 60-жылдары ортасында белгілі болды
[7]. Ал Қазақстанда этнопедагогика терминін тұңғыш енгізген профессор
Қ.Жарықбаев өзінің Революцияға дейінгі Қазақстанда педагогикалық ой-
пікірдің даму тарихынан атты әдістемелік ұсынысында берген еді [8].
Сондай-ақ ол 90-жылдары Халықтық педагогика – халықтың тәрбиелеу және
оқыту туралы білімдерінің қосындысы ал Этнопедагогика – халықтық тәлім-
тәрбиені, оның тәжірибесін қорытындылап, жүйелейтін теориялық сипаттағы
ғылым саласы деп, оларға өз анықтамаларын нақты жасап, қазақ
этнопедагогикасы бойынша зерттеу мәселелерін анықтап берді [9].
Қаншама заман өтсе де, маңызын жоймаған этнопедагогиканы тәлім-
тәрбиенің туы қазығына айналдыру ата-ананың да, мектеп ұйымының да басты
борышы.
Қоғам барлық тарихи даму кезеңдерінде халық педагогикасы жайлы ұғымды
анықтау, әр түрлі ғылыми-педагогикалық көзқарастарды қалыптастыру
проблемаларына көптеген ғалымдар, педагогтар көңіл аударды, құнды пікірлер
айтты, өмірлік мұра қалдырды.
Әр халық өзінің жас ұрпағын қайырымды, адал, үлкенді құрметтейтін
әділ, ержүрек ізгі ниетті, ал-жданы мол болып өссін деп армандайды, бұл
мәселені өзінің тұрмыс салтына байланысты шешіп отырды. Ол үшін ғасырлар
бойы қолданып, сұрыпталып, өмір тәрбиесін сыннан өткен салт-дәстүрлерді
педагогикалық әдіс-тәсілдерді пайдаланып келеді.
Этнопедагогика дәуірдің небір қатал сынынан өтіп, жаңарып, шым болаттай
тіршілік тынысы және салт-дәстүрлері мен біте қайнасып, бірге жасалып келе
жатқан қазына.
Ұлы ғалым, орыстың ғылыми педагогикасының негізін салушылардың бірі
К.Д.Ушинский, Ресейде халық мектебінің негізін салушы, белгілі
педагогикалық жүйені құрушы, тамаша оқу кітаптарының авторы. Ол – “орыс
мұғалімдерінің мұғалімі” – мұғалімдер семинариясында халық мұғалімдерін
даярлаудың жүйесін жасады, алдыңғы қатарлы халық мұғалімдері өзінің
педагогикалық жұмысында Ушинскийдің шығармаларын басшылыққа алды.
К.Д.Ушинскийдің педагогикалық жүйесінің негізіне халықтық идея жатады.
Халықтық деп Ушинский оның тарихи дамуымен, жағырафиялық, табиғи
жағдайларымен қалыптасқан әрбір халықтың өзіндік ерекшелігі деп түсінді.
Әрбір халық, Ушинский айтқандай, басқа халықтардан өзінің мінез-
құлқының, тілінің және басқа да өзіндік тарихи қалыптасқан әрбір халықтың
ерекшеліктері, бейімдіктері, қажеттіліктері оның халықтық деп аталынатын
мәнін құрайды.
Ушинский халықтық әруақытта тиімді ұйымдасқан тәрбие арқа сүйеуге
қажетті бастаманы көре білді. Осыған байланысты барлық елдер мен халықтар
үшін тәрбие жүйесін бірдей етіп көрсетудің кез-келген әрекетіне ол негізсіз
және зиянды деп қарсы болды.
Халықтың бастамаға негізделген тәрбие ғана, Ушинскийдің айтуынша,
“халықтық дамудың тарихи үрдісінде тірі орган болып табылады”.
Ушинский былай деп жазды: “Халықтың өзі және оның ұлы адамдары
болашаққа жол қалауда: тәрбие тек ғана осы жолмен жүреді...”
Қазақ халқының ұлы педагогы, этнографы жазушы Ы.Алтынсарин өзінің
әдеби және педагогикалық еңбектерінде қазақтың фольклорын пайдалана білген.
Ы.Алтынсарин барлық еңбектерінде жеке адамның жоғары қасиеттерін
қалыптастыруда еңбек, адамгершілік ақыл-ой тәрбиесінің ерекше орын алатынын
атап көрсетеді. Кемеңгер ұстаз Ы.Алтынсарин ұлағатты сөздерді,
педагогикалық мұраларды халық педагогикасында үлкен орын алады. Оларды
қазіргі қазақ халқының ұлттық мәдениеті мен салт-дәстүрінің қайта жаңғырту
кезеңінде кең мағынада насихаттау әрбір ғалымның, мұғалімнің борышы болуы
қажет.
Қазақ халқының ұлы ағартушы-педагогтары, ойшылдары мен қоғам
қайраткерлері А.Байтұрсынов, М.Жумабаев, Ж.Аймаутов, М.Дулатов,
Х.Досмухамедов өз еңбектері арқылы қазақ этнопедагогикасының қалыптасуына
теориялық алғышарттар жасады. Олар бүкіл қазақ халқына ұлттық тәрбие беру,
ол үшін қазақтың ұлттық мектебін жасау, ол мектептегі ұлттық тәрбиенің
мақсаты, міндеттері, мазмұны, әдістері мен құралдары және нәтижесін
негіздеді. Сөйтіп, олар қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан әдеп-
ғұрып, салт-дәстүрімен тәлімдік мұраларын жас ұрпаққа, ұлттық тәрбие беруде
пайдалану жолдарын көрсетті. Сол мақсатта олар қазақ мектептерінің
оқушылары мен мұғалімдеріне арнап оқулықтар, оқу құралдар және әдеби
шығармалар жазды. Сол арқылы ХХ ғасырдың басында қазақ халқының болшағын
ойлап, оның мектебінің ұлттық болуы, қазақ тілінің тазалығын, мектептегі
білім мазмұнының қазақ халқының ұлттық мәнімен, оның ұлттық рухымен
бірлікте болуын дәлелдеді.
Халық педагогикасының арқауы-ауыз әдебиеті мен халықтық салт-дәстүрлері.
Ауыз әдебиеті мен халықтық салт-дәстүрлері-ұлттық тәрбиенің негізі. Міне,
осы тұғырлы-тұжырымды ірі ғалым лингвист, әдебиет зерттеуші дарынды ақын,
аудармашы, қазақ тілі бөлімінің іргетасын қалаушы, қазақ баспасөз тілінің
ұлттың үлгісін жасаған талантты көсем сөз иесі, туған халқының рухани
дүниесін жандандырған ғұлама – А.Байтұрснов жан-жақты зерттеп, олардың
тәрбиелік мәнін ашып берді. Ол қазақ этнопедагогикасының негізгі
нұсқаларын зерлей зерттеп, талғай тауып, олардың ғылыми теориялық
негіздерін жасады.
Л.Байтүрсынов өзінің Бастауыш мектеп деген мақаласында қазақ бастауыш
мектептерінде қандай пәндер оқытылуы қажет деген мәселеге арнайы токтап, ол
пәндерді "оқу, жазу, дін, үлт тілі, үлт тарихы, есеп, шаруа-кәсіп,
қолөнері, жағрафия, жаратылыстану болу керек" екеидігін нақтылап көрсетеді.
Сол мақаласында бастауыш мектепте оқыту тілі туралы: " ... Қазақ балаларын
ана тілінде, төте жолмен, қолайлы қүралдармен оқыту керек" деп кесіп айтгы.
Сондай-ақ, мақаласьгнда ол туған халқының ғылым-білімге үмтылуын, әр
қазақтың ең болмаса бастауыш білім алуын аңсады. "Адамға тіл, қүлақ қандай
керек болса, бастауыш мектепте үйренетін білім де сондай керек", - деп
жазды ол. Бірақ осындай білім беретін ауыл мектебінің сол кездегі хәл-күйі
жөнінде "Әуелі ауыл мектебінен басталық. Осы күнгі ауыл мектептерінде оқуға
керекті қүрал жоқ, оқыта білетін мүғалімдер аз", - екенін ерекше атап өтті
.
А.Байтүрсынов Мектеп керектері деген макаласында "...ең әуелі мектепке
керегі - білімді, педагогика, методикадан хабардар оқыта білетін мүталім.
Екінші - оқыту ісіне керек қүралдар қолайлы һәм сайлы болуы. Қүралсыз іс
істелмейді һәм қүралдар қандай болса, істеген іс те сондай болмақшы. Үшінші
- мектепке керегі белгіленген программа. Әр іс көңілдегідей болып шығу үшін
оның үлгісі я мерзімді өлшеуі боларға керек. Үлгісіз я өлшеусіз істелген іс
- солпы я артық, я кем шықпақшы ..." деп оқытудың дидактикалық принциптерін
түңғыш ғылыми түрғыда нақтылы белгілеп берді.
Ахмет Байтүрсынов "Әдебиет танытқыш'1 атты еңбегінде қазақтың ауыз
әдебиеті - халык даналылығы, тәрбие негізі екенін ерекше бағалап, оның
түрлерін былай жіктеді: ертегі, аңыз-әңгіме, өтірік өлең, үгіт өлең, үміт
өлең, толғау, терме, ділмәр сөз, тақпақ, мақал, мәтел, той бастар, жар-жар,
неке қияр, бет ашар, жоктау, жарапазан, бата, жын шақыру, қүрт шақыру, дерт
көшіру, бесік жыры. Сондай-ақ ол сол еңбегінде үлттық әдет-ғүрыптарға
байланысты ғүрып сөздердің: той бастар, жар-жар, бет ашар, неке қияр,
жоктау, жаралазан, бата т.б, жан-жақты мазмүнына, тәлімдік мүмкіндіктеріне
тоқталады. Осы ауыз өдебиетінің жанрларын А.Байтүрсынов бастауыш мектепте
оқушыларға үлттық тәрбие беруде өзінің "Әліппе", иОку қүралы"
(Хрестоіматия), "Сауат ашқыш" т.б. оқу қүралдарында кең пайдаланады.
А.Байтүрсыновтың "Маса" атты еңбегінде қазақ қоғамындағы әлеуметтік
ойлар, онын азаматгык және ұлттық идеялары айтылады. Онда Қазақ қалпы
Қазақ салты, Жүртыма, Туысыма, Оқуға шақыру, Жүбату, Анама хат,
Тілек батам өлендерінде туған халкын сүю, оны өнер-білімге шақыру,
халықтык салт-дәстүрлерді қастерлеу, анаға мейірімділік, бата тілектің
маңызы, қазақ халқының даналығы, оның тәрбиелік мәні туралы кең сөз болады.
Сол өлеңдер бастауыш мектеп оқу бағдарламаларына ендіріліп оқытылса,
олардың оқушыларға ұлттық тәрбие берудегі маңызы ерекше болар еді.
Сонымен А.Байтұрсынов өзінің ағартушылық қызметі мен педагогикалық
көзқарастарында ұлттық тәрбиені кеңінен насихаттап, оны нақты іске асыру
жолында бар өмірін арнаған ғұлама ұстаз, халық педагогы, ұлттық
тарихымызда ешкіммен салыстыруға болмайтын ерекше тұлға болған екен деп
қорытындылауға толық болады.
М.Жұмабаевтың ”Педагогикасы” нағыз ұлттық тәрбиені насихаттауға
бағытталған, жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеу мақсатында мектеп
мұғалімдері мен тыңдаушыларға арналып жазылған тұңғыш халық
этнопедагогикалық еңбек деп толық айтуға болады. Өйткені, Мағжан
”Педагогикасының” басты ерекшеліігі – оның қазақ топырағымен тығыз
байланыстығында, өзі айтқандай, қабысып жатқанында. Оқулықтың басынан
аяғына дейін ұлттық тәрбие басшылыққа алынып, оған сүйеніп, ұлттық тәрбие
беруге мұғалімдерді даярлау туралы ой-пікірлерінің айтылуы қазіргі кезде
қазақ мектептерінде оқу-тәрбие үрдісіне ұлттық мазмұн беру қажеттілігімен
сипатталады.
Оқулықта қазақ ауыз әдебиетінің басты жанрларының бірі ертегі туралы
жазғанында да ол баланың өмірі үшін ертегінің маңьізы ерекше екендігін
айтады. Бала ертегіні жан тәнімеп тындайды. Ертегіге шын көнілмен нанады.
Бала қүрғақ ақылды үқпайды, жандандырып, суреттеп алып келсең үғады.
Мысалы, балаға өтірік айтпа деген қүрғак сөзің желге айтқанмен бірдей,
Егер, сен балаға өтірікші туралы ертегі айтсаң, сол ертегіде өтірікшінің
өтірігі үшін кор болганын, зиян көргенін суреттеп алып келсең, міне бала
өтірік айтпау керек екендігін сонда үғады, - дейді М.Жүмабаев.
Баланың жақсы оқуы үшін оның ойлау қабылетінің де болғаны кажет. Ойдың
пайда болуын зерттей келе. Мағжан ой шығару үш түрлі жолмен болады: 1)
дедукция, 2) индукция, 3) аналогия, -деп бөледі. Міне, осы үш түрлі жолды
әрі карай дамыта отырып, баланьң саналы азамат болуы үшін осы ұғымдардың
кажеттілігін дәлелдейді.
Мағжан өзінің оқулығында тіл туралы ерекше тоқтап, оның тәрбиелік және
саяси мәндерін былай көрсеткен: Тілсіз ұлт, тілінен айрылған ұлт дүниеде
ұлт болып жасай алмак. емес, ондай ұлт құрымақ. Ұлтының ұлт болуы үшін
бірінші шарт — тілі болуы. Ұлттың тілі кеми бастауы ұлттың құри бастағанын
көрсетеді. Ұлтқа тілінен қымбат нәрсе болмасқа тиісті ... Казақ тілінде
қазақтың сары сайран даласы, біресе желсіз түнде тынық, біресе күйындай
екпінді тарихы, сары далада үдере көшкен тұрмысы, асықпайтын, саспайтын
сабырлы мінезі бәрі көрініп тұр. Күндерде бір күн түрік балаларының тілі
біріксе, ол біріккен тілдің негізі казақ тілі болса, сөз жоқ, түрік тілінің
келешек тарихында қазақ ұлты қадірлі орын алмақшы. Келешектің осылай
балуына иманымыз берік, - деп жазды ол.
Мағжан сонымен қатар үлкен әдіскер болған. Мысалы, кітаптың Ішкі
сезімдердің біреуі - іш пысу, яки зерігу" деген бөлімде былай дейді:
Мүғалім бір сөзді ұзыннан ұзақ соза берсе, төпеп, түрлі білімді, түрлі
сөзді айта берсе, бала мезі болып, іші пысады. Мүғалімнің шеберлігі өзі
білген білімнің бәрін балаға тез білдіруге емес, еппен басқыштап білдіруде.
Сабақ оқытуда мүғалім сөзі жинақы, жігерлі, қызықты болуға тиісті. Сонда
ғана ол баланың назарын өзіне қарата алады. Сабақ үстінде балалардың
ойнауы, тыныш отырмауы, бір-бірімен сөйлесулері мүғалімнің жинақы, жігерлі
бола білмегенінен, - деген пікірі оның үлкен әдіскерлігінің дәлелі болса
керек.
Сонымен, Мағжан Жұмабаевтың мұрасындағы ұлттық тәрбиенің мәні мынада: ол
қазақ топырағында тұңғыш рет Педагогика атты оқу құралын жазған, тұңғыш
этнопедагогикалық еңбек деп толық айтуға болады. Ол өз еңбектерінде ұлттық,
эстетикалық, адамгершілік, құлық тәрбиелерінің проблемаларын жасаған;
өзінің педагогикалық жүйесінде тіл туралы, оның білімділік және тәрбиелік
рөлдеріне ерекше назар аударған; жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беру және оған
мұғалімдерді дайындау мәселелерін басты проблемалар деп санаған.
Ж.Аймауытов – ақын, жазушы, драматург, сыншы, публист, аудармашы педагог.
Ұстаз жазушы ”Тәрбие жетекшісі” деген педагогикалық еңбек жазып, қазақ
халқының ұлттық тәлім-тәрбиесіндегі келеусіз жағдайларды ашып көрсетті де,
тәрбие ісінде баланы ынталандыру тәсілдерін ұсынды. Баланы шындыққа,
жауапкершілікке тәрбиелеу үшін, оған талап қоя білу, қойған талаптың
орындалуын қадағалау, баланың ішкі дүниесіне терең үңіліп, оны арман-
тілегі қарай демеуші тәсілдерді қолдау әдісін уағыздайды.
Дарынды зерттеуші 1926 жылы қазақтың ұлттық жан тіршілігін терең
көрсетіп, бүкіл адамзаттық психологияның негізінде оқулық жазып, оны жан
жүйесінің ғылымы деп атады.
Жүсіпбек тәрбие жөніндегі халықтық мұраға, оның озық жағына сүйенеді.
Қазақтың Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі, Сүтпен біткен мінез сүйекпен
кетеді деген мақалдарын еске ала отырып, бала өміріндегі ата-ана
тәрбиесінің, өнегенің орнын зор бағалайды. Тәрбие берудегі оқу орындарының
маңызын атап көрсетеді. Адам өміріндегі тәрбиешінің рөлін ол дәрігермен
ғана салыстырады. Соның өзінде дәрігерден жоғары қояды. "Адамдық көзбен
тереңнен тексерсе, дәрігерден де тәрбиешінің көп болғаны артық. Дәрігер
адамның денесін сауықтыратын болса, тәрбиеші адамның ақылын, мінезін, жанын
сауықтырады. Ақылды адам көбейсе, Отанның күзетшісі, қорғаны", - дейді .
Жүсіпбек мектептегі ана тілінің рөлі, оны оқыту, жазу, емле мәселелеріне
арнап та бірсыпыра мақала жазған. Ол кез - араб алфавитін қазақшаға
лайықтап реформалау (А.Байтүрсынов жүргізген) мен оны одан әрі қарай
жетілдіре берудің шаралары жиі сөз болып жүрген кез болатын. Өз
мақалаларында ол ұлттық жазу тілін жетілдіру, жалпы халықтың сауатын көтеру
мәселелерін қозғайды. Ұлттық жазуға жасалған өзгерістерді негізінен қолдай
отырып, Жүсіпбек жазу таңбаларын азайту жөнінде мәселе қояды. Өмір, ғылым
жолы жеңілдікті тілейді, - деп жазады ол. - Көрнеу түрған жеңілдік болса,
оны жайға қарату, Асықпа, бірақ жарылқаймын деу дүрыс емес. Сондықтан,
қарып азайтудың қолайлы жолын іздеу керек". Ол бұрын араб әрпінің 100
таңбасымен белгіленіп келген қазақ дыбыстарын қысқартып, 42 таңба қалдыруды
ұсынады және оның кітап басу ісіндегі жеңілдіктерін айтады.
Жүсіпбектің пікірінше, Тіл - өсіп, өнетін зат. Хат жазу, тасқа басылып,
кітапқа орнығып, ескі ережемен есептесіп, артта қалып отыратын тартбақы
зат. Дүниеде өзгермейтін зат жоқ. Тіл өзгерсе, өрлесе, сонымен қабат артын
ала болса да, хат та өзгеріп отыру керек". Осы қағидаға сүйене отырып, ол
жазуды оңайлату үшін қалай естілсе, солай жазу керек деген болжам айтады.
"Сөздін күлакпен естілгендегі дыбысы мен көзбен көргендегі таңбасы неғұрлым
жақын болса, соғұрлым хат жазу да оңай болмақ, - дейді .
Жүсіпбек жалпы хат таныту, ана тілін оқытудың методикалық жағына да зор
көңіл бөлген. Өзі мұғалім адамның мектеп, ғылым тәжірибесінен де мол
хабардар болғаны оның "Хат таныту әдістері" ("Жаңа мектеп", №10-11, 1926),
"Ана тілін қалай оқыту керек?" (сонда, №2, 1925) атты мақалаларынан анық
кәрінеді. Алғашқы мақалада жас балаға, жалпы сауатсыз адамға хат танытуды
"буын әдісі" арқылы жүргізу туралы педагог Блонский әдісін қолдайды. Балаға
әуелі 2-3 дауысты дыбысты үйретіп, кейін оған дауыссыз дыбыстарды қосып,
буын, немесе бір-екі буындық сөз құрау әдісін ол ескі жазуды оқытудың
жолдарымен салыстыра қарайды. Мақала мектеп мүғалімдеріне кеңес, пікір
алысу үлгісінде жазылған және көп пайдалы ақыл береді.
Жүсіпбектің "Ана тілін қалай оқыту керек?" атты мақаласы методикалық
түрғыда жазғандарының ең көлемдісі және елеулісі. Онда зерттеуші сол
кездегі ұлт мектептерінде ана тілін оқытудың жүйеленген әдісі жоғын,
әркімнің ойына келген жолмен жастарға тіл үйретіп, сабақ оқытып жүргенін
сынайды. Сонымен Ж.аймаутовтың ана тілі – тәрбие құралы, ұлттың ұлы
байлығы, тарих-халық шежіресі, ол ұдттық тәрбие құралы, тәрбиенің ұлттық
сипатта болуы, оны ұлттық мектептерде жүзеге асыру туралы ой-пікірлері,
оның ұлттық сипатта жазған оқу құралдары мен мақалаларының елімізде қазіргі
кезде ұлттық мектеп жасауда және ұлттық тәрбиені жүзеге асыруда, оған
болашақ мұғалімдерді даярлауда теңдесі жоқ мол мұралар деп бағалауға толық
болады.
Мұхтар Әуезов - қазақ халқының ұлттық мәдени мұраларын жоғары
бағалап, рухани байлығын ұлылықпен ашып көрсете білген, қазақ халқын бүкіл
әлемге танытқан ғұлама жазушы. Ол қазақ этнопедагогикасының бір негізі –
ауыз әдебиетін жан-жақты терең зерттеп, халық педагогикасын қадірін халыққа
таныта білді.
М.Әуезов ең әуелі батырлық жырлар мен ғашықтық жырлардың халықты
тәрбиелейтін қасиеттерін ашып ”Қыз Жібек”, ”Қозы Көрпеш – Баян сұлу” сияқты
ғашықтық жырлардағы қазақтың салт-дәстүрлерінің қайырымды қасиеттерін
толғап, таңдап, мөлдір махаббат пен табанды күрескерлікті жастарға үлгі
етіп көрсетеді. Қазақ халқының ақындық, өнерпаздық қасиеттерін рухани мұра
ретінде ұрпаққа ұлағаттылықпен ұсынды.
Батырлық жырлардың әлемдік әсем нұсқаларын, әсіресе, қырғыз халқының
”Манас” эпосын қазақ эпосымен салыстыра зерттеген ғалым, эпостық ұлы
шығармалардың қазақ ауыз әдебиетінде мол екенін дәлелдеп, қазақ халық
педагогикасының кереге-қабырғасы кең екенін кейінгі зерттеушілерге айқындап
береді.
Халық педагогикасының ауқымды бір саласы – ертегілер. Ұлы ұстаз
ертегілердің тәрбиелік мәнін терең ашып, ”Адамдағы кемдікті, мінді
бадырайтып, ұлғайтып, жиреншікті етіп көрсету үшін, хайуанның мінез-құлқын
дәл адамның мінез-құлқындай етіп сурет әсерлі болады”- деп көрсетеді.
Педагог жазушы:... ”Ертегілердегі аса мол атаулар, ұғымдар, ақындық,
образдық, стильдік теңеу сөздер қазақ хлқының тілін байытады” - дейді.
Торайғыров Сұлтанмахмұт қазақ халық педагогикасының ой-мақсаттарын
өз шығармасы арқылы халық санасына жеткізе білген ұлы ақын. өз өмірінде
біраз жылдар журналистік, педагогтық қызмет атқарған ақын ұлттық білім,
халықтық тәрбие ісінің келеңсіздік жағдайларын зерлей зерттеп, ұрпақтың
үмітін озыдырып, келешегіне кемелді жол сілтеді.
Дарынды жазушы, ”Қамар сұлу” романы мен ”Кім жазықты”, ”Кедей” т.б.
поэмаларында қазақ халқының ұлттық дәстүрлеріндегі келеңсіз жағдайларды
қатты сынап, дәстүрлердің озықтарын, жаңаша қалыптаса бастаған түрлерін
ұлттық мәдениетке пайдалана білуді ұсынды. Халық педагогикасының негізгі
бір саласы – ұлттық салт-дәстүрлердегі ”қалың мал” беріп еріксіз
үйлендіру, еріксіз ”атастыру” т.б. кесір дәстүрлерге жол беру – ұлттық
мәдениетке зардабын тигізетінін ашып айтып, Оңбайды бұл әдетпен қазақ
халқы, бұл себеп ақырында қалмасқа ізі деген пікірін айтады.
Ақын ”Мен кіммін” , ”Қала ақыны мен дала ақыны” деген шығармалар
арқылы тұрмыс-салт дәстүрлерінің пайдалы, зиянды жақтарын айқындап айтып,
ұрпақтың келешегін кемелдендіретін ата дәстүрлерді алға тартады. Әсіресе,
халықтың қайырымдылық дәстүрін жоғары бағалап, ”Бишараны шын досқа санар
едім” сол үшін оқ астыма барар едім” деп қайырымдылықтың үлгісін
көрсетеді.
Міржақып Дулатов оқушыларға ұлттық тәрбие беру туралы ой-пікірлері
оның мынадай еңбектерінде баяндалған: Есеп құралы, Қирағат, Оян
қазақ, Оқу құралы және т.б.
М.Дулатов қазақ халқының ұлы ағартушы –педагогы Ыбырай Алтынсарин
ғұмыр кешкен топырақта туып өсіп, өз жерлесіАхмет Байтұрсынұлы тәрізді
Ыбырайдың ағартушылық дәстүрін мұрат тұтты, олардың ұлттық тәрбие беру
туралы идеяларын жалғастырып, дамытты.
Есеп құралындағы мазмұны таза ұлттық сипаттағы есептер қазақ халкынын
күнделікті өмірінен алынған. Тапсырмалардың шарттарында казақ оқушыларының
жас ерекшеліктері мен үлттық психологиясы ескерілген, ал мазмүндары бойынша
олар оқушылардың өз бетінше дамуы мен белсенділігін арттыруға бағытталғаң,
әсіресе окушылардың ұлттық санасын қалыптастыруға ерекше ыкпал етеді.
МДулатов өзінің Қазак тілінің мұңы, Қазақ тілін жүргізетін комиссиянын
қүлағына алтын сырға, Эсперанто тілі, Жазу тәртібі, Тіл қүралы атты
мақалаларында тіл және жазу мәселелеріне, ұлттық графиканы жасау және
қолдануға ерекше мән берді. Оларда кез келген халыктың ана тілі — ұлттық
тәуелсіздіктің негізі, казақ тілі халык ағарту ісінде, рухани және мәдени
өмірінде белсенді колданылуы қажеттігі, жаңа казак графикасын жүзеге асыру
мәселелері кеңінен баяндалады. Оның пікірінше ана тілінг дінін, әдет-ғұрпы
мен салт-дәстүрін берік сақтаған халық шын мәнінде білім мен мәдениетке кол
жеткізбек. Тек туған ана тілі ғана адамды сол ұлттың өкілі етеді. Егер
адам өзінің. туған тілін толық игерсе, ол өзінің ұлттық рухы мен ұлттык
өмірін сақтайды.
Міржақып Дулатовтың мақалаларында қазак мектептерінде оқу-тәрбие процесін
ұлттық сипатта жүзеге асыру туралы ой~ пікірлерінің манызы мен мәні ерекше.
Ол мектертің мақсаты: Жалғыз құрғак ілім үйрету емес, біліммен бірге жақсы
тәрбиені қоса беру; міндеті: ...балқыган жас баланың бойына, ана тілін
анық үйретіп шығару; әдіс-қүралдары: оқу кітаптары ана тілімен, өз
үлтының түрмысымен һәм табиғаттан жазылуы, бастауыш мектепте алған
тәрбиенің әсері, күшті, сенімді болуы; нәтижесі: ...Мүндай балалар мектепті
бітіргеннен кейін кай жұрттың арасында жүрсе де, сүйегіне сіңген ұлт рухы
жасымайды. ... қайда болса да тіршілігінде, қандай ауырлық езгерістер көрсе
де ұлт ұлы болып қалады деп, ұлттық тәрбиенің әсерін тамаша көрсеткен.
Сонымен, М.Дулатов ұлттык тәрбиені кең насихаттап, оны мектептің оку-
тәрбие процесіне ендіру мақсатында ана тілін, оның тәрбиелік және
білімділік мәнін ашуды оқыту мен тәрбиенің ұлттык сипатта болуын, ұлттық
мазмұнды оқу құралдарын шығару туралы еңбектерінің жас ұрпакты ұлттық рухта
тәрбиелеуде алатын орны мен маңызы ерекше.
Халел Досмүхамедұлының оқушыларға ұлттық тәрбие беру туралы ой-пікірлері
оның түрлі атқарган қоғамдық қызметттерінде, Сана, Шолпан журналдарьнда
шыққан мақалаларында сондай-ак Қазак халык әдебиеті атты еңбегінде,
жаратылыстану пәндерінен қазақ мектетері окушылары мен мүғалімдеріне арнап
жазған төл оқу қүралдарында кең көрініс береді. Қазақ халқының тұрмыстық
салт-дәстүрлері туралы, оның тәрбиелік мәні туралы жан-жақты баяндаған.
Мысалы, ол халқымыздың шаруашылық кәсібі, тұрмыс тіршілігі, аңшылық өмірі,
киіз үйі мен оның барша жиһазы, ұлттық киімдері, әсіресе қыздар тағатын
алтын-күміс, сырға-шолпы, теңге, қамқа-тон, оес қару мен ер-түрман т.б.
тізбектей келіп, осылардың жас буынды еңбекке, кәсіпшілдікке, ерлікке,
әсемдікке, сыпайылыкқа, адамгершілік қасиеттерге баулып тәрбиелеуде маңызы
зор екендігін нақтылы деректер келтіріп дәлелдейді.
Х.Досмүхамедов өзінің үйымдастырушылық және ғылыми-педагогикалық
жүмыстарында қазақ ұлттық мектептерінің жаңа жүйесін құруға, қазақ тілінде
ғылыми терминология жасау ісіне белсене араласты, әсіресе үлттық қазақ
мектептері үшін төлтума оқу қүралдарын жазып шығарады. Мысалы, ол
физиология және психология пәндеріне байланысты көптеген терминдік
атауларды төл тіліміздің сөздік қорына жиырмасыншы жылдардың өзінде-ақ
іріктеп ала білген. Солардың бірі мыналар: жүйке жүйесі (нервная система),
жүйке талы (нервные волокна), жүйке орталығы (нервный центр), ми қалтасы
(мозговой желудочек), көзқағар жүйке (глазодвигательный нерв), жүйкенің үлы
жүйесі (центральная нервная система), жүйке түйіні (нервный узел) т.б.
Автордың жаратылыстану пәндерінің аттарын қазақшалауы да құптарлық нәрсе.
Мәселен, ол анатомияны "Тән жүйесін тану", физиологияны "Тән тірлігін тану"
деп алуы көңілге бірден ұялайды.
Х.Досмүхамедов қазақ оқушыларына арнап бірнеше оқу қүралдарын жазған.
Олар 1927 жылы "Адамның тән тірлігі", 1926 жылы "Жануарлар" және
"Сүйектілер туралы", 1932 жылы "Табиғаттану", 1925 жылы "Оқушылардың
денсаулығын қорғау" және "Тән жүйесін тану", 1926 жылы "Жануартану" атты
оқу қүралдары кезінде қазақ мүғалімдері мен оқушылары үшін тендесі жоқ
еңбектер болды. Өйткені оларда қазақ халқының мал, адам және табиғат туралы
халықтық білімдері кеңінен пайдаланылған.
Сонымен, Халел Досмүхамедовтың төл оқу пәндері бойынша ұғымдар мен
атауларды құруы, тіл, білім беру жүйесін, мектептер проблемаларын жасаудағы
оның ұлттық тәрбие беру туралы ой-пікірлері білім беру мазмұнына қосқан
ерекше үлес деп айтуға негіз болады. Сол қазақ халқы үшін қызмет етуді
өмірлік мұрат еткен аяулы азаматтың артында қалған мұралары қазіргі егемен
еліміздің жас ұрпағын ұлттық рухта тәрбиелеуде маңызы ерекше екені сөзсіз.
Қорыта айтарымыз, қазақтың ағартушы-педагогтарынын еңбектері үлттық сана-
сезімді, үлттық намысты, тарихи сананы қалыптастыруда алатын орны мен
маңызы ерекше. Олар бүкіл қазақ халқына ұлттық тәрбие беру, ол үшін
казақтың ұлттық мектебін жасау, ол мектептегі ұлттык тәрбиенің максаты,
міндеттері, мазмұны, әдістері мен құралдары және нәтижесін
негіздеді. Сол арқылы олар XX ғасырдың басында клзақ халқының
болашағын ойлап, оның мектебінің ұлттык болуы, казақ тілінің тазалығын,
мектептегі білім мазмұнының қазак халкының ұлттык мәнімен, оның ұлттық
рухымен бірлікте болуын дәлелдеді.
Казақ ұлтынан тұңғыш педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесіне
1962 жылы ие болған профессор Т.Тәжібаев өзінің 60-шы жылдардың басында
жазған Ауылдағы қазақ балаларының тәрбиесі және Қазақстанның мектептері
атты макаласында Қазақтардың мәдени өмірінде фольклор, музыка, қолданбалы
өнер және халықтың тәрбиелік дәстүрлері басты рөль атқарған дей келіп,
қазақ балаларының ауылдардағы тәрбиесі халықтық педагогика негізінде
жүргізілгенін айтып, қазақ педагогикасының тарихында алғаш рет Халықтық
педагогика терминін былай ендіріпті: Халықтың сан ғасырлық тәжірибесін,
ойы мен мүң-мүқтажын білдіретін мақалдар мен мәтелдерде қазақтың халықтық
педагогикасы көп жинақталған.
Қазақ халық педагогикасын зерттеу қажеттігі туралы қазақ ғалымдары
арасынан ең алғаш пікір айтқан профессор М.Ғабдуллин еді. Ол өзінің Ата-
аналарға тәрбие туралы кеңес атты ғылыми-зерттеу еңбегінде былай деп ой
қозғаған: Қазақ халқының өмірінен орын алған тәрбиенің тарихын жан-жақты
түрде қарастыру өз алдына зерттелетін мәселе. Біздің мақсатымыз -
революцияға дейінгі қазақ арасында жас үрпақты еңбек пен ерлікке
тәрбиелеуде халықтың нені арман еткенін және баланы жастайынан
тәрбиелегенде өсе келе кім болуын көздегенін шолып өту. Мүндай шолудың
керек болып отырған себебі, біріншіден, халқымыздың бала тәрбиелеудегі
өткен кездеғі арман-мақсатымен танысу, екіншіден, оларды бүгінгі күннің
тілек-міндеттерімен салыстыру еді. Мүндағы автордың мақсаты қазақ
халқының сан ғасырлық ұлттық тәлім-тәрбиелік дәстүрлерімен елді таныстыра
отырып, болашақ зерттеушілерге халқымыздың өмірінен орын алған тәрбиенің
тарихын зерттеу қажеттігін, оны зерттейтін ғылымды анықтау керектігін
көрегендікпен болжауы еді деп толық айтуға болады.
Ғылыми айналымға "этнопедагогика" терминін тұңғыш рет ендірген шуваш
ғалымы, профессор Г.Н.Волков екені XX ғасырдың 60 жылдары ортасында белгілі
болды. Ал Қазақстанда "этнопедагогика" терминін тұңғыш рет 1978 жылы
профессор Қ.Жарықбаев өзінің Революцияға дейінгі Қазақстанда педагогикалық
ой-пікірдің даму тарихынан атты әдістемелік ұсынысында берген еді. Сондай-
ақ ол 90-шы жылдары Халыктық педагогика - халықтың тәрбиелеу және оқыту
туралы білімдерінің қосындысы, ал Этнопедагогика - халықтық тәлім-
тәрбиені, оның тәжірибесін қорытындылап, жүйелейтін теориялық сипаттағы
ғылым саласы деп, оларға өз аныктамаларын нақты жасап, казақ
этнопедагогикасы бойынша зерттеу проблемаларын анықтап берді.
Осындай әдіснамалық негіздерге сүйенген қазақ ғалым-педагогтары 1990
жылдан бастап қазақ халық педагогикасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz