Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігінің қамтамасыз етілуін талдай отырып, ұлттық экономиканың ашықтығы жағдайындағы экономикалық мәселелердің шешімін табуға бағытталған теориялық және тәжірибелік ұсыныстар жасау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1.1 Ұлттық экономикадағы экономикалық қауіпсіздіктің ролі мен функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.2 Экономикалық қауіпсіздіктің теориялық мәні мен мазмұны ... ... 11
1.3 Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі шетел тәжірибесі ... ... 18
2 ҚР ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ САЛАЛАРЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ..
25
2.1 ҚР кәсіпкерлікті дамытудағы экономикалық қауіпсіздік мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
2.2 Аймақтық азық.түлік қауіпсіздігі — экономикалық қауіпсіздіктің маңызды саласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 29
2.3 Мемлекеттің ауыл шаруашылық экономикасын тұрақтандыруы . елді азық.түлік қауіпсіздігімен қамтамасыздандыру кепілі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
3 ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ . ҰЛТТЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАҒЫТЫ ... ... ... ... ... ... ...
44
3.1 Ұлттық экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жолдары ... ... ... .. 44
3.2 Еліміздің аграрлық секторындағы қауіпсіздікті нығайту қызметін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
1 ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1.1 Ұлттық экономикадағы экономикалық қауіпсіздіктің ролі мен функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.2 Экономикалық қауіпсіздіктің теориялық мәні мен мазмұны ... ... 11
1.3 Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі шетел тәжірибесі ... ... 18
2 ҚР ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ САЛАЛАРЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ..
25
2.1 ҚР кәсіпкерлікті дамытудағы экономикалық қауіпсіздік мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
2.2 Аймақтық азық.түлік қауіпсіздігі — экономикалық қауіпсіздіктің маңызды саласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 29
2.3 Мемлекеттің ауыл шаруашылық экономикасын тұрақтандыруы . елді азық.түлік қауіпсіздігімен қамтамасыздандыру кепілі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
3 ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ . ҰЛТТЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАҒЫТЫ ... ... ... ... ... ... ...
44
3.1 Ұлттық экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жолдары ... ... ... .. 44
3.2 Еліміздің аграрлық секторындағы қауіпсіздікті нығайту қызметін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Диплом жұмысының өзектілігі. Кез-келген мемлекет үшін өзінің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі қашанда өзекті болып, заман талаптарына сай күрделене түсіп, мемлекет және қоғам өмірінің барлық жақтарын қамтитын жүйелі саясатқа айналды. Жаһандану үрдісі күшейген сайын ұлттық қауіпсіздік мәселесі, әсіресе экономикалық қауіпсіздік бағыты ерекше орын алды. Өйткені әлемдік қауымдастықта егеменді ел ретінде әрекет ету мемлекеттің экономикалық қуаттылығы, ал түбінде ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуінің бірден-бір көрсеткіші – ұлттық экономикалық даму деңгейі болады.
Қазіргі ұлттық экономиканың қуаттылығы өндіргіш күштердің даму деңгейімен ғана анықталмай, бірінші кезекте мемлекеттің сол өндіргіш күштердің немесе ұлттық экономиканың белсенді дамуына жағдай жасап, ұлттық мүдделерді анықтап, оларды қорғау мүмкіндігімен көрінді. Жаһандану үрдісінің ұлттық экономикаға тигізетін оң ықпалын барынша тиімді пайдалану мен оның теріс әсеріне тойтарыс беру мемлекеттің белсенді іс-әрекетімен жүзеге асады [1]. Сондықтан Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан Республикасының 2010-2015 жылдарға арналған Ұлттық қауіпсіздік стратегиясының жобасын талқылауда «Қауіп-қатерлерді алдын-ала анықтап, жоюға, тұтастай алғанда елдің дағдарысқа қарсы әлеуетін арттыруға бағдарланған тиімді де осы заманғы ұлттық қауіпсіздік жүйесін қалыптастыру қажет, бұл ретте аталған жүйе халықаралық қауіпсіздік саласындағы осы заманғы әлемдік үрдістерге бейімді келіп, икемді, қауіпсіз ішкі және сыртқы ортаны қалыптастыру жөніндегі белсенді іс-әрекетке қабілетті болуы тиіс» деп көрсеткен. «Қазақстан – 2050» стратегиясы бойынша елдің одан әрі шарықтап дамуы үшін алдымен елдің экономикалық қауіпсіздігі мәселесін шешіп, қауіпсіздікке төнетін қауіп-қатерлерден сақтау керек. Міне, сондықтан экономикалық қауіпсіздік мәселесі бүгінгі күннің өзекті мәселесіне айналып отыр [2].
Мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі елдің ұлттық мүдделерінің нақты және әлуетті қатерлерден қорғалған жағдайында өз құрамына экономикалық, қорғаныс, білім, ақпараттық, т.б. құрамдас бөліктерді біріктіреді. Ашық экономика бағытында дамып келе жатқан Қазақстан Республикасына, осы жағдайларда ұлттық экономикалық мүдделерді қалыптастыру, оны қорғау мен жүзеге асыру қажет. Ұлттық экономикалық мүдделерді жүзеге асыру мен оларды қорғаудың дәстүрлі құралы протекционистік саясат. Әлемдік рыноктағы шиеленісті бәсеке барысында талаптарына сай түрленгендіктен, біздің еліміздің алдында әлемдік тәжірибеге сүйеніп, экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мүмкін болатын шаралар жүйесін жасақтау өзекті болып табылады. Себебі, әлемде ғаламдану үрдістері кең құлашын жайып отырған кезеңде, Қазақстан Республикасының экономикалық өсуінің әлемдік экономикалық кеңістікке интеграциялануынсыз өтуі мүмкін емес. Интеграция барысында ел экономикасы оң нәтижелерін, ұтымды тұстарын, қауіпсіздігін жоғалтып алмауы керек. Осы тұрғыдан елдің экономикалық қауіпсіздігін макро-, мезо-, микродеңгейлерде қамтамасыз ете білу бүгінгі күннің өзекті талабы болып отыр. Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету арқылы ұлттық қауіпсіздікке қол жеткізуге үлес қосылады [3].
Қазіргі ұлттық экономиканың қуаттылығы өндіргіш күштердің даму деңгейімен ғана анықталмай, бірінші кезекте мемлекеттің сол өндіргіш күштердің немесе ұлттық экономиканың белсенді дамуына жағдай жасап, ұлттық мүдделерді анықтап, оларды қорғау мүмкіндігімен көрінді. Жаһандану үрдісінің ұлттық экономикаға тигізетін оң ықпалын барынша тиімді пайдалану мен оның теріс әсеріне тойтарыс беру мемлекеттің белсенді іс-әрекетімен жүзеге асады [1]. Сондықтан Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан Республикасының 2010-2015 жылдарға арналған Ұлттық қауіпсіздік стратегиясының жобасын талқылауда «Қауіп-қатерлерді алдын-ала анықтап, жоюға, тұтастай алғанда елдің дағдарысқа қарсы әлеуетін арттыруға бағдарланған тиімді де осы заманғы ұлттық қауіпсіздік жүйесін қалыптастыру қажет, бұл ретте аталған жүйе халықаралық қауіпсіздік саласындағы осы заманғы әлемдік үрдістерге бейімді келіп, икемді, қауіпсіз ішкі және сыртқы ортаны қалыптастыру жөніндегі белсенді іс-әрекетке қабілетті болуы тиіс» деп көрсеткен. «Қазақстан – 2050» стратегиясы бойынша елдің одан әрі шарықтап дамуы үшін алдымен елдің экономикалық қауіпсіздігі мәселесін шешіп, қауіпсіздікке төнетін қауіп-қатерлерден сақтау керек. Міне, сондықтан экономикалық қауіпсіздік мәселесі бүгінгі күннің өзекті мәселесіне айналып отыр [2].
Мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі елдің ұлттық мүдделерінің нақты және әлуетті қатерлерден қорғалған жағдайында өз құрамына экономикалық, қорғаныс, білім, ақпараттық, т.б. құрамдас бөліктерді біріктіреді. Ашық экономика бағытында дамып келе жатқан Қазақстан Республикасына, осы жағдайларда ұлттық экономикалық мүдделерді қалыптастыру, оны қорғау мен жүзеге асыру қажет. Ұлттық экономикалық мүдделерді жүзеге асыру мен оларды қорғаудың дәстүрлі құралы протекционистік саясат. Әлемдік рыноктағы шиеленісті бәсеке барысында талаптарына сай түрленгендіктен, біздің еліміздің алдында әлемдік тәжірибеге сүйеніп, экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мүмкін болатын шаралар жүйесін жасақтау өзекті болып табылады. Себебі, әлемде ғаламдану үрдістері кең құлашын жайып отырған кезеңде, Қазақстан Республикасының экономикалық өсуінің әлемдік экономикалық кеңістікке интеграциялануынсыз өтуі мүмкін емес. Интеграция барысында ел экономикасы оң нәтижелерін, ұтымды тұстарын, қауіпсіздігін жоғалтып алмауы керек. Осы тұрғыдан елдің экономикалық қауіпсіздігін макро-, мезо-, микродеңгейлерде қамтамасыз ете білу бүгінгі күннің өзекті талабы болып отыр. Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету арқылы ұлттық қауіпсіздікке қол жеткізуге үлес қосылады [3].
1 Мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» 2017 жылғы 31 қаңтар
2 «Қазақстан – 2050» стратегиясы. – Астана, 2012
3 «Бизнестің жол картасы 2020» бизнесті қолдау мен дамытудың бірыңғай бағдарламасы туралы
4 ҚР 2015-2019 жылдарға арналған мемлекеттік индустриалды-инновациялық даму бағдарламасы// https://www.baiterek.gov.kz/ru/activities/state-programs/gpiir-2/
5 Қазақстан Республикасының Қауіпсіздік Кеңесі туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 1999 жылғы 20 наурыздағы № 88 Жарлығы.
6 "Ұлттық қауіпсіздік туралы" ҚР Заңы. -"Юрист", 2000.
7 Ray Steiner Cline, World Power Assessment, Boulder, Cob.: Westview Press, 2007.
8 Tellis Ashley et al. Measuring National Powers in the Postindustrial Age, Santa Monica: RAND, 2000.
9 Waltz Kenneth. Theory of International Politics, Reading, MA:Addison-Wesley, 2009.
10 John R. Mills. All Elements of National Power: Re-Organizing the Interagency Structure and Process for Victory in the Long War. Strategic Insights.- Issue 6.- (July 2006).
11 Проблемы экономической безопасности // Вопросы экономики.- 2005.- №1.- С.97-135.
12 Тамбовцев В.Л. Экономическая безопасность хозяйственных систем: структура проблемы // Вестник МГУ.- Экономика,2005.-№3.-С.6-10.
13 Основы экономической безопасности (Государство, регион, предприятие, личность) / Под ред. Е.А. Олейникова.- М.:ЗАО "Бизнес-школа", 1997.- С.17-29.
14 Еconomic Security of Japan. - Tokyo, 2002.- 3р.// Вопросы экономической безопасности в зарубежной литературе.- М., 2008.- Ч.1.
15 Tomas С. In Search of Security: The Third World in International Relations. Boulder, 1987. Подробнее об этом см. // Вопросы экономической безопасности в зарубежной литературе.- М., 2008.- Ч. 1.
16 D.Lambert. La defence de L'economie: La conjuqaison des efforts de L'Etat, deL'entreprise et d'individu //Strategiqe.- 2000.- №2.- Р.83-98.
17 Грунин О.А., Грунин С.О. Экономическая безопасность организации: Учебное пособие.- Санкт- Петербург, 2002.- С. 13-21.
18 Ипполитов К.Х. "Экономическая безопасность" стратегия возрождения России. - М., 1996.- С.97-99.
19 Абалкин Л.И. Экономическая безопасность России: угрозы и их отражение // Вопросы экономики.- 2014.- № 12.- С.4-14.
20 Сенчагов В. О сущности и основах стратегии экономической безопасности России // Вопросы экономики.- 2015.- № 1.- С.97-107.
21 Алматы облысы дамуының 2016 ж бағдарламасы
22 Алматы облысының АӨК-ң қазіргі кездегі дамуы
23 Алматы облысының ауыл шаруашылығы басқармасының ресми сайты
24 Алматы облысының ауыл шаруашылығы басқармасының 2014-2016 жж. қаржылық есебі
25 Оразалин К.Ж. Кәсіпорын экономикасы.- Алматы, 2007. – 325 б.
26 Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003. – 252 б.
27 Ниязбекова Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы. – Алматы, 2008. -792 б.
28 Мухатай Г.Ш. «Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігі мәселесі және оны шешу жолдары» // https://group-global.org/kk/node/3347
29 Спанов М.У. Экономическая безопасность: опыт системного анализа, Алматы: ИРК, 2009.- С.104-110.
30 Глазьев С. «О концепции макроэкономической политики в свете обеспечения экономической безопасности страны». 14 ноября 2007 г. www.glazev.ru
31 International Monetary Fund, World Economic Оoutlook Database, 2007.
32 Илларионов А. Критерии экономической безопасности // Вопросы экономики.-2008.- № 10.- С.35-58.
33 Сенчагов В. Экономическая безопасность: геополитика, глобализация, самосохранение и развитие.-М.:Фининформ, 2012.- С.6-7.
34 Арыстанбеков К.Т. Экономикалық қауіпсіздіктің қазіргі заманғы факторлары // Экономика факультетінің 20 жылдығына және Қазақстанның тәуелсіздігінің 20 жылдығына арналған «20 жыл: экономикалық өрлеу және тәуелсіздік туы» атты ғылыми-тәжірибелік конференция, 2012 ж. - 25 б.
35 Қазақстан Республикасының агроөнеркәсiптiк кешенiн тұрақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған тұжырымдамасы. http://kz.government.kz
36 Blanchard O. The Economics of Post-Communist Transition.-Oxford: Clarendon Press, 2007.
37 Rodriguez Francisco and Dani Rodrik (1999). TRADE AND ECONOMIC GROWTH: A Skeptic’s Guide to the Cross-National Evidence. CEPR Discussion Paper No. 2143. Rodrik, Dani (2016). Disequilibrium Exchange Rates as Industrialization Policy // Journal of Development Economics.- 2016.- № 23.- Р.86-106.
38 ҚР кәсіпкерлік қодексі. 29 қазан 2015 жыл № 375-Ү «ҚР кәсіпкерлік кодексі» (28.12.2016ж. толықтырулары мен өзгертулері негізінде)
39 Арыстанбеков К.Т. Экономический рост Казахстана в контексте мировой экономики // Вопросы экономики.- 2006.- № 11.- С.110-118.
40 Арыстанбеков К. Необходимо принять концепцию экономической безопасности Республики Казахстан // Таможенный вестник.- 1997.-№5.-С.50-55.
41 Айтуғанова З.Ш. Қазақстандағы азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері. // Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы. - № 5 (84). – 2015. – 23-26бб.
42 Тузельбаев Н.О. Экономическая безопасность государства – основа независимости суверенного Казахстана // Зангер.-2013.-№ 2.-С.19-21.
43 Кошанов.А. Гельманова И. Потенциальная и фактическая роль иностранного сектора в экономике Казахстана // АльПари.-2002.-№4-5.-С.44-48.
44 Cimon Kuznets. Modern Economic Growth: Findings and Reflections // American Economic Review 63 (September, 2013).
45 Умирзакова М.А.Ауыл шаруашылығында кәсіпкерлік қызметті дамыту. // Қорқыт Ата атындағы Қызылора мемлекеттік университетінің жас ғалымдардың ғылыми еңбектерінің жинақтары, Қызылорда, 2015 ж.- 35 б.
46 Сабден О. Конкурентоспособная экономика и инновации:
Монография. - Алматы: Эксклюзив, 2012.-152с.
47 Омарова С.К. Маркетинг в агропромышленном производстве: учебное пособие. – Алматы, 2001г.- 51с.
48 Мадиев Г. Методологические основы формирования и функционирования конкурентоспособных сельхозформирований // Проблемы агрорынка.- 2014.-№1.- С. 41 – 42.
49 Сақтаева А.А. Бәсекеге қабілеттілікті жоғарылатудың негізгі тәсілдері мен механизмдері // «Саясат-POLICY». -№4.- Алматы.- 2011.- 45-49бб.
50 Арыстанбеков К.Т. Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі мемлекеттік іс-шараларды жүзеге асыру бағыттары // Қызылора мемлекеттік университетінің 75 жылдығына арналған жас ғалымдардың ғылыми еңбектерінің жинақтары, Қызылорда, 2012 ж. - 23 б.
2 «Қазақстан – 2050» стратегиясы. – Астана, 2012
3 «Бизнестің жол картасы 2020» бизнесті қолдау мен дамытудың бірыңғай бағдарламасы туралы
4 ҚР 2015-2019 жылдарға арналған мемлекеттік индустриалды-инновациялық даму бағдарламасы// https://www.baiterek.gov.kz/ru/activities/state-programs/gpiir-2/
5 Қазақстан Республикасының Қауіпсіздік Кеңесі туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 1999 жылғы 20 наурыздағы № 88 Жарлығы.
6 "Ұлттық қауіпсіздік туралы" ҚР Заңы. -"Юрист", 2000.
7 Ray Steiner Cline, World Power Assessment, Boulder, Cob.: Westview Press, 2007.
8 Tellis Ashley et al. Measuring National Powers in the Postindustrial Age, Santa Monica: RAND, 2000.
9 Waltz Kenneth. Theory of International Politics, Reading, MA:Addison-Wesley, 2009.
10 John R. Mills. All Elements of National Power: Re-Organizing the Interagency Structure and Process for Victory in the Long War. Strategic Insights.- Issue 6.- (July 2006).
11 Проблемы экономической безопасности // Вопросы экономики.- 2005.- №1.- С.97-135.
12 Тамбовцев В.Л. Экономическая безопасность хозяйственных систем: структура проблемы // Вестник МГУ.- Экономика,2005.-№3.-С.6-10.
13 Основы экономической безопасности (Государство, регион, предприятие, личность) / Под ред. Е.А. Олейникова.- М.:ЗАО "Бизнес-школа", 1997.- С.17-29.
14 Еconomic Security of Japan. - Tokyo, 2002.- 3р.// Вопросы экономической безопасности в зарубежной литературе.- М., 2008.- Ч.1.
15 Tomas С. In Search of Security: The Third World in International Relations. Boulder, 1987. Подробнее об этом см. // Вопросы экономической безопасности в зарубежной литературе.- М., 2008.- Ч. 1.
16 D.Lambert. La defence de L'economie: La conjuqaison des efforts de L'Etat, deL'entreprise et d'individu //Strategiqe.- 2000.- №2.- Р.83-98.
17 Грунин О.А., Грунин С.О. Экономическая безопасность организации: Учебное пособие.- Санкт- Петербург, 2002.- С. 13-21.
18 Ипполитов К.Х. "Экономическая безопасность" стратегия возрождения России. - М., 1996.- С.97-99.
19 Абалкин Л.И. Экономическая безопасность России: угрозы и их отражение // Вопросы экономики.- 2014.- № 12.- С.4-14.
20 Сенчагов В. О сущности и основах стратегии экономической безопасности России // Вопросы экономики.- 2015.- № 1.- С.97-107.
21 Алматы облысы дамуының 2016 ж бағдарламасы
22 Алматы облысының АӨК-ң қазіргі кездегі дамуы
23 Алматы облысының ауыл шаруашылығы басқармасының ресми сайты
24 Алматы облысының ауыл шаруашылығы басқармасының 2014-2016 жж. қаржылық есебі
25 Оразалин К.Ж. Кәсіпорын экономикасы.- Алматы, 2007. – 325 б.
26 Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003. – 252 б.
27 Ниязбекова Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы. – Алматы, 2008. -792 б.
28 Мухатай Г.Ш. «Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігі мәселесі және оны шешу жолдары» // https://group-global.org/kk/node/3347
29 Спанов М.У. Экономическая безопасность: опыт системного анализа, Алматы: ИРК, 2009.- С.104-110.
30 Глазьев С. «О концепции макроэкономической политики в свете обеспечения экономической безопасности страны». 14 ноября 2007 г. www.glazev.ru
31 International Monetary Fund, World Economic Оoutlook Database, 2007.
32 Илларионов А. Критерии экономической безопасности // Вопросы экономики.-2008.- № 10.- С.35-58.
33 Сенчагов В. Экономическая безопасность: геополитика, глобализация, самосохранение и развитие.-М.:Фининформ, 2012.- С.6-7.
34 Арыстанбеков К.Т. Экономикалық қауіпсіздіктің қазіргі заманғы факторлары // Экономика факультетінің 20 жылдығына және Қазақстанның тәуелсіздігінің 20 жылдығына арналған «20 жыл: экономикалық өрлеу және тәуелсіздік туы» атты ғылыми-тәжірибелік конференция, 2012 ж. - 25 б.
35 Қазақстан Республикасының агроөнеркәсiптiк кешенiн тұрақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған тұжырымдамасы. http://kz.government.kz
36 Blanchard O. The Economics of Post-Communist Transition.-Oxford: Clarendon Press, 2007.
37 Rodriguez Francisco and Dani Rodrik (1999). TRADE AND ECONOMIC GROWTH: A Skeptic’s Guide to the Cross-National Evidence. CEPR Discussion Paper No. 2143. Rodrik, Dani (2016). Disequilibrium Exchange Rates as Industrialization Policy // Journal of Development Economics.- 2016.- № 23.- Р.86-106.
38 ҚР кәсіпкерлік қодексі. 29 қазан 2015 жыл № 375-Ү «ҚР кәсіпкерлік кодексі» (28.12.2016ж. толықтырулары мен өзгертулері негізінде)
39 Арыстанбеков К.Т. Экономический рост Казахстана в контексте мировой экономики // Вопросы экономики.- 2006.- № 11.- С.110-118.
40 Арыстанбеков К. Необходимо принять концепцию экономической безопасности Республики Казахстан // Таможенный вестник.- 1997.-№5.-С.50-55.
41 Айтуғанова З.Ш. Қазақстандағы азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері. // Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы. - № 5 (84). – 2015. – 23-26бб.
42 Тузельбаев Н.О. Экономическая безопасность государства – основа независимости суверенного Казахстана // Зангер.-2013.-№ 2.-С.19-21.
43 Кошанов.А. Гельманова И. Потенциальная и фактическая роль иностранного сектора в экономике Казахстана // АльПари.-2002.-№4-5.-С.44-48.
44 Cimon Kuznets. Modern Economic Growth: Findings and Reflections // American Economic Review 63 (September, 2013).
45 Умирзакова М.А.Ауыл шаруашылығында кәсіпкерлік қызметті дамыту. // Қорқыт Ата атындағы Қызылора мемлекеттік университетінің жас ғалымдардың ғылыми еңбектерінің жинақтары, Қызылорда, 2015 ж.- 35 б.
46 Сабден О. Конкурентоспособная экономика и инновации:
Монография. - Алматы: Эксклюзив, 2012.-152с.
47 Омарова С.К. Маркетинг в агропромышленном производстве: учебное пособие. – Алматы, 2001г.- 51с.
48 Мадиев Г. Методологические основы формирования и функционирования конкурентоспособных сельхозформирований // Проблемы агрорынка.- 2014.-№1.- С. 41 – 42.
49 Сақтаева А.А. Бәсекеге қабілеттілікті жоғарылатудың негізгі тәсілдері мен механизмдері // «Саясат-POLICY». -№4.- Алматы.- 2011.- 45-49бб.
50 Арыстанбеков К.Т. Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі мемлекеттік іс-шараларды жүзеге асыру бағыттары // Қызылора мемлекеттік университетінің 75 жылдығына арналған жас ғалымдардың ғылыми еңбектерінің жинақтары, Қызылорда, 2012 ж. - 23 б.
Мазмұны
КІРІСПЕ 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1 ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.1 Ұлттық экономикадағы экономикалық қауіпсіздіктің ролі мен
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ... ... ... ... .. . ...
1.2 Экономикалық қауіпсіздіктің теориялық мәні мен мазмұны ... ... 11
1.3 Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі шетел 18
тәжірибесі ... ...
2 ҚР ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ САЛАЛАРЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІҢ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ.. 25
2.1 ҚР кәсіпкерлікті дамытудағы экономикалық қауіпсіздік мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
2.2 Аймақтық азық-түлік қауіпсіздігі — экономикалық қауіпсіздіктің 29
маңызды саласы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
2.3 Мемлекеттің ауыл шаруашылық экономикасын тұрақтандыруы - елді
азық-түлік қауіпсіздігімен қамтамасыздандыру кепілі 36
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
3 ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ -
ҰЛТТЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ 44
БАҒЫТЫ ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Ұлттық экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету 44
жолдары ... ... ... ..
3.2 Еліміздің аграрлық секторындағы қауіпсіздікті нығайту қызметін
жетілдіру 52
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. . ..
ҚОРЫТЫНДЫ 58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Кез-келген мемлекет үшін өзінің ұлттық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі қашанда өзекті болып, заман
талаптарына сай күрделене түсіп, мемлекет және қоғам өмірінің барлық
жақтарын қамтитын жүйелі саясатқа айналды. Жаһандану үрдісі күшейген сайын
ұлттық қауіпсіздік мәселесі, әсіресе экономикалық қауіпсіздік бағыты ерекше
орын алды. Өйткені әлемдік қауымдастықта егеменді ел ретінде әрекет ету
мемлекеттің экономикалық қуаттылығы, ал түбінде ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз етуінің бірден-бір көрсеткіші – ұлттық экономикалық даму деңгейі
болады.
Қазіргі ұлттық экономиканың қуаттылығы өндіргіш күштердің даму
деңгейімен ғана анықталмай, бірінші кезекте мемлекеттің сол өндіргіш
күштердің немесе ұлттық экономиканың белсенді дамуына жағдай жасап, ұлттық
мүдделерді анықтап, оларды қорғау мүмкіндігімен көрінді. Жаһандану
үрдісінің ұлттық экономикаға тигізетін оң ықпалын барынша тиімді пайдалану
мен оның теріс әсеріне тойтарыс беру мемлекеттің белсенді іс-әрекетімен
жүзеге асады [1]. Сондықтан Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Назарбаев Қазақстан Республикасының 2010-2015 жылдарға арналған Ұлттық
қауіпсіздік стратегиясының жобасын талқылауда Қауіп-қатерлерді алдын-ала
анықтап, жоюға, тұтастай алғанда елдің дағдарысқа қарсы әлеуетін арттыруға
бағдарланған тиімді де осы заманғы ұлттық қауіпсіздік жүйесін қалыптастыру
қажет, бұл ретте аталған жүйе халықаралық қауіпсіздік саласындағы осы
заманғы әлемдік үрдістерге бейімді келіп, икемді, қауіпсіз ішкі және сыртқы
ортаны қалыптастыру жөніндегі белсенді іс-әрекетке қабілетті болуы тиіс
деп көрсеткен. Қазақстан – 2050 стратегиясы бойынша елдің одан әрі
шарықтап дамуы үшін алдымен елдің экономикалық қауіпсіздігі мәселесін
шешіп, қауіпсіздікке төнетін қауіп-қатерлерден сақтау керек. Міне,
сондықтан экономикалық қауіпсіздік мәселесі бүгінгі күннің өзекті
мәселесіне айналып отыр [2].
Мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі елдің ұлттық мүдделерінің нақты және
әлуетті қатерлерден қорғалған жағдайында өз құрамына экономикалық,
қорғаныс, білім, ақпараттық, т.б. құрамдас бөліктерді біріктіреді. Ашық
экономика бағытында дамып келе жатқан Қазақстан Республикасына, осы
жағдайларда ұлттық экономикалық мүдделерді қалыптастыру, оны қорғау мен
жүзеге асыру қажет. Ұлттық экономикалық мүдделерді жүзеге асыру мен оларды
қорғаудың дәстүрлі құралы протекционистік саясат. Әлемдік рыноктағы
шиеленісті бәсеке барысында талаптарына сай түрленгендіктен, біздің
еліміздің алдында әлемдік тәжірибеге сүйеніп, экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз етудің мүмкін болатын шаралар жүйесін жасақтау өзекті болып
табылады. Себебі, әлемде ғаламдану үрдістері кең құлашын жайып отырған
кезеңде, Қазақстан Республикасының экономикалық өсуінің әлемдік
экономикалық кеңістікке интеграциялануынсыз өтуі мүмкін емес. Интеграция
барысында ел экономикасы оң нәтижелерін, ұтымды тұстарын, қауіпсіздігін
жоғалтып алмауы керек. Осы тұрғыдан елдің экономикалық қауіпсіздігін макро-
, мезо-, микродеңгейлерде қамтамасыз ете білу бүгінгі күннің өзекті талабы
болып отыр. Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету арқылы ұлттық
қауіпсіздікке қол жеткізуге үлес қосылады [3].
Ғылыми зерттелу дәрежесі. Экономикалық қауіпсіздік тұжырымдамасы және
мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету теорияларының
қалыптасып, дамуы бірқатар шет елдік және отандық ғалымдардың ғылыми
зерттеулерінің негізі болып табылады. Атап айтқанда, зерттеліп отырған
тақырыптың теориялық негізін түсіну үшін мына ғалымдардың еңбектері өте
пайдалы болды: А.Смит, А.Маршалл, Д.Рикардо, Р.Столлер, Э.Оукли, С.Аманд
және т.б.
Рыноктық экономикаға көшуде мемлекеттік экономикалық қауіпсіздік
шектерін бағалауды әдіснамалық жетілдіру мәселесі шет елдік экономистер
арқылы кеңінен зерделенген. Олардың қатарында Л. Абалкин, С.Афонцев,
Л.Гайгер, В. Гантман, С. Глазьева, А. Гусаков, А. Илларионов, П.Линдерт,
А.Колосов сияқты ғалымдардың еңбектері ғылыми құндылықтар болып табылады.
Сонымен қатар, аталмыш мәселенің ғылыми тұрғыдан жасақталуына мол үлес
қосқан қазақстандық ғалымдарды да ерекше атап өту керек: К.Арыстанбеков,
Р.Елемесов, Е.Жатканбаев, А.Қошанов, С.Молдабаев, А.Рамазанов, Е.Садыков,
М.Спанов, М.Тулегенова және т.б.. Мәселеленің әлеуметтік аспектілері
К.Мухтарова, Ө.Шеденовтың еңбектерінде қаралған.
Дегенмен, экономикалық қауіпсіздіктің ұлттық негіздерін қамтамасыз ету
және оның ұлттық күш-қуатты нығайтудағы маңызы жете зерделенбеген.
Қазақстанда ұлттық экономикалық қауіпсіздіктің теориялық негіздері мен
тәжірибелік қамтамасыз етілуін нақты белгілеп берген зерттеулер жоқтың-
қасы.
Осылайша, ұлттық экономикалық қауіпсіздік мәселесінің терең
талданбауы, экономикалық қауіпсіздік индикаторларының қолдану аясы мен
деңгейінің анықталу жолдарының белгіленбеуі диссертациялық зерттеу
тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Дипломдық жұмысының негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасының
экономикалық қауіпсіздігінің қамтамасыз етілуін талдай отырып, ұлттық
экономиканың ашықтығы жағдайындағы экономикалық мәселелердің шешімін табуға
бағытталған теориялық және тәжірибелік ұсыныстар жасау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу қажет:
- ұлттық экономиканың ашықтығы кезіндегі экономикалық қауіпсіздіктің
ролі анықтау;
- экономикалық қауіпсіздіктің теориялық мәнін ашу мен сипаттау;
- экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі шетелдік
тұжырымдамаларын айқындау;
- Алматы облысының ауыл шаруашылығы басқармасы ММ-ң жалпы сипаттамасы
мен басқару құрылымын көрсету;
- Алматы облысы АӨК-ң экономикалық қауіпсіздік кезіндегі дамуын анықтау;
- Алматы облысы бойынша ауылшаруашылығының қаржылық-экономикалық
сипаттамасын талдау;
- Қазақстандағы азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерін
анықтау;
- Еліміздің аграрлық секторындағы қауіпсіздікті нығайту қызметін
жетілдіру жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Алматы облысының ауыл
шаруашылығы басқармасы мемлекеттік мекемесі.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні – мемлекеттің ұлттық экономиканың
ашықтығы шеңберінде экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде мемлекеттік
іс-шаралар мен құралдарын қолдану тиімділігін жоғарылату үрдісі.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы - ұлттық экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету негіздеріне талдау жасай отырып, оны жетілдіру бағыттарын
ұсынумен анықталады.
Жұмыстың теориялық негізін отандық және шет елдік экономикалық және
ұлттық қауіпсіздік саласындағы ғылыми зерттеулері қалайды. Зерттеу
жұмысында Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулылары, ҚР Ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету Стратегиясы, Индустриалды-экономикалық даму
стратегиясы, басқа да заңнамалық және құқықтық актілері және басқа да
ресми деректер пайдаланылды.
Қойылған мақсат пен міндеттерге байланысты бұл жұмыста логика-
теориялық, теориялық-әдіснамалық, экономикалық статистикалық салыстыру,
сипаттамалық және т.б. әдістер пайдаланылды.
Ақпарат көздері ретінде Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық даму
көрсеткіштері, Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің,
Экономикалық даму мәліметтері мен ресми құжаттары, ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз етуге қатысты бұқаралық ақпарат құралдарының материалдары
қолданылды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік базасы болып Алматы облысының ауыл
шаруашылығы басқармасы мемлекеттік мекемесінің материалдары мен 2014-
2016жж. қаржылық есептері, заңнамалык және нормативтік актілер, әдістемелік
материалдар табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Ұлттық экономикадағы экономикалық қауіпсіздіктің ролі мен
функциялары
Экономикалық қауіпсіздік - ұлттық қауіпсіздіктің құрамдас бөлігі, оның
іргетасы, материалдық негізі. Экономикалық қауіпсіздік көрсеткіштері -
жалпы экономикалық жүйенің жай- күйі, оның орнықтылығы мен жұмылғыштығы
туралы жалпы түсінік беретін ең елеулі параметрлер. Оның маңызды
көрсеткіштері: жалпы ішкі өнімнің өсуі, тұрмыс деңгейі мен сапасы, инфляция
қарқыны, жұмыссыздық нормасы, экономиканың құрылымы, халықтың мүліктік
жағынан жіктелуі, экономиканың қылмыстық сипат алуы, шаруашылыктың
техникалық базасының жай- күйі, бәсекелесуге қабілеттілік, импортқа
тәуелділік, ішкі және сыртқы борыш, т.б. Экономикалық қауіпсіздікке төнген
қатер - елдің шаруашылығына келеңсіз әсерін тигізетін, жеке адамның,
қоғамның, мемлекеттің экономикалық мүдделеріне нұқсан келтіретін құбылыстар
мен үдерістер. Эконмикалық қатерлер ең жалпы түрде алғанда ішкі және сыртқы
қатерлер сиякты біріккен белгілері бойынша жіктелуі мүмкін [4].
Жалпы, экономикалық қауіпсіздік деген жүйенің күрделі ішкі құрылымы
бар, соның ішінде оның үш маңызды элементтерін бөлуге болады:
1. Экономикалық тәуелсіздік. Экономикалық тәуелсіздік абсолюттік
сипатқа ие емес, себебі халықаралық еңбек бөлінісі ұлттық экономикаларды
бір-бірінен өзара тәуелді қылдырады. Осы жағдайларда экономикалық
тәуелсіздік ұлттық ресурстарды бақылау мүмкіншілігін білдіреді. Өнімнің
бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін және әлемдік саудаға,
кооперациялық байланысқа, ғылыми-техникалық жетістіктерді айырбастауға тең
қатысуға рұқсат беретін өндіріс, тиімділік және өнім сапасының осындай
деңгейіне шығу керек.
2. Ұлттық экономиканың бірқалыптылығы мен тұрақтылығы меншікті барлық
оның формаларында қорғау, кәсіпкерлік белсенділік үшін сенімді кепілдеме
мен жағдай жасау, ахуалдың бірқалыптылығын бұзатын факторларды тоқтату
дегенді білдіреді.
3. Өзін-өзі дамытуға және прогреске қабілет. Бұл әсіресе қазіргі,
динамикалық дамушы әлемде маңызды. Инвестициялар мен инновацияларға қолайлы
климат жасау, өндірісті ұдайы жаңарту, қызметкерлердің кәсіби, білім және
қоғамдық-мәдени дәрежесін жоғарлату ұлттық экономиканың тұрақтылығы мен
өзін-өзі қорғаудың керекті және міндетті шарты болып жатыр.
Экономикалық қауіпсіздік пен тәуелсіздік қойылған мақсатқа қол
жеткізуге бағытталған мемлекеттік шаралар мен кепілдіктердің жүйесімен
қамтамасыз етіледі, және одан мынадай міндеттер туындайды:
1. Республикада экономикалық қызметтің тұрақты заңды базасын құру.
2.Валюта - қаржылық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, ішкі және сыртқы
қарызды реттеу.
3. Өндіріс, экспорт, импортты оңтайландыру.
4. Шетел капиталын пайдаланатын кәсіпорындардың құрылуы мен қызмет
істеуін реттеу.
5. Жабық, құпия, коммерциялық құпияны және басқа да ақпаратты,
меншіктік зияткерлікті қорғау жүйесін құру.
6. Экономикалық қауіпсіздік пен тәуелсіздікті қамтамасыз етуге жауапты
мемлекеттік басқару органдарының жүйесін құру.
Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігі мәселесі және
оны шешу жолдары тақырыбындағы ғылыми мақаланың негізінде төмендегідей
қорытынды және бірнеше ұсыныстар жасауға болады:
1. Ұлттық және экономикалық қауіпсіздіктер кез-келген ұлттың,
мемлекеттің қорғалған жай-күйі болып, барлық мемлекеттік органдар жүйесі
қорғану іс-шараларына жұмылдырылады. Мұндай үдеріс, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының ұлттық қауіпсіздік заңы бойынша да байқалып отыр. Ұлттық
қуаттылыққа келетін болсақ, ол қолда бар ресурстарды ұтымды пайдаланып,
керісінше, өзге мемлекеттерге қауіп төндіретін элементтермен ерекшеленеді.
Егер ұлттық және экономикалық қауіпсіздік теориясы бойынша басты
мәселе Қазақстанға жұдырық көрсететін субъектілер мен мемлекеттерден
қорғанудың жай-күйі болса, ұлттық қуаттылық теориясына сәйкес басқа
мемлекеттерге Қазақстанның өзі жұдырық көрсетуі керек және оған қажетті
ресурстарды жоғары деңгейде үнемі ұстап отыру қажет.
2. Қазақстан Республикасы ұлттық қуатының стратегиялық ресурстары екі
бөлімнен яғни қатаң және жұмсақ (идеационалдық) факторлардан құралуы
керек. Қатаң факторларға экономикалық ресурстар; қаржы ресурстары;
территория; табиғи ресурстар; Әлемдік мұхитқа шығу жолы; білім, ғылым және
технология саласындағы ресурстар, басқару ресурстары және әскери ресурстар
жатады. Сонымен бірге, адам мен қоғамның қауіпсіздігі,
азаматтардың конституциялық құқықтарының мүлтіксіз сақталуы қамтамасыз
етілуі, әлемдегі сапалық жаңа сауда-қаржылық жағдайларда елдің экономикалық
қауіпсіздігі қамтамасыз етіледі
Қазақстан Республикасының ақпараттық қауіпсіздігі қамтамасыз етіліп,
бәсекеге қабілетті отандық ақпараттық кеңістік құрылуы қажет.
Оған қосымша экожүйелерді сақтау жене қалпына келтіру, тәуекелдерді
азайту және техногендік авариялардан, апаттардан дүлей зілзалалардан
болатын зардаптарды барынша азайту бойынша жағдайлар жасалуы қажет.
Ұлттық қауіпсіздіктің демократиялық және ашық доктринасы негізінде
халықаралық қауіпсіздік жүйесімен біріктірілген (ұлттық мүддені ескере
отырып) ұлттық қауіпсіздіктің тұтас және тиімді жүйесі қалыптастырылады
[5].
3. Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде келесі бағыттар жүзеге
асырылуы тиіс:
- экономиканы қалпына келтіруге дайындық үдерісінде Қазақстан оның
бәсекеге қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік беретін реформаларды жеделдетіп
іске асыруы керек. Бірінші түйінді бағыт — дағдарыстан кейінгі дамуға
дайындық - бірінші онжылдық кезеңінде нәтижесі көрінетін шараларды қамтиды.
Бұл біршама қолайлы бизнес орта құру, қаржы секторын нығайту және құқықтық
жүйені жетілдіру.
Екінші түйінді бағыт шеңберіндегі іс-қимылдар елді үдемелі
индустрияландыру бағдарламасын іске асыру және инфрақұрылымды дамыту
нәтижесінде Қазақстан экономикасын әртараптандыруды жеделдетуге ықпал
ететін болады. Бұл экономикалық үлгіні өзгертуге және экстенсивті,
шикізаттық даму жолынан индустриялық-инновациялық дамуға көшуге мүмкіндік
береді. Елді инфрақұрылымдық дамыту жоспарлары экономиканы үдемелі
әртараптандыруға және елге шетел инвестицияларын тартуға ықпал ететін
энергетика, көлік және телекоммуникация салаларын жаңғыртуға шоғырланады
[6].
4.Ұлттық экономиканың қауіпсіздігін қамтамасыз ету экономиканы жемісті
әртараптандырумен, республиканың орнықты дамуымен тікелей байланысты.
Соның ішінде:
- жаңартылатын ресурстар мен энергия көздері негізінде қазіргі
заманғы технологияларды енгізу, жел энергетикасының, күн және геотермалдық
энергетиканың дамуы үшін ынталандырушы жағдайлар жасалады, су ресурстарын
бірігіп басқару принциптерін ескере отырып, елдің су ресурстарын тиімді
пайдалану технологиялары енгізіледі, сондай-ақ халықты ауыз сумен
қамтамасыз ету жөнінде одан әрі күш-жігер жұмсалады;
- инвестициялар тарту, экологиялық проблемаларды шешу, антропогендік
ауыртпалықтардың келеңсіз әсерін азайту, табиғатты пайдаланушылардың
қоршаған ортаға эмиссияны азайту жөніндегі жауапкершілігін күшейту,
қалдықтарды кешенді қайта өңдеу мәселелерін де қамти отырып орнықты дамуды
басқару жүйесін оңтайландыру және көмірлілігі төмен экономиканың жасыл
саясатын енгізу жолымен үздіксіз байланысты [7].
Экономиканы әртараптандыру экономикалық әлеуеттің ұтымды аумақтық
ұйымдастырылуын құру мен халықтың тыныс-тіршілігі үшін қолайлы жағдайлар
жасау мақсатында экономикалық өсу орталықтарын қалыптастыру жөніндегі
жоспарлармен үйлестіріледі.
Экономикалық тиімділік алынған экономикалық пайданың, осы нәтижені
алуға септігін тигізген факторлар мен ресурстар шығынына қатынасымен
сипатталады. Қаржылық тұрақтылық – бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде
артуы. Ол ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды
тиімді пайдалану арқылы өнім өндіру және өткізу үрдісінің үздіксіздігіне
жағдай жасайды, яғни қаржылық тұрақтылық өндірістік – шаруашылық қызмет
үрдісінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі бөлігі
болып табылады. Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі оның өз капиталының
қаншалықты тиімді пайдаланғандығын көрсететін бірқатар айналымдылық
коэффициенттерімен сипатталады. Табысты қызметті жүзеге асыру үшін толық
өңделген нарық және жақсы ойластырылған тауарлық стратегия қажет. Тауар
бойынша стратегиялық шешім жалпы кәсіпорынның маркетингтік стратегиясында
басым рөлді атқарады. Кәсіпорынның негізгі ойы мен пайда табудың қайнар
көзі, бұл тауардың нарыққа неғұрлым нәтижелі құрал ретінде қызмет
атқаруымен байланысты. Сонымен қатар, ол өз алдында маркетингтің орталық
кешен элементі болып табылады. Баға, тарату, жылжыту өнім ерекшеліктерінде
құрылады. Кәсіпорын қауіпсіздігі мен экономикалық өсіміне арналған
тауарлармен жұмыс істеу әсіресе нарық жағдайында өсе түседі. Тұтынушыларға
жақсы қабылданған жаңа немесе жақсартылған тауарлар, кәсіпорынға біраз
уақытқа бәсекелестерден белгілі бір артықшылықпен қамтамасыз етеді. Бұл
дәстүрлі өнімдердің өтіміне байланысты бағаның қарқынды төмендеуіне
көмектеседі [8].Тауарды нарыққа енгізу кезеңіндегі маркетингтің негізгі
міндеттері мыналар: - тауар өткізу жүйесін жетілдіру есебінен балама тауар
өткізу желісін қалыптастыру және тауар өткізудің жаңа арналарын құру; -
жаңа тауардың артықшылықтары мен жетістіктерін тұтынушыға жеткізу үшін
ақпаратты жарнаманы белсенді жүргізу; - жаңа тауар мен нарықтағы оған ұқсас
тауарлар арасындағы функционалды бәсекені анықтау; - тауардың нарыққа
шығуына байланысты мүмкін болатын бәсекелестердің мінез- құлқын зерттеу; -
жаңа тауардың нарыққа бейімделуін қамтамасыз ету. Экономикалық
қауіпсіздіктің мәселелері сөз болғанда бұл жөнінде айтушылар мен
жазушылардың бірінші тобы экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің
мемлекеттік стратегиясын жасау керек десе, екіншілері, оның тұжырымдамасын
жасау керек дегенге саяды. Бұл екі түсінікті бір-біріне қарсы қоймай-ақ
қарағанда екеуінің әрқайсысының өзіндік мағынасы мен орны бар сияқты. Елдің
экономикасы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуді сөз еткенде, оның
стратегиясы мен тұжырымдамасын жасағанда ең басты мақсаттың бірі –
экономикалық өсуді қалпына келтіру, тұтыну секторында төлемдік қабілеті бар
сұранысты көтеру, халықтың тұрмыс дәрежесін көтеру болуға тиіс. Ғаламдану
жағдайында ұлттық экономикалық қауіпсіздік стратегиясын жасау әрбір
мемлекет үшін маңызды шара болып табылады. Қазақстанның ғаламдану
жағдайында әлемдік экономикаға интеграциялануы барысында ұлттық
экономикалық қауіпсіздік мәселелеріне талдау жасап, елдегі экономикалық
қауіптердің алдын алу шараларына тоқталу болып табылады. Сонымен қатар бұл
жұмыста елдің жалпы экономикалық жағдайына шолу жасалып, дәл қазіргі
уақытта елімізде орын алып отырған экономикалық қауіпсіздік мәселелері мен
болашағы. Ұлттық экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі әдіснамалық
мәселелерді зерттеу, ұлттық экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің
елдегі ерекшеліктері мен құрылымын қарастыру, оның бастапқы мәндерін
анықтау мен ұлттық қауіпсіздіктің макроэкономикалық көрсеткіштерінің
жүйесін қарастырумен қатар Қазақстанның экономикалық қауіпсіздігінің
қазіргі кездегі жағдайына шамалы талдау жүргізілді. Бүгінгі таңда Қазақстан
әлемнің жүзден аса мемлекеттерімен қарым-қатынас жасайды. Бұндай
экономиканың ашықтығы және ғаламдану жағдайында экономикалық қауіпсіздікті
сақтау елдің негізгі міндеттерінің бірі болуы қажет. Экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету – бұл елдің тәуелсіздігінің кепілі, қоғам
өмірінің тұрақтылығы мен тиімділігінің, табысқа жетудің керекті жағдайы.
Экономикалық қауіпсіздік біршама күрделі ішкі құрылымға ие. Нақты
үрдістердің талдауы мен бұл мәселені шешудегі отандық және шетелдік
тәжірибелерді қарастыру оның негізгі 3 элементін бөліп қарастыруға
мүмкіндік береді: ( Экономикалық тәуелсіздік, бұл қазіргі кездегі әлемдік
шаруашылық жағдайында ешқандай абсолютті сипатқа ие болмайды. Халықаралық
еңбек бөлінісі ұлттық экономикаларды бір-біріне байланысты және тәуелді
етеді. Бұндай жағдайда экономикалық тәуелсіздік мемлекеттің ұлттық
ресурстарға бақылау жүргізу, бәселестікке қабілетті және әлемдік саудада,
кооперациялық байланыстарға және ғылыми-техникалық жетістіктермен айырбасқа
тең дәрежеде қатысуға мүмкіндік беретін сапалы және тиімді өнім өндірісі
деңгейіне жетуге бақылау жасауға мүмкіндігін көрсетеді. ( Ұлттық
экономиканың тұрақтылығы мен орнықтылығы, бұл меншіктің кез келген түрін
қорғауға алғышарттар жасайды, кәсіпкерлік белсенділікке кепіл беру және
нақты жағдай жасау, жағдайды тұрақсыздандыруы мүмкін факторлардан қорғау,
экономикадағы криминалды құрылымдармен күрес, табыстарды бөлуде қоғамдық
толқулар тудыру қауіпін туғызатын көзге ұратын алшақтықтарды болдырмау т.б.
( Өздігінен даму және прогресске қабілеттілігі, бұл әсіресе қазірге
динамикалық дамушы әлемдегі басты мәселе. Инвестициялар мен инновациялар
үшін жағымды климат тудыру, өндірісті әрдайым модернизациялау,
жұмысшылардың жалпы мәдени дамуы және мамандануы, олардың білім деңгейін
көтеру ұлттық экономиканың өзін-өзі сақтауы мен тұрақтылығының қажетті және
міндетті шарттары болып табылады. Осылайша, экономикалық қауіпсіздік – бұл
ұлттық экономиканың тәуелсіздігін, оның тұрақтылығы мен қалыптылығын,
әрдайым жаңару мен өзін-өзі жетілдіруді қамтамасыз ететін жағдайлар
(шарттар) мен факторлардың жиынтығы болып табылады. Экономикалық
қауіпсіздіктің мәнісін экономика мен үкімет институттарының ұлттық
мүдделерінің қорғалуын қамтамасыз ете алатын күйін, елдің әлеуметтік
бағытпен дамуы, ішкі және сыртқы үрдістердің қолайсыз жағдайда дамыған
кездің өзінде жеткілікті қорғаныс әлеуеті болуы деп анықтауға болады.
Сонымен экономикалық қауіпсіздік – ол тек қана ұлттық мүдделердің қорғалуы
ғана емес, сонымен бірге өкімет институттарының отандық экономиканы
дамытуға, қоғамдық әлеуметтік-саяси тұрақтылығын сақтауға қажетті
тетіктерді құра алатын қабілеттілігі мен дайындығы[4]. Ұлттық қауіпсіздік –
бұл ұлттық мүдделердің қорғалу кепілі, тұтастай елдің әлеуметтік бағытта
дамуы, тіпті жағымсыз сыртқы және ішкі үрдістердің даму түрлерінде
жеткілікті экономикалық және қорғаныс әлеует болуы қамтамасыз етілетін
экономика мен басқару институттарының жағдайы. Ұлттық қауіпсіздік құрылымы:
( Экономикалық қауіпсіздік; ( Экологиялық қауіпсіздік; ( Ақпараттық
қауіпсіздік; ( Әскери-қорғаныс қауіпсіздік; ( Әлеуметтік қауіпсіздік; (
Саяси қауіпсіздік; ( Рухани-адамгершілік қауіпсіздік. Ұлттық қауіпсіздік
құрылымында экономикалық қауіпсіздік негізгі орын алады. Бұл экономиканың
қоғам, мемлекет және жеке тұлға іс-әрекетінің өмірлік маңызды жағының бірін
сипаттауымен байланысты. Экономикалық қауіпсіздік экономиканың барлық
өндірістік жүйесіне әсер етеді. Ұлттық экономикалық қауіпсіздік, ұлттық
өнім өндірудегі құндық және натуралды элементтерінің басым үлесін
қамтамасыз етуге қабілетті өндіріс күштерінің дамуының жоғарғы деңгейі;
экономикалық қауіпсіздіктің ішкі әлеуметтік-саяси негізі; халықтың көп
бөлігінің қолдауына ие мемлекеттің саясаты арқылы жүзеге асырылатын
әлеуметтік және экономикалық даму стратегиясын жасауға және жүзеге асыруға
мүмкіндік беретін ұзақ мерзімді ұлттық мақсаттарға байланысты қоғамдық
пікірдің жоғарылығымен сипатталатын ішкі материалды-заттық негізге ие.
Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігі – қызмет тұрақтылығы, қаржы-саудалық
табыс, прогрессивті ғылыми-техникалық және әлеуметтік дамуды қамтамасыз
ететін заңды, өндірістік қатынастардың және ұйымдық байланыстардың,
материалды және интеллектуалды ресурстардың жағдайы. Елдің экономикалық
қауіпсіздігі ұлттық экономикасының тұрақтылығымен әрқашан байланысты. Бұл,
оның жұмыс істеуі үшін қалыптасқан жағдайға қарамастан, жүріп жатқан
әлеуметтік-экономикалық үрдістерге ұйымдастыру және бақылау жасау іспетті
негізгі жүйелік қызметін атқаруға қабілетті деген сөз, тіпті әлеуметтік
тұрақтылыққа ие, орнықты саяси режимі бар дамыған экономикалық жүйенің
өзінде де экономикалық қауіпсіздік шартты түрде төбе көрсетіп келе жатқан
бүлдіргіш факторлармен бұзылуы ықтимал. Сонымен экономикалық қауіпсіздік
дегеніміз, ұлттық экономиканың тәуелсіздігін қамтамасыз ететін жағдайлар
мен факторлардың жиынтығы болып есептеледі. Сондай-ақ экономикалық
қауіпсіздік деген ұғымға елдің ресурстық әлеуетіне (қорлар мүмкіндігіне),
үйлесімді және үдемелі өсу мүмкіндігіне, әлеуметтік дамуына, экологиясына
қатысты маңызды мүдделерін қамтамасыз ететін экономикалық, саяси, құқықтық,
геосаяси жағдайлардың біртұтас жиынтығы кіреді [9].
1.2 Экономикалық қауіпсіздіктің теориялық мәні мен мазмұны
Экономикалық қауіпсіздік – экономикалық тәуелсіздігі мен тұрақты
дамуына қауіп төндіретін ішкі және сыртқы факторлардан, үдерістерден,
жағдайлардан қорғау. Экономикалық қауіпсіздікке төнетін қауіп мемлекеттік
жүйенің басқару жүйесінің негізгі буындарының құлдырауы, ұлттық байлыққа
нұқсан келу, технологиялық артта қалушылық, қаржы - несие, валюта жүйесінің
бұзылуы, ғылыми әлеуметтік регресс, қоғамның ыдырауы, конституциялық
әлеуметтік және кепілдікпен адамдарды қамтамасыз ете алмау сияқты ішкі және
сыртқы факторлардың әсерінен туындайтын қауіптің мүмкіндігі. Факторлар –
үдеріс, құбылыстардың пайда болу жағдайы, олардың сипатын анықтайтын жеке
белгілер, нәтижелер, ішкі немесе сыртқы болуы мүмкін, бір мезгілде, бір
немесе бірнеше бағытта болуы мүмкін. Экономикалылық қауіпсіздікке әсер
ететін факторларға табиғи, техногендік және экологиялық сипаттағы төтенше
жағдайларды жатқызуға болады.
Экономикалық қауіпсіздік жүйесі – экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету мақсатына қол жеткізуге бағытталған және нормативтік
актілердің жиынтығы.
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жүйесі – атқарушы билік
органдарымен, төтенше жағдайлардың салдарын жою мен бөлу қаупінің алдын
алуға арналған қаражаттар мен күшті қамтитын экономикалық қауіпсіздік
жүйесінің құрамдас бөлігі.
Экономикалық қауіпсіздік объектісі – экономика мен мемлекетті тиімді
басқару жүйесі аумақтық тұтастықты, егемендікті сақтауға ықпал ететін
жағдайлар.
Экономикалық қауіпсіздік субъектісі адам мен қоғам заңды-атқарушы сот
билігі түріндегі мемлекет.
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету стратегиясы, негізгі
мақсаттары мен оларға қол жеткізу жолдары, жалпы қоғамның әрекетінің ортақ
бағыттылығын қамтамасыз етуге бағытталады. Қазақстан Республикасының
экономикалық қауіпсіздік саясатының мақсаты болып, әлуметтік – экономикалық
дамуын қамтамасыз ету жағдайын жасау, негізгі құндылықтарды қорғау,
Қазақстан халқының өмір сүруінің материалдық негіздерін, оның құқықтары мен
бостандықтарын, республиканың ішкі және сыртқы саясатына саяси қысым
мүмкіндіктерін болдырмауға жағдай жасау [10].
Экономикалық қауіпсіздік пен тәуелсіздік қойылған мақсатқа қол
жеткізуге бағытталған мемлекеттік шаралар мен кепілдіктердің жүйесімен
қамтамасыз етіледі, және одан мынадай міндеттер туындайды:
1. Республикада экономикалық қызметтің тұрақты заңды базасын құру.
2.Валюта - қаржылық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, ішкі және сыртқы
қарызды реттеу.
3. Өндіріс, экспорт,импортты оңтайландыру.
4. Шетел капиталын пайдаланатын кәсіпорындардың құрылуы мен қызмет
істеуін реттеу.
5. Жабық, құпия, комерциялық құпияны және басқа да ақпаратты, меншіктік
зияткерлікті қорғау жүйесін құру.
6. Экономикалық қауіпсіздік пен тәуелсіздікті қамтамасыз етуге жауапты
мемлекеттік басқару органдарының жүйесін құру.
Қойылған мақсаттарды жүзеге асыру үшін құрылымдық инвестицияның,
валюталық-қаржылық, экспорттық-импорттық, кедендік институционалдық және
кадрлық саясатты, экономикалық реформаларды құқықтық қамтамасыз ету
талап етіледі.
Ұлттық қаупсіздік мемлекеттің тұтастығымен өмірін қамтамасыз етуден,
елдің қажеттіліктерінің жиынтығын білдіретін, мемлекеттің ұлттық мүддесімен
анықталады.
Кез-келген мемлекеттің негізгі ұлттық мүдделері болып мыналар табылады:
- елдің аумақтық тұтастығы;
- мемлекеттік егемендігі;
- елдің және халықтың экономикалық өркендеуі;
- әлемдік қауымдастықта лайықты орынға ие болуы.
Қазіргі жағдайда ұлттық қаупсіздікке қол жеткізу, ең алдымен
экономикалық қаупсіздікке сүйенеді, яғни Қазақстанның даму стратегиясының
негізгі бағыттарының маңыздысы экономикалық жүйенің қаупсіздігі болып
табылады. Экономикалық және саяси тұрақсыздық, Қазақстан мен тек әлеуметтік
экономикалық байланысты емес, сонымен бірге ондаған жылдар бойы ұлтаралық
және жеке байланыстармен қарым-қатынасатын көршілес мемлекеттердегі
ұлтаралық шиеленістер, республикадағы жағдайға теріс ықпалын тигізеді.
Еңбекті аймақтық бөлу және орталықта жоспарлау жылдарында қалыптасқан
өнеркәсіптік және минералдық шикізаттан және қайта өңделетін кейбір
өнімдерден басқалары өнімдерді өткізудің альтернативті рыногының болмауы,
өндірістің технологиялық артта қалуы, оның өтелмейтін монополиялануы мен
шоғырландырылуы Қазақстан экономикасын қауқарсыз етеді.
Ол экономикалық тетіктерді, республикалық саяси қысым жасау үшін,
Қазақстаннан басқа елдермен қарым-қатынасындағы ұлттық мүдделерге қысым
жасауға пайдалану мүмкіндігін тудыруы тиіс. Сондықтан да, біздің
пікірімізше, экономикалық қауіпсіздік - азаматтардың әлеуметтік және
экономикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында аз еңбекті шығындай
отырып, шикізат ресурстары мен қоршаған ортаны табиғи қорғап, пайдалану
арқылы елдің экономикалық дамуын қамтамасыз ету, яғни экономикалық
қауіпсіздік – тек ұлттық мүдденің қорғалуы ғана емес, сондай-ақ Үкімет
институттарының отандық экономиканы дамытудағы және қоғамның әлеуметтік
саяси тұрақтылығын сақтап тұрудағы ұлттық мүддені қорғауға қабілеттілігі
және даярлығы болып табылады.
Экономикалық қауіпсіздік жағдайы кері шамалармен – қауіптермен
анықталады. Экономикалық қауіпсіздік қатерлері деп – ішкі және сыртқы
факторлардың (немесе олардың жиынтығы) әсерімен экономиканың негізгі
звеноларының, оның басқару жүйесінің бұзылу қаупі, ұлттық байлықтың азаюы,
технологиялық артта қалуы, қаржы-несиелік және валюта жүйесінің бұзылуы,
ғылыми және әлеуметтік регресс, қоғамдағы интеграцияның бұзылуы,
конституциялық әлеуметтік құқықты қамтамасыз ету мүмкіндігінің жоқтығы
әсерінен ситуациялық дамудағы потенциалдық мүмкіндікті айтамыз. Осылайша,
экономикалық мүддеге қатер дұрыс дамушы қоғамдық ұдайы өндірістің жолын
бұзатын экономикалық қауіптерді туғызады. Жалпы түрде оларды ішкі және
сыртқы қауіптерге байланысты топтарға бөлуге болады [11, 97б.].
Қазақтан жағдайындағы ішкі экономикалық қатерлерге жататындар:
- горизонтальді және вертикальді түрдегі шаруашылық байланыстардың
бұзылуы;
- шаруашылықтың техника-технологиялық базасының азаюы;
- жұмыссыздық;
- инфляция;
- салық салудан көпшіліктің қашуы;
- қазақстандық экономиканың монополизациясы;
- экономиканың және қоғамның қылмысы;
- ішкі және сыртқы қарыздың ірі көлемділігі;
- валюталық ресурстардың азаюы.
Қазақстандық экономиканың сыртқы экономикалық қатерлеріне келесілерді
жатқызамыз:
- импорттық тәуелділіктің өсуі;
- экономиканың тым ашық болуы;
- Қазақстанның өзіндік инициативасымен табиғи ресурстардың нетто-
экспортерына айналуы;
- экономикалық динамиканың жаһандануы;
- халықаралық ұйымдар мен байланыстардың ролі;
- халықаралық еңбек бөлінісі мен сауданың динамикасы мен құрылымы.
Ішкі қайшылықтардың өрши түсуінен, басшылықтың тиімді шешім қабылдай
алмауынан ішкі қауіптер өсу үрдісіне ие болады да, сыртқы қауіптер үшін
қолайлылық тудырады. Бұл, біріншіден, ішкі қауіптер мемлекеттің
экономикалық, әсіресе, қаржылық қуаттын әлсірете отырып, әскерді
модернизациялауға мүмкіндік бермейді.
Екіншіден, мемлекеттің экономикалық әлсіздігі ұлтты халықаралық
қаржылық ұйымдардың алдында тәуелді етеді, өйткені, елдің бюджеттік
ресурстары мемлекеттің минималды әлеуметтік міндеттемелерін де төлеуге
мүмкіндік бермейді. Қарызды көптеп алу бюджет мәселесін шешпейді, қайта
сыртқы қарызға көрсетілетін қызмет шығындарын өсіре түседі.
Үшіншіден, ішкі қауіптер отандық тауар өндірісінің ішкі сұранысты
қанағаттандыра алмауы экономиканың импортқа, сыртқы рынок конъюнктурасына,
оның тауарлық және қаржылық сегменттеріне, оның ішінде азық-түлік, машина
құрал-жабдықтар, халықаралық несиелерге деген тәуелділікке әкеп соқтырады.
Сонымен қатар, мемлекеттік шараларды қолдануды талап ететін
экономикалық қауіпсіздіктің келесі ықтимал қауіп-қатерлеріне назар аударған
жөн.
Бірінші. Өнеркәсіптің өндіруші және қайта өңдеуші салаларының бірдей
дамымау үрдісі.
Экономиканың шикізатқа бағытталуы бір жағынан, оның шикізатқа деген
әлемдік бағалардың ауытқуына күшті тәуелділігін байқатса, екінші жағынан
шикізаттық емес сектордың дамуы үшін елеулі түрде кедергі келтіретін фактор
болып табылады, ол Қазақстанның халықаралық еңбек бөлінісінде барабар емес
рөлге ие болуына әкелуі мүмкін.
Екінші. Қазақстан өңірлерінің әлеуметтік-экономикалық дамуында
теңгерімсіздікдің (дисбаланс) сақталуы.
Өңірлердің даму деңгейінде де едәуір айырмашылықтар бар, ол ұлттық
табыстың жан басына шаққанда өндіріс деңгейіндегі алшақтықты туындатады.
Бұл реттелмейтін ішкі еңбек миграциясының өсуіне әкеліп, әлеуметтік
мәселелерді шиеленістіруі мүмкін.
Әрине бұл бағытта мемлекет тарапынан тиісті қадамдар жасалуда.
Дегенмен, олар әлі де болса осы мәселелерді түбегейлі шеше алмай отыр.
Үшінші. Қаржы саласында қалыптасқан кейбір үдерістер. Кредит берудің
күрт өсуі банк кредиттерінің сапасы туралы мәселені өткір қоюда. Қазіргі
уақытта банк активтерінің 70%-ы кредиттермен ұсынылуда.
Мұнайды өндіру көлемінің және оның бағасының өсуінің салдарынан қаржы
ресурстарының құйылуының едәуір артуы айырбас бағамы мен инфляцияға күшті
қысым жасайды. Мұнайды өндірудің жоспарлы түрде кеңейтілуін ескерсек,
аталған үрдіс күшейе түсуі мүмкін.
Елдің жалпы сыртқы қарызының (ЖСҚ) бақыланбайтын өсуі қатерді
күшейтуде. 2011 жылдың басында ЖСҚ 124 млрд. АҚШ долларынан асты. ЖСҚ-ның
өсуінде негізгі рөл мемлекет кепілдік бермеген, жекеше сектордың
қарыздарына тиесілі болып отыр [12, 6б.].
ЖСҚ көлемінің өсе түсуі, ең алдымен мемлекеттің беделіне кері әсерін
тигізіп, капиталдың ішкі нарықтарының өсуін тежеп, қаржы секторының
тұрақтылығынан айырылуына әкеліп соқтырады.
Төртінші. Қазақстанның Дүнижүзілік сауда ұйымына кіруі үшін
экономиканың жекелеген секторларының (мұнай химиясы, ауыл шаруашылығы,
машина жасау және т.б.) дайындығы төмен деңгейде қалуы.
Қазақстандық өнімнің әлемдік нарықтағы бәсекеге қабілетті деңгейінің
төмендігі келіссөз үдерісі үшін қажетті, талдау құрамдасын жетілдіруді
талап етеді.
Импорттық тауарлар мен қызметтердің Қазақстан нарығына келіп түсуінің
күшеюінен болатын салдарларға жасалған жан-жақты экономикалық есептеулер
жоқ. Қазақстанның заңнама саласының жүйелі сипатының, халықаралық заңнама
жүйесімен үйлесуіне дайындығының салдарлары мәселесі жеткілікті
пысықталмаған.
Төлем балансы бойынша көптеген есеп-шоттар көрсеткіштері әліде тұрақты
болмай, теріс сальдо көрсетіп отыр. Мысалы, қызмет көрсету мен табыс
баланстарында теріс сальдоның мөлшері 10 АҚШ млрд. асып кеткендігі рас.
Бесінші. Экономиканың көлеңкелену деңгейінің жоғарлығы. Бағалауға
қарасақ, экономиканың 20%-ы көлеңкеде қалуда. Сонымен қатар, экономикада
қазіргі бар көлеңкелеу кәсіпкерлерге сыбайлас жемқорлықпен қысым жасаудан
туындаған бизнес жүргізу рәсімдерінің сақталып отырғанынан болып отыр.
Көлеңкелі экономиканың басым бөлігі саудада, шағын және орта бизнес
деңгейлерінде сақталып отыр.
Сондай-ақ, бизнесті ашу, ұйымдастыру, жүргізу және мемлекетке салық
төлеу салаларында мемлекет тарапынан рәсімдік кедергілер болғандықтан,
көлеңкелі экономика сақталып отыр.
Алтыншы. Экономикалық дамудың негізгі проблемаларының бірі халықты
әлеуметтік қорғаудың әлсіздігі болып отыр.
Жұмыссыздық пен кедейшілік, қоғамның әлеуметтік жіктелуі, өмірлік
қажетті медициналық қызметтерге қол жеткізудің тарылуы, білім
стандарттарының жеткіліксіздігі, азық-түлік пен ауыз судың сапасы, сәбилер
өлім-жітімінің көбейе түсуі Қазақстанның сапалы өсу жолына шығу
процесіндегі басты негізгі қатерлер болып табылады.
Тұтас алғанда, жоғарыда аталған проблемалар мен қатерлердің күшеюі
макроэкономикалық тепе-теңдіктің бұзылуына, голланд ауруына, шикізаттық
емес сектордың бәсекеге қабілетінің кемуіне, отандық тауарлар нарығынан
шығып қалуға әкеліп соқтыруы мүмкін.
Осы орайда жоғарыда көрсетілген экономикалық қауіпсіздіктің басты қауіп-
қатерлердің тереңдеуіне және дамуына жол бермеу мақсатында тиісті
басымдықтар мен стратегиялық міндеттерді айқындау керек. Экономикалық
қауіпсіздік саласындағы мақсат ұлттық экономиканы ғаламдану жағдайында
жұмыс істеуге бейімдеу, экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру болып
табылады.
Жоғарыда көрсетілген басты қауіп-қатерлердің дамуына жол бермеу
мақсатында және Қазақстан экономикасының даму үдерістерін мұқият ескере
отырып, экономикалық қауіпсіздік саласында алдағы уақытта және кезеңде
негізгі басымдықтар мыналар болып табылады: 1. Экономиканы әртараптандыру
(диверсификациялау). 2. Салалық және өңірлік алшақтықты азайту. 3.
Қазақстанның әлемдік экономикалық кеңістікке кірігуінің тиімді тетігін
жасау. 4. Қаржы тұрақтылығын нығайту. 5. Бәсекеге қабілетті ғылыми-
зияткерлік әлеуетті дамыту. 6. Әлеуметтік тұрақтылықты нығайту.
Облыс халқын азық-түлікпен қамтамасыз ету бағытында жыл сайын облыс
бойынша 230 мың тоннадан аса күріш салысы, 90 мың тоннаға жуық картоп, 80
мың тоннадай көкөніс, 100 мың тоннадан аса бақша, 15 мың тоннадан аса ет,
70 мың тонна сүт, 30 млн. данадай жұмыртқа өнімдері өндіріліп келеді.
Ұлттық тұтыну нормасы бойынша облыс халқының бір жылдағы қажеттілігі
күрішке 1,5 есеге, картопқа 1,9 есеге, көкөніс-бақшаға 3,0 есеге артық.
Сонымен қатар, сиыр, қой, құс еттеріне, сүтке, жұмыртқаға қажеттілікті
жергілікті өндіріс толық қанағаттандыра алмайды. Жетіспейтін өнім көлемі
республиканың өзге өңірлерінен тасымалданады.
Осылайша, мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігіне қатер төндіретін
факторлар мониторингі осы қауіптердің алдын-алу шараларын қалыптастыру
бағытындағы жұмыстар болып табылады. Ол қысқа, орта, ұзақ мерзімді
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының тұрақты талдау элементі болуы
тиіс.
Біз нақты сектордың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуде
өндірістің жекелеген салаларына қатысты қауіпсіздік қатерлері деңгейін
төмендету сызбасын ұсынамыз. Сызба екі түрлі бағытта жүзеге асырылады.
Алғашқы болжамдық-бағыттық кезеңде әлеуетті қауіптер анықталады және
қауіптерді жоюдың тұжырымдамалық үлгілері жасақталады.
Екінші іскерлік жобаларды жасақтау кезеңінде, белгілі бір қауіптің
алғышарттары анықтала бастағанда, қауіпті төмендетудің жобалық, нақты
сызбалары жасалады (жобаның технико-экономикалық негіздемесі көлемінде).
Экономикалық қауiпсiздiк мемлекеттiк органдардың, ұйымдардың, лауазымды
тұлғалар мен азаматтардың:
- ұлттық экономиканың, оның iшiнде оның индустриялық-инновациялық
құрамдас бөлiктерiнiң тұрақтылығы мен орнықты дамуын қамтамасыз етуге;
- Қазақстанның қаржылық, энергетикалық, азық-түлiк және көлiктiк
тәуелсiздiгiн қамтамасыз етуге;
- Қазақстанның дүниежүзiлiк экономикалық жүйеден экономикалық
оқшаулануына жол бермеуге;
- экономикалық шешiмдердi қабылдауда, соның iшiнде экономикалық
кiрiгудiң ұлттық органдардан жоғары тұратын органдар шеңберiнде шешiмдер
қабылдауда Қазақстан Республикасының тәуелсiздiгiн сақтауға;
- экономиканы әрi қарай әртараптандыру, ел экономикасының ресурстық-
энергетикалық негiзiн сақтау мен нығайтуға;
- Қазақстанның геосаяси айналасында туындайтын терiс факторлардың
әсерiнен мемлекет экономикасының осал деңгейiн барынша азайтуға;
- отандық және халықаралық қаржы институттарымен өзара тиiмдi
ынтымақтастықты қамтамасыз етуге, отандық экономиканы қалпына келтiру мен
дамытуға арналған iшкi, сыртқы кредиттiк ресурстар мен инвестициялық
мүмкiндiктер бағытының басымдығына;
- мемлекеттiк бюджет тапшылығының шектi рұқсат етiлетiн деңгейiнен асып
кетпеуiне және оның кiрiс бөлiгiн нығайтуға;
- бюджет қаражаты мен мемлекеттiк ресурстардың мақсатсыз
пайдаланылмауына жол бермеуге, көлеңкелi экономика көлемiн қысқартуға;
- сыртқы қарыздың Республикалық бюджет туралы Қазақстан
Республикасының Заңында белгiленген мөлшерге қарағанда ұлғайып кетуiне жол
бермеуге;
- Қазақстан өңiрлерiнiң әлеуметтiк-экономикалық дамуындағы қатерлi
теңдессiздiкке жол бермеуге;
- бәсекенi көтермелеу және монополизмдi шектеу жағдайында ел
экономикасында отандық тауарларды өндiру мен қызмет көрсету үлесiн
арттыруға;
- отандық тауарлар мен қызметтер көрсетудiң бәсекелестiкке
қабiлеттiлiгiн арттыруға;
- iшкi және сыртқы қолайсыз факторлардың әсерiне қарамастан азық-түлiк
тауарларының мемлекеттiк ресурстарында басымдық қалыптастыруды, жаңартуды
және толықтыруды қамтамасыз етуге;
- экономиканың жай-күйi және шет мемлекеттермен тауарлы-экономикалық
қатынастар туралы ақпараттың қол жетiмдiлiгi мен ашықтығын қамтамасыз етуге
бағытталған шешiмдермен және iс-қимылдармен қамтамасыз етiледi [13, 17б.].
1.3 Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі шетел тәжірибесі
Орта ғасырдағы саяси ой-пікірлердің барлығы діни идеологияға
негізделді. Сол кезеңнің ғалымдары қоғамдағы барлық құбылыстарды құдайдың
жаратуы деп түсіндірді. Ең алғаш рет саясатты құдайшылдық, діни
түсіндірулерден ажыратып берген Н. Макиавелли болды. Оның “Патша”
“Флоренцияның тарихы” деген атақты еңбектері бар. Макиавелли XVI ғасырда
саяси ғылымға “мемлекет”, “мемлекеттік қауіпсіздік”, “билік”, деген басты
терминдерді енгізді. Ол мемлекеттің басты мақсаты билік болып табылады,
мемлекеттің қауіпсіздігі саяси билікті ұстап тұру және күшейту, - деп
тұжырымдады. Бұл дәуірдің тағы бір көрнекті өкілі XVI ғасырда өмір сүрген
француз саяси ойшылы Жан Боден болды. Оның ойынша мемлекеттік қауіпсіздік
мемлекеттік биліктің егемендікке жетуінен, жалпы мемлекеттік мүдделері
қорғау қажеттігінен құралады.
Жаңа замандағы саяси ойда халықаралық, аймақтық және ұлттық
қауіпсіздік секілді болашақтағы тұжырымдардың элементтері пайда болады.
Мәселен, Т.Гоббстың саяси ілімдерінде ұлттық қауіпсіздіктің біршама
элементтері байқалады, Б.Спинозаның ілімінде ұжымдық қауіпсіздік
элементтері, Гроций мен Канттың ілімдерінде ғаламдық деңгейдегі халықаралық
қауіпсіздік элементтері сөз болды [14].
Қазіргі кезеңдегі саяси ойдағы қауіпсіздік проблемасы.
Осы заманда Гоббстың, Канттың және Гроцийдің қауіпсіздік тұжырымдары
мемлекеттік қауіпсіздікке қатысты өзгерістерді толығымен анықтап түсіндіріп
бере алмайды.
Қазіргі саяси ой - пікірлерде қауіпсіздік мәселесі көптеген даулар,
пікірталастар тудырады. Осы кезеңде қауіпсіздік мәселесін талқылауда
бірнеше тұжырымдар қалыптасқан. Бұл “қауіпсіздік” анықтамасын айқындаудың
әдістемесінің әр салалы болуына әкеледі.
Қауіпсіздік мәселесін зерттеуді маңызды жүргізіп жатқан американдық
мектеп болса, ал Кеңестік дәуірден кейінгі кеңістікте Ресей мектебі болып
табылады. Бұлармен қоса Қазақстанда да қауіпсіздік мәселесі қарастырылуда.
Мәселен, Тоқаев, Қасенов, Лаумулин, Карин, Спанова, Жүсіпов, Бакаев,
Ашимбаев - ұлттық қауіпсіздікті, Бакаев - әскери қауіпсіздікті, Спанов –
экологиялық қауіпсіздікті, Лаумулин – геосаяси қауіпсіздікті зерттеуде.
Қауіпсіздік терминіне келер болсақ, француз ғалымы Робердің сөздігінде
мынандай анықтама беріледі: “Қауіпсіздік – дегеніміз адамның әр түрлі
қауіптерден қорғалғанмын деп есептейтін кездегі жанның тыныштығы”. Мұндай
мағынада “қауіпсіздік” термині ең алғаш рет XII-ші ғасырдан бастап
қолданыла басталады. Кейін, уақыт өте келе қоғамымыздың дамуына орай
“қауіпсіздік” термині бірқатар өзгерістерге ұшырады.
Қауіпсіздіктің классикалық либералдық пайымдалулары, өз дамуында 3
кезеңнен өтті. I-кезең. XII- XVII ғғ. Бұл кезеңде адамның тән қауіпсіздігі
жөнінде сөз болды. Яғни, мемлекет өзінің әрбір азаматының өмірі мен
мүлкінің қауіпсіздігіне кепілдік беруге тиіс болды.
II-кезең XVIII ғғ. аралығы. Бұл кезең Ұлы француз буржуазиялық
революциясы идеяларымен байланысты. Бұл уақытта “қауіпсіздік” әрбір
азаматтың еркіндігі мен теңдігін қамтамасыз ету, қорғау ретінде пайымдалды.
III-кезең XX - XXI ғасырлар басы аралығындағы қауіпсіздік түсінігі кең
мағынада пайдаланылады және бірқатар деңгейлерді қамтиды. Бұлар:
мемлекеттік аймақтық, жалпы әлемдік, халықаралық және осылармен қатар
қоғамдық өмірдің экономикалық, саяси, экологиялық, мәдени секілді барлық
жақтарынан да қамтып алды.
“Қауіпсіздік” - кең мағынада алғанда мемлекеттің барлық азаматтарына
өмір сүруге қалыпты жағдайлар жасауы, өмірлерін, еркіндігін, мүліктерін әр
түрлі ішкі және сыртқы қол сұғулардан қорғау болып табылады.
“Қауіпсіздік” түсінігі мынандай аспектілерден тұрады:
1. Өмір сүруді қамтамасыз ету территориямызға ешкімнің қол сұқпауы,
мемлекеттің біртұтастығы;
2. ішкі істерімізді сыртқы араласудан сақтауға кепілдік беру;
3. айқын және алдын-ала болжалмаған қатерлерді болдырмау.
“Қауіпсіздік” мемлекеттің тіршілік етуді қамтамасыздандырудың синонимі
болып табылады. Адамның дамуы өркениетінің барлық тәжірибесі, азаматтың
жақсы өмір сүруі, бәрінен бұрын оны қоршаған ортаның қауіпсіздігіне
байланысты болатынын дәлелдеп береді.
Адамның берік дамуы мен тіршілік ету мәселесі әр түрлі
конференцияларда, симпозиумдарда, семинарларда қарастырылуда. БҰҰ-ның
қоршаған ортаны қорғау және даму мәселелері бойынша конференциясында да
мемлекеттердің халықаралық, аймақтық, ұлттық қауіпсіздіктерін қамтамасыз
етудің жолдары мен құралдары талқыланады.
Қауіпсіздік - бұл анықталған объектінің сыртқы және ішкі қатерлердің
ықпалынан қорғалу жағдайы. Қауіп - қатерлер сырттан келуі немесе объектінің
өз ішінде болуы мүмкін.
1. Болу мүмкіндігі деңгейіне байланысты: шынайы және потенциалды;
2. Бағытталған жағы мен субъективті факторлардың рөлінің
сипаттамаларына байланысты, қауіп - қатердің мынадай түрлерін бөліп
алады, бұлар үндеулер мен тәуекелдер.
Қауіптердің барлық түрлері ұлттық қауіпсіздіктің негізгі элементтері
болып табылады, өйткені қауіп - қатерлер ұлттық мүдделердің орындалуына
кедергі келтіреді немесе оларға қауіп төндіреді.
Жоғарыда айтылғандарға байланысты ұлттық қауіпсіздіктің бастапқы
негізін мыналар құрайды:
1. ұлттық мүдделер;
2. қауіп-қатер;
3. мүдделердің қорғалуы.
Бұл анықтамаларды қарай отырып, ұлттық қауіпсіздік дегеніміз –
біріншіден, азаматтар мен мемлекеттің басты, өте қажетті мүдделерінің
қорғалуы деңгейі және даму бағыттары екендігі көреміз.
Ұлттық құндылықтардың және өмір сүру жағдайының шынайы және
потенциалды қауіптерден қорғалуы.
Ұлттық мүдде астарында қоғам мен азаматтардың объективті
қажеттіліктері түсіндіріледі. Бұлардың орындалуынан, мемлекетінің
тұтастығы, өміршеңдігі, берік дамуы тәуелді.
Ұлттық мүдделер саяси іс - қимылдардың сипаты мен мазмұнын,
мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатын айқындауы керек. Ұлттық мүдденің
қалыптасуының басты кеңістігі мемлекет және азаматтық қоғам болып табылады.
Стратегиялық жоспарда, мемлекттің қауіпсіздігі құрылымының
басымдықтары, мынадай 3 негізгі факторларымен анықталады:
1. жеке тұлғаның қауіпсіздігі;
2. қоғамның қауіпсіздігі;
3. мемлекеттің қауіпсіздігі.
Әр мемлекеттің қоғамдық қауіпсіздігінің өзіндік тұжырымдары бар.
Мәселен, Қазақстан Республикасының қоғамдық қауіпсіздік тұжырымдамасы ҚР
Президентінің 1996 жылғы 30-сәуірдегі № 2967-ші жарлығымен құпталған.
Қоғамдық қауіпсіздік тұжырымдамасының мақсаты қазіргі кезеңдегі
республикамыздағы қоғамдық қатынастардың жақсы, тиімді дамуы деңгейінде,
мемлекеттік деңгейде қамтамасыз ету болып табылады.
Тұжырымдаманың міндеті Қазақстан азаматтары мен адамдарының заңды
мүдделерін және құқықтарын қамтамасыз ету, Конституциалық құрылыс пен
қоғамдық қауіпсіздікті қорғау.
АҚШ-тың ұлттық қауіпсіздік тұжырымдамасы
Жалпы “ұлттық қауіпсіздік” терминінің өзі ең алғаш рет АҚШ-та
пайдаланылған еді. Бұл мәселе 40-жж. ортасында, ІІ-ші дүниежүзілік соғыстан
кейін пайда болды. Ол кезеңде АҚШ әлемдегі үлкен мүмкіндіктері бар, ірі
мемлекет жағдайында еді. Бұл жылдары АҚШ-тың ұлттық қауіпсіздік қағидасы
Кеңес Одағы мен Варшава шарты ұйымы мемлекеттеріне қарсы бағытталған әскери
- саяси қарсылықтарына бағындырылған болатын.
1990 жылдардың басында КСРО-ның ыдырауы нәтижесінде, АҚШ ұлттық
қауіпсіздігінің қағидаларының негізгі тұжырымдық ережелері қайта қаралды.
Мәселен, бұрын АҚШ ұлттық қауіпсіздігінің мәні американдық құндылықтарды
қорғау және коммунизмге қарсы тұру болса, ал социалистік лагерь ыдыраған
соң АҚШ-тың ұлттық қауіпсіздігінің қағидаларының мақсаты мыналар болды:
1. АҚШ-тың дүниежүзіндегі жоғарғы орында тұруын бекіту және
қорғау;
2. АҚШ-тың бүкіл жауларын шеттету;
3. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, АҚШ-тың ұлттық
қауіпсіздігінің қағидасы, шын мәнінде американдық басшылық
қағидасына айналғанын көреміз.
АҚШ-қа және оның одақтастарына деген соғыс қаупі жойылды. Ендігі басты
АҚШ-тың мәселесі әлемнің барлық түкпіріндегі елдердің экономикасындағы
жетекші жағдай үшін күрес болып табылуда.
1990-жж. АҚШ-тың Ұлттық қауіпсіздігі тұжырымдамасы (мемлекеттік хатшы
У.Кристоффер) мыналардан тұрды:
1. АҚШ-тың экономикасының күшеюі;
2. Дүниежүзінде АҚШ-тың көмегімен демократияны ұлғайту;
3. Өмір сүріп тұрған құндылықтарды қорғау үшін, АҚШ-тың әскери күшін
ұлғайту;
АҚШ-тың ұлттық қауіпсіздік қауіпсіздік қағидасының принциптері:
1. Америка өзінің дүниежүзіндегі жоғарғы мемлекет ретіндегі өзінің
жетекшілігін сақтап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1 ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.1 Ұлттық экономикадағы экономикалық қауіпсіздіктің ролі мен
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ... ... ... ... .. . ...
1.2 Экономикалық қауіпсіздіктің теориялық мәні мен мазмұны ... ... 11
1.3 Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі шетел 18
тәжірибесі ... ...
2 ҚР ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ САЛАЛАРЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІҢ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ.. 25
2.1 ҚР кәсіпкерлікті дамытудағы экономикалық қауіпсіздік мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
2.2 Аймақтық азық-түлік қауіпсіздігі — экономикалық қауіпсіздіктің 29
маңызды саласы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
2.3 Мемлекеттің ауыл шаруашылық экономикасын тұрақтандыруы - елді
азық-түлік қауіпсіздігімен қамтамасыздандыру кепілі 36
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
3 ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ -
ҰЛТТЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ 44
БАҒЫТЫ ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Ұлттық экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету 44
жолдары ... ... ... ..
3.2 Еліміздің аграрлық секторындағы қауіпсіздікті нығайту қызметін
жетілдіру 52
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. . ..
ҚОРЫТЫНДЫ 58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Кез-келген мемлекет үшін өзінің ұлттық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі қашанда өзекті болып, заман
талаптарына сай күрделене түсіп, мемлекет және қоғам өмірінің барлық
жақтарын қамтитын жүйелі саясатқа айналды. Жаһандану үрдісі күшейген сайын
ұлттық қауіпсіздік мәселесі, әсіресе экономикалық қауіпсіздік бағыты ерекше
орын алды. Өйткені әлемдік қауымдастықта егеменді ел ретінде әрекет ету
мемлекеттің экономикалық қуаттылығы, ал түбінде ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз етуінің бірден-бір көрсеткіші – ұлттық экономикалық даму деңгейі
болады.
Қазіргі ұлттық экономиканың қуаттылығы өндіргіш күштердің даму
деңгейімен ғана анықталмай, бірінші кезекте мемлекеттің сол өндіргіш
күштердің немесе ұлттық экономиканың белсенді дамуына жағдай жасап, ұлттық
мүдделерді анықтап, оларды қорғау мүмкіндігімен көрінді. Жаһандану
үрдісінің ұлттық экономикаға тигізетін оң ықпалын барынша тиімді пайдалану
мен оның теріс әсеріне тойтарыс беру мемлекеттің белсенді іс-әрекетімен
жүзеге асады [1]. Сондықтан Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Назарбаев Қазақстан Республикасының 2010-2015 жылдарға арналған Ұлттық
қауіпсіздік стратегиясының жобасын талқылауда Қауіп-қатерлерді алдын-ала
анықтап, жоюға, тұтастай алғанда елдің дағдарысқа қарсы әлеуетін арттыруға
бағдарланған тиімді де осы заманғы ұлттық қауіпсіздік жүйесін қалыптастыру
қажет, бұл ретте аталған жүйе халықаралық қауіпсіздік саласындағы осы
заманғы әлемдік үрдістерге бейімді келіп, икемді, қауіпсіз ішкі және сыртқы
ортаны қалыптастыру жөніндегі белсенді іс-әрекетке қабілетті болуы тиіс
деп көрсеткен. Қазақстан – 2050 стратегиясы бойынша елдің одан әрі
шарықтап дамуы үшін алдымен елдің экономикалық қауіпсіздігі мәселесін
шешіп, қауіпсіздікке төнетін қауіп-қатерлерден сақтау керек. Міне,
сондықтан экономикалық қауіпсіздік мәселесі бүгінгі күннің өзекті
мәселесіне айналып отыр [2].
Мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі елдің ұлттық мүдделерінің нақты және
әлуетті қатерлерден қорғалған жағдайында өз құрамына экономикалық,
қорғаныс, білім, ақпараттық, т.б. құрамдас бөліктерді біріктіреді. Ашық
экономика бағытында дамып келе жатқан Қазақстан Республикасына, осы
жағдайларда ұлттық экономикалық мүдделерді қалыптастыру, оны қорғау мен
жүзеге асыру қажет. Ұлттық экономикалық мүдделерді жүзеге асыру мен оларды
қорғаудың дәстүрлі құралы протекционистік саясат. Әлемдік рыноктағы
шиеленісті бәсеке барысында талаптарына сай түрленгендіктен, біздің
еліміздің алдында әлемдік тәжірибеге сүйеніп, экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз етудің мүмкін болатын шаралар жүйесін жасақтау өзекті болып
табылады. Себебі, әлемде ғаламдану үрдістері кең құлашын жайып отырған
кезеңде, Қазақстан Республикасының экономикалық өсуінің әлемдік
экономикалық кеңістікке интеграциялануынсыз өтуі мүмкін емес. Интеграция
барысында ел экономикасы оң нәтижелерін, ұтымды тұстарын, қауіпсіздігін
жоғалтып алмауы керек. Осы тұрғыдан елдің экономикалық қауіпсіздігін макро-
, мезо-, микродеңгейлерде қамтамасыз ете білу бүгінгі күннің өзекті талабы
болып отыр. Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету арқылы ұлттық
қауіпсіздікке қол жеткізуге үлес қосылады [3].
Ғылыми зерттелу дәрежесі. Экономикалық қауіпсіздік тұжырымдамасы және
мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету теорияларының
қалыптасып, дамуы бірқатар шет елдік және отандық ғалымдардың ғылыми
зерттеулерінің негізі болып табылады. Атап айтқанда, зерттеліп отырған
тақырыптың теориялық негізін түсіну үшін мына ғалымдардың еңбектері өте
пайдалы болды: А.Смит, А.Маршалл, Д.Рикардо, Р.Столлер, Э.Оукли, С.Аманд
және т.б.
Рыноктық экономикаға көшуде мемлекеттік экономикалық қауіпсіздік
шектерін бағалауды әдіснамалық жетілдіру мәселесі шет елдік экономистер
арқылы кеңінен зерделенген. Олардың қатарында Л. Абалкин, С.Афонцев,
Л.Гайгер, В. Гантман, С. Глазьева, А. Гусаков, А. Илларионов, П.Линдерт,
А.Колосов сияқты ғалымдардың еңбектері ғылыми құндылықтар болып табылады.
Сонымен қатар, аталмыш мәселенің ғылыми тұрғыдан жасақталуына мол үлес
қосқан қазақстандық ғалымдарды да ерекше атап өту керек: К.Арыстанбеков,
Р.Елемесов, Е.Жатканбаев, А.Қошанов, С.Молдабаев, А.Рамазанов, Е.Садыков,
М.Спанов, М.Тулегенова және т.б.. Мәселеленің әлеуметтік аспектілері
К.Мухтарова, Ө.Шеденовтың еңбектерінде қаралған.
Дегенмен, экономикалық қауіпсіздіктің ұлттық негіздерін қамтамасыз ету
және оның ұлттық күш-қуатты нығайтудағы маңызы жете зерделенбеген.
Қазақстанда ұлттық экономикалық қауіпсіздіктің теориялық негіздері мен
тәжірибелік қамтамасыз етілуін нақты белгілеп берген зерттеулер жоқтың-
қасы.
Осылайша, ұлттық экономикалық қауіпсіздік мәселесінің терең
талданбауы, экономикалық қауіпсіздік индикаторларының қолдану аясы мен
деңгейінің анықталу жолдарының белгіленбеуі диссертациялық зерттеу
тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Дипломдық жұмысының негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасының
экономикалық қауіпсіздігінің қамтамасыз етілуін талдай отырып, ұлттық
экономиканың ашықтығы жағдайындағы экономикалық мәселелердің шешімін табуға
бағытталған теориялық және тәжірибелік ұсыныстар жасау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу қажет:
- ұлттық экономиканың ашықтығы кезіндегі экономикалық қауіпсіздіктің
ролі анықтау;
- экономикалық қауіпсіздіктің теориялық мәнін ашу мен сипаттау;
- экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі шетелдік
тұжырымдамаларын айқындау;
- Алматы облысының ауыл шаруашылығы басқармасы ММ-ң жалпы сипаттамасы
мен басқару құрылымын көрсету;
- Алматы облысы АӨК-ң экономикалық қауіпсіздік кезіндегі дамуын анықтау;
- Алматы облысы бойынша ауылшаруашылығының қаржылық-экономикалық
сипаттамасын талдау;
- Қазақстандағы азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерін
анықтау;
- Еліміздің аграрлық секторындағы қауіпсіздікті нығайту қызметін
жетілдіру жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Алматы облысының ауыл
шаруашылығы басқармасы мемлекеттік мекемесі.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні – мемлекеттің ұлттық экономиканың
ашықтығы шеңберінде экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде мемлекеттік
іс-шаралар мен құралдарын қолдану тиімділігін жоғарылату үрдісі.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы - ұлттық экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету негіздеріне талдау жасай отырып, оны жетілдіру бағыттарын
ұсынумен анықталады.
Жұмыстың теориялық негізін отандық және шет елдік экономикалық және
ұлттық қауіпсіздік саласындағы ғылыми зерттеулері қалайды. Зерттеу
жұмысында Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулылары, ҚР Ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету Стратегиясы, Индустриалды-экономикалық даму
стратегиясы, басқа да заңнамалық және құқықтық актілері және басқа да
ресми деректер пайдаланылды.
Қойылған мақсат пен міндеттерге байланысты бұл жұмыста логика-
теориялық, теориялық-әдіснамалық, экономикалық статистикалық салыстыру,
сипаттамалық және т.б. әдістер пайдаланылды.
Ақпарат көздері ретінде Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық даму
көрсеткіштері, Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің,
Экономикалық даму мәліметтері мен ресми құжаттары, ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз етуге қатысты бұқаралық ақпарат құралдарының материалдары
қолданылды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік базасы болып Алматы облысының ауыл
шаруашылығы басқармасы мемлекеттік мекемесінің материалдары мен 2014-
2016жж. қаржылық есептері, заңнамалык және нормативтік актілер, әдістемелік
материалдар табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Ұлттық экономикадағы экономикалық қауіпсіздіктің ролі мен
функциялары
Экономикалық қауіпсіздік - ұлттық қауіпсіздіктің құрамдас бөлігі, оның
іргетасы, материалдық негізі. Экономикалық қауіпсіздік көрсеткіштері -
жалпы экономикалық жүйенің жай- күйі, оның орнықтылығы мен жұмылғыштығы
туралы жалпы түсінік беретін ең елеулі параметрлер. Оның маңызды
көрсеткіштері: жалпы ішкі өнімнің өсуі, тұрмыс деңгейі мен сапасы, инфляция
қарқыны, жұмыссыздық нормасы, экономиканың құрылымы, халықтың мүліктік
жағынан жіктелуі, экономиканың қылмыстық сипат алуы, шаруашылыктың
техникалық базасының жай- күйі, бәсекелесуге қабілеттілік, импортқа
тәуелділік, ішкі және сыртқы борыш, т.б. Экономикалық қауіпсіздікке төнген
қатер - елдің шаруашылығына келеңсіз әсерін тигізетін, жеке адамның,
қоғамның, мемлекеттің экономикалық мүдделеріне нұқсан келтіретін құбылыстар
мен үдерістер. Эконмикалық қатерлер ең жалпы түрде алғанда ішкі және сыртқы
қатерлер сиякты біріккен белгілері бойынша жіктелуі мүмкін [4].
Жалпы, экономикалық қауіпсіздік деген жүйенің күрделі ішкі құрылымы
бар, соның ішінде оның үш маңызды элементтерін бөлуге болады:
1. Экономикалық тәуелсіздік. Экономикалық тәуелсіздік абсолюттік
сипатқа ие емес, себебі халықаралық еңбек бөлінісі ұлттық экономикаларды
бір-бірінен өзара тәуелді қылдырады. Осы жағдайларда экономикалық
тәуелсіздік ұлттық ресурстарды бақылау мүмкіншілігін білдіреді. Өнімнің
бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін және әлемдік саудаға,
кооперациялық байланысқа, ғылыми-техникалық жетістіктерді айырбастауға тең
қатысуға рұқсат беретін өндіріс, тиімділік және өнім сапасының осындай
деңгейіне шығу керек.
2. Ұлттық экономиканың бірқалыптылығы мен тұрақтылығы меншікті барлық
оның формаларында қорғау, кәсіпкерлік белсенділік үшін сенімді кепілдеме
мен жағдай жасау, ахуалдың бірқалыптылығын бұзатын факторларды тоқтату
дегенді білдіреді.
3. Өзін-өзі дамытуға және прогреске қабілет. Бұл әсіресе қазіргі,
динамикалық дамушы әлемде маңызды. Инвестициялар мен инновацияларға қолайлы
климат жасау, өндірісті ұдайы жаңарту, қызметкерлердің кәсіби, білім және
қоғамдық-мәдени дәрежесін жоғарлату ұлттық экономиканың тұрақтылығы мен
өзін-өзі қорғаудың керекті және міндетті шарты болып жатыр.
Экономикалық қауіпсіздік пен тәуелсіздік қойылған мақсатқа қол
жеткізуге бағытталған мемлекеттік шаралар мен кепілдіктердің жүйесімен
қамтамасыз етіледі, және одан мынадай міндеттер туындайды:
1. Республикада экономикалық қызметтің тұрақты заңды базасын құру.
2.Валюта - қаржылық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, ішкі және сыртқы
қарызды реттеу.
3. Өндіріс, экспорт, импортты оңтайландыру.
4. Шетел капиталын пайдаланатын кәсіпорындардың құрылуы мен қызмет
істеуін реттеу.
5. Жабық, құпия, коммерциялық құпияны және басқа да ақпаратты,
меншіктік зияткерлікті қорғау жүйесін құру.
6. Экономикалық қауіпсіздік пен тәуелсіздікті қамтамасыз етуге жауапты
мемлекеттік басқару органдарының жүйесін құру.
Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігі мәселесі және
оны шешу жолдары тақырыбындағы ғылыми мақаланың негізінде төмендегідей
қорытынды және бірнеше ұсыныстар жасауға болады:
1. Ұлттық және экономикалық қауіпсіздіктер кез-келген ұлттың,
мемлекеттің қорғалған жай-күйі болып, барлық мемлекеттік органдар жүйесі
қорғану іс-шараларына жұмылдырылады. Мұндай үдеріс, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының ұлттық қауіпсіздік заңы бойынша да байқалып отыр. Ұлттық
қуаттылыққа келетін болсақ, ол қолда бар ресурстарды ұтымды пайдаланып,
керісінше, өзге мемлекеттерге қауіп төндіретін элементтермен ерекшеленеді.
Егер ұлттық және экономикалық қауіпсіздік теориясы бойынша басты
мәселе Қазақстанға жұдырық көрсететін субъектілер мен мемлекеттерден
қорғанудың жай-күйі болса, ұлттық қуаттылық теориясына сәйкес басқа
мемлекеттерге Қазақстанның өзі жұдырық көрсетуі керек және оған қажетті
ресурстарды жоғары деңгейде үнемі ұстап отыру қажет.
2. Қазақстан Республикасы ұлттық қуатының стратегиялық ресурстары екі
бөлімнен яғни қатаң және жұмсақ (идеационалдық) факторлардан құралуы
керек. Қатаң факторларға экономикалық ресурстар; қаржы ресурстары;
территория; табиғи ресурстар; Әлемдік мұхитқа шығу жолы; білім, ғылым және
технология саласындағы ресурстар, басқару ресурстары және әскери ресурстар
жатады. Сонымен бірге, адам мен қоғамның қауіпсіздігі,
азаматтардың конституциялық құқықтарының мүлтіксіз сақталуы қамтамасыз
етілуі, әлемдегі сапалық жаңа сауда-қаржылық жағдайларда елдің экономикалық
қауіпсіздігі қамтамасыз етіледі
Қазақстан Республикасының ақпараттық қауіпсіздігі қамтамасыз етіліп,
бәсекеге қабілетті отандық ақпараттық кеңістік құрылуы қажет.
Оған қосымша экожүйелерді сақтау жене қалпына келтіру, тәуекелдерді
азайту және техногендік авариялардан, апаттардан дүлей зілзалалардан
болатын зардаптарды барынша азайту бойынша жағдайлар жасалуы қажет.
Ұлттық қауіпсіздіктің демократиялық және ашық доктринасы негізінде
халықаралық қауіпсіздік жүйесімен біріктірілген (ұлттық мүддені ескере
отырып) ұлттық қауіпсіздіктің тұтас және тиімді жүйесі қалыптастырылады
[5].
3. Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде келесі бағыттар жүзеге
асырылуы тиіс:
- экономиканы қалпына келтіруге дайындық үдерісінде Қазақстан оның
бәсекеге қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік беретін реформаларды жеделдетіп
іске асыруы керек. Бірінші түйінді бағыт — дағдарыстан кейінгі дамуға
дайындық - бірінші онжылдық кезеңінде нәтижесі көрінетін шараларды қамтиды.
Бұл біршама қолайлы бизнес орта құру, қаржы секторын нығайту және құқықтық
жүйені жетілдіру.
Екінші түйінді бағыт шеңберіндегі іс-қимылдар елді үдемелі
индустрияландыру бағдарламасын іске асыру және инфрақұрылымды дамыту
нәтижесінде Қазақстан экономикасын әртараптандыруды жеделдетуге ықпал
ететін болады. Бұл экономикалық үлгіні өзгертуге және экстенсивті,
шикізаттық даму жолынан индустриялық-инновациялық дамуға көшуге мүмкіндік
береді. Елді инфрақұрылымдық дамыту жоспарлары экономиканы үдемелі
әртараптандыруға және елге шетел инвестицияларын тартуға ықпал ететін
энергетика, көлік және телекоммуникация салаларын жаңғыртуға шоғырланады
[6].
4.Ұлттық экономиканың қауіпсіздігін қамтамасыз ету экономиканы жемісті
әртараптандырумен, республиканың орнықты дамуымен тікелей байланысты.
Соның ішінде:
- жаңартылатын ресурстар мен энергия көздері негізінде қазіргі
заманғы технологияларды енгізу, жел энергетикасының, күн және геотермалдық
энергетиканың дамуы үшін ынталандырушы жағдайлар жасалады, су ресурстарын
бірігіп басқару принциптерін ескере отырып, елдің су ресурстарын тиімді
пайдалану технологиялары енгізіледі, сондай-ақ халықты ауыз сумен
қамтамасыз ету жөнінде одан әрі күш-жігер жұмсалады;
- инвестициялар тарту, экологиялық проблемаларды шешу, антропогендік
ауыртпалықтардың келеңсіз әсерін азайту, табиғатты пайдаланушылардың
қоршаған ортаға эмиссияны азайту жөніндегі жауапкершілігін күшейту,
қалдықтарды кешенді қайта өңдеу мәселелерін де қамти отырып орнықты дамуды
басқару жүйесін оңтайландыру және көмірлілігі төмен экономиканың жасыл
саясатын енгізу жолымен үздіксіз байланысты [7].
Экономиканы әртараптандыру экономикалық әлеуеттің ұтымды аумақтық
ұйымдастырылуын құру мен халықтың тыныс-тіршілігі үшін қолайлы жағдайлар
жасау мақсатында экономикалық өсу орталықтарын қалыптастыру жөніндегі
жоспарлармен үйлестіріледі.
Экономикалық тиімділік алынған экономикалық пайданың, осы нәтижені
алуға септігін тигізген факторлар мен ресурстар шығынына қатынасымен
сипатталады. Қаржылық тұрақтылық – бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде
артуы. Ол ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды
тиімді пайдалану арқылы өнім өндіру және өткізу үрдісінің үздіксіздігіне
жағдай жасайды, яғни қаржылық тұрақтылық өндірістік – шаруашылық қызмет
үрдісінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі бөлігі
болып табылады. Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі оның өз капиталының
қаншалықты тиімді пайдаланғандығын көрсететін бірқатар айналымдылық
коэффициенттерімен сипатталады. Табысты қызметті жүзеге асыру үшін толық
өңделген нарық және жақсы ойластырылған тауарлық стратегия қажет. Тауар
бойынша стратегиялық шешім жалпы кәсіпорынның маркетингтік стратегиясында
басым рөлді атқарады. Кәсіпорынның негізгі ойы мен пайда табудың қайнар
көзі, бұл тауардың нарыққа неғұрлым нәтижелі құрал ретінде қызмет
атқаруымен байланысты. Сонымен қатар, ол өз алдында маркетингтің орталық
кешен элементі болып табылады. Баға, тарату, жылжыту өнім ерекшеліктерінде
құрылады. Кәсіпорын қауіпсіздігі мен экономикалық өсіміне арналған
тауарлармен жұмыс істеу әсіресе нарық жағдайында өсе түседі. Тұтынушыларға
жақсы қабылданған жаңа немесе жақсартылған тауарлар, кәсіпорынға біраз
уақытқа бәсекелестерден белгілі бір артықшылықпен қамтамасыз етеді. Бұл
дәстүрлі өнімдердің өтіміне байланысты бағаның қарқынды төмендеуіне
көмектеседі [8].Тауарды нарыққа енгізу кезеңіндегі маркетингтің негізгі
міндеттері мыналар: - тауар өткізу жүйесін жетілдіру есебінен балама тауар
өткізу желісін қалыптастыру және тауар өткізудің жаңа арналарын құру; -
жаңа тауардың артықшылықтары мен жетістіктерін тұтынушыға жеткізу үшін
ақпаратты жарнаманы белсенді жүргізу; - жаңа тауар мен нарықтағы оған ұқсас
тауарлар арасындағы функционалды бәсекені анықтау; - тауардың нарыққа
шығуына байланысты мүмкін болатын бәсекелестердің мінез- құлқын зерттеу; -
жаңа тауардың нарыққа бейімделуін қамтамасыз ету. Экономикалық
қауіпсіздіктің мәселелері сөз болғанда бұл жөнінде айтушылар мен
жазушылардың бірінші тобы экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің
мемлекеттік стратегиясын жасау керек десе, екіншілері, оның тұжырымдамасын
жасау керек дегенге саяды. Бұл екі түсінікті бір-біріне қарсы қоймай-ақ
қарағанда екеуінің әрқайсысының өзіндік мағынасы мен орны бар сияқты. Елдің
экономикасы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуді сөз еткенде, оның
стратегиясы мен тұжырымдамасын жасағанда ең басты мақсаттың бірі –
экономикалық өсуді қалпына келтіру, тұтыну секторында төлемдік қабілеті бар
сұранысты көтеру, халықтың тұрмыс дәрежесін көтеру болуға тиіс. Ғаламдану
жағдайында ұлттық экономикалық қауіпсіздік стратегиясын жасау әрбір
мемлекет үшін маңызды шара болып табылады. Қазақстанның ғаламдану
жағдайында әлемдік экономикаға интеграциялануы барысында ұлттық
экономикалық қауіпсіздік мәселелеріне талдау жасап, елдегі экономикалық
қауіптердің алдын алу шараларына тоқталу болып табылады. Сонымен қатар бұл
жұмыста елдің жалпы экономикалық жағдайына шолу жасалып, дәл қазіргі
уақытта елімізде орын алып отырған экономикалық қауіпсіздік мәселелері мен
болашағы. Ұлттық экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі әдіснамалық
мәселелерді зерттеу, ұлттық экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің
елдегі ерекшеліктері мен құрылымын қарастыру, оның бастапқы мәндерін
анықтау мен ұлттық қауіпсіздіктің макроэкономикалық көрсеткіштерінің
жүйесін қарастырумен қатар Қазақстанның экономикалық қауіпсіздігінің
қазіргі кездегі жағдайына шамалы талдау жүргізілді. Бүгінгі таңда Қазақстан
әлемнің жүзден аса мемлекеттерімен қарым-қатынас жасайды. Бұндай
экономиканың ашықтығы және ғаламдану жағдайында экономикалық қауіпсіздікті
сақтау елдің негізгі міндеттерінің бірі болуы қажет. Экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету – бұл елдің тәуелсіздігінің кепілі, қоғам
өмірінің тұрақтылығы мен тиімділігінің, табысқа жетудің керекті жағдайы.
Экономикалық қауіпсіздік біршама күрделі ішкі құрылымға ие. Нақты
үрдістердің талдауы мен бұл мәселені шешудегі отандық және шетелдік
тәжірибелерді қарастыру оның негізгі 3 элементін бөліп қарастыруға
мүмкіндік береді: ( Экономикалық тәуелсіздік, бұл қазіргі кездегі әлемдік
шаруашылық жағдайында ешқандай абсолютті сипатқа ие болмайды. Халықаралық
еңбек бөлінісі ұлттық экономикаларды бір-біріне байланысты және тәуелді
етеді. Бұндай жағдайда экономикалық тәуелсіздік мемлекеттің ұлттық
ресурстарға бақылау жүргізу, бәселестікке қабілетті және әлемдік саудада,
кооперациялық байланыстарға және ғылыми-техникалық жетістіктермен айырбасқа
тең дәрежеде қатысуға мүмкіндік беретін сапалы және тиімді өнім өндірісі
деңгейіне жетуге бақылау жасауға мүмкіндігін көрсетеді. ( Ұлттық
экономиканың тұрақтылығы мен орнықтылығы, бұл меншіктің кез келген түрін
қорғауға алғышарттар жасайды, кәсіпкерлік белсенділікке кепіл беру және
нақты жағдай жасау, жағдайды тұрақсыздандыруы мүмкін факторлардан қорғау,
экономикадағы криминалды құрылымдармен күрес, табыстарды бөлуде қоғамдық
толқулар тудыру қауіпін туғызатын көзге ұратын алшақтықтарды болдырмау т.б.
( Өздігінен даму және прогресске қабілеттілігі, бұл әсіресе қазірге
динамикалық дамушы әлемдегі басты мәселе. Инвестициялар мен инновациялар
үшін жағымды климат тудыру, өндірісті әрдайым модернизациялау,
жұмысшылардың жалпы мәдени дамуы және мамандануы, олардың білім деңгейін
көтеру ұлттық экономиканың өзін-өзі сақтауы мен тұрақтылығының қажетті және
міндетті шарттары болып табылады. Осылайша, экономикалық қауіпсіздік – бұл
ұлттық экономиканың тәуелсіздігін, оның тұрақтылығы мен қалыптылығын,
әрдайым жаңару мен өзін-өзі жетілдіруді қамтамасыз ететін жағдайлар
(шарттар) мен факторлардың жиынтығы болып табылады. Экономикалық
қауіпсіздіктің мәнісін экономика мен үкімет институттарының ұлттық
мүдделерінің қорғалуын қамтамасыз ете алатын күйін, елдің әлеуметтік
бағытпен дамуы, ішкі және сыртқы үрдістердің қолайсыз жағдайда дамыған
кездің өзінде жеткілікті қорғаныс әлеуеті болуы деп анықтауға болады.
Сонымен экономикалық қауіпсіздік – ол тек қана ұлттық мүдделердің қорғалуы
ғана емес, сонымен бірге өкімет институттарының отандық экономиканы
дамытуға, қоғамдық әлеуметтік-саяси тұрақтылығын сақтауға қажетті
тетіктерді құра алатын қабілеттілігі мен дайындығы[4]. Ұлттық қауіпсіздік –
бұл ұлттық мүдделердің қорғалу кепілі, тұтастай елдің әлеуметтік бағытта
дамуы, тіпті жағымсыз сыртқы және ішкі үрдістердің даму түрлерінде
жеткілікті экономикалық және қорғаныс әлеует болуы қамтамасыз етілетін
экономика мен басқару институттарының жағдайы. Ұлттық қауіпсіздік құрылымы:
( Экономикалық қауіпсіздік; ( Экологиялық қауіпсіздік; ( Ақпараттық
қауіпсіздік; ( Әскери-қорғаныс қауіпсіздік; ( Әлеуметтік қауіпсіздік; (
Саяси қауіпсіздік; ( Рухани-адамгершілік қауіпсіздік. Ұлттық қауіпсіздік
құрылымында экономикалық қауіпсіздік негізгі орын алады. Бұл экономиканың
қоғам, мемлекет және жеке тұлға іс-әрекетінің өмірлік маңызды жағының бірін
сипаттауымен байланысты. Экономикалық қауіпсіздік экономиканың барлық
өндірістік жүйесіне әсер етеді. Ұлттық экономикалық қауіпсіздік, ұлттық
өнім өндірудегі құндық және натуралды элементтерінің басым үлесін
қамтамасыз етуге қабілетті өндіріс күштерінің дамуының жоғарғы деңгейі;
экономикалық қауіпсіздіктің ішкі әлеуметтік-саяси негізі; халықтың көп
бөлігінің қолдауына ие мемлекеттің саясаты арқылы жүзеге асырылатын
әлеуметтік және экономикалық даму стратегиясын жасауға және жүзеге асыруға
мүмкіндік беретін ұзақ мерзімді ұлттық мақсаттарға байланысты қоғамдық
пікірдің жоғарылығымен сипатталатын ішкі материалды-заттық негізге ие.
Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігі – қызмет тұрақтылығы, қаржы-саудалық
табыс, прогрессивті ғылыми-техникалық және әлеуметтік дамуды қамтамасыз
ететін заңды, өндірістік қатынастардың және ұйымдық байланыстардың,
материалды және интеллектуалды ресурстардың жағдайы. Елдің экономикалық
қауіпсіздігі ұлттық экономикасының тұрақтылығымен әрқашан байланысты. Бұл,
оның жұмыс істеуі үшін қалыптасқан жағдайға қарамастан, жүріп жатқан
әлеуметтік-экономикалық үрдістерге ұйымдастыру және бақылау жасау іспетті
негізгі жүйелік қызметін атқаруға қабілетті деген сөз, тіпті әлеуметтік
тұрақтылыққа ие, орнықты саяси режимі бар дамыған экономикалық жүйенің
өзінде де экономикалық қауіпсіздік шартты түрде төбе көрсетіп келе жатқан
бүлдіргіш факторлармен бұзылуы ықтимал. Сонымен экономикалық қауіпсіздік
дегеніміз, ұлттық экономиканың тәуелсіздігін қамтамасыз ететін жағдайлар
мен факторлардың жиынтығы болып есептеледі. Сондай-ақ экономикалық
қауіпсіздік деген ұғымға елдің ресурстық әлеуетіне (қорлар мүмкіндігіне),
үйлесімді және үдемелі өсу мүмкіндігіне, әлеуметтік дамуына, экологиясына
қатысты маңызды мүдделерін қамтамасыз ететін экономикалық, саяси, құқықтық,
геосаяси жағдайлардың біртұтас жиынтығы кіреді [9].
1.2 Экономикалық қауіпсіздіктің теориялық мәні мен мазмұны
Экономикалық қауіпсіздік – экономикалық тәуелсіздігі мен тұрақты
дамуына қауіп төндіретін ішкі және сыртқы факторлардан, үдерістерден,
жағдайлардан қорғау. Экономикалық қауіпсіздікке төнетін қауіп мемлекеттік
жүйенің басқару жүйесінің негізгі буындарының құлдырауы, ұлттық байлыққа
нұқсан келу, технологиялық артта қалушылық, қаржы - несие, валюта жүйесінің
бұзылуы, ғылыми әлеуметтік регресс, қоғамның ыдырауы, конституциялық
әлеуметтік және кепілдікпен адамдарды қамтамасыз ете алмау сияқты ішкі және
сыртқы факторлардың әсерінен туындайтын қауіптің мүмкіндігі. Факторлар –
үдеріс, құбылыстардың пайда болу жағдайы, олардың сипатын анықтайтын жеке
белгілер, нәтижелер, ішкі немесе сыртқы болуы мүмкін, бір мезгілде, бір
немесе бірнеше бағытта болуы мүмкін. Экономикалылық қауіпсіздікке әсер
ететін факторларға табиғи, техногендік және экологиялық сипаттағы төтенше
жағдайларды жатқызуға болады.
Экономикалық қауіпсіздік жүйесі – экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету мақсатына қол жеткізуге бағытталған және нормативтік
актілердің жиынтығы.
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жүйесі – атқарушы билік
органдарымен, төтенше жағдайлардың салдарын жою мен бөлу қаупінің алдын
алуға арналған қаражаттар мен күшті қамтитын экономикалық қауіпсіздік
жүйесінің құрамдас бөлігі.
Экономикалық қауіпсіздік объектісі – экономика мен мемлекетті тиімді
басқару жүйесі аумақтық тұтастықты, егемендікті сақтауға ықпал ететін
жағдайлар.
Экономикалық қауіпсіздік субъектісі адам мен қоғам заңды-атқарушы сот
билігі түріндегі мемлекет.
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету стратегиясы, негізгі
мақсаттары мен оларға қол жеткізу жолдары, жалпы қоғамның әрекетінің ортақ
бағыттылығын қамтамасыз етуге бағытталады. Қазақстан Республикасының
экономикалық қауіпсіздік саясатының мақсаты болып, әлуметтік – экономикалық
дамуын қамтамасыз ету жағдайын жасау, негізгі құндылықтарды қорғау,
Қазақстан халқының өмір сүруінің материалдық негіздерін, оның құқықтары мен
бостандықтарын, республиканың ішкі және сыртқы саясатына саяси қысым
мүмкіндіктерін болдырмауға жағдай жасау [10].
Экономикалық қауіпсіздік пен тәуелсіздік қойылған мақсатқа қол
жеткізуге бағытталған мемлекеттік шаралар мен кепілдіктердің жүйесімен
қамтамасыз етіледі, және одан мынадай міндеттер туындайды:
1. Республикада экономикалық қызметтің тұрақты заңды базасын құру.
2.Валюта - қаржылық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, ішкі және сыртқы
қарызды реттеу.
3. Өндіріс, экспорт,импортты оңтайландыру.
4. Шетел капиталын пайдаланатын кәсіпорындардың құрылуы мен қызмет
істеуін реттеу.
5. Жабық, құпия, комерциялық құпияны және басқа да ақпаратты, меншіктік
зияткерлікті қорғау жүйесін құру.
6. Экономикалық қауіпсіздік пен тәуелсіздікті қамтамасыз етуге жауапты
мемлекеттік басқару органдарының жүйесін құру.
Қойылған мақсаттарды жүзеге асыру үшін құрылымдық инвестицияның,
валюталық-қаржылық, экспорттық-импорттық, кедендік институционалдық және
кадрлық саясатты, экономикалық реформаларды құқықтық қамтамасыз ету
талап етіледі.
Ұлттық қаупсіздік мемлекеттің тұтастығымен өмірін қамтамасыз етуден,
елдің қажеттіліктерінің жиынтығын білдіретін, мемлекеттің ұлттық мүддесімен
анықталады.
Кез-келген мемлекеттің негізгі ұлттық мүдделері болып мыналар табылады:
- елдің аумақтық тұтастығы;
- мемлекеттік егемендігі;
- елдің және халықтың экономикалық өркендеуі;
- әлемдік қауымдастықта лайықты орынға ие болуы.
Қазіргі жағдайда ұлттық қаупсіздікке қол жеткізу, ең алдымен
экономикалық қаупсіздікке сүйенеді, яғни Қазақстанның даму стратегиясының
негізгі бағыттарының маңыздысы экономикалық жүйенің қаупсіздігі болып
табылады. Экономикалық және саяси тұрақсыздық, Қазақстан мен тек әлеуметтік
экономикалық байланысты емес, сонымен бірге ондаған жылдар бойы ұлтаралық
және жеке байланыстармен қарым-қатынасатын көршілес мемлекеттердегі
ұлтаралық шиеленістер, республикадағы жағдайға теріс ықпалын тигізеді.
Еңбекті аймақтық бөлу және орталықта жоспарлау жылдарында қалыптасқан
өнеркәсіптік және минералдық шикізаттан және қайта өңделетін кейбір
өнімдерден басқалары өнімдерді өткізудің альтернативті рыногының болмауы,
өндірістің технологиялық артта қалуы, оның өтелмейтін монополиялануы мен
шоғырландырылуы Қазақстан экономикасын қауқарсыз етеді.
Ол экономикалық тетіктерді, республикалық саяси қысым жасау үшін,
Қазақстаннан басқа елдермен қарым-қатынасындағы ұлттық мүдделерге қысым
жасауға пайдалану мүмкіндігін тудыруы тиіс. Сондықтан да, біздің
пікірімізше, экономикалық қауіпсіздік - азаматтардың әлеуметтік және
экономикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында аз еңбекті шығындай
отырып, шикізат ресурстары мен қоршаған ортаны табиғи қорғап, пайдалану
арқылы елдің экономикалық дамуын қамтамасыз ету, яғни экономикалық
қауіпсіздік – тек ұлттық мүдденің қорғалуы ғана емес, сондай-ақ Үкімет
институттарының отандық экономиканы дамытудағы және қоғамның әлеуметтік
саяси тұрақтылығын сақтап тұрудағы ұлттық мүддені қорғауға қабілеттілігі
және даярлығы болып табылады.
Экономикалық қауіпсіздік жағдайы кері шамалармен – қауіптермен
анықталады. Экономикалық қауіпсіздік қатерлері деп – ішкі және сыртқы
факторлардың (немесе олардың жиынтығы) әсерімен экономиканың негізгі
звеноларының, оның басқару жүйесінің бұзылу қаупі, ұлттық байлықтың азаюы,
технологиялық артта қалуы, қаржы-несиелік және валюта жүйесінің бұзылуы,
ғылыми және әлеуметтік регресс, қоғамдағы интеграцияның бұзылуы,
конституциялық әлеуметтік құқықты қамтамасыз ету мүмкіндігінің жоқтығы
әсерінен ситуациялық дамудағы потенциалдық мүмкіндікті айтамыз. Осылайша,
экономикалық мүддеге қатер дұрыс дамушы қоғамдық ұдайы өндірістің жолын
бұзатын экономикалық қауіптерді туғызады. Жалпы түрде оларды ішкі және
сыртқы қауіптерге байланысты топтарға бөлуге болады [11, 97б.].
Қазақтан жағдайындағы ішкі экономикалық қатерлерге жататындар:
- горизонтальді және вертикальді түрдегі шаруашылық байланыстардың
бұзылуы;
- шаруашылықтың техника-технологиялық базасының азаюы;
- жұмыссыздық;
- инфляция;
- салық салудан көпшіліктің қашуы;
- қазақстандық экономиканың монополизациясы;
- экономиканың және қоғамның қылмысы;
- ішкі және сыртқы қарыздың ірі көлемділігі;
- валюталық ресурстардың азаюы.
Қазақстандық экономиканың сыртқы экономикалық қатерлеріне келесілерді
жатқызамыз:
- импорттық тәуелділіктің өсуі;
- экономиканың тым ашық болуы;
- Қазақстанның өзіндік инициативасымен табиғи ресурстардың нетто-
экспортерына айналуы;
- экономикалық динамиканың жаһандануы;
- халықаралық ұйымдар мен байланыстардың ролі;
- халықаралық еңбек бөлінісі мен сауданың динамикасы мен құрылымы.
Ішкі қайшылықтардың өрши түсуінен, басшылықтың тиімді шешім қабылдай
алмауынан ішкі қауіптер өсу үрдісіне ие болады да, сыртқы қауіптер үшін
қолайлылық тудырады. Бұл, біріншіден, ішкі қауіптер мемлекеттің
экономикалық, әсіресе, қаржылық қуаттын әлсірете отырып, әскерді
модернизациялауға мүмкіндік бермейді.
Екіншіден, мемлекеттің экономикалық әлсіздігі ұлтты халықаралық
қаржылық ұйымдардың алдында тәуелді етеді, өйткені, елдің бюджеттік
ресурстары мемлекеттің минималды әлеуметтік міндеттемелерін де төлеуге
мүмкіндік бермейді. Қарызды көптеп алу бюджет мәселесін шешпейді, қайта
сыртқы қарызға көрсетілетін қызмет шығындарын өсіре түседі.
Үшіншіден, ішкі қауіптер отандық тауар өндірісінің ішкі сұранысты
қанағаттандыра алмауы экономиканың импортқа, сыртқы рынок конъюнктурасына,
оның тауарлық және қаржылық сегменттеріне, оның ішінде азық-түлік, машина
құрал-жабдықтар, халықаралық несиелерге деген тәуелділікке әкеп соқтырады.
Сонымен қатар, мемлекеттік шараларды қолдануды талап ететін
экономикалық қауіпсіздіктің келесі ықтимал қауіп-қатерлеріне назар аударған
жөн.
Бірінші. Өнеркәсіптің өндіруші және қайта өңдеуші салаларының бірдей
дамымау үрдісі.
Экономиканың шикізатқа бағытталуы бір жағынан, оның шикізатқа деген
әлемдік бағалардың ауытқуына күшті тәуелділігін байқатса, екінші жағынан
шикізаттық емес сектордың дамуы үшін елеулі түрде кедергі келтіретін фактор
болып табылады, ол Қазақстанның халықаралық еңбек бөлінісінде барабар емес
рөлге ие болуына әкелуі мүмкін.
Екінші. Қазақстан өңірлерінің әлеуметтік-экономикалық дамуында
теңгерімсіздікдің (дисбаланс) сақталуы.
Өңірлердің даму деңгейінде де едәуір айырмашылықтар бар, ол ұлттық
табыстың жан басына шаққанда өндіріс деңгейіндегі алшақтықты туындатады.
Бұл реттелмейтін ішкі еңбек миграциясының өсуіне әкеліп, әлеуметтік
мәселелерді шиеленістіруі мүмкін.
Әрине бұл бағытта мемлекет тарапынан тиісті қадамдар жасалуда.
Дегенмен, олар әлі де болса осы мәселелерді түбегейлі шеше алмай отыр.
Үшінші. Қаржы саласында қалыптасқан кейбір үдерістер. Кредит берудің
күрт өсуі банк кредиттерінің сапасы туралы мәселені өткір қоюда. Қазіргі
уақытта банк активтерінің 70%-ы кредиттермен ұсынылуда.
Мұнайды өндіру көлемінің және оның бағасының өсуінің салдарынан қаржы
ресурстарының құйылуының едәуір артуы айырбас бағамы мен инфляцияға күшті
қысым жасайды. Мұнайды өндірудің жоспарлы түрде кеңейтілуін ескерсек,
аталған үрдіс күшейе түсуі мүмкін.
Елдің жалпы сыртқы қарызының (ЖСҚ) бақыланбайтын өсуі қатерді
күшейтуде. 2011 жылдың басында ЖСҚ 124 млрд. АҚШ долларынан асты. ЖСҚ-ның
өсуінде негізгі рөл мемлекет кепілдік бермеген, жекеше сектордың
қарыздарына тиесілі болып отыр [12, 6б.].
ЖСҚ көлемінің өсе түсуі, ең алдымен мемлекеттің беделіне кері әсерін
тигізіп, капиталдың ішкі нарықтарының өсуін тежеп, қаржы секторының
тұрақтылығынан айырылуына әкеліп соқтырады.
Төртінші. Қазақстанның Дүнижүзілік сауда ұйымына кіруі үшін
экономиканың жекелеген секторларының (мұнай химиясы, ауыл шаруашылығы,
машина жасау және т.б.) дайындығы төмен деңгейде қалуы.
Қазақстандық өнімнің әлемдік нарықтағы бәсекеге қабілетті деңгейінің
төмендігі келіссөз үдерісі үшін қажетті, талдау құрамдасын жетілдіруді
талап етеді.
Импорттық тауарлар мен қызметтердің Қазақстан нарығына келіп түсуінің
күшеюінен болатын салдарларға жасалған жан-жақты экономикалық есептеулер
жоқ. Қазақстанның заңнама саласының жүйелі сипатының, халықаралық заңнама
жүйесімен үйлесуіне дайындығының салдарлары мәселесі жеткілікті
пысықталмаған.
Төлем балансы бойынша көптеген есеп-шоттар көрсеткіштері әліде тұрақты
болмай, теріс сальдо көрсетіп отыр. Мысалы, қызмет көрсету мен табыс
баланстарында теріс сальдоның мөлшері 10 АҚШ млрд. асып кеткендігі рас.
Бесінші. Экономиканың көлеңкелену деңгейінің жоғарлығы. Бағалауға
қарасақ, экономиканың 20%-ы көлеңкеде қалуда. Сонымен қатар, экономикада
қазіргі бар көлеңкелеу кәсіпкерлерге сыбайлас жемқорлықпен қысым жасаудан
туындаған бизнес жүргізу рәсімдерінің сақталып отырғанынан болып отыр.
Көлеңкелі экономиканың басым бөлігі саудада, шағын және орта бизнес
деңгейлерінде сақталып отыр.
Сондай-ақ, бизнесті ашу, ұйымдастыру, жүргізу және мемлекетке салық
төлеу салаларында мемлекет тарапынан рәсімдік кедергілер болғандықтан,
көлеңкелі экономика сақталып отыр.
Алтыншы. Экономикалық дамудың негізгі проблемаларының бірі халықты
әлеуметтік қорғаудың әлсіздігі болып отыр.
Жұмыссыздық пен кедейшілік, қоғамның әлеуметтік жіктелуі, өмірлік
қажетті медициналық қызметтерге қол жеткізудің тарылуы, білім
стандарттарының жеткіліксіздігі, азық-түлік пен ауыз судың сапасы, сәбилер
өлім-жітімінің көбейе түсуі Қазақстанның сапалы өсу жолына шығу
процесіндегі басты негізгі қатерлер болып табылады.
Тұтас алғанда, жоғарыда аталған проблемалар мен қатерлердің күшеюі
макроэкономикалық тепе-теңдіктің бұзылуына, голланд ауруына, шикізаттық
емес сектордың бәсекеге қабілетінің кемуіне, отандық тауарлар нарығынан
шығып қалуға әкеліп соқтыруы мүмкін.
Осы орайда жоғарыда көрсетілген экономикалық қауіпсіздіктің басты қауіп-
қатерлердің тереңдеуіне және дамуына жол бермеу мақсатында тиісті
басымдықтар мен стратегиялық міндеттерді айқындау керек. Экономикалық
қауіпсіздік саласындағы мақсат ұлттық экономиканы ғаламдану жағдайында
жұмыс істеуге бейімдеу, экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру болып
табылады.
Жоғарыда көрсетілген басты қауіп-қатерлердің дамуына жол бермеу
мақсатында және Қазақстан экономикасының даму үдерістерін мұқият ескере
отырып, экономикалық қауіпсіздік саласында алдағы уақытта және кезеңде
негізгі басымдықтар мыналар болып табылады: 1. Экономиканы әртараптандыру
(диверсификациялау). 2. Салалық және өңірлік алшақтықты азайту. 3.
Қазақстанның әлемдік экономикалық кеңістікке кірігуінің тиімді тетігін
жасау. 4. Қаржы тұрақтылығын нығайту. 5. Бәсекеге қабілетті ғылыми-
зияткерлік әлеуетті дамыту. 6. Әлеуметтік тұрақтылықты нығайту.
Облыс халқын азық-түлікпен қамтамасыз ету бағытында жыл сайын облыс
бойынша 230 мың тоннадан аса күріш салысы, 90 мың тоннаға жуық картоп, 80
мың тоннадай көкөніс, 100 мың тоннадан аса бақша, 15 мың тоннадан аса ет,
70 мың тонна сүт, 30 млн. данадай жұмыртқа өнімдері өндіріліп келеді.
Ұлттық тұтыну нормасы бойынша облыс халқының бір жылдағы қажеттілігі
күрішке 1,5 есеге, картопқа 1,9 есеге, көкөніс-бақшаға 3,0 есеге артық.
Сонымен қатар, сиыр, қой, құс еттеріне, сүтке, жұмыртқаға қажеттілікті
жергілікті өндіріс толық қанағаттандыра алмайды. Жетіспейтін өнім көлемі
республиканың өзге өңірлерінен тасымалданады.
Осылайша, мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігіне қатер төндіретін
факторлар мониторингі осы қауіптердің алдын-алу шараларын қалыптастыру
бағытындағы жұмыстар болып табылады. Ол қысқа, орта, ұзақ мерзімді
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының тұрақты талдау элементі болуы
тиіс.
Біз нақты сектордың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуде
өндірістің жекелеген салаларына қатысты қауіпсіздік қатерлері деңгейін
төмендету сызбасын ұсынамыз. Сызба екі түрлі бағытта жүзеге асырылады.
Алғашқы болжамдық-бағыттық кезеңде әлеуетті қауіптер анықталады және
қауіптерді жоюдың тұжырымдамалық үлгілері жасақталады.
Екінші іскерлік жобаларды жасақтау кезеңінде, белгілі бір қауіптің
алғышарттары анықтала бастағанда, қауіпті төмендетудің жобалық, нақты
сызбалары жасалады (жобаның технико-экономикалық негіздемесі көлемінде).
Экономикалық қауiпсiздiк мемлекеттiк органдардың, ұйымдардың, лауазымды
тұлғалар мен азаматтардың:
- ұлттық экономиканың, оның iшiнде оның индустриялық-инновациялық
құрамдас бөлiктерiнiң тұрақтылығы мен орнықты дамуын қамтамасыз етуге;
- Қазақстанның қаржылық, энергетикалық, азық-түлiк және көлiктiк
тәуелсiздiгiн қамтамасыз етуге;
- Қазақстанның дүниежүзiлiк экономикалық жүйеден экономикалық
оқшаулануына жол бермеуге;
- экономикалық шешiмдердi қабылдауда, соның iшiнде экономикалық
кiрiгудiң ұлттық органдардан жоғары тұратын органдар шеңберiнде шешiмдер
қабылдауда Қазақстан Республикасының тәуелсiздiгiн сақтауға;
- экономиканы әрi қарай әртараптандыру, ел экономикасының ресурстық-
энергетикалық негiзiн сақтау мен нығайтуға;
- Қазақстанның геосаяси айналасында туындайтын терiс факторлардың
әсерiнен мемлекет экономикасының осал деңгейiн барынша азайтуға;
- отандық және халықаралық қаржы институттарымен өзара тиiмдi
ынтымақтастықты қамтамасыз етуге, отандық экономиканы қалпына келтiру мен
дамытуға арналған iшкi, сыртқы кредиттiк ресурстар мен инвестициялық
мүмкiндiктер бағытының басымдығына;
- мемлекеттiк бюджет тапшылығының шектi рұқсат етiлетiн деңгейiнен асып
кетпеуiне және оның кiрiс бөлiгiн нығайтуға;
- бюджет қаражаты мен мемлекеттiк ресурстардың мақсатсыз
пайдаланылмауына жол бермеуге, көлеңкелi экономика көлемiн қысқартуға;
- сыртқы қарыздың Республикалық бюджет туралы Қазақстан
Республикасының Заңында белгiленген мөлшерге қарағанда ұлғайып кетуiне жол
бермеуге;
- Қазақстан өңiрлерiнiң әлеуметтiк-экономикалық дамуындағы қатерлi
теңдессiздiкке жол бермеуге;
- бәсекенi көтермелеу және монополизмдi шектеу жағдайында ел
экономикасында отандық тауарларды өндiру мен қызмет көрсету үлесiн
арттыруға;
- отандық тауарлар мен қызметтер көрсетудiң бәсекелестiкке
қабiлеттiлiгiн арттыруға;
- iшкi және сыртқы қолайсыз факторлардың әсерiне қарамастан азық-түлiк
тауарларының мемлекеттiк ресурстарында басымдық қалыптастыруды, жаңартуды
және толықтыруды қамтамасыз етуге;
- экономиканың жай-күйi және шет мемлекеттермен тауарлы-экономикалық
қатынастар туралы ақпараттың қол жетiмдiлiгi мен ашықтығын қамтамасыз етуге
бағытталған шешiмдермен және iс-қимылдармен қамтамасыз етiледi [13, 17б.].
1.3 Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі шетел тәжірибесі
Орта ғасырдағы саяси ой-пікірлердің барлығы діни идеологияға
негізделді. Сол кезеңнің ғалымдары қоғамдағы барлық құбылыстарды құдайдың
жаратуы деп түсіндірді. Ең алғаш рет саясатты құдайшылдық, діни
түсіндірулерден ажыратып берген Н. Макиавелли болды. Оның “Патша”
“Флоренцияның тарихы” деген атақты еңбектері бар. Макиавелли XVI ғасырда
саяси ғылымға “мемлекет”, “мемлекеттік қауіпсіздік”, “билік”, деген басты
терминдерді енгізді. Ол мемлекеттің басты мақсаты билік болып табылады,
мемлекеттің қауіпсіздігі саяси билікті ұстап тұру және күшейту, - деп
тұжырымдады. Бұл дәуірдің тағы бір көрнекті өкілі XVI ғасырда өмір сүрген
француз саяси ойшылы Жан Боден болды. Оның ойынша мемлекеттік қауіпсіздік
мемлекеттік биліктің егемендікке жетуінен, жалпы мемлекеттік мүдделері
қорғау қажеттігінен құралады.
Жаңа замандағы саяси ойда халықаралық, аймақтық және ұлттық
қауіпсіздік секілді болашақтағы тұжырымдардың элементтері пайда болады.
Мәселен, Т.Гоббстың саяси ілімдерінде ұлттық қауіпсіздіктің біршама
элементтері байқалады, Б.Спинозаның ілімінде ұжымдық қауіпсіздік
элементтері, Гроций мен Канттың ілімдерінде ғаламдық деңгейдегі халықаралық
қауіпсіздік элементтері сөз болды [14].
Қазіргі кезеңдегі саяси ойдағы қауіпсіздік проблемасы.
Осы заманда Гоббстың, Канттың және Гроцийдің қауіпсіздік тұжырымдары
мемлекеттік қауіпсіздікке қатысты өзгерістерді толығымен анықтап түсіндіріп
бере алмайды.
Қазіргі саяси ой - пікірлерде қауіпсіздік мәселесі көптеген даулар,
пікірталастар тудырады. Осы кезеңде қауіпсіздік мәселесін талқылауда
бірнеше тұжырымдар қалыптасқан. Бұл “қауіпсіздік” анықтамасын айқындаудың
әдістемесінің әр салалы болуына әкеледі.
Қауіпсіздік мәселесін зерттеуді маңызды жүргізіп жатқан американдық
мектеп болса, ал Кеңестік дәуірден кейінгі кеңістікте Ресей мектебі болып
табылады. Бұлармен қоса Қазақстанда да қауіпсіздік мәселесі қарастырылуда.
Мәселен, Тоқаев, Қасенов, Лаумулин, Карин, Спанова, Жүсіпов, Бакаев,
Ашимбаев - ұлттық қауіпсіздікті, Бакаев - әскери қауіпсіздікті, Спанов –
экологиялық қауіпсіздікті, Лаумулин – геосаяси қауіпсіздікті зерттеуде.
Қауіпсіздік терминіне келер болсақ, француз ғалымы Робердің сөздігінде
мынандай анықтама беріледі: “Қауіпсіздік – дегеніміз адамның әр түрлі
қауіптерден қорғалғанмын деп есептейтін кездегі жанның тыныштығы”. Мұндай
мағынада “қауіпсіздік” термині ең алғаш рет XII-ші ғасырдан бастап
қолданыла басталады. Кейін, уақыт өте келе қоғамымыздың дамуына орай
“қауіпсіздік” термині бірқатар өзгерістерге ұшырады.
Қауіпсіздіктің классикалық либералдық пайымдалулары, өз дамуында 3
кезеңнен өтті. I-кезең. XII- XVII ғғ. Бұл кезеңде адамның тән қауіпсіздігі
жөнінде сөз болды. Яғни, мемлекет өзінің әрбір азаматының өмірі мен
мүлкінің қауіпсіздігіне кепілдік беруге тиіс болды.
II-кезең XVIII ғғ. аралығы. Бұл кезең Ұлы француз буржуазиялық
революциясы идеяларымен байланысты. Бұл уақытта “қауіпсіздік” әрбір
азаматтың еркіндігі мен теңдігін қамтамасыз ету, қорғау ретінде пайымдалды.
III-кезең XX - XXI ғасырлар басы аралығындағы қауіпсіздік түсінігі кең
мағынада пайдаланылады және бірқатар деңгейлерді қамтиды. Бұлар:
мемлекеттік аймақтық, жалпы әлемдік, халықаралық және осылармен қатар
қоғамдық өмірдің экономикалық, саяси, экологиялық, мәдени секілді барлық
жақтарынан да қамтып алды.
“Қауіпсіздік” - кең мағынада алғанда мемлекеттің барлық азаматтарына
өмір сүруге қалыпты жағдайлар жасауы, өмірлерін, еркіндігін, мүліктерін әр
түрлі ішкі және сыртқы қол сұғулардан қорғау болып табылады.
“Қауіпсіздік” түсінігі мынандай аспектілерден тұрады:
1. Өмір сүруді қамтамасыз ету территориямызға ешкімнің қол сұқпауы,
мемлекеттің біртұтастығы;
2. ішкі істерімізді сыртқы араласудан сақтауға кепілдік беру;
3. айқын және алдын-ала болжалмаған қатерлерді болдырмау.
“Қауіпсіздік” мемлекеттің тіршілік етуді қамтамасыздандырудың синонимі
болып табылады. Адамның дамуы өркениетінің барлық тәжірибесі, азаматтың
жақсы өмір сүруі, бәрінен бұрын оны қоршаған ортаның қауіпсіздігіне
байланысты болатынын дәлелдеп береді.
Адамның берік дамуы мен тіршілік ету мәселесі әр түрлі
конференцияларда, симпозиумдарда, семинарларда қарастырылуда. БҰҰ-ның
қоршаған ортаны қорғау және даму мәселелері бойынша конференциясында да
мемлекеттердің халықаралық, аймақтық, ұлттық қауіпсіздіктерін қамтамасыз
етудің жолдары мен құралдары талқыланады.
Қауіпсіздік - бұл анықталған объектінің сыртқы және ішкі қатерлердің
ықпалынан қорғалу жағдайы. Қауіп - қатерлер сырттан келуі немесе объектінің
өз ішінде болуы мүмкін.
1. Болу мүмкіндігі деңгейіне байланысты: шынайы және потенциалды;
2. Бағытталған жағы мен субъективті факторлардың рөлінің
сипаттамаларына байланысты, қауіп - қатердің мынадай түрлерін бөліп
алады, бұлар үндеулер мен тәуекелдер.
Қауіптердің барлық түрлері ұлттық қауіпсіздіктің негізгі элементтері
болып табылады, өйткені қауіп - қатерлер ұлттық мүдделердің орындалуына
кедергі келтіреді немесе оларға қауіп төндіреді.
Жоғарыда айтылғандарға байланысты ұлттық қауіпсіздіктің бастапқы
негізін мыналар құрайды:
1. ұлттық мүдделер;
2. қауіп-қатер;
3. мүдделердің қорғалуы.
Бұл анықтамаларды қарай отырып, ұлттық қауіпсіздік дегеніміз –
біріншіден, азаматтар мен мемлекеттің басты, өте қажетті мүдделерінің
қорғалуы деңгейі және даму бағыттары екендігі көреміз.
Ұлттық құндылықтардың және өмір сүру жағдайының шынайы және
потенциалды қауіптерден қорғалуы.
Ұлттық мүдде астарында қоғам мен азаматтардың объективті
қажеттіліктері түсіндіріледі. Бұлардың орындалуынан, мемлекетінің
тұтастығы, өміршеңдігі, берік дамуы тәуелді.
Ұлттық мүдделер саяси іс - қимылдардың сипаты мен мазмұнын,
мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатын айқындауы керек. Ұлттық мүдденің
қалыптасуының басты кеңістігі мемлекет және азаматтық қоғам болып табылады.
Стратегиялық жоспарда, мемлекттің қауіпсіздігі құрылымының
басымдықтары, мынадай 3 негізгі факторларымен анықталады:
1. жеке тұлғаның қауіпсіздігі;
2. қоғамның қауіпсіздігі;
3. мемлекеттің қауіпсіздігі.
Әр мемлекеттің қоғамдық қауіпсіздігінің өзіндік тұжырымдары бар.
Мәселен, Қазақстан Республикасының қоғамдық қауіпсіздік тұжырымдамасы ҚР
Президентінің 1996 жылғы 30-сәуірдегі № 2967-ші жарлығымен құпталған.
Қоғамдық қауіпсіздік тұжырымдамасының мақсаты қазіргі кезеңдегі
республикамыздағы қоғамдық қатынастардың жақсы, тиімді дамуы деңгейінде,
мемлекеттік деңгейде қамтамасыз ету болып табылады.
Тұжырымдаманың міндеті Қазақстан азаматтары мен адамдарының заңды
мүдделерін және құқықтарын қамтамасыз ету, Конституциалық құрылыс пен
қоғамдық қауіпсіздікті қорғау.
АҚШ-тың ұлттық қауіпсіздік тұжырымдамасы
Жалпы “ұлттық қауіпсіздік” терминінің өзі ең алғаш рет АҚШ-та
пайдаланылған еді. Бұл мәселе 40-жж. ортасында, ІІ-ші дүниежүзілік соғыстан
кейін пайда болды. Ол кезеңде АҚШ әлемдегі үлкен мүмкіндіктері бар, ірі
мемлекет жағдайында еді. Бұл жылдары АҚШ-тың ұлттық қауіпсіздік қағидасы
Кеңес Одағы мен Варшава шарты ұйымы мемлекеттеріне қарсы бағытталған әскери
- саяси қарсылықтарына бағындырылған болатын.
1990 жылдардың басында КСРО-ның ыдырауы нәтижесінде, АҚШ ұлттық
қауіпсіздігінің қағидаларының негізгі тұжырымдық ережелері қайта қаралды.
Мәселен, бұрын АҚШ ұлттық қауіпсіздігінің мәні американдық құндылықтарды
қорғау және коммунизмге қарсы тұру болса, ал социалистік лагерь ыдыраған
соң АҚШ-тың ұлттық қауіпсіздігінің қағидаларының мақсаты мыналар болды:
1. АҚШ-тың дүниежүзіндегі жоғарғы орында тұруын бекіту және
қорғау;
2. АҚШ-тың бүкіл жауларын шеттету;
3. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, АҚШ-тың ұлттық
қауіпсіздігінің қағидасы, шын мәнінде американдық басшылық
қағидасына айналғанын көреміз.
АҚШ-қа және оның одақтастарына деген соғыс қаупі жойылды. Ендігі басты
АҚШ-тың мәселесі әлемнің барлық түкпіріндегі елдердің экономикасындағы
жетекші жағдай үшін күрес болып табылуда.
1990-жж. АҚШ-тың Ұлттық қауіпсіздігі тұжырымдамасы (мемлекеттік хатшы
У.Кристоффер) мыналардан тұрды:
1. АҚШ-тың экономикасының күшеюі;
2. Дүниежүзінде АҚШ-тың көмегімен демократияны ұлғайту;
3. Өмір сүріп тұрған құндылықтарды қорғау үшін, АҚШ-тың әскери күшін
ұлғайту;
АҚШ-тың ұлттық қауіпсіздік қауіпсіздік қағидасының принциптері:
1. Америка өзінің дүниежүзіндегі жоғарғы мемлекет ретіндегі өзінің
жетекшілігін сақтап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz