Қазақстандық ірі кәсіпорындардың интеграциялану үрдісі мен бәсекеге қабілеттілігі
1 ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЗІРГІ МОДЕЛІ МЕН ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ КОНЦЕПЦИЯСЫ
1.1 Интеграциялық үдерістерді зерттеудің ғылыми.методологиялық бағыты
1.2 Мемлекеттердің аймақтық интеграциясы: ұлттық шарушылықтардың өзара ықпалдастығы
1.3 Интеграциялық топтардың экономикалық тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігі
2 ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ БІРІГУЛЕРДІҢ ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ МЕН ТАЛДАУ («Қайнар АБК» ЖШС кәсіпорыны мысалында)
2.1. Алматы облысының экономикалық даму үрдісіне бәсекеге қабілеттілік тұрғысынан сипаттама
2.2. «Қайнар АБК» ЖШС кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметін бағалау
2.3. Кәсіпорынның интеграциялық дамуына әсер етуші факторларға талдау
3 ҚР ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ БІРІГУЛЕРДІҢ АЙМАҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН МҮМКІНДІКТЕРІ
3.1. Аймақ деңгейінде сыртқы экономикалық қызметті қолдау мен ұйымдастыруды жетілдіру бағыттары
3.2 «Қайнар АКБ» ЖШС интеграцияланудың экономикалық тиімділігі мен түйінді мәселелердің шешілу жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.1 Интеграциялық үдерістерді зерттеудің ғылыми.методологиялық бағыты
1.2 Мемлекеттердің аймақтық интеграциясы: ұлттық шарушылықтардың өзара ықпалдастығы
1.3 Интеграциялық топтардың экономикалық тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігі
2 ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ БІРІГУЛЕРДІҢ ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ МЕН ТАЛДАУ («Қайнар АБК» ЖШС кәсіпорыны мысалында)
2.1. Алматы облысының экономикалық даму үрдісіне бәсекеге қабілеттілік тұрғысынан сипаттама
2.2. «Қайнар АБК» ЖШС кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметін бағалау
2.3. Кәсіпорынның интеграциялық дамуына әсер етуші факторларға талдау
3 ҚР ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ БІРІГУЛЕРДІҢ АЙМАҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН МҮМКІНДІКТЕРІ
3.1. Аймақ деңгейінде сыртқы экономикалық қызметті қолдау мен ұйымдастыруды жетілдіру бағыттары
3.2 «Қайнар АКБ» ЖШС интеграцияланудың экономикалық тиімділігі мен түйінді мәселелердің шешілу жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Тақырыптың өзектілігі. Жаһандану – мемлекеттер арасындағы өзара байланыстар мен өзара тәуелділіктердің жедел кеңеюі мен күрделенуінде. Жаһандану процесін қазіргі кезеңдегі халықаралық қатынастардың барлық жүйесіндегі болып жатқан терең өзгерістердің басты белгісі ретінде айтуға болады. Интеграция процесінің үйлесімділігі ғаламданудың экономикадағы елеулі белгілердің біріне айналды.
Интеграциялық үдерістердің шетелдік тәжірибелері, әлемде әртүрлі елдер мүдделерінің тоғысуына, географиялық, дәстүрлік жақындықтары, экономикалық даму деңгейлері және т.б. сипаттағы ұқсастықтарына қарай топтарға бірігудің сан түрлі үлгілерінің бар екендігін куәландырады. ТМД елдерінің де тарихи, географиялық, саяси және экономикалық ерекшеліктерін, сондай-ақ, сынаққа толысқан шетелдік бай тәжірибені ескере отырып, бірегей экономикалық аймақ үлгісі қалыптасты. Іскерлік ынтымақтастықтағы экономикалық қажеттілік келесі басымдылықтарға ие болды: Қазақстан Республикасы мен ТМД мемлекеттерінің өзара қарым-қатынасын айқындайтын, географиялық жағдайы, Қазақстан мен ТМД мемлекеттерін достық, ынтымақтастық, экономикалық, мәдени және тағы басқа қарым-қатынастар байланыстырады.
Бүгінгі күні елдің экономикалық қуатын арттыруға негіз болатын ең басты күш – бәсекеге қабілетті, жоғары қайтарым беретін кәсіпорындарың болуы алғы шарт саналары сөзсіз. Елбасының «Қазақстан жолы - 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Жолдауы бойынша Президенттің жалпыұлттық идеясы - болашақ табыстардың негізі екені баса айтылды. Ал ең бастысы - еліміздің рухын көтеретін, ұлы мақсаттарға жеткізетін «Мәңгілік ел» ұлттық идеясы жарияланды. «Мәңгілік ел» идеясы - елімізді өз мақсатына талай дәуір сынынан сүріндірмей жеткізетін тұғырлы идея. Осының барлығы дамыған 30 елдің қатарына кіруімізге жаңа серпін беретіні сөзсіз. Елбасы биылғы жылғы Жолдауында «Қазақстан, әлемдік экономиканың бір бөлшегі, ал әлемдік нарықтарда баға құлдырауда және, тұтастай алғанда, экономикалық өсім баяулауда» [1, 2 б] деген болатын. Сондықтан, қазіргі таңда қандай да бір өнеркәсіп саласында бәсекеге төтеп беретін қажеттілік - өндіріске инновациялық техникаларды енгізу тек қажеттілік емес, заманауи міндеттердің басты қатарында болуы тиіс. Осы орайда отандық электр энергетика тауарларының бәсекеге қабілеттілігін арттыру қазіргі кездегі маңызды мәселелердің бірі болып отыр. Осы проблеманы шешу энергетика секторының тұрақты өсуіне, кәсіпкерлік бастаманың дамуына, экономикалық қызметті үйлестіруге, ел экономикасын жандандыруға қол жеткізеді.
Бәскелестік қабілеттілігі жоқ тауарсыз кәсіпорындар тиімді жұмыс жүргізе алмайды, ал мұндай нәтиже әдетте нарықтық механизмдердің кемшіліктерімен олар орналасқан аймақтың табиғи-экономикалық жағдайларды толық ескермеуден туындайды. Аймақтық айырмашылықтарды есепке алу сала деңгейінде бәсекелестік артықшылықтар алуға жағдай туғызады [2, 22 б].
Интеграциялық үдерістердің шетелдік тәжірибелері, әлемде әртүрлі елдер мүдделерінің тоғысуына, географиялық, дәстүрлік жақындықтары, экономикалық даму деңгейлері және т.б. сипаттағы ұқсастықтарына қарай топтарға бірігудің сан түрлі үлгілерінің бар екендігін куәландырады. ТМД елдерінің де тарихи, географиялық, саяси және экономикалық ерекшеліктерін, сондай-ақ, сынаққа толысқан шетелдік бай тәжірибені ескере отырып, бірегей экономикалық аймақ үлгісі қалыптасты. Іскерлік ынтымақтастықтағы экономикалық қажеттілік келесі басымдылықтарға ие болды: Қазақстан Республикасы мен ТМД мемлекеттерінің өзара қарым-қатынасын айқындайтын, географиялық жағдайы, Қазақстан мен ТМД мемлекеттерін достық, ынтымақтастық, экономикалық, мәдени және тағы басқа қарым-қатынастар байланыстырады.
Бүгінгі күні елдің экономикалық қуатын арттыруға негіз болатын ең басты күш – бәсекеге қабілетті, жоғары қайтарым беретін кәсіпорындарың болуы алғы шарт саналары сөзсіз. Елбасының «Қазақстан жолы - 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Жолдауы бойынша Президенттің жалпыұлттық идеясы - болашақ табыстардың негізі екені баса айтылды. Ал ең бастысы - еліміздің рухын көтеретін, ұлы мақсаттарға жеткізетін «Мәңгілік ел» ұлттық идеясы жарияланды. «Мәңгілік ел» идеясы - елімізді өз мақсатына талай дәуір сынынан сүріндірмей жеткізетін тұғырлы идея. Осының барлығы дамыған 30 елдің қатарына кіруімізге жаңа серпін беретіні сөзсіз. Елбасы биылғы жылғы Жолдауында «Қазақстан, әлемдік экономиканың бір бөлшегі, ал әлемдік нарықтарда баға құлдырауда және, тұтастай алғанда, экономикалық өсім баяулауда» [1, 2 б] деген болатын. Сондықтан, қазіргі таңда қандай да бір өнеркәсіп саласында бәсекеге төтеп беретін қажеттілік - өндіріске инновациялық техникаларды енгізу тек қажеттілік емес, заманауи міндеттердің басты қатарында болуы тиіс. Осы орайда отандық электр энергетика тауарларының бәсекеге қабілеттілігін арттыру қазіргі кездегі маңызды мәселелердің бірі болып отыр. Осы проблеманы шешу энергетика секторының тұрақты өсуіне, кәсіпкерлік бастаманың дамуына, экономикалық қызметті үйлестіруге, ел экономикасын жандандыруға қол жеткізеді.
Бәскелестік қабілеттілігі жоқ тауарсыз кәсіпорындар тиімді жұмыс жүргізе алмайды, ал мұндай нәтиже әдетте нарықтық механизмдердің кемшіліктерімен олар орналасқан аймақтың табиғи-экономикалық жағдайларды толық ескермеуден туындайды. Аймақтық айырмашылықтарды есепке алу сала деңгейінде бәсекелестік артықшылықтар алуға жағдай туғызады [2, 22 б].
1. ҚР Президентінің 30 қараша 2015 ж. «Қазақстан жаңа жаһандық нақты ахуалда: өсім, реформалар, даму» атты Жолдауы.-Астана, 2015
2. Фатхутдинов Р.А. Конкурентоспособность: экономика, стратегия, управление. — М.: ИНФРА-М, 2000. — 220 c.
3. Маршалл А. Теория фирмы. / Под ред. Гальперина В.М. - СПб.: Экономическая школа, 1995. –316 с.
4. Повышение конкурентоспособности экономики Казахстана: вопросы теории и практики. /Под научной редакцией: С.Н. Нугербекова, А.Н. Токсановой, Ш.Ш. Жакуповой – Астана: АО «Институт экономических исследований», 2008. - 344 б.
5. “Конкуренция и конкурентноспособность” Лифиц И.М.// Минск: ООО "Новое знaние", 2011г.-С.111-118.
6. Erda Wang, Ling Zhao, Ying Zhou and Bertis B. Little. Valuing outdoor recreation activities using a meta-analysis model in china: an empirical study.
7. Proceedings of criocm 2007 international research symposium on advancement of construction management and real estate, vols 1 and 2 Pages: 399-411.-Published: 2007
8. Долинская М.Г., Соловьев Н.А. Маркетинг и конкурентоспособность промышленной продукции. – М.: Издательство стандартов, 2001. – 128 с.
9. Лобaнов М. "Конкурентноспособность и кaчествa продукции" – Мaркетинг №2 – 2012 г.-с.54.
10. Кузнецов В. Ф. Что такое глобализация? Мировая экономика и международные отношения. –1998.-№2.-С.12-21
11. Илин М.С., Тихонов А.Г. Финансово-промышленная интеграция и корпоративные структуры.-М.:Альпина Паблишер.2002.-287 с.
12. Мировая экономика: введение во внешнеэкономическую деятельность/ под.ред. А.К.Шуркалина, Н.С.Цыпиной.-М.:Логос, 2000.-248 с.
13. Mattson, Lars Gunnar. "Management of Strategic Change in a 'Markets-as-Nerworks' Prespektive." In The Management of Strategic Change, edited by Andrew M. Pettigrew. Oxford, New York: Basil Blackwell, 1987, 38-бет.
14. Salge, Torsten Oliver. Small Steps that Matter: Incremental Learning, Slack Resources and Organizational Performance. Pages: 156-173. - Электрондық ресурс. - http: // search.thomsonreuters.com
15. Экономикалық ілімдер тарихы. оқулық Ядгаров Я.С.; Шеденов Ө.Қ., Досқалиев С.Ә. Алматы, 2003ж.
16. Крутик А.Б. Экономика и предпринимательство : учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений / А.Б. Крутик, М.В. Решетова. – М. : Издательский центр «Академия», 2007. – 224 с.
17. Экономикалық ілімдер тарихы: жоғары оқу орындарына арналған оқұлық / Ө.Қ.Шеденов, Б.А.Жүнісов, Ү.С.Байжомартов, Ғ.М.Мүсіров.- Алматы-Ақтөбе: А-Полиграфия, 2006.-314б.
18. “Мaркетинг негiздерi” Есiмжaновa С.Р.// Aлмaты: “Экономикa” бaспaсы 2003жыл,.-222-226б.
19. Милгром Пол, Робертс Дж. Экономика, организация и менеджмент. Т.2. – СПб.: Экон. школа, 2009. – С.54–60.
20. Экономика фирмы. / Под ред. Т.В.Муравьевой. - Москва: Изд. центр Академия, 2006. – 400 с.
21. Примбетов С.Д. Центральная Азия: реалии и перспективы экономической интеграции.-М.: Издательсто «НИК», 2000.-504с.
22. Пирожков С. Развитие интеграционных процессов в СНГ в контексте глобальных и региональных измерений// Центральная Азия и Кавказ.-2005.-№4.-С.42-45
23. Нұрпейсова К. Қазіргі заманғы аймақтық экономикалық интеграциялық топтардың қалыптасуы мен даму жолдары/э.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған авторефераты.- Алматы, 2004-28с
24. Рroceedings of the 5th international conference on product innovation management, vols i and ii Pages: 1431-1435 Published: 2010
25. Сабден О., Кошанов А.К., Хусаинов Б.Д., Днишев Ф.М., Додонов В.Ю., Аханов С.А., Нурланова Н.К., Альжанова Ф.Г. Конкурентоспособность национальной экономики: критерии оценки и пути повышения: Монография / Под науч. ред. д.э.н., проф., академика НИА РК О. Сабдена – Алматы: Экономика, 2007. – 175 с.
26. Назарбаев Н.А. Казахстан на пороге нового рывка вперед в своем развитии. Стратегия вхождения Казахстана в число пятидесяти наиболее конкурентоспособных стран мира // Казахстанская правда, 2006.-С.7-8
27. Beyond Credibility of Doing Business in China: Strategies for Improving Corporate Citizenship of Foreign Multinational Enterprises in China Author(s): Lam, Maria Lai-LingJOURNAL OF BUSINESS ETHICS Volume: 87 Pages: 137-146
28. Исингарин Н.К. Таможенный союз: дела и планы.-Алматы: ОФ «БИС», 2000.-216 с.
29. Е.Винокуров, А.Либман Тренды региональной интеграции на постсоветском пространстве: результаты количественного анализа//Москва.-Вопросы экономики, №7, 2011.-С.51
30. Developing Strategic Perspectives for Enterprise Risk Management Towards Information Assurance PROCEEDINGS OF THE 9TH EUROPEAN CONFERENCE ON INFORMATION WARFARE AND SECURITY Pages: 35-42 Published: 2010
31. Тулешова Г.Б. Жаһандану процесінде интеграциялық құрылымдардың ірі кәсіпкерлік құрылым ретіндегі ерекшелігі // Вестник КазНУ – 2013. - №1 – C.79-81.
32. Исингарин Н. Таможенный союз: идеи и реальность. М.: Деловой мир, 25.07.2013г.
33. Чернышева Н.А. Россия и Таможенный союз. Актуальные проблемы присоединения и перспективы сотрудничества.// Вопросы экономики.- 2013.-№4
34. The Current State of, and Prospects for Foreign Economic Cooperation between Kazakhstan and EEA// Central Asia’s Affairs. Scopus base –2014. – №3. – Р. 30-33. – 0,4 п.л.
35. Аубакирова Ж.Я. Интерпретация в агропромышленном комплексе: перспективы развития // Вестник КазНУ, серия экономическая.-№2, 2004.-С.55-57
36. Кошанов А.К., Абдикаримова А.Г. Конкурентоспособное импортозамещение и внутренний рынок. – Караганда, 2003 – 226 с.
37. Есмагулова Н.Д. Автореферат. Конкурентоспособность предприятия: проблемы и механизм обеспечения (на материалах легкой промышленности Республики Казахстан).-Көкшетау.- 2008г.
38. Сагадиев К.А. Казахстан и Евразийский экономический Союз // Транзитная экономика. - 2013.-№ 1.
39. Сидоров И.В. Томоженный союз как этап развития международной экономической интеграции//Вопросы экономики.-2005,№11
40. Долан Э.Дж., Линдсей Д. Рынок. Микроэкономическая модель. – М., 2002. – 496 с.
41. Качество и конкурентоспособность: теория, методология, практика. – М.:ТПП, 2007 – с. 50.
42. Proceedings of the 2nd international conference on risk management & engineering management, vols 1 and 2 pages: 729-733 published: 2008
43. Сатубалдин С. Тумаритетное направления экономического сотрудничества Казахстана и России // Транзитная экономика.-2000.-№2.-С.27
44. Факторы инновационного развития современой экономики. Экономические исслеования/ под ред. Д.э.н., профессора А.А.Абишева.-Алматы: Экономика, 2011.-340 с
45. Кувандыков А. Формирование основ «умной экономики» путем развития инновационно-технологического образования. Научно-практический журнал «Транзитная экономика», №5 2007. стр. 68-94
46. Тажин М.М. Социокультурные аспекты евразийской интеграции // Евразийский экономический союз: новые рубежи, проблемы, перспективы. Материалы научно-практической конференции. - М., 2014.
47. Джaркинбaев Ж. Фaкторы ростa экономики Кaзaхстaнa // Трaнзитнaя экономикa. - 2007. - №5. - С. 14-24.
48. Исингарин Н.К., Масакова С. Евразийское экономическое сообщество и проблемы вступления в ВТО Казахстана // Аль-Пари. - 2002. - № 3. - С. 24.
49. Бимендиева Л.А., Айтбембетова А.А. Бәсекеге қабілеттілік - қазіргі экономика дамуының негізгі факторы // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы.-2008.-№4.-73-76б.
50. Балапанов Ж. Формирование конкурентоспособности товаров в условиях конкурентной среды // Вестник КазНУ им. Аль-Фараби. Алматы, серия экономическая, 2012, №2 C. 15-18
51. www.zhetysu-gov.kz. Алматы облысы туралы ақпарат.
52. www.kaz.stat.kz. Өңірлер.Алматы облысы, 2015
53. Қазақстан Республикасының статистика бойынша агенттігінен берілген мәліметтер . Өңірлер.-Алматы.-2015.-№3.-С.32
54. Қазақстан Республикасының статистика бойынша агенттігінен берілген мәліметтер. Экономика және статистика/Алматы.-2014.-№2.-С.12
55. Маханбетова Ұ.Р. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық даму көрсеткіштері // Ізденіс. – 2013. -№2. -18-22бб
56. Статистические данные по Алматинской области за 2000-2015 г. Официальный сайт Акимата Алматинской области. - zhetysu.gov.kz. 2015 год.
57. «Кайнар - АКБ» ЖШС-ң Жарғысы. – 1999. – 6 б.
58. «Кайнар - АКБ» ЖШС-нің акпарат паракшасы, 2014
59. «Кайнар - АКБ» ЖШС-ң стратегиялық жоспары.-Талдықорған,2015
60. “Елулiкке сaпaлы өнiммен” Қ. Қaйрaнбaев // Жетiсу 2009ж.-Б.25-29.
61. С. Шaйынғaзы “Сaпaлы өнiмге берiлген лaйықты бaғa.// Егемен Қaзaқстaн 2015 жыл 10 қaрaшa.-С.9-12.
62. Максимова И В. Оценка конкурентоспособности промышленного предприятия. Маркетинг №3, 2005г. С.33-39
63. Смағұлова Г. С. Аймақтық экономиканы басқару мәселелері.- Оқу құралы. -Алматы: Экономика, 2005. - 521б.
64. «Кайнар - АКБ» ЖШС-ң бухалтерлік есеп баланстары, 2014
65. «Кайнар - АКБ» ЖШС-ң жылдық есептері, 2014
66. Горбашко Е.А. Конкурентоспособность промышленной продукции. С-Пб.-СПУЭиФ ,2005г.- 238с.
67. Әмiрбекұлы Е “Бәсекеге қaбiлеттi өнiм шығaрудың тиiмдi тетiгi – кәсiпорынның мaркетингтiк жүйесiн жетiлдiру” // ҚaзЭУ хaбaршысы 2013жыл, №8, 42-48б.
68. Скотт М. Факторы стоимости: Руководство для менеджеров по выявлению рычагов создания стоимости / Пер. с англ. — М.: ЗАО «Олимп-Бизнес», 2000. — 432 с.
69. Юданов А.Ю. Конкуренция: теория и практика: Учебное пособие. —
2-е изд. — М.: Гном-Пресс, 2008.
70. “Өнiмнiң бәсекеге қaбiлеттiлiгiн aнықтaудa кәсiпорынның бaғa сaясaтын жетiлдiру” Өмiрзaқов С.Ы. // Қaржы – қaрaжaт 2012жыл, №2,.- Б.2-44.
71. Бимендиева Л.А "Основные принципы конурентнопособности" / Вестник КaзНУ, серия экономики - №6 (26) – 2013 г.
72. Колемaев В.A. Оптимaльный сбaлaнсировaнный рост открытой
трехсекторной экономики // Приклaднaя эконометрикa – М.: 2013, №3(11)-С.156.
73. Бегманов А.С. Таможенная политика Казахстана и проблемы ее разви¬тия в условиях глобализации: автореф. ... канд. эконом, наук: 08.00.05. - Алматы: Университет «Туран», 2002. - 25 с.
74. Чернышева Н.А. Россия и ВТО. Актуальные проблемы присоединения и перспективы сотрудничества. - МС. МГИМО. – Университет, 2007 г.
75. Статистические данные за 2008-2014 г. (по периодам). Комитет по статистике http://www.stat.gov.kz/ 2015.
76. Байдильдина А.М. Резервы повышения конкурентоспособности в условиях экспорта продукции и продовольствия. Единное экономическое пространство как основа создания новой экономики. Материалы международной научной конференции. 16-17 марта 2012г.-Алматы: Қазақ университеті, 2012.-316 с.
77. Аутинов Ж. Евразийский экономический союз: новые рубежи, проблемы, перспективы//Казахстанская правда, 2015.
78. Прогноз социaльно-экономического рaзвития Республики Кaзaхстaн нa 2013-2017 годы.-Астана, 2013
79. Ержанов А.А.. Региональные аспекты глобализации// Вопросы экономки. 2013.- № 5. - С. 50-66.
80. Нурлыбаев Ж.С. Инновационный фактор национальной и региональной конкурентоспособности: Матер, междунар. науч.-практич. конф. Краснодар: Кубанский гос. ун-т, 2012, ч. 1-2.
81. О.В.Ильичева «Направление развитии региональной экономики» // Вестник КазЭУ, 2010, №4,19-21 б.
2. Фатхутдинов Р.А. Конкурентоспособность: экономика, стратегия, управление. — М.: ИНФРА-М, 2000. — 220 c.
3. Маршалл А. Теория фирмы. / Под ред. Гальперина В.М. - СПб.: Экономическая школа, 1995. –316 с.
4. Повышение конкурентоспособности экономики Казахстана: вопросы теории и практики. /Под научной редакцией: С.Н. Нугербекова, А.Н. Токсановой, Ш.Ш. Жакуповой – Астана: АО «Институт экономических исследований», 2008. - 344 б.
5. “Конкуренция и конкурентноспособность” Лифиц И.М.// Минск: ООО "Новое знaние", 2011г.-С.111-118.
6. Erda Wang, Ling Zhao, Ying Zhou and Bertis B. Little. Valuing outdoor recreation activities using a meta-analysis model in china: an empirical study.
7. Proceedings of criocm 2007 international research symposium on advancement of construction management and real estate, vols 1 and 2 Pages: 399-411.-Published: 2007
8. Долинская М.Г., Соловьев Н.А. Маркетинг и конкурентоспособность промышленной продукции. – М.: Издательство стандартов, 2001. – 128 с.
9. Лобaнов М. "Конкурентноспособность и кaчествa продукции" – Мaркетинг №2 – 2012 г.-с.54.
10. Кузнецов В. Ф. Что такое глобализация? Мировая экономика и международные отношения. –1998.-№2.-С.12-21
11. Илин М.С., Тихонов А.Г. Финансово-промышленная интеграция и корпоративные структуры.-М.:Альпина Паблишер.2002.-287 с.
12. Мировая экономика: введение во внешнеэкономическую деятельность/ под.ред. А.К.Шуркалина, Н.С.Цыпиной.-М.:Логос, 2000.-248 с.
13. Mattson, Lars Gunnar. "Management of Strategic Change in a 'Markets-as-Nerworks' Prespektive." In The Management of Strategic Change, edited by Andrew M. Pettigrew. Oxford, New York: Basil Blackwell, 1987, 38-бет.
14. Salge, Torsten Oliver. Small Steps that Matter: Incremental Learning, Slack Resources and Organizational Performance. Pages: 156-173. - Электрондық ресурс. - http: // search.thomsonreuters.com
15. Экономикалық ілімдер тарихы. оқулық Ядгаров Я.С.; Шеденов Ө.Қ., Досқалиев С.Ә. Алматы, 2003ж.
16. Крутик А.Б. Экономика и предпринимательство : учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений / А.Б. Крутик, М.В. Решетова. – М. : Издательский центр «Академия», 2007. – 224 с.
17. Экономикалық ілімдер тарихы: жоғары оқу орындарына арналған оқұлық / Ө.Қ.Шеденов, Б.А.Жүнісов, Ү.С.Байжомартов, Ғ.М.Мүсіров.- Алматы-Ақтөбе: А-Полиграфия, 2006.-314б.
18. “Мaркетинг негiздерi” Есiмжaновa С.Р.// Aлмaты: “Экономикa” бaспaсы 2003жыл,.-222-226б.
19. Милгром Пол, Робертс Дж. Экономика, организация и менеджмент. Т.2. – СПб.: Экон. школа, 2009. – С.54–60.
20. Экономика фирмы. / Под ред. Т.В.Муравьевой. - Москва: Изд. центр Академия, 2006. – 400 с.
21. Примбетов С.Д. Центральная Азия: реалии и перспективы экономической интеграции.-М.: Издательсто «НИК», 2000.-504с.
22. Пирожков С. Развитие интеграционных процессов в СНГ в контексте глобальных и региональных измерений// Центральная Азия и Кавказ.-2005.-№4.-С.42-45
23. Нұрпейсова К. Қазіргі заманғы аймақтық экономикалық интеграциялық топтардың қалыптасуы мен даму жолдары/э.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған авторефераты.- Алматы, 2004-28с
24. Рroceedings of the 5th international conference on product innovation management, vols i and ii Pages: 1431-1435 Published: 2010
25. Сабден О., Кошанов А.К., Хусаинов Б.Д., Днишев Ф.М., Додонов В.Ю., Аханов С.А., Нурланова Н.К., Альжанова Ф.Г. Конкурентоспособность национальной экономики: критерии оценки и пути повышения: Монография / Под науч. ред. д.э.н., проф., академика НИА РК О. Сабдена – Алматы: Экономика, 2007. – 175 с.
26. Назарбаев Н.А. Казахстан на пороге нового рывка вперед в своем развитии. Стратегия вхождения Казахстана в число пятидесяти наиболее конкурентоспособных стран мира // Казахстанская правда, 2006.-С.7-8
27. Beyond Credibility of Doing Business in China: Strategies for Improving Corporate Citizenship of Foreign Multinational Enterprises in China Author(s): Lam, Maria Lai-LingJOURNAL OF BUSINESS ETHICS Volume: 87 Pages: 137-146
28. Исингарин Н.К. Таможенный союз: дела и планы.-Алматы: ОФ «БИС», 2000.-216 с.
29. Е.Винокуров, А.Либман Тренды региональной интеграции на постсоветском пространстве: результаты количественного анализа//Москва.-Вопросы экономики, №7, 2011.-С.51
30. Developing Strategic Perspectives for Enterprise Risk Management Towards Information Assurance PROCEEDINGS OF THE 9TH EUROPEAN CONFERENCE ON INFORMATION WARFARE AND SECURITY Pages: 35-42 Published: 2010
31. Тулешова Г.Б. Жаһандану процесінде интеграциялық құрылымдардың ірі кәсіпкерлік құрылым ретіндегі ерекшелігі // Вестник КазНУ – 2013. - №1 – C.79-81.
32. Исингарин Н. Таможенный союз: идеи и реальность. М.: Деловой мир, 25.07.2013г.
33. Чернышева Н.А. Россия и Таможенный союз. Актуальные проблемы присоединения и перспективы сотрудничества.// Вопросы экономики.- 2013.-№4
34. The Current State of, and Prospects for Foreign Economic Cooperation between Kazakhstan and EEA// Central Asia’s Affairs. Scopus base –2014. – №3. – Р. 30-33. – 0,4 п.л.
35. Аубакирова Ж.Я. Интерпретация в агропромышленном комплексе: перспективы развития // Вестник КазНУ, серия экономическая.-№2, 2004.-С.55-57
36. Кошанов А.К., Абдикаримова А.Г. Конкурентоспособное импортозамещение и внутренний рынок. – Караганда, 2003 – 226 с.
37. Есмагулова Н.Д. Автореферат. Конкурентоспособность предприятия: проблемы и механизм обеспечения (на материалах легкой промышленности Республики Казахстан).-Көкшетау.- 2008г.
38. Сагадиев К.А. Казахстан и Евразийский экономический Союз // Транзитная экономика. - 2013.-№ 1.
39. Сидоров И.В. Томоженный союз как этап развития международной экономической интеграции//Вопросы экономики.-2005,№11
40. Долан Э.Дж., Линдсей Д. Рынок. Микроэкономическая модель. – М., 2002. – 496 с.
41. Качество и конкурентоспособность: теория, методология, практика. – М.:ТПП, 2007 – с. 50.
42. Proceedings of the 2nd international conference on risk management & engineering management, vols 1 and 2 pages: 729-733 published: 2008
43. Сатубалдин С. Тумаритетное направления экономического сотрудничества Казахстана и России // Транзитная экономика.-2000.-№2.-С.27
44. Факторы инновационного развития современой экономики. Экономические исслеования/ под ред. Д.э.н., профессора А.А.Абишева.-Алматы: Экономика, 2011.-340 с
45. Кувандыков А. Формирование основ «умной экономики» путем развития инновационно-технологического образования. Научно-практический журнал «Транзитная экономика», №5 2007. стр. 68-94
46. Тажин М.М. Социокультурные аспекты евразийской интеграции // Евразийский экономический союз: новые рубежи, проблемы, перспективы. Материалы научно-практической конференции. - М., 2014.
47. Джaркинбaев Ж. Фaкторы ростa экономики Кaзaхстaнa // Трaнзитнaя экономикa. - 2007. - №5. - С. 14-24.
48. Исингарин Н.К., Масакова С. Евразийское экономическое сообщество и проблемы вступления в ВТО Казахстана // Аль-Пари. - 2002. - № 3. - С. 24.
49. Бимендиева Л.А., Айтбембетова А.А. Бәсекеге қабілеттілік - қазіргі экономика дамуының негізгі факторы // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы.-2008.-№4.-73-76б.
50. Балапанов Ж. Формирование конкурентоспособности товаров в условиях конкурентной среды // Вестник КазНУ им. Аль-Фараби. Алматы, серия экономическая, 2012, №2 C. 15-18
51. www.zhetysu-gov.kz. Алматы облысы туралы ақпарат.
52. www.kaz.stat.kz. Өңірлер.Алматы облысы, 2015
53. Қазақстан Республикасының статистика бойынша агенттігінен берілген мәліметтер . Өңірлер.-Алматы.-2015.-№3.-С.32
54. Қазақстан Республикасының статистика бойынша агенттігінен берілген мәліметтер. Экономика және статистика/Алматы.-2014.-№2.-С.12
55. Маханбетова Ұ.Р. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық даму көрсеткіштері // Ізденіс. – 2013. -№2. -18-22бб
56. Статистические данные по Алматинской области за 2000-2015 г. Официальный сайт Акимата Алматинской области. - zhetysu.gov.kz. 2015 год.
57. «Кайнар - АКБ» ЖШС-ң Жарғысы. – 1999. – 6 б.
58. «Кайнар - АКБ» ЖШС-нің акпарат паракшасы, 2014
59. «Кайнар - АКБ» ЖШС-ң стратегиялық жоспары.-Талдықорған,2015
60. “Елулiкке сaпaлы өнiммен” Қ. Қaйрaнбaев // Жетiсу 2009ж.-Б.25-29.
61. С. Шaйынғaзы “Сaпaлы өнiмге берiлген лaйықты бaғa.// Егемен Қaзaқстaн 2015 жыл 10 қaрaшa.-С.9-12.
62. Максимова И В. Оценка конкурентоспособности промышленного предприятия. Маркетинг №3, 2005г. С.33-39
63. Смағұлова Г. С. Аймақтық экономиканы басқару мәселелері.- Оқу құралы. -Алматы: Экономика, 2005. - 521б.
64. «Кайнар - АКБ» ЖШС-ң бухалтерлік есеп баланстары, 2014
65. «Кайнар - АКБ» ЖШС-ң жылдық есептері, 2014
66. Горбашко Е.А. Конкурентоспособность промышленной продукции. С-Пб.-СПУЭиФ ,2005г.- 238с.
67. Әмiрбекұлы Е “Бәсекеге қaбiлеттi өнiм шығaрудың тиiмдi тетiгi – кәсiпорынның мaркетингтiк жүйесiн жетiлдiру” // ҚaзЭУ хaбaршысы 2013жыл, №8, 42-48б.
68. Скотт М. Факторы стоимости: Руководство для менеджеров по выявлению рычагов создания стоимости / Пер. с англ. — М.: ЗАО «Олимп-Бизнес», 2000. — 432 с.
69. Юданов А.Ю. Конкуренция: теория и практика: Учебное пособие. —
2-е изд. — М.: Гном-Пресс, 2008.
70. “Өнiмнiң бәсекеге қaбiлеттiлiгiн aнықтaудa кәсiпорынның бaғa сaясaтын жетiлдiру” Өмiрзaқов С.Ы. // Қaржы – қaрaжaт 2012жыл, №2,.- Б.2-44.
71. Бимендиева Л.А "Основные принципы конурентнопособности" / Вестник КaзНУ, серия экономики - №6 (26) – 2013 г.
72. Колемaев В.A. Оптимaльный сбaлaнсировaнный рост открытой
трехсекторной экономики // Приклaднaя эконометрикa – М.: 2013, №3(11)-С.156.
73. Бегманов А.С. Таможенная политика Казахстана и проблемы ее разви¬тия в условиях глобализации: автореф. ... канд. эконом, наук: 08.00.05. - Алматы: Университет «Туран», 2002. - 25 с.
74. Чернышева Н.А. Россия и ВТО. Актуальные проблемы присоединения и перспективы сотрудничества. - МС. МГИМО. – Университет, 2007 г.
75. Статистические данные за 2008-2014 г. (по периодам). Комитет по статистике http://www.stat.gov.kz/ 2015.
76. Байдильдина А.М. Резервы повышения конкурентоспособности в условиях экспорта продукции и продовольствия. Единное экономическое пространство как основа создания новой экономики. Материалы международной научной конференции. 16-17 марта 2012г.-Алматы: Қазақ университеті, 2012.-316 с.
77. Аутинов Ж. Евразийский экономический союз: новые рубежи, проблемы, перспективы//Казахстанская правда, 2015.
78. Прогноз социaльно-экономического рaзвития Республики Кaзaхстaн нa 2013-2017 годы.-Астана, 2013
79. Ержанов А.А.. Региональные аспекты глобализации// Вопросы экономки. 2013.- № 5. - С. 50-66.
80. Нурлыбаев Ж.С. Инновационный фактор национальной и региональной конкурентоспособности: Матер, междунар. науч.-практич. конф. Краснодар: Кубанский гос. ун-т, 2012, ч. 1-2.
81. О.В.Ильичева «Направление развитии региональной экономики» // Вестник КазЭУ, 2010, №4,19-21 б.
Қазақстандық ірі кәсіпорындардың интеграциялану үрдісі мен бәсекеге қабілеттілігі
1 Интеграциялық қатынастардың қазіргі моделі МЕН ғылыми-теориялық концепциясы
0.1 Интеграциялық үдерістерді зерттеудің ғылыми-методологиялық бағыты
0.2 Мемлекеттердің аймақтық интеграциясы: ұлттық шарушылықтардың өзара ықпалдастығы
0.3 Интеграциялық топтардың экономикалық тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігі
2 ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ БІРІГУЛЕРДІҢ ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ МЕН ТАЛДАУ (Қайнар АБК ЖШС кәсіпорыны мысалында)
2.1. Алматы облысының экономикалық даму үрдісіне бәсекеге қабілеттілік тұрғысынан сипаттама
2.2. Қайнар АБК ЖШС кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметін бағалау
2.3. Кәсіпорынның интеграциялық дамуына әсер етуші факторларға талдау
3 ҚР ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ БІРІГУЛЕРДІҢ аймақаралық ұйымдастырушылық ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН мүмкіндіктері
3.1. Аймақ деңгейінде сыртқы экономикалық қызметті қолдау мен ұйымдастыруды жетілдіру бағыттары
3.2 Қайнар АКБ ЖШС интеграцияланудың экономикалық тиімділігі мен түйінді мәселелердің шешілу жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚ - Акционерлік қоғам
АӨК - агроөнеркәсіптік кешен
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
АСЕАН - Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттерінің Ассоциациясы
БСҰ - бүкіләлемдік сауда ұйымы
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ГАТС - Қызметтермен сауда бойынша Бас келісім
ГАТТ - Тауарлар мен сауда бойынша Бас келісім
ҒЗТКЖ (НИОКР) - ғылыми зерттеулер және тәжірибе-конструкторлық жұмыстар
ҒТП - ғылыми техникалық прогресс
ІЖӨ - ішкі жалпы өнім
ЖҰӨ - жалпы ұлттық өнім
ҚҚС - қосымша құн салығы
ҚӨТ - қаржы-өнеркәсіптік топтар
КСРО - Кеңестік Советтік Республикалар Одағы
КО - кедендік одақ
ТМД - тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ТҰК - трансұлттық корпорациялар
ТРИПС - Интеллектуалды меншік нәтижелерімен сауда бойынша келісім
ҚР - Қазақстан Республикасы
ҚҚС - Қосымша құн салығы
ЕО - Еуропалық Одақ
ЕурАзЭҚ - Еуразиялық экономикалық қауымдастық
ЕҚЫҰ - Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымы
ССҚ - Сыртқы сауда қызметі
ССО - Сыртқы сауда операциялары
СЭБ - Сыртқы экономикалық байланыс
СЭҚ - Сыртқы экономикалық қызмет
СЭҚ ТН - Сыртқы экономикалық қызметтің тауарлық номенклатурасы
ИСО - Халықаралық стандарттар сериясы
ЭҚ - экономикалық қауіпсіздік
ХЭҚ - халықаралық экономикалық қатынастар
НАФТА - Еркін сауда-саттыққа байланысты Солтүстік Америкалық келісім
ЭЫДҰ - Экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымы
ХЕБ - Халықаралық еңбек бөлінісі
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Жаһандану - мемлекеттер арасындағы өзара байланыстар мен өзара тәуелділіктердің жедел кеңеюі мен күрделенуінде. Жаһандану процесін қазіргі кезеңдегі халықаралық қатынастардың барлық жүйесіндегі болып жатқан терең өзгерістердің басты белгісі ретінде айтуға болады. Интеграция процесінің үйлесімділігі ғаламданудың экономикадағы елеулі белгілердің біріне айналды.
Интеграциялық үдерістердің шетелдік тәжірибелері, әлемде әртүрлі елдер мүдделерінің тоғысуына, географиялық, дәстүрлік жақындықтары, экономикалық даму деңгейлері және т.б. сипаттағы ұқсастықтарына қарай топтарға бірігудің сан түрлі үлгілерінің бар екендігін куәландырады. ТМД елдерінің де тарихи, географиялық, саяси және экономикалық ерекшеліктерін, сондай-ақ, сынаққа толысқан шетелдік бай тәжірибені ескере отырып, бірегей экономикалық аймақ үлгісі қалыптасты. Іскерлік ынтымақтастықтағы экономикалық қажеттілік келесі басымдылықтарға ие болды: Қазақстан Республикасы мен ТМД мемлекеттерінің өзара қарым-қатынасын айқындайтын, географиялық жағдайы, Қазақстан мен ТМД мемлекеттерін достық, ынтымақтастық, экономикалық, мәдени және тағы басқа қарым-қатынастар байланыстырады.
Бүгінгі күні елдің экономикалық қуатын арттыруға негіз болатын ең басты күш - бәсекеге қабілетті, жоғары қайтарым беретін кәсіпорындарың болуы алғы шарт саналары сөзсіз. Елбасының Қазақстан жолы - 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Жолдауы бойынша Президенттің жалпыұлттық идеясы - болашақ табыстардың негізі екені баса айтылды. Ал ең бастысы - еліміздің рухын көтеретін, ұлы мақсаттарға жеткізетін Мәңгілік ел ұлттық идеясы жарияланды. Мәңгілік ел идеясы - елімізді өз мақсатына талай дәуір сынынан сүріндірмей жеткізетін тұғырлы идея. Осының барлығы дамыған 30 елдің қатарына кіруімізге жаңа серпін беретіні сөзсіз. Елбасы биылғы жылғы Жолдауында Қазақстан, әлемдік экономиканың бір бөлшегі, ал әлемдік нарықтарда баға құлдырауда және, тұтастай алғанда, экономикалық өсім баяулауда [1, 2 б] деген болатын. Сондықтан, қазіргі таңда қандай да бір өнеркәсіп саласында бәсекеге төтеп беретін қажеттілік - өндіріске инновациялық техникаларды енгізу тек қажеттілік емес, заманауи міндеттердің басты қатарында болуы тиіс. Осы орайда отандық электр энергетика тауарларының бәсекеге қабілеттілігін арттыру қазіргі кездегі маңызды мәселелердің бірі болып отыр. Осы проблеманы шешу энергетика секторының тұрақты өсуіне, кәсіпкерлік бастаманың дамуына, экономикалық қызметті үйлестіруге, ел экономикасын жандандыруға қол жеткізеді.
Бәскелестік қабілеттілігі жоқ тауарсыз кәсіпорындар тиімді жұмыс жүргізе алмайды, ал мұндай нәтиже әдетте нарықтық механизмдердің кемшіліктерімен олар орналасқан аймақтың табиғи-экономикалық жағдайларды толық ескермеуден туындайды. Аймақтық айырмашылықтарды есепке алу сала деңгейінде бәсекелестік артықшылықтар алуға жағдай туғызады [2, 22 б].
Қазіргі жағдайдағы технологиялық прогресс шикізатты үнемдеуге, оны кешенді және көп жақты пайдалануға, синтетикалық материалдарды енгізуге жағдай жасады, ал ол өнеркәсібі дамыған елдердің сыртқы шикізат көздерінің қажеттілігін төмендетті. Бірақта экономикадағы құрылымдық өзгерістер, жаңа салалар мен өндірістердің пайда болуы шикізаттың кейбір түрлерін басқа елдерден әкелуді кеңейтуді, мысалы түрлі-түсті және сирек кездесетін материалдарды, мұнайды, газды қажет етті.
Қазіргі заманғы кәсіпорындар өздерінің бәсеке бағытын нығайту үшін әлемдік нарықтың жоғарылап келе жатқан талаптары, тұтынушылық сұраныстың дифференциялануы, инновациялық айналымдардың азаю қажеттілігі және өндіріске ғылыми-техникалық жетістіктерді еңгізу мәселелерімен бетпе-бет кездесуде.
Қазақстанның алдағы кездегі БСҰ-на кіру жағдайында отандық электр энергетика тауарларының көптеген түрлері нарықта бәсекеге қабілетсіз болып тұрғаны, осы жағдайды жеңіп шығу үшін ұйымдық-экономикалық шараларын дайындау қажеттілігін алға қояды. Мұнда энергетика өнімдерінің бәсекелестік қабілеттін арттыратын басым бағыттарды іздестірудің аса маңызды мәні бар. Осыған байланысты бәсекенің теориялық негіздерін зерттеу, электр энергетика тауарларының бәсекеге қабілеттілігін арттыру механизмдерін негіздеу мен басым бағыттарын дайындаудың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы мен өзектілігі жоғары болады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Кәсіпорынның сыртқы экономикалық проблемалары мен оның әр түрлі құбылыстарын шетелдік ғалымдармен қатар, отандық ғалым-экономистер де зерттеп келеді. Кәсіпорынның жалпы проблемаларын зерттеушілер: А. Смит, П. Самуэльсон, Р. Макконнелл, Л. Брю, И. Шумпетер, Ф. Хайек, Д.В. Робинсон, М. Портер, Г. Азоев, С. Емельянов, А. Челенков, А. Ю. Юданов және басқалар.
ТМД елдерінде нарықтық реформалардың жүргізілуі зерттеліп отырған сыртқы экономикалық қызмет тақырыбына ғылыми қызығушылық тудырды. Г.Л. Азоева, А.П. Градова, И.Н. Герчиковой, В.В. Кулибанова, И.М. Лифица, Р.М.Петухова, Р.А. Фатхутдинова, А.Ю. Юданова сияқты ТМД елдері ғалымдарының еңбектерінде бұл мәселелер жақсы қарастырылған. Сонымен қатар сыртқы экономикалық қызметтің түрлі аспектілері А.А. Алимбаева, С.Б. Ахметжанова, У.Б. Баймуратов, Ф.М. Днишев, В.Ю. Додонов, С.Р. Есимжанов, Р.С. Жоламан, М.Г. Исаева, М.Б. Кенжегузин, Р.И. Космамбетова, А.К. Кошанов, Н.К. Нурланова, К.Р. Нурмаганбетов, О.С. Сабден, А.А. Сатыбалдин, К.А. Сагадиев, Б.Д. Хусаинов сияқты Қазақстан Республикасының алдыңғы қатарлы ғалым экономистерінің еңбектерінде шешімін тапқан.
Біз көтеріп отырған проблема өте күрделі және жан-жақты талдауды қажет етеді, осы бағытта өтіп жатқан процестер серпінділігі соншалық, оны әрі қарай кешенді зерттеулердің өзектілігі өз мағынасын жоғалтпайды. Осылар аталғандар дипломдық жұмыстың тақырыбына негіз болды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты - өнеркәсіптік кәсіпорындардың сыртқы экономикалық қызметін ғылыми-негіздеу.
Осы мақсатқа сәйкес зерттеу барысында өз шешімін тапқан міндеттер:
- интеграция және нарықтық экономикадағы оның роліне ғылыми-теориялық көзқарастар серпінін зерттеу;
- кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметіне әсер ететін экономикалық факторлардың маңызын, механизмдерін және оны қозғаушы күштерін ашып көрсету;
- зерттеу жүргізген кәсіпорынынң өндірісіне қаржы-экономикалық талдау жасап, оның интеграциялану деңгейін анықтау;
- зерттеу жүргізген кәсіпорының сыртқы қызметін ұйымдастыруды жетілдіру механизмін бағалау;
- Қайнар-АКБ ЖШС кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметін арттырудағы басым бағыттарды негіздеу.
Зерттеудің нысаны мен объектісі. Зерттеу жұмысының пәні - аккумуляторлық батареяларды өндіруші кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметі және оны бағалау әдістері бойынша негізгі бағыттар, зерттеу объектісі Қайнар-АКБ ЖШС.
Диссертацияның теориялық және әдістемелік негіздері. Отандық және шетелдік ауыл шаруашылығы ғалым экономисттердiң еңбектері, Қазақстан Республикасының заңдары, Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа Жолдауы, Қазақстан Республикасы Президенті мен Үкіметінің жарлықтары, шешімдері және қаулылары, ғылыми-тәжірибелік конференциялардың құжаттары, агроөнеркәсіп өндірісін дамыту бағдарламалары диссертациялық зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізі болды.
Дипломдық жұмыстың зерттеудің барысында материалистік диалектика, мәліметтерді жинау және өңдеудің жүйелік пен кешендік тұжырымдамасы, абстракция, талдау және синтез, дедукция және индукция әдістері, сонымен қатар, салыстыру және факторлық талдау, экономикалық-математикалық модельдеу және болжау, баланстық әдіс және т.б. әдістер қолданылды.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік мәні. Ғылыми зерттеудiң негiзгi жағдайларын жүзеге асыру - агроөнеркәсіп өндірісінің қазiргi жағдайына сәйкес интеграциялану үрдісін нақты тиімділігін экономикалық бағалауды қамтамасыз ететін экономикалық тетiктерді анықтауға және оны жүзеге асыратын әдiстер мен құралдарды жетiлдiруге, оларды реттеудiң кешендi iс-шараларын әзірлеуге мүмкiндiк бередi.
Ғылыми зерттеу жұмысында қойылған мәселелердi шешу үшiн ғылыми есептеулер көмегiмен кәсіпорынның интеграциялық дамуына қажетті ресурстардың ұтымды бөлiну мүмкiндiгiне жетуге болатындығы дәлелдендi.
Зерттеу нәтижелері агроөнеркәсіп саласын аймақтарда дамытудың теориялық тұстарын жоғары оқу орнында оқитын студенттерді және магистранттарды дайындауда пайдалануға мүмкіндік береді
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеуде аккумуляторлық батареяларды өндіруші кәсіпорындарының сыртқы экономикалық қызметі бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, монографиялары, оқулықтары мен оқу құралдары, мерзімді баспасөздегі мәліметтер мен ақпараттар, сондай-ақ экономика проблемалары бойынша қолданыстағы заңдар, аккумуляторлық батареяларды өндіру нарығындағы қызмет ететін Қайнар АҚ-ның жылдық есептемелік құжаттары басшылыққа алынды.
Зерттеу барысында статистикалық-экономикалық, есепті-конструктивтік, экономикалық-математикалық және экономикалық талдаудың басқадай әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңашылдығына мына төмендегілер жатады:
- өнеркәсіптік кәсіпорындардың интеграциялану қызметінің теориялық негіздері мен экономикадағы оның ролі қорытындыланған;
- кәсіпорынның интеграциялық бірігуінің маңыздылығы мен оған әсер ететін факторлар тұжырымдалды;
- Қайнар-АКБ ЖШС кәсіпорнының аккумуляторлық батареялар өндірісінде қалыптасқан бәсекелестік жағдайына және кәсіпорынның интеграциялану қабілеттілігіне баға берілді.
Дипломдық жұмыстың қорғалуға шығарылатын негізгі тұстары:
- Интеграциялық процестердің дамуы тауарлар мен олардың өндіріс факторларының халықаралық қозғалысының өсуінің заңды нәтижесіне айналды. Осы орайда елдер арасында неғұрлым берік өндірістік байланыстар құру және халықаралық сауда мен өндіріс факторлары қозғалысы жолындағы көптеген кедергілерді жою қажеттіліктері туындады. Толық түрде мұны тек макро-микроэкономикалық интеграциялық бірігулер шеңберінде ғана жүзеге асыруға болады;
- мемлекеттердің аймақтық және әлемдік экономикалық жүйеге кірігуі өндіруші және қайта өндіруші өнеркәсіп тауарларының ірі нарығының қалыптасуына, терең деңгейлі өңделген өнімді жоғары нормалы қослылған құнмен алуға мүмкіндік береді;
- Алматы облысында агроөнеркәсіп өндірістің дамуының қазіргі жағдайының серпіні, тенденциясы және даму бағыттарының талдануы мен Талдықорған қаласында орналасқан Қайнар-АКБ ЖШС қаржы-экономикалық талдау жасалып, интеграциялық қызметінің бағалануы;
- кәсіпорын өзінің өндірістік потенциалын сақтап қана қоймай, оны тұрақтандырып және ұлғайту үстінде. Көптеген мемлекеттермен ынтымақтаса еңбек етуде. Кәсіпорын аймақтық деңгейде белсенді қызмет атқарып, бәсекенің бағалық емес әдістерін қолдануы тиіс. Отандық нарықтағы позицияны өндіріс шығындарын азайту арқылы бекітуде;
- интеграциялану үрдістерді кәсіпорын деңгейінде болашақта дамыту бойынша негізделген басымды бағыттары мен дамыту жолдары айқындалып, бәсекелестік қабілеттін арттыратын басым бағыттарды іздестірудің жаңа жолдары мен механизмдері анықталуд;
Жұмыстың құрылымы және көлемі. Дипломдық жұмыс 85 бет компьютерлік мәтінмен баяндалған, көптеген кестемен, суреттермен және қосымша материалдармен көрнектелген. Кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Интеграциялық қатынастардың қазіргі моделі және ғылыми-теориялық концепциясы
1.1 Интеграциялық үдерістерді зерттеудің ғылыми-методологиялық бағыты
ХХ ғ. соңы жаңа ғылыми-техникалық өзгерістермен - интеллект, білім, технология маңызды экономикалық активтер бола бастады. Экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымына (ЭЫДҰ) кіретін, алдыңғы қатарлы елдерде, жалпы ішкі өнімнің көлемінің жартысынан астамы интеллектуалды өндірісте жасалады.
Жаһандану адамзат жолында тарихи мүмкіндіктерді ашумен қатар, өз дамуында жаңа қауіптерді де туғызады. Әрине, оның оң қырлары да сөзсіз, айталық, мемлекеттер арасындағы экономикалық байланыстар тереңдей түседі, экономикалық адамзаттық алдыңғы қатарлы жетістіктерге елдердің кедергісіз енулеріне жағдай жасалады, әртүрлі аймақтар даму деңгейлерінің теңестірілуіне себепші болатын капитал тасқынына оң әсерін тигізеді [3, 43б.]. Десек те, жаһанданудың кері әсер етуші аспектілерінің ішінде ерекше көңіл аударарлық қырлары да бар. Мысалы, қаржылық ғаламданудың кері әсері технологиялық ғаламдануға қарағанда басымырақ екендігін айтуға болады. Айталық, 1992 ж. ТМД елдерінің қабылдаған қосымша құн салығы (ҚҚС) үлгісінің салдары олардың шикізат пен жартылай дайын өнім экспорттауларына мәжбүр етті. Реформа жылдарында ТМД-дағы кен өндіру саласының үлесі орта есеппен 20,9%-дан 27,4%-ға дейін ұлғаяды (Әзербайжанда - 49,1-ден 63,8%-ға, Қазақстанда - 28,2-ден 38,7%-ға, Грузияда - 5,7-ден 21,3%-ға дейін). Бұл посткеңестік мемлекеттер экономикалары үшін ғаламданудың кері әсерінің бірі - капиталдың шетелдерге кетуінің себебі болды [4, 46б.].
Жаһандану процесін тұтастай әлемде орын алып отырған обьективті процесс дейтін болсақ, интеграция процесін қажеттілігі жөнінен - обьективті, ал оны қалыптастыру жаһандануға қарағанда субьективті процесс екендігін айта аламыз. Осы тұста бұл екі процестің басты ұқсастықтары мен айырмашылығын жіктегенде байқаймыз (1-ші сурет).
Интеграцияның әлемдік экономика мен саясатқа өте терең енгені соншалық, олардың қазіргі уақыттағы жағдайына талдау жүргізуде, болашаққа болжам жасауда интеграциялық процестерді есепке алмау мүмкін емес. Әлеуметтік-экономикалық мазмұны мен салдары әртүрлі болып келетін бұл процестер қазіргі әлемдегі мемлекеттердің барлығына сан түрлі дәрежеде өз дамуын алды.
Интеграциялық процестердің дамуы тауарлар мен олардың өндіріс факторларының халықаралық қозғалысының өсуінің заңды нәтижесіне айналды. Осы орайда елдер арасында неғұрлым берік өндірістік байланыстар құру және халықаралық сауда мен өндіріс факторлары қозғалысы жолындағы көптеген кедергілерді жою қажеттіліктері туындады. Толық түрде мұны тек мемлекетаралық интеграциялық бірігулер шеңберінде ғана жүзеге асыруға болады.
1. Әртүрлі ұлттық экономикалар субьектілерінің өзара байланыстылығының және өзара тәуелділіктерінің күшеюі орын алады
2. Ұлттық үкіметтердің реттеу ролдерінің әлсіреуі және түрлі институттар рөлінің күшеюі орын алады
3. Әлемдік экономикада жаңа субъектілердің пайда болуына жағдайлар туғызады (ТҰК, қаржы өнеркәсіптік топтар және т.б.
4. Халықаралық бизнестің барлық формаларында көрініс табады (тауар, капитал, қызметтер қозғалысы)
ЖАҺАНДАНУ
ЖАҺАНДАНУ
ұқсастықтар
айырмашылықтар
ИНТЕГРАЦИЯ
ИНТЕГРАЦИЯ
1. Объективті процесс (ұлттық-мемлекеттік институттардан тәуелсіз)
1. салыстырмалы түде субъективті құбылыс (себебі елдер үкіметтері саясаттарынан тәуелді)
2. бүкіләлемдік масштабты қамтиды
2. Әлемнің жекелеген аймақ елдерін қамтиды
3.өз бастауларын алғаннан бастап халықаралық бизнестің барлық формасын қамтиды
3. Халықаралық бизнестің барлық формасын толық экономикалық интеграция жағдайында ғана қамтиды
4. Әлемдік экономиканың барлық субъектілері арасындағы өзара байланыстылық пен тәуекелділікті күшейтеді
4. Жекелеген елдер және олардың субъектілері арасындағы өзара байланыстылық пен тәуекелділікті күшейтеді
Сурет 1 Жаһандану мен интеграция құбылыстарының негізгі ұқсастықтары мен айырмашылықтары
Ескерту: [5,20 ] әдебиеттер негізінде автордың құрастыруы
Ұлттық экономикамыздың жетістігін - ең алдымен табиғи және адам ресурстарының молдығы мен біліктілігі, нарықтық реформаларды іске асыруда тек қана заң шығаратын өкімет қана емес, атқарушы өкіметтің де еңбектерінің үйлесімділігімен байланыстыруға болады. Кеңістік кезеңнен кейінгі кеңістікте Орталық Азия өңірінде Қазақстанның ролі мен беделі күшейе түсті, біздің еліміздің әлемінің саяси және экономикалық кеңістігінде маңызы да артып келеді.
XX-XXI ғасырлар аралығында дүниежүзілiк дамудың процесстерiн сипаттайтын негізгі ұғым ғаламдану болды. Оның негізгі мәнi адамдардың және мемлекеттердің бір бірімен өзара байланыстарын кеңейту болды. Ол планетарлық ақпараттық кеңiстiктiң, дүниежүзілік нарық және экологиялық мәселелердi шешудегi интернационализация, ұлтаралық және конфессияаралық өзара әрекеттесулер және шиеленістердің қалыптасу процесстерімен өрнектеледi.
Ғаламдану мәдениеттердiң бiр-бiрiне сiңуiне көмектесуге, өркениеттердiң өзара түсiнiсуiне, халықаралық құқықтың нормаларының бекiтілуiне және тұлғаның құқығының сақталуына көмектеседі.
Ғаламдану өзара байланыстардың күшейуіне және адамгершiлiк бiрлестiктердiң кiрiгуiнiң басқа да көп жақтарын қосады. Олар:
ұлтаралық құрылымдар және халықаралық қатынастардың қатысушыларының рөлiнiң жоғарылауы;
аймақтық және қоғамдық ұйымдар;
құқықтық нормалардың универсализациясы;
әлеуметтік стандарттар және т.б.
ДВФ-тің (МВФ) анықтамасына сәйкес, ғаламдану - бұл қарқынды өсетiн интенсивті интеграция. Жалпы ұғым бойынша дүниежүзілік жүйе бұл, ұлттық экономикалар араласуы нәтижесiнде пайда болатын процесс.
Ол капиталдың кедергiсiз орын ауыстыру мүмкіндігімен, тарифтік барьердің төмендеуімен және тауар қозғалысының либерализациясы, капиталдың, коммуникациялық және ақпараттық жақындаумен негiзделуi керек.
Ғаламдану процессі экономикалық шекаралардың жойылуына, аймақтық бірігу шаралары бойынша мемлекеттердің әлеуметтік - экономикалық деңгейін бір біріне жақындатуға шақырады. Ғаламдану болмысында қаржылық - экономикалық критерийлер шешуші мәнге ие болады [6, 75б.].
Мемлекеттің экономикасы тұрақты және бәсекеге қабілетті және ғаламдану процесске қатысуы жоғары болған сайын оның халықаралық қауымдастықта позициясы күшейе түседі. XX ғасырда ұлттық мемлекет мағынасы қайта қаралды. Аймақтың әлемдік қауымдастықтың бір бөлігі ретінде болуы танымал болып келеді.
Халықаралық тәжірибенің айғақтауынша, белгілі бір жеке аймақтың интеграциялық үрдістерге тереңірек енген сайын оның маңыздылығы және беделдігі арта түседі.
Халықаралық экономикалық интеграция бұл, тұрақты экономикалық байланыс негізінде көршілес мемлекеттердің экономикасының біртұтас шаруашылық кешенге астасуы, ол бір біріне жақындау процессі, ұлттық шаруашылық жүйелердің өзара бейімделуі. Бұлардың барлығының негізінде шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызығушылығы және халықаралық еңбек бөлінісі жатыр. XX ғасырдың соңында ол аймақтық экономикалардың қарқынды дамуына және интеграциялық топқа мүше елдердің дүниежүзілік нарықта бәсекелестікке қабілетін арттыратын құралға айналды.
Интеграциялану термині латынның integratio - толықтыру сөзінен, integer - бүтін. Шоғырланудың жалпы сипаттамасы келесідей сипатталады: шоғырлану - бұл жақындау, қосылу, өзгешілікті сақтай отырып бөлшектердің біртұтастыққы бірігуі, яғни, ортақ сауда, экономикалық, валюталық және саяси одақ құра отырып ұлттық өзгешілігін сақтап қалу [7, 63б.].
Атақты орыс ғалымы В.Г. Барановский шоғырлану ұғымына келесідей анықтама береді, жекелеген сараланған бөлшектердің бір бүтін болып тұруы, сонымен қатар сол деңгейге алып келетін жол. Халықаралық қатынастар жүйесінде шоғырлану әлдебір жүйелі тұтастықты жасау деп танылады. Алайда бүтіндік ұғымы бірізділік ұғымына қарағанда тарлау болып келеді [8,111б.].
В. Г. Барановскийдің пікірінше мемлекеттердің мемлекетаралық қатынастарға араласуы көп жағдайда оның шоғырланғандығын көрсетпейді. Соған байланысты шоғырланудың 3 өлшемін бөліп атауға болады:
1. Мемлекеттер арасындағы байланыстың және қатынастың аулақтануын бөліп көрсету;
2. Шоғырлану процессін басқару, арнайы бағытталған іс әрекеттер және шоғырлану кешенінің реттелуі;
3. Бүтін және жеке құрылымдық элементтердің шоғырлану кешеніндегі арақатынасы.
Интеграциялану ұғымының анықтамасын құрылымды функционализм қалаушысы Т.Парсон да ұсынған. Ол екі негізгі компоненттен тұрады: шоғырлану элементтерінің үйлесімділігі және төл шарттың сүйеніші. Сонымен қатар шоғырлану жүйесі сыртқы ортадан алшақтайды.
Қазіргі таңдағы ресейлік шоғырлану ұғымы нақты мінезбен ажыратылады, идеологиялық подтексіз. Эконмикалық шоғырлану ұғымы келесідей анықталады, шаруашылық өмірдің интернационализациялық формасы ретінде, ұлттық шаруашылықтың мұқабала объективті үдерісі және келісілген мемлекетаралық экономикалық саясатты жасау. Кеңес дәуірінде бұл ұғымға саяси - рауаят компоненті - қоғамдық саптың бірізділігі қосылатын, социалистік - экономикалық табиғаты, пішіні, әдісі, экономикалық және саяси салдары бойынша социалистік және капиталистік шоғырланудың арасындағы терең айырмашылығы түртіліп кететін.
Аймақтық мемлекеттердің шоғырлануы - бұл, ұлттық шарушылықтардың өзара әрекеттесуі және жақындауы, аймақтық экономикалық топтардың құрылуы [9, 68б.]. Аймақтық шоғырланудың негізінде ұлттық шаруышылықтардың өзара тәуелділік процесстерінің күшеюі жатыр. Мақсаты - еркін сауда және инвестициялық өзараәрекеттесу жолындағы ұлттық кедергілерді жою, мемлекеттің шаруашылық субъектілерін теңестіру. Келісімшарт және бюджеттік, салықтық, валюталық саясаттың унификациясы және гармонизациясы негізінде ортақ экономикалық кеңістік құрылады.
Интеграцияланудың бастапқы пункты тікелей халықаралық экономикалық байланыс (өндірістік, ғылыми - техникалық, технологиялық) болып табылады, олар өз кезегінде ұлттық шаруашылықтардың біртіндеп өзара әрекеттесуіне көмектеседі. Содан соң, мемлекеттік экономикалық, құқықтық, фискалдық, әлеуметтік және тағы да басқа жүйелердің белгілі бір деңгейге дейін басқару құрылымдарының бірігуі. Интеграцияланудың негізгі мақсаты - шаруашылықтың тиімділігін қамтамасыз ету негізінде тауарлардың, қызметтердің терімін кеңейту және өсіру.
Интеграция ұғымы мәдени, саяси, экономикалық және тағы да басқа салалардағы үдерістерді қамтиды. Сонымен қатар, интеграция - әскери - саяси, ғылыми - техникалық, технологиялық және тағы да басқа болады [10,111б.].
Микродеңгейдегі шоғырлану жекелеген фирмалардың және кәсіпорындардың капиталының өзара әрекеттесуі, экономикалық келісімдер жасау, шет елде филиалын ашу негізінде іске асады. Аймақтық деңгейде - жергілікті инфрақұрылымның кооперациясы, экономикалық аймақты құру түрінде. Халықаралық деңгейде шоғырлану мемлекеттердің экономикалық бірлестіктерінің бірігуі және ұлттық саясаттың келісілуі нәтижесінде жүзеге асырылады. Нәтижесінде ортақ валютасы, инфрақұрылымы, ортақ экономикалық пропорциясы, ортақ органдары бар аймақтық шаруашылық кешендер құрылады.
Интеграцияланудың негізгі алғышарттары болып:
1. Интеграцияланған елдердің экономикалық даму деңгейінің ұқсастығы. Экономикалық параметрлері үйлесімсіз болған жағдайда жекелеген мемлекеттер немесе шоғырланған бірлестіктер және мемлекет арасында преференциалды келісім жасалады. Сол келісімшартқа сай басқа мемлекеттерге қарағанда мемлекеттер өз арасында бір біріне қолайлы режимді ұсынады. Преференциалды келісім шоғырлану процессіне дайындық ретінде қарастырылады. Келісімшарт дамушы елде дамыған мемлекеттердің экономикалық деңгейіне сай экономикалық шарттар жасалғанша әрекет етеді.
2. Интеграцияланған елдердің аумақтық жақындағы, ортақ шекараның болуы, аумақтың тұтастығы және қалыптасқан шекара. Аталмыш фактор жол шығынын азайтуға мүмкіндік береді.
3. Демонстрациялық нәтиже: шоғырланған мемлекеттерде экономиканың өсу темпінің жеделдеуін, халықтың еңбекпен қамтуы ауқымдануын, инфляцияның төмендеуін және басқа да оң нәтижелі өзгерістерді байқауға болады, бұл өзгерістер өз кезегінде басқа мемлекеттерді ынталандырады.
4. Саяси режимдер шоғырланудың тиімді екенін түсініп ортақ бағытты және шоғырланудың этаптарын анықтауға тырысады, сонымен қатар жекелеген өкілдіктерді ұлттық органдардан жоғары тұрған органдарға біртіндеп беруді қамтамасыз етуге тырысады. Аталмыш органдардың пайда болуы шоғырланудың даму қарқынының көрсеткіші [11,63б.]. Интеграциялану өз кезегінде халықаралық және аймақтық көлемде болуы мүмкін. Халықаралық көлемдегі шоғырлану дүниедүзілік өндірістің, нарықтың және коммуникацияның дамуына негізделеді.
Халықаралық экономикалық интеграциялану мемлекеттерге келесі тиімділіктерді алу мүмкіндігіне ие болады:
- Қорларға рұқсат беріледі: қаржылық, материалдық, еңбек, бүкіл аймақ аумағындағы технологияларға, сонымен қатар шоғырланған топтың нарығына арнайы тауар өндіруге;
- Мемлекеттердің экономикасының бір біріне жақындауы сол елдегі фирмаларға көптеген тиімді артықшылықтар туғызады және үшінші бір елдердегі бәсекелестіктерінен қорғайды.
oo Шоғырланған мемлекеттер өткір әлеуметтік қиыншылықтарды ортақ шешуге мүмкіндігі бар;
oo Халықаралық еңбек бөлінісінің тереңдеуі өнімнің өзіндік құнын қысқартуға және экономикалық тиімділікті арттыруға мүмкіндік береді;
oo Экономикалық кеңістік кеңейе түседі, шоғырланған мемлекеттер арасындағы кәсіпорындардың бәсекелестігі арта түседі, ол өз кезегінде оларды ынталандырады және кәсіпорынның тиімділігін арттыра түседі;
oo Өзара сауда саттықтың дамуына тиімді жағдай туындайды, халықаралық сауда саттық саясатында блок атынан сөйлеу тиімдірек болады;
oo Мемлекеттер ұлттық экономиканың артықшылығын пайдаланып нарықты кеңейту, отандық өндірушілерді қолдау, мемлекетаралық сауда шығындарын азайту шараларын іске асыра алады;
oo Экономикалық аумақты кеңейту шетелдік инвестициялырдың көлемінің артуына ықпал тигізеді;
oo Оңтайлы сыртқы саяси орта қалыптасады, ел арасындағы ынтымақтастық тек қана экономика саласында ғана емес, сонымен қатар саяси, мәдени және тағы да басқа салаларда күшейе түседі;
oo Шектеулілік факторы еңсеріп мемлекет тең және толық құқықты халықаралық субъектіге айналады [12,103б.]. .
Дүниежүзіндегі ұлттық шаруашылық қауымдастығының негізінде халықаралық еңбек бөлінісі жатыр. Ол жекелеген мемлекеттердің белгілі бір тауар түрлерін өндіруге мамандануын білдіреді. Артық өндірілген өнімді ең бастысы көршілес тайпалармен, басқа отбасымен және тұлғалармен, содан соң мемлекеттер де айырбастай бастағанын тарихтан белгілі [13,69б.].
Табиғи айырмашылыққа байланысты әр елдің өз шаруашылығы қалыптасып, халықтардың жанасушылық әрекетін асыруға бірінші амалдар қолданған. Қазіргі таңдағы біздің түсінігіміздегі шоғырлану процесстері капитализм кезінде қалыптаса бастады, бұған дейінгі екіжақты және үшжақты келісімшарттар халықаралық байланысқа айнала бастаған кезде.
Интеграциялану процессімен қатарласып экономикада, ғылымыда және мәдениетте маңызды даму процесстері қатар жүріп отырғандығын адамзаттың даму тарихынан байқауға болады. Бірақ әлеуметтік, экономикалық және саяси бағыттардың тең дамымуына байланысты бір мемлекеттің өзге мемлекеттерге қарағанда өз жүйесінің артықтығын көрсеткісі келгендігін көруге болды. Осының негізінде империализм туындады.
Экономикалық тұрғыдан қарағанда империя - бұл, артық өндірілген өнімді күштірек мемлекеттің пайдасына қарай халықтар арасында бөлу және бодан елдердің табиғи шикізаттарын өз игіліне жұмсау. Бұл жағдай өз кезегінде метрополияларға қарқынды дамуына көмектесті. Әскери жолмен құрылған бұл империялар ұзақ уақыт өмір сүре алатын, бірақ әр түрлі халықтардың мәдени және шаруашылық өмірінің өзгешілігіне, ұлттық сана сезімінің өсуіне байланысты ерте немесе кеш болсын жасанды мемлекеттің құлдырауына алып келетін. Бұл тұрғыдан Рим, Византия, Оттоман, Британия, Француз, Голландия, Австро - Венгрия, Герман, Ресей империясы, содан соң КСРО - ны мысал ретінде көруімізге болады. Экономикалық және даму деңгейі әр түрлі көптеген жаңа мемлекеттердің пайда болуына байланысты заманға сай шоғырлану жүйесін іздеуге итермеледі. Осы көріністердің теориялық базасын зерттеуге қажеттілік туындады. Мамандардың айтуынша, шоғырланудың ортақ теориясы бірден пайда болған жоқ.
Интеграция ұғымы алгаш рет ΧΧ ғасырдың 30 жылдары қолданыла бастады. Алайда нақты саяси шешімдердің негізіне шоғырлану қағидалары концептуалды болмады. Шоғырланудың жаратушылары өз мемлекеттерінің және дүниежүзілік қауымдастықтың мүдделерін бірінші орынға койып отырды.
Аймақтық интеграцияланудың қағидасын зерттеп түсіну XX ғасырдың 50 жылдарды басталды. Неолибералдық бағытта жұмыс жасаған ғалымдар (А.Предоль, В.Репке) интеграциялану ұғымын келесідей түсінген, бірнеше мемлекетті біріктіретін ортақ геоэкономикалық кеңістікті құру. Бұл мақсаттарға жету үшін сыртқы сауда және қаржы - валюталық салаларды толығымен мемлекет бақылауынан босату керек. Осы бағыттың өкілдеріне шоғырлаундың қиындықтары сыртқы сауда қызметінің либерализациясы негізінде шоғырланушы мемлекеттердің нарықтарының бірігуі болды. Шоғыраланудың ту қағидасы экономикалық алғышарттардан туындады. Мүше елдер арасындағы тауарлардың алмасуына айрықша көңіл бөлінді себебі, шоғырланған бірлестіктің арасындағы өндірістің тиімділігі артты, елдің әл ауқаты, тауардың бәсекеге қабілеттілік деңгейі жоғарылады. Кейінірек аталмыш санаттың ұйғарымы еркін сауда қағидасына ұласты (фритредерства) [14,69б.].
Аталмыш тұжырымдаманың түпкі негізі мемлекеттің халықаралық еңбек бөлінісі базасы негізінде өндірістің мамандануы және тауар айырбасы арқылы пайда көруі. Шоғырлану қағидасының басқа бір бағыты экономикалық емес факторларға сүйенді, себебі экономикалардың бірігуі мүше елдер арасында қарулы қақтығыстардың болу тәуекелін азайтты және ортақ қорғансыты күшейтті. Үшінші бағыт мемлекеттер шоғырлаунға ішкі өндірістің шектеулік факторына байланысты тырысады, яғни шектеулік фактордан өту үшін. Шектеулік фактордан өту өз кезегінде экономика масштабының өсуіне, жаңа технологиялардың дамуына, тауар ассортиментінің көбеюіне, олардың сапасының жоғарылауы, өндірістің тиімділігінің артуына, ғылыми зеттеулерге инвестицилардың көбеюіне алып келеді.
Әр ел белгілі бір табиғи байлықтармен, дамыған ұлттық экономикамен, тарихи жинақталған ғылыми интеллектуалдық әлеуетпен қамтамасыздырылған. Осы жағдайда мемлекеттер арасында шаруашылық қызметі технологиясын өзара алмасудың ең бірінші дәлелі бұл, өндіріс жағдайының айырашылығы, яғни қазіргі өнеркәсіптің дамуы мүмкін емес болып табылатын элемент бір мемлекетте бар басқа елде жоқ.
Екінші дәлел бұл, екі ел арасындағы ынтымақтыстықтың артуына өндірістің шығындары себеп. Белгілі бір өнімді өндірудегі өзіндік құн әр елде әр түрлі. Мысалы, жеңіл автокөлікті шығару Жапонияда АҚШ қарағанда анағұрлым арзан болып табылады, Оңтүстік Корея және Тайвань елдерінде электқұралдардың өзіндік құны Жапонияға қарағанда әлдеқайда арзан болуы жұмыс күшінің арзандығында.Көбінесе өз елінде өндіргенше басқа елден сатып алған тиімдірек болады. Адам Смит бұны қарапайым түрде дәлелдеп берді. Шотландияда жүзімнің шарабын өндіруге болады, бірақ ол өте көп шығынды талап етеді. Оданда Шотландияда сұлыны өндіріп оны Португалиялық жүзім шарабына айырбастаған тиімді. Давид Риккардо осы ұстанымды салыстырмалы шығын қағидасында негіздеп дәлелдеді және маманданудан екі жақ та ұтады. Оның ойынша, мамандану барлығына тиімді және ол капиталдың жинақталуына алып келеді. Сәйкесінше бұл экономиканың және жұмыс күшіне деген сұраныстың өсуіне оң әсерін береді. Сонымен, салыстырмалы шығын қағидасы еңбек құнына деген ұлттық айырмашылықтан туындаған.
XIX - ғасырдың соңында ХХ ғасырдың басында монополистік капитализмге өтудің себебі, ірі капитал ішкі нарықты толығымен қамтамасыз етіп жаңа пайда көру мақсатында басқа елдерге ұмтылды. Капиталдың сыртқа шығуы және айырбастың артуы шаруашылық қатынастардың интернационализациямен қатар жүрді. Халықаралық монополиялар пайда бола болды және ақырында дүниежүзілік экономикалық кеңістік бөлінді [15,59б.].
Шведтік экономистер Э. Хекшер және Б. Олин салыстырмалы артықшылық қағидасының авторлары болды. Олардың қағидасы бойынша құн арасындағы айырмашылықтың болу себебі өндірістің инфрақұрылыммен қамтамасыз етілуіне және әр елдің ана немесе өзге тауарларға деген сұранысына байланысты. Ол шикізат, ауылшаруышылық өнімдері немесе индустриялық бұйымдар да болуы мүмкін. Осылайша, әр ел артық тауарларын экспорттап, тапшы тауарларды импорттайды [16,77б.]. .
Философиялық санаттан түсіну және елдердің шоғырлануының даму тәжірибесін қисындыру амалдары 1 9 5 0 - 6 0 ж.ж. бірқатар ғалымдармен Ж. Руэфф, Р. Шуман, В. Хальштейн, М. Панич, Е. Бенуа, Моне Ж., П. Робсон және т.б. жүргізілді.
Іс жүзінде дәстүрлі қағида кеден одағы шеңберіндегі экономикалық сауқаттардан туындайды, бұл сауда саттық кедергілерін жоюды сипаттайды. Бұл жерде шоғырланудың нәтижесі астарында нарықтың кеңеюіне, өндірістің өсуіне байланысты, сәйкесінше мүше елдердің әл ауқатының өсуіне және мамандануына байланысты жаңа тауарлардың ағылуы жатыр.
Машина индустриясының дамуына, өндіріс масштабының өсуіне, өндірістің мамандануының тереңдеуіне қарай жеке елдер шегінде әрдайым өсіп отыратын бұйымның номенклатурасын ары қарай өндіру мүмкін болмады. Дүниежүзілік өндірушілердің ары қарай дамуы халықаралық еңбек бөлінісіне әсер етті. Кейбір мамандардың айтуынша: өндіріс көлемінің өсуі шоғырлануға тікелей байланысты.
Неолиберализм секілді санатты императивтің жақтаушылары (В. Репке, М. Аллэ) шоғырлануды келесідей сипаттады, ол бірнеше елдер арасындағы біртұтас нарықтық кеңістік. Онда мемлекеттің саяси заңнамалық актілеріне және жүргізілетін саясатына қарамастан экономикалық заңдылықтар басым.
Корпорационализмнің ізбасарларының (С. Рольф, У. Ростоу) ойынша, шоғырлануды халықаралық корпорациялар қамтамасыз ете алады, микрошаруашылық байланыстардың тиімді және теңдестіріліп жұмыс жасауы соларға байланысты [17,119б.].
Структурализм (Г. Мюрдаль) өкілдерінің экономикалық шоғырлану сияқты құрылымды өзгерістің үдерісін елдің экономикасында кесек-кесек фирма және өнеркәсіптің сау салаларымен қарастырылды [18, 56б.].
Дирижизм тұжырымдамасы өкілдерінің Я. Тинберген, Р. Санвальд, И. Штолер пікірінше, халықаралық шоғырлану құрылымы қатысушы елдер арасында ортақ экономикалық саясат және келісілген әлеуметтік заңнамалар арқылы жұмыс жаcай алады. Дирижистер шоғырлануды тиімді реттеу мақсатында ұлттық деңгейден жоғары саяси - құқықтық институт немесе бірнеше топ институттар құруды көздеді. Іс жүзінде бұл экономикалық одақтың құрылуына алып келді [19, 75б.].
Американдық ғалым Б. Балаша шоғырлану санатының екіжүзді талғап-талдап түсіндіру сияқты үдерісті енгізді. Б.Балаша ынтымақтастық және шоғырлану ұғымын айыруды ұсында. Егер ынтымақтастық ұғымы әр түрлі кемсітулерді азайту үшін белгілі бір іс әрекеттерді жасауды ұсынса, шоғырлану ұғымы кемсітулерді толығымен жоюды көздейді [20,119б.].
Б. Балаша шоғырланудың үдемелі нәтижелерін және оның ықпалының шоғырланушы елдің ЖІӨ өсу шапшаңдықтарына қисындады:
- Өндіріс көлемінің өсуіне байланысты үнем пайда болды, шоғырлану процессіне дейін қолдану мақсатын таппағандықтан нарықтың кеңеюіне байланысты өндірістік алымдылықтарды қолдану мүмкіндігі туды;
- экономикадағы шығынның азаюына байланысты туындаған үнем;
- поляризация нәтижесі, бұның негізгі мағынасы басқа елде сауда артықшылығын күшейтудің нәтижесінде қатысушы елдің бірінде экономикалық қызметінің қысқаруы;
- инвестиция көлемінің орналасуына ықпал ету;
- экономикалық тиімділікке, коммерциялық мәмілердің кедергісіз жасалуына әсер ету.
Әр түрлі халықаралық экономикалық ұйымдармен қабылданған Б.Балаштың нобайы классикалық болып танылды. Оған сәйкес, шоғырлану келесі әдістер арқылы кемсітулерді жоюды ұсынады:
1. Еркін сауда аймағы - бұл, кедендік, сандық және басқа да шектеуліктерді кедендік алымдарды біртіндеп жоюды көздейді. Тауардың еркін қозғалысы, халықаралық сауданың либерализациясы жүреді. Тиімсіз жағдайлар - импорттық тауарлардың теріс әсері, ішкі нарықтың бәсекелестікке дайын еместігі және т.б.
Еркін сауда аймағының келісім шартына сәйкес мемлекеттер тек қана шоғырлану бірлестігі бойынша серіктестіктеріне ғана кедендік шектеуліктерді жояды, экономикалық егемендігін сақтай отырып басқа елдерге қатысты әр қайсысы жеке талаптар қояды. Үшінші жақтағы елдермен әр мемлекет өзі жеке тарифтер орнатады;
2. Кедендік одақтың астарында кедендік алымдарды жою, үшінші елдерге қатысты ортақ сыртқы сауда саясатын жүргізу жатыр. Кедендік одақта мүше елдер арасында алымсыз сауда жүргізу және үшінші елдерге қатысты ортақ кедендік тариф қарастырылған. Бұл өз кезегінде өндірістің рационализациясына және одақ ішіндегі кеңістіктің тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Ұлттық деңгейден жоғары ұйымдардың құрылу қажеттілігі жоғарылайды. Кедендік одақтың құрамында бір немесе бірнеше ірі елдердің болуына үлкен көңіл бөлінеді. (Мысалы, Германия және Франция - ЕО, Бразилия және Аргентина - МЕРКОСУР және т.б.);
3. Бүтін ортақ нарық келесі мәмілердің шешілуін талап етеді:
- Мүше елдер арасында кедендік алымдардың жойылуы;
- Үшінші елдерге қатысты ортақ сауда саясатын дайындау;
- экономиканың басым секторларының және салаларының даму саясатын дайындау;
- тауардың, қызметтің, жұмыс күшінің және ақпараттың еркін қозғалысына жағдай жасау;
- әлеуметтік және жергілікті даму қорын құру.
1.2 Мемлекеттердің аймақтық интеграциясы: ұлттық шарушылықтардың өзара ықпалдастығы
КСРО-дағы экономикалық байланыстар өзінің қарқындылығы бойынша Еуропалық одақ елдері арсындағы байланыстан жоғары болды. КСРО-да республикалық айырбасқа ЖҰӨ-нің 20%-дан астамы қатыстырылса, ал ЕО - 16% . Одақтық республикалардан енгізілетін импорт есебінен, мысалы Ресей, машина жасау өнімдеріне қажеттілігін 23%-ға, қара және түсті металлургияда - 13 жоғары көлемде, химия және жеңіл өнеркәсіпте - (14) , мақта және басқа да көптеген бұйымдарда - 100%-ға дейін қанағаттандырды. Сонымен қатар бір мезгілде Ресей экспорты Украинаның өндірістік қажеттілігінің 67%-ын, Беларусияда - 84%, Қазақстанда 52%-ын қамтамасыз етті. КСРО салааралық байланысының мәліметтері бойынша 1988 ж. Одақ ішіндегі тауар айырбасы Ресейдің ЖІӨ қатысты 13%-ын, Украина мен Қазақстанның - сәйкесінше 27 және 29%, ал басқа республикалардың - 35-тен 50%-ға дейін бөлігін құрады [21, 14 б.].
Бүгінгі күні Орталық Азия маңызды экономикалық әлеуметі бар және бай табиғи әрі өндірістік ресурстарға ие жылдам дамушы аймақтардың бірі болды. Бұл құраушылардың барлығы дерлік - ЕурАзЭҚ-ке мүше елдердің басымды экономикалық қалпына келтірілуіне, яки интеграциясына жақсы негіз.
Орталық Азиялық мемлекеттердің бірігуі мемлекеттердің жиынтық әлеуметтілікті барынша тез қолдануға, нарықтық негіздегі еңбек бөлінісінің аймақтық орналасуына, мемлекетаралық сауда-саттыққа, өндірісті мамандандыру мен көшірме жасауға, жалпыаймақтық экологиялық мәселелерді шешуге, су ресурстарын бірігіп қолдануға, көлік-коммуникационды инфрақұрылымды, энергиямен қамтамасыз ету және экологияға қатысты сұрақтарды жедел түрде шешуге, сонымен қатар, барлық аймақтың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
КСРО экономикасы тұтас халықтық шаруашылық кешенді құрады - бұл интеграцияның ең жоғарғы сатысы. Бірақ ол табиғи заңды және экономикалық тиімді байланыстарға негізделмей, керісінше жоспарлы-әкімшілік басқаруға негізделген болатын. Шикізат пен өнімді өндіру немесе жүргізу директивтік шешімдер арқылы жүргізілді. Дегенмен Кеңес империясының ыдырауы адамзат дамуының жалпы заңдылықтарын жойған жоқ, олардың бірі - интеграция. КСРО ыдырағаннан кейін ізінше оның орнындағы жаңа мемлекеттердің өзара қарым-қатынасты қайта құру мақсатында Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) түрінде ұйымдық форма орнатты. Оның құрамына бұрынғы КСРО-ның 12 мемлекеті кірді: Армения, Әзербайжан, Беларусь, Грузия, Қазақстан, Қырғызстан, Молдово, Ресей Федерациясы, Тәжікстан, Түркіменстан, Украина, Өзбекстан.
Тәуелсіз мемлекеттердің бейбіт жолмен құрылуында ТМД үлкен рол атқарды, дегенмен олардың реинтеграциясы үшін үлесі аз болды.ТМД органдары өз функцияларын атқарған жоқ және қабылданған шешімдерді жүзеге асыруда қабілетсіз болды.
Еуразиялық идея - халықтың өзара сенімділігін, қарым-қатынасын тереңдетуге, жетілдіруге ұмтылыс болып табылады. Бұл идеяға ғылымның алғашқы бетбұрыстарынан кейін-ақ, ЕАО құру жбасының толық нұсқасы дайындалды. Жобада ТМД қауіпсіздігі мәселелеріне көп назар аударылды. Достастық мемлекеттерінде, сондай-ақ сыртқы шекаралардағы сол кездегі жағдайды ескере отырып, бұрынғы кеңістіктің әр қилы жанжалдар етек алып, ТМДдан тысқары шиеленіс ошақтарының ықпалына да ұшырап, тұрақсыздық аймағына және кикілжің аймақтарындағы жағдайды қалпына келтіру мүдделі мемлекеттердің бірлескен қимылдары арқылы ғана жүзеге асып, қорғаныстық сипаттағы мәселелер төңірегінде біраудылық танытуды талап етеді. Мұнда экологиялық қауіпсіздік мәселесі де арнайы қаралды. Ол ТМД елдерінде күні бүгінге дейін өткір проблема. Ондай өзекті мәселені әркім өз бетінше шеше алмайтыны бізге мәлім. Дамыған елдердің өз қауіпсіздіктерінің дамуына көзқарастарға қарағанда, ТМД елдері ұлттық қауіпсіздік концепцияларының көбіне өзара ұқсас және негізінен ішкі экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шешуге бағытталған [22, 55 б.].
Достастықтың көптеген мемлекеттерінің экономикаларының аграрлы-шикізаттық құрылымы, машина жасау өндірістеріндегі өнімдердің бәсекеге қабілетінің төмендігі, өндірістік кооперацияның төмен деңгейі Достастық мемлекеттерінің халықаралық еңбек бөлінісіне енуі, олардың сырқы саудалық байланыстар мен сауда көлеміндегі бағдарларды анықтады. Экспорттың шикізаттық бағытталуы ТМД мемлекеттерінің өзара саудаласу деңгейінің қысқаруына әкеледі: оның үлесі, 1995 жылы 34,0%, 2002 жылы - 28,0%, 2008 жылы - 22,5%, 2012 жылы - 21,8% құрады (ЕО мемлекеттерінде бұл көрсеткіш 60%-дан жоғары). Соңғы жылдары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 Интеграциялық қатынастардың қазіргі моделі МЕН ғылыми-теориялық концепциясы
0.1 Интеграциялық үдерістерді зерттеудің ғылыми-методологиялық бағыты
0.2 Мемлекеттердің аймақтық интеграциясы: ұлттық шарушылықтардың өзара ықпалдастығы
0.3 Интеграциялық топтардың экономикалық тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігі
2 ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ БІРІГУЛЕРДІҢ ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ МЕН ТАЛДАУ (Қайнар АБК ЖШС кәсіпорыны мысалында)
2.1. Алматы облысының экономикалық даму үрдісіне бәсекеге қабілеттілік тұрғысынан сипаттама
2.2. Қайнар АБК ЖШС кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметін бағалау
2.3. Кәсіпорынның интеграциялық дамуына әсер етуші факторларға талдау
3 ҚР ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ БІРІГУЛЕРДІҢ аймақаралық ұйымдастырушылық ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН мүмкіндіктері
3.1. Аймақ деңгейінде сыртқы экономикалық қызметті қолдау мен ұйымдастыруды жетілдіру бағыттары
3.2 Қайнар АКБ ЖШС интеграцияланудың экономикалық тиімділігі мен түйінді мәселелердің шешілу жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚ - Акционерлік қоғам
АӨК - агроөнеркәсіптік кешен
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
АСЕАН - Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттерінің Ассоциациясы
БСҰ - бүкіләлемдік сауда ұйымы
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ГАТС - Қызметтермен сауда бойынша Бас келісім
ГАТТ - Тауарлар мен сауда бойынша Бас келісім
ҒЗТКЖ (НИОКР) - ғылыми зерттеулер және тәжірибе-конструкторлық жұмыстар
ҒТП - ғылыми техникалық прогресс
ІЖӨ - ішкі жалпы өнім
ЖҰӨ - жалпы ұлттық өнім
ҚҚС - қосымша құн салығы
ҚӨТ - қаржы-өнеркәсіптік топтар
КСРО - Кеңестік Советтік Республикалар Одағы
КО - кедендік одақ
ТМД - тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ТҰК - трансұлттық корпорациялар
ТРИПС - Интеллектуалды меншік нәтижелерімен сауда бойынша келісім
ҚР - Қазақстан Республикасы
ҚҚС - Қосымша құн салығы
ЕО - Еуропалық Одақ
ЕурАзЭҚ - Еуразиялық экономикалық қауымдастық
ЕҚЫҰ - Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымы
ССҚ - Сыртқы сауда қызметі
ССО - Сыртқы сауда операциялары
СЭБ - Сыртқы экономикалық байланыс
СЭҚ - Сыртқы экономикалық қызмет
СЭҚ ТН - Сыртқы экономикалық қызметтің тауарлық номенклатурасы
ИСО - Халықаралық стандарттар сериясы
ЭҚ - экономикалық қауіпсіздік
ХЭҚ - халықаралық экономикалық қатынастар
НАФТА - Еркін сауда-саттыққа байланысты Солтүстік Америкалық келісім
ЭЫДҰ - Экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымы
ХЕБ - Халықаралық еңбек бөлінісі
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Жаһандану - мемлекеттер арасындағы өзара байланыстар мен өзара тәуелділіктердің жедел кеңеюі мен күрделенуінде. Жаһандану процесін қазіргі кезеңдегі халықаралық қатынастардың барлық жүйесіндегі болып жатқан терең өзгерістердің басты белгісі ретінде айтуға болады. Интеграция процесінің үйлесімділігі ғаламданудың экономикадағы елеулі белгілердің біріне айналды.
Интеграциялық үдерістердің шетелдік тәжірибелері, әлемде әртүрлі елдер мүдделерінің тоғысуына, географиялық, дәстүрлік жақындықтары, экономикалық даму деңгейлері және т.б. сипаттағы ұқсастықтарына қарай топтарға бірігудің сан түрлі үлгілерінің бар екендігін куәландырады. ТМД елдерінің де тарихи, географиялық, саяси және экономикалық ерекшеліктерін, сондай-ақ, сынаққа толысқан шетелдік бай тәжірибені ескере отырып, бірегей экономикалық аймақ үлгісі қалыптасты. Іскерлік ынтымақтастықтағы экономикалық қажеттілік келесі басымдылықтарға ие болды: Қазақстан Республикасы мен ТМД мемлекеттерінің өзара қарым-қатынасын айқындайтын, географиялық жағдайы, Қазақстан мен ТМД мемлекеттерін достық, ынтымақтастық, экономикалық, мәдени және тағы басқа қарым-қатынастар байланыстырады.
Бүгінгі күні елдің экономикалық қуатын арттыруға негіз болатын ең басты күш - бәсекеге қабілетті, жоғары қайтарым беретін кәсіпорындарың болуы алғы шарт саналары сөзсіз. Елбасының Қазақстан жолы - 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Жолдауы бойынша Президенттің жалпыұлттық идеясы - болашақ табыстардың негізі екені баса айтылды. Ал ең бастысы - еліміздің рухын көтеретін, ұлы мақсаттарға жеткізетін Мәңгілік ел ұлттық идеясы жарияланды. Мәңгілік ел идеясы - елімізді өз мақсатына талай дәуір сынынан сүріндірмей жеткізетін тұғырлы идея. Осының барлығы дамыған 30 елдің қатарына кіруімізге жаңа серпін беретіні сөзсіз. Елбасы биылғы жылғы Жолдауында Қазақстан, әлемдік экономиканың бір бөлшегі, ал әлемдік нарықтарда баға құлдырауда және, тұтастай алғанда, экономикалық өсім баяулауда [1, 2 б] деген болатын. Сондықтан, қазіргі таңда қандай да бір өнеркәсіп саласында бәсекеге төтеп беретін қажеттілік - өндіріске инновациялық техникаларды енгізу тек қажеттілік емес, заманауи міндеттердің басты қатарында болуы тиіс. Осы орайда отандық электр энергетика тауарларының бәсекеге қабілеттілігін арттыру қазіргі кездегі маңызды мәселелердің бірі болып отыр. Осы проблеманы шешу энергетика секторының тұрақты өсуіне, кәсіпкерлік бастаманың дамуына, экономикалық қызметті үйлестіруге, ел экономикасын жандандыруға қол жеткізеді.
Бәскелестік қабілеттілігі жоқ тауарсыз кәсіпорындар тиімді жұмыс жүргізе алмайды, ал мұндай нәтиже әдетте нарықтық механизмдердің кемшіліктерімен олар орналасқан аймақтың табиғи-экономикалық жағдайларды толық ескермеуден туындайды. Аймақтық айырмашылықтарды есепке алу сала деңгейінде бәсекелестік артықшылықтар алуға жағдай туғызады [2, 22 б].
Қазіргі жағдайдағы технологиялық прогресс шикізатты үнемдеуге, оны кешенді және көп жақты пайдалануға, синтетикалық материалдарды енгізуге жағдай жасады, ал ол өнеркәсібі дамыған елдердің сыртқы шикізат көздерінің қажеттілігін төмендетті. Бірақта экономикадағы құрылымдық өзгерістер, жаңа салалар мен өндірістердің пайда болуы шикізаттың кейбір түрлерін басқа елдерден әкелуді кеңейтуді, мысалы түрлі-түсті және сирек кездесетін материалдарды, мұнайды, газды қажет етті.
Қазіргі заманғы кәсіпорындар өздерінің бәсеке бағытын нығайту үшін әлемдік нарықтың жоғарылап келе жатқан талаптары, тұтынушылық сұраныстың дифференциялануы, инновациялық айналымдардың азаю қажеттілігі және өндіріске ғылыми-техникалық жетістіктерді еңгізу мәселелерімен бетпе-бет кездесуде.
Қазақстанның алдағы кездегі БСҰ-на кіру жағдайында отандық электр энергетика тауарларының көптеген түрлері нарықта бәсекеге қабілетсіз болып тұрғаны, осы жағдайды жеңіп шығу үшін ұйымдық-экономикалық шараларын дайындау қажеттілігін алға қояды. Мұнда энергетика өнімдерінің бәсекелестік қабілеттін арттыратын басым бағыттарды іздестірудің аса маңызды мәні бар. Осыған байланысты бәсекенің теориялық негіздерін зерттеу, электр энергетика тауарларының бәсекеге қабілеттілігін арттыру механизмдерін негіздеу мен басым бағыттарын дайындаудың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы мен өзектілігі жоғары болады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Кәсіпорынның сыртқы экономикалық проблемалары мен оның әр түрлі құбылыстарын шетелдік ғалымдармен қатар, отандық ғалым-экономистер де зерттеп келеді. Кәсіпорынның жалпы проблемаларын зерттеушілер: А. Смит, П. Самуэльсон, Р. Макконнелл, Л. Брю, И. Шумпетер, Ф. Хайек, Д.В. Робинсон, М. Портер, Г. Азоев, С. Емельянов, А. Челенков, А. Ю. Юданов және басқалар.
ТМД елдерінде нарықтық реформалардың жүргізілуі зерттеліп отырған сыртқы экономикалық қызмет тақырыбына ғылыми қызығушылық тудырды. Г.Л. Азоева, А.П. Градова, И.Н. Герчиковой, В.В. Кулибанова, И.М. Лифица, Р.М.Петухова, Р.А. Фатхутдинова, А.Ю. Юданова сияқты ТМД елдері ғалымдарының еңбектерінде бұл мәселелер жақсы қарастырылған. Сонымен қатар сыртқы экономикалық қызметтің түрлі аспектілері А.А. Алимбаева, С.Б. Ахметжанова, У.Б. Баймуратов, Ф.М. Днишев, В.Ю. Додонов, С.Р. Есимжанов, Р.С. Жоламан, М.Г. Исаева, М.Б. Кенжегузин, Р.И. Космамбетова, А.К. Кошанов, Н.К. Нурланова, К.Р. Нурмаганбетов, О.С. Сабден, А.А. Сатыбалдин, К.А. Сагадиев, Б.Д. Хусаинов сияқты Қазақстан Республикасының алдыңғы қатарлы ғалым экономистерінің еңбектерінде шешімін тапқан.
Біз көтеріп отырған проблема өте күрделі және жан-жақты талдауды қажет етеді, осы бағытта өтіп жатқан процестер серпінділігі соншалық, оны әрі қарай кешенді зерттеулердің өзектілігі өз мағынасын жоғалтпайды. Осылар аталғандар дипломдық жұмыстың тақырыбына негіз болды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты - өнеркәсіптік кәсіпорындардың сыртқы экономикалық қызметін ғылыми-негіздеу.
Осы мақсатқа сәйкес зерттеу барысында өз шешімін тапқан міндеттер:
- интеграция және нарықтық экономикадағы оның роліне ғылыми-теориялық көзқарастар серпінін зерттеу;
- кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметіне әсер ететін экономикалық факторлардың маңызын, механизмдерін және оны қозғаушы күштерін ашып көрсету;
- зерттеу жүргізген кәсіпорынынң өндірісіне қаржы-экономикалық талдау жасап, оның интеграциялану деңгейін анықтау;
- зерттеу жүргізген кәсіпорының сыртқы қызметін ұйымдастыруды жетілдіру механизмін бағалау;
- Қайнар-АКБ ЖШС кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметін арттырудағы басым бағыттарды негіздеу.
Зерттеудің нысаны мен объектісі. Зерттеу жұмысының пәні - аккумуляторлық батареяларды өндіруші кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметі және оны бағалау әдістері бойынша негізгі бағыттар, зерттеу объектісі Қайнар-АКБ ЖШС.
Диссертацияның теориялық және әдістемелік негіздері. Отандық және шетелдік ауыл шаруашылығы ғалым экономисттердiң еңбектері, Қазақстан Республикасының заңдары, Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа Жолдауы, Қазақстан Республикасы Президенті мен Үкіметінің жарлықтары, шешімдері және қаулылары, ғылыми-тәжірибелік конференциялардың құжаттары, агроөнеркәсіп өндірісін дамыту бағдарламалары диссертациялық зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізі болды.
Дипломдық жұмыстың зерттеудің барысында материалистік диалектика, мәліметтерді жинау және өңдеудің жүйелік пен кешендік тұжырымдамасы, абстракция, талдау және синтез, дедукция және индукция әдістері, сонымен қатар, салыстыру және факторлық талдау, экономикалық-математикалық модельдеу және болжау, баланстық әдіс және т.б. әдістер қолданылды.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік мәні. Ғылыми зерттеудiң негiзгi жағдайларын жүзеге асыру - агроөнеркәсіп өндірісінің қазiргi жағдайына сәйкес интеграциялану үрдісін нақты тиімділігін экономикалық бағалауды қамтамасыз ететін экономикалық тетiктерді анықтауға және оны жүзеге асыратын әдiстер мен құралдарды жетiлдiруге, оларды реттеудiң кешендi iс-шараларын әзірлеуге мүмкiндiк бередi.
Ғылыми зерттеу жұмысында қойылған мәселелердi шешу үшiн ғылыми есептеулер көмегiмен кәсіпорынның интеграциялық дамуына қажетті ресурстардың ұтымды бөлiну мүмкiндiгiне жетуге болатындығы дәлелдендi.
Зерттеу нәтижелері агроөнеркәсіп саласын аймақтарда дамытудың теориялық тұстарын жоғары оқу орнында оқитын студенттерді және магистранттарды дайындауда пайдалануға мүмкіндік береді
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеуде аккумуляторлық батареяларды өндіруші кәсіпорындарының сыртқы экономикалық қызметі бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, монографиялары, оқулықтары мен оқу құралдары, мерзімді баспасөздегі мәліметтер мен ақпараттар, сондай-ақ экономика проблемалары бойынша қолданыстағы заңдар, аккумуляторлық батареяларды өндіру нарығындағы қызмет ететін Қайнар АҚ-ның жылдық есептемелік құжаттары басшылыққа алынды.
Зерттеу барысында статистикалық-экономикалық, есепті-конструктивтік, экономикалық-математикалық және экономикалық талдаудың басқадай әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңашылдығына мына төмендегілер жатады:
- өнеркәсіптік кәсіпорындардың интеграциялану қызметінің теориялық негіздері мен экономикадағы оның ролі қорытындыланған;
- кәсіпорынның интеграциялық бірігуінің маңыздылығы мен оған әсер ететін факторлар тұжырымдалды;
- Қайнар-АКБ ЖШС кәсіпорнының аккумуляторлық батареялар өндірісінде қалыптасқан бәсекелестік жағдайына және кәсіпорынның интеграциялану қабілеттілігіне баға берілді.
Дипломдық жұмыстың қорғалуға шығарылатын негізгі тұстары:
- Интеграциялық процестердің дамуы тауарлар мен олардың өндіріс факторларының халықаралық қозғалысының өсуінің заңды нәтижесіне айналды. Осы орайда елдер арасында неғұрлым берік өндірістік байланыстар құру және халықаралық сауда мен өндіріс факторлары қозғалысы жолындағы көптеген кедергілерді жою қажеттіліктері туындады. Толық түрде мұны тек макро-микроэкономикалық интеграциялық бірігулер шеңберінде ғана жүзеге асыруға болады;
- мемлекеттердің аймақтық және әлемдік экономикалық жүйеге кірігуі өндіруші және қайта өндіруші өнеркәсіп тауарларының ірі нарығының қалыптасуына, терең деңгейлі өңделген өнімді жоғары нормалы қослылған құнмен алуға мүмкіндік береді;
- Алматы облысында агроөнеркәсіп өндірістің дамуының қазіргі жағдайының серпіні, тенденциясы және даму бағыттарының талдануы мен Талдықорған қаласында орналасқан Қайнар-АКБ ЖШС қаржы-экономикалық талдау жасалып, интеграциялық қызметінің бағалануы;
- кәсіпорын өзінің өндірістік потенциалын сақтап қана қоймай, оны тұрақтандырып және ұлғайту үстінде. Көптеген мемлекеттермен ынтымақтаса еңбек етуде. Кәсіпорын аймақтық деңгейде белсенді қызмет атқарып, бәсекенің бағалық емес әдістерін қолдануы тиіс. Отандық нарықтағы позицияны өндіріс шығындарын азайту арқылы бекітуде;
- интеграциялану үрдістерді кәсіпорын деңгейінде болашақта дамыту бойынша негізделген басымды бағыттары мен дамыту жолдары айқындалып, бәсекелестік қабілеттін арттыратын басым бағыттарды іздестірудің жаңа жолдары мен механизмдері анықталуд;
Жұмыстың құрылымы және көлемі. Дипломдық жұмыс 85 бет компьютерлік мәтінмен баяндалған, көптеген кестемен, суреттермен және қосымша материалдармен көрнектелген. Кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Интеграциялық қатынастардың қазіргі моделі және ғылыми-теориялық концепциясы
1.1 Интеграциялық үдерістерді зерттеудің ғылыми-методологиялық бағыты
ХХ ғ. соңы жаңа ғылыми-техникалық өзгерістермен - интеллект, білім, технология маңызды экономикалық активтер бола бастады. Экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымына (ЭЫДҰ) кіретін, алдыңғы қатарлы елдерде, жалпы ішкі өнімнің көлемінің жартысынан астамы интеллектуалды өндірісте жасалады.
Жаһандану адамзат жолында тарихи мүмкіндіктерді ашумен қатар, өз дамуында жаңа қауіптерді де туғызады. Әрине, оның оң қырлары да сөзсіз, айталық, мемлекеттер арасындағы экономикалық байланыстар тереңдей түседі, экономикалық адамзаттық алдыңғы қатарлы жетістіктерге елдердің кедергісіз енулеріне жағдай жасалады, әртүрлі аймақтар даму деңгейлерінің теңестірілуіне себепші болатын капитал тасқынына оң әсерін тигізеді [3, 43б.]. Десек те, жаһанданудың кері әсер етуші аспектілерінің ішінде ерекше көңіл аударарлық қырлары да бар. Мысалы, қаржылық ғаламданудың кері әсері технологиялық ғаламдануға қарағанда басымырақ екендігін айтуға болады. Айталық, 1992 ж. ТМД елдерінің қабылдаған қосымша құн салығы (ҚҚС) үлгісінің салдары олардың шикізат пен жартылай дайын өнім экспорттауларына мәжбүр етті. Реформа жылдарында ТМД-дағы кен өндіру саласының үлесі орта есеппен 20,9%-дан 27,4%-ға дейін ұлғаяды (Әзербайжанда - 49,1-ден 63,8%-ға, Қазақстанда - 28,2-ден 38,7%-ға, Грузияда - 5,7-ден 21,3%-ға дейін). Бұл посткеңестік мемлекеттер экономикалары үшін ғаламданудың кері әсерінің бірі - капиталдың шетелдерге кетуінің себебі болды [4, 46б.].
Жаһандану процесін тұтастай әлемде орын алып отырған обьективті процесс дейтін болсақ, интеграция процесін қажеттілігі жөнінен - обьективті, ал оны қалыптастыру жаһандануға қарағанда субьективті процесс екендігін айта аламыз. Осы тұста бұл екі процестің басты ұқсастықтары мен айырмашылығын жіктегенде байқаймыз (1-ші сурет).
Интеграцияның әлемдік экономика мен саясатқа өте терең енгені соншалық, олардың қазіргі уақыттағы жағдайына талдау жүргізуде, болашаққа болжам жасауда интеграциялық процестерді есепке алмау мүмкін емес. Әлеуметтік-экономикалық мазмұны мен салдары әртүрлі болып келетін бұл процестер қазіргі әлемдегі мемлекеттердің барлығына сан түрлі дәрежеде өз дамуын алды.
Интеграциялық процестердің дамуы тауарлар мен олардың өндіріс факторларының халықаралық қозғалысының өсуінің заңды нәтижесіне айналды. Осы орайда елдер арасында неғұрлым берік өндірістік байланыстар құру және халықаралық сауда мен өндіріс факторлары қозғалысы жолындағы көптеген кедергілерді жою қажеттіліктері туындады. Толық түрде мұны тек мемлекетаралық интеграциялық бірігулер шеңберінде ғана жүзеге асыруға болады.
1. Әртүрлі ұлттық экономикалар субьектілерінің өзара байланыстылығының және өзара тәуелділіктерінің күшеюі орын алады
2. Ұлттық үкіметтердің реттеу ролдерінің әлсіреуі және түрлі институттар рөлінің күшеюі орын алады
3. Әлемдік экономикада жаңа субъектілердің пайда болуына жағдайлар туғызады (ТҰК, қаржы өнеркәсіптік топтар және т.б.
4. Халықаралық бизнестің барлық формаларында көрініс табады (тауар, капитал, қызметтер қозғалысы)
ЖАҺАНДАНУ
ЖАҺАНДАНУ
ұқсастықтар
айырмашылықтар
ИНТЕГРАЦИЯ
ИНТЕГРАЦИЯ
1. Объективті процесс (ұлттық-мемлекеттік институттардан тәуелсіз)
1. салыстырмалы түде субъективті құбылыс (себебі елдер үкіметтері саясаттарынан тәуелді)
2. бүкіләлемдік масштабты қамтиды
2. Әлемнің жекелеген аймақ елдерін қамтиды
3.өз бастауларын алғаннан бастап халықаралық бизнестің барлық формасын қамтиды
3. Халықаралық бизнестің барлық формасын толық экономикалық интеграция жағдайында ғана қамтиды
4. Әлемдік экономиканың барлық субъектілері арасындағы өзара байланыстылық пен тәуекелділікті күшейтеді
4. Жекелеген елдер және олардың субъектілері арасындағы өзара байланыстылық пен тәуекелділікті күшейтеді
Сурет 1 Жаһандану мен интеграция құбылыстарының негізгі ұқсастықтары мен айырмашылықтары
Ескерту: [5,20 ] әдебиеттер негізінде автордың құрастыруы
Ұлттық экономикамыздың жетістігін - ең алдымен табиғи және адам ресурстарының молдығы мен біліктілігі, нарықтық реформаларды іске асыруда тек қана заң шығаратын өкімет қана емес, атқарушы өкіметтің де еңбектерінің үйлесімділігімен байланыстыруға болады. Кеңістік кезеңнен кейінгі кеңістікте Орталық Азия өңірінде Қазақстанның ролі мен беделі күшейе түсті, біздің еліміздің әлемінің саяси және экономикалық кеңістігінде маңызы да артып келеді.
XX-XXI ғасырлар аралығында дүниежүзілiк дамудың процесстерiн сипаттайтын негізгі ұғым ғаламдану болды. Оның негізгі мәнi адамдардың және мемлекеттердің бір бірімен өзара байланыстарын кеңейту болды. Ол планетарлық ақпараттық кеңiстiктiң, дүниежүзілік нарық және экологиялық мәселелердi шешудегi интернационализация, ұлтаралық және конфессияаралық өзара әрекеттесулер және шиеленістердің қалыптасу процесстерімен өрнектеледi.
Ғаламдану мәдениеттердiң бiр-бiрiне сiңуiне көмектесуге, өркениеттердiң өзара түсiнiсуiне, халықаралық құқықтың нормаларының бекiтілуiне және тұлғаның құқығының сақталуына көмектеседі.
Ғаламдану өзара байланыстардың күшейуіне және адамгершiлiк бiрлестiктердiң кiрiгуiнiң басқа да көп жақтарын қосады. Олар:
ұлтаралық құрылымдар және халықаралық қатынастардың қатысушыларының рөлiнiң жоғарылауы;
аймақтық және қоғамдық ұйымдар;
құқықтық нормалардың универсализациясы;
әлеуметтік стандарттар және т.б.
ДВФ-тің (МВФ) анықтамасына сәйкес, ғаламдану - бұл қарқынды өсетiн интенсивті интеграция. Жалпы ұғым бойынша дүниежүзілік жүйе бұл, ұлттық экономикалар араласуы нәтижесiнде пайда болатын процесс.
Ол капиталдың кедергiсiз орын ауыстыру мүмкіндігімен, тарифтік барьердің төмендеуімен және тауар қозғалысының либерализациясы, капиталдың, коммуникациялық және ақпараттық жақындаумен негiзделуi керек.
Ғаламдану процессі экономикалық шекаралардың жойылуына, аймақтық бірігу шаралары бойынша мемлекеттердің әлеуметтік - экономикалық деңгейін бір біріне жақындатуға шақырады. Ғаламдану болмысында қаржылық - экономикалық критерийлер шешуші мәнге ие болады [6, 75б.].
Мемлекеттің экономикасы тұрақты және бәсекеге қабілетті және ғаламдану процесске қатысуы жоғары болған сайын оның халықаралық қауымдастықта позициясы күшейе түседі. XX ғасырда ұлттық мемлекет мағынасы қайта қаралды. Аймақтың әлемдік қауымдастықтың бір бөлігі ретінде болуы танымал болып келеді.
Халықаралық тәжірибенің айғақтауынша, белгілі бір жеке аймақтың интеграциялық үрдістерге тереңірек енген сайын оның маңыздылығы және беделдігі арта түседі.
Халықаралық экономикалық интеграция бұл, тұрақты экономикалық байланыс негізінде көршілес мемлекеттердің экономикасының біртұтас шаруашылық кешенге астасуы, ол бір біріне жақындау процессі, ұлттық шаруашылық жүйелердің өзара бейімделуі. Бұлардың барлығының негізінде шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызығушылығы және халықаралық еңбек бөлінісі жатыр. XX ғасырдың соңында ол аймақтық экономикалардың қарқынды дамуына және интеграциялық топқа мүше елдердің дүниежүзілік нарықта бәсекелестікке қабілетін арттыратын құралға айналды.
Интеграциялану термині латынның integratio - толықтыру сөзінен, integer - бүтін. Шоғырланудың жалпы сипаттамасы келесідей сипатталады: шоғырлану - бұл жақындау, қосылу, өзгешілікті сақтай отырып бөлшектердің біртұтастыққы бірігуі, яғни, ортақ сауда, экономикалық, валюталық және саяси одақ құра отырып ұлттық өзгешілігін сақтап қалу [7, 63б.].
Атақты орыс ғалымы В.Г. Барановский шоғырлану ұғымына келесідей анықтама береді, жекелеген сараланған бөлшектердің бір бүтін болып тұруы, сонымен қатар сол деңгейге алып келетін жол. Халықаралық қатынастар жүйесінде шоғырлану әлдебір жүйелі тұтастықты жасау деп танылады. Алайда бүтіндік ұғымы бірізділік ұғымына қарағанда тарлау болып келеді [8,111б.].
В. Г. Барановскийдің пікірінше мемлекеттердің мемлекетаралық қатынастарға араласуы көп жағдайда оның шоғырланғандығын көрсетпейді. Соған байланысты шоғырланудың 3 өлшемін бөліп атауға болады:
1. Мемлекеттер арасындағы байланыстың және қатынастың аулақтануын бөліп көрсету;
2. Шоғырлану процессін басқару, арнайы бағытталған іс әрекеттер және шоғырлану кешенінің реттелуі;
3. Бүтін және жеке құрылымдық элементтердің шоғырлану кешеніндегі арақатынасы.
Интеграциялану ұғымының анықтамасын құрылымды функционализм қалаушысы Т.Парсон да ұсынған. Ол екі негізгі компоненттен тұрады: шоғырлану элементтерінің үйлесімділігі және төл шарттың сүйеніші. Сонымен қатар шоғырлану жүйесі сыртқы ортадан алшақтайды.
Қазіргі таңдағы ресейлік шоғырлану ұғымы нақты мінезбен ажыратылады, идеологиялық подтексіз. Эконмикалық шоғырлану ұғымы келесідей анықталады, шаруашылық өмірдің интернационализациялық формасы ретінде, ұлттық шаруашылықтың мұқабала объективті үдерісі және келісілген мемлекетаралық экономикалық саясатты жасау. Кеңес дәуірінде бұл ұғымға саяси - рауаят компоненті - қоғамдық саптың бірізділігі қосылатын, социалистік - экономикалық табиғаты, пішіні, әдісі, экономикалық және саяси салдары бойынша социалистік және капиталистік шоғырланудың арасындағы терең айырмашылығы түртіліп кететін.
Аймақтық мемлекеттердің шоғырлануы - бұл, ұлттық шарушылықтардың өзара әрекеттесуі және жақындауы, аймақтық экономикалық топтардың құрылуы [9, 68б.]. Аймақтық шоғырланудың негізінде ұлттық шаруышылықтардың өзара тәуелділік процесстерінің күшеюі жатыр. Мақсаты - еркін сауда және инвестициялық өзараәрекеттесу жолындағы ұлттық кедергілерді жою, мемлекеттің шаруашылық субъектілерін теңестіру. Келісімшарт және бюджеттік, салықтық, валюталық саясаттың унификациясы және гармонизациясы негізінде ортақ экономикалық кеңістік құрылады.
Интеграцияланудың бастапқы пункты тікелей халықаралық экономикалық байланыс (өндірістік, ғылыми - техникалық, технологиялық) болып табылады, олар өз кезегінде ұлттық шаруашылықтардың біртіндеп өзара әрекеттесуіне көмектеседі. Содан соң, мемлекеттік экономикалық, құқықтық, фискалдық, әлеуметтік және тағы да басқа жүйелердің белгілі бір деңгейге дейін басқару құрылымдарының бірігуі. Интеграцияланудың негізгі мақсаты - шаруашылықтың тиімділігін қамтамасыз ету негізінде тауарлардың, қызметтердің терімін кеңейту және өсіру.
Интеграция ұғымы мәдени, саяси, экономикалық және тағы да басқа салалардағы үдерістерді қамтиды. Сонымен қатар, интеграция - әскери - саяси, ғылыми - техникалық, технологиялық және тағы да басқа болады [10,111б.].
Микродеңгейдегі шоғырлану жекелеген фирмалардың және кәсіпорындардың капиталының өзара әрекеттесуі, экономикалық келісімдер жасау, шет елде филиалын ашу негізінде іске асады. Аймақтық деңгейде - жергілікті инфрақұрылымның кооперациясы, экономикалық аймақты құру түрінде. Халықаралық деңгейде шоғырлану мемлекеттердің экономикалық бірлестіктерінің бірігуі және ұлттық саясаттың келісілуі нәтижесінде жүзеге асырылады. Нәтижесінде ортақ валютасы, инфрақұрылымы, ортақ экономикалық пропорциясы, ортақ органдары бар аймақтық шаруашылық кешендер құрылады.
Интеграцияланудың негізгі алғышарттары болып:
1. Интеграцияланған елдердің экономикалық даму деңгейінің ұқсастығы. Экономикалық параметрлері үйлесімсіз болған жағдайда жекелеген мемлекеттер немесе шоғырланған бірлестіктер және мемлекет арасында преференциалды келісім жасалады. Сол келісімшартқа сай басқа мемлекеттерге қарағанда мемлекеттер өз арасында бір біріне қолайлы режимді ұсынады. Преференциалды келісім шоғырлану процессіне дайындық ретінде қарастырылады. Келісімшарт дамушы елде дамыған мемлекеттердің экономикалық деңгейіне сай экономикалық шарттар жасалғанша әрекет етеді.
2. Интеграцияланған елдердің аумақтық жақындағы, ортақ шекараның болуы, аумақтың тұтастығы және қалыптасқан шекара. Аталмыш фактор жол шығынын азайтуға мүмкіндік береді.
3. Демонстрациялық нәтиже: шоғырланған мемлекеттерде экономиканың өсу темпінің жеделдеуін, халықтың еңбекпен қамтуы ауқымдануын, инфляцияның төмендеуін және басқа да оң нәтижелі өзгерістерді байқауға болады, бұл өзгерістер өз кезегінде басқа мемлекеттерді ынталандырады.
4. Саяси режимдер шоғырланудың тиімді екенін түсініп ортақ бағытты және шоғырланудың этаптарын анықтауға тырысады, сонымен қатар жекелеген өкілдіктерді ұлттық органдардан жоғары тұрған органдарға біртіндеп беруді қамтамасыз етуге тырысады. Аталмыш органдардың пайда болуы шоғырланудың даму қарқынының көрсеткіші [11,63б.]. Интеграциялану өз кезегінде халықаралық және аймақтық көлемде болуы мүмкін. Халықаралық көлемдегі шоғырлану дүниедүзілік өндірістің, нарықтың және коммуникацияның дамуына негізделеді.
Халықаралық экономикалық интеграциялану мемлекеттерге келесі тиімділіктерді алу мүмкіндігіне ие болады:
- Қорларға рұқсат беріледі: қаржылық, материалдық, еңбек, бүкіл аймақ аумағындағы технологияларға, сонымен қатар шоғырланған топтың нарығына арнайы тауар өндіруге;
- Мемлекеттердің экономикасының бір біріне жақындауы сол елдегі фирмаларға көптеген тиімді артықшылықтар туғызады және үшінші бір елдердегі бәсекелестіктерінен қорғайды.
oo Шоғырланған мемлекеттер өткір әлеуметтік қиыншылықтарды ортақ шешуге мүмкіндігі бар;
oo Халықаралық еңбек бөлінісінің тереңдеуі өнімнің өзіндік құнын қысқартуға және экономикалық тиімділікті арттыруға мүмкіндік береді;
oo Экономикалық кеңістік кеңейе түседі, шоғырланған мемлекеттер арасындағы кәсіпорындардың бәсекелестігі арта түседі, ол өз кезегінде оларды ынталандырады және кәсіпорынның тиімділігін арттыра түседі;
oo Өзара сауда саттықтың дамуына тиімді жағдай туындайды, халықаралық сауда саттық саясатында блок атынан сөйлеу тиімдірек болады;
oo Мемлекеттер ұлттық экономиканың артықшылығын пайдаланып нарықты кеңейту, отандық өндірушілерді қолдау, мемлекетаралық сауда шығындарын азайту шараларын іске асыра алады;
oo Экономикалық аумақты кеңейту шетелдік инвестициялырдың көлемінің артуына ықпал тигізеді;
oo Оңтайлы сыртқы саяси орта қалыптасады, ел арасындағы ынтымақтастық тек қана экономика саласында ғана емес, сонымен қатар саяси, мәдени және тағы да басқа салаларда күшейе түседі;
oo Шектеулілік факторы еңсеріп мемлекет тең және толық құқықты халықаралық субъектіге айналады [12,103б.]. .
Дүниежүзіндегі ұлттық шаруашылық қауымдастығының негізінде халықаралық еңбек бөлінісі жатыр. Ол жекелеген мемлекеттердің белгілі бір тауар түрлерін өндіруге мамандануын білдіреді. Артық өндірілген өнімді ең бастысы көршілес тайпалармен, басқа отбасымен және тұлғалармен, содан соң мемлекеттер де айырбастай бастағанын тарихтан белгілі [13,69б.].
Табиғи айырмашылыққа байланысты әр елдің өз шаруашылығы қалыптасып, халықтардың жанасушылық әрекетін асыруға бірінші амалдар қолданған. Қазіргі таңдағы біздің түсінігіміздегі шоғырлану процесстері капитализм кезінде қалыптаса бастады, бұған дейінгі екіжақты және үшжақты келісімшарттар халықаралық байланысқа айнала бастаған кезде.
Интеграциялану процессімен қатарласып экономикада, ғылымыда және мәдениетте маңызды даму процесстері қатар жүріп отырғандығын адамзаттың даму тарихынан байқауға болады. Бірақ әлеуметтік, экономикалық және саяси бағыттардың тең дамымуына байланысты бір мемлекеттің өзге мемлекеттерге қарағанда өз жүйесінің артықтығын көрсеткісі келгендігін көруге болды. Осының негізінде империализм туындады.
Экономикалық тұрғыдан қарағанда империя - бұл, артық өндірілген өнімді күштірек мемлекеттің пайдасына қарай халықтар арасында бөлу және бодан елдердің табиғи шикізаттарын өз игіліне жұмсау. Бұл жағдай өз кезегінде метрополияларға қарқынды дамуына көмектесті. Әскери жолмен құрылған бұл империялар ұзақ уақыт өмір сүре алатын, бірақ әр түрлі халықтардың мәдени және шаруашылық өмірінің өзгешілігіне, ұлттық сана сезімінің өсуіне байланысты ерте немесе кеш болсын жасанды мемлекеттің құлдырауына алып келетін. Бұл тұрғыдан Рим, Византия, Оттоман, Британия, Француз, Голландия, Австро - Венгрия, Герман, Ресей империясы, содан соң КСРО - ны мысал ретінде көруімізге болады. Экономикалық және даму деңгейі әр түрлі көптеген жаңа мемлекеттердің пайда болуына байланысты заманға сай шоғырлану жүйесін іздеуге итермеледі. Осы көріністердің теориялық базасын зерттеуге қажеттілік туындады. Мамандардың айтуынша, шоғырланудың ортақ теориясы бірден пайда болған жоқ.
Интеграция ұғымы алгаш рет ΧΧ ғасырдың 30 жылдары қолданыла бастады. Алайда нақты саяси шешімдердің негізіне шоғырлану қағидалары концептуалды болмады. Шоғырланудың жаратушылары өз мемлекеттерінің және дүниежүзілік қауымдастықтың мүдделерін бірінші орынға койып отырды.
Аймақтық интеграцияланудың қағидасын зерттеп түсіну XX ғасырдың 50 жылдарды басталды. Неолибералдық бағытта жұмыс жасаған ғалымдар (А.Предоль, В.Репке) интеграциялану ұғымын келесідей түсінген, бірнеше мемлекетті біріктіретін ортақ геоэкономикалық кеңістікті құру. Бұл мақсаттарға жету үшін сыртқы сауда және қаржы - валюталық салаларды толығымен мемлекет бақылауынан босату керек. Осы бағыттың өкілдеріне шоғырлаундың қиындықтары сыртқы сауда қызметінің либерализациясы негізінде шоғырланушы мемлекеттердің нарықтарының бірігуі болды. Шоғыраланудың ту қағидасы экономикалық алғышарттардан туындады. Мүше елдер арасындағы тауарлардың алмасуына айрықша көңіл бөлінді себебі, шоғырланған бірлестіктің арасындағы өндірістің тиімділігі артты, елдің әл ауқаты, тауардың бәсекеге қабілеттілік деңгейі жоғарылады. Кейінірек аталмыш санаттың ұйғарымы еркін сауда қағидасына ұласты (фритредерства) [14,69б.].
Аталмыш тұжырымдаманың түпкі негізі мемлекеттің халықаралық еңбек бөлінісі базасы негізінде өндірістің мамандануы және тауар айырбасы арқылы пайда көруі. Шоғырлану қағидасының басқа бір бағыты экономикалық емес факторларға сүйенді, себебі экономикалардың бірігуі мүше елдер арасында қарулы қақтығыстардың болу тәуекелін азайтты және ортақ қорғансыты күшейтті. Үшінші бағыт мемлекеттер шоғырлаунға ішкі өндірістің шектеулік факторына байланысты тырысады, яғни шектеулік фактордан өту үшін. Шектеулік фактордан өту өз кезегінде экономика масштабының өсуіне, жаңа технологиялардың дамуына, тауар ассортиментінің көбеюіне, олардың сапасының жоғарылауы, өндірістің тиімділігінің артуына, ғылыми зеттеулерге инвестицилардың көбеюіне алып келеді.
Әр ел белгілі бір табиғи байлықтармен, дамыған ұлттық экономикамен, тарихи жинақталған ғылыми интеллектуалдық әлеуетпен қамтамасыздырылған. Осы жағдайда мемлекеттер арасында шаруашылық қызметі технологиясын өзара алмасудың ең бірінші дәлелі бұл, өндіріс жағдайының айырашылығы, яғни қазіргі өнеркәсіптің дамуы мүмкін емес болып табылатын элемент бір мемлекетте бар басқа елде жоқ.
Екінші дәлел бұл, екі ел арасындағы ынтымақтыстықтың артуына өндірістің шығындары себеп. Белгілі бір өнімді өндірудегі өзіндік құн әр елде әр түрлі. Мысалы, жеңіл автокөлікті шығару Жапонияда АҚШ қарағанда анағұрлым арзан болып табылады, Оңтүстік Корея және Тайвань елдерінде электқұралдардың өзіндік құны Жапонияға қарағанда әлдеқайда арзан болуы жұмыс күшінің арзандығында.Көбінесе өз елінде өндіргенше басқа елден сатып алған тиімдірек болады. Адам Смит бұны қарапайым түрде дәлелдеп берді. Шотландияда жүзімнің шарабын өндіруге болады, бірақ ол өте көп шығынды талап етеді. Оданда Шотландияда сұлыны өндіріп оны Португалиялық жүзім шарабына айырбастаған тиімді. Давид Риккардо осы ұстанымды салыстырмалы шығын қағидасында негіздеп дәлелдеді және маманданудан екі жақ та ұтады. Оның ойынша, мамандану барлығына тиімді және ол капиталдың жинақталуына алып келеді. Сәйкесінше бұл экономиканың және жұмыс күшіне деген сұраныстың өсуіне оң әсерін береді. Сонымен, салыстырмалы шығын қағидасы еңбек құнына деген ұлттық айырмашылықтан туындаған.
XIX - ғасырдың соңында ХХ ғасырдың басында монополистік капитализмге өтудің себебі, ірі капитал ішкі нарықты толығымен қамтамасыз етіп жаңа пайда көру мақсатында басқа елдерге ұмтылды. Капиталдың сыртқа шығуы және айырбастың артуы шаруашылық қатынастардың интернационализациямен қатар жүрді. Халықаралық монополиялар пайда бола болды және ақырында дүниежүзілік экономикалық кеңістік бөлінді [15,59б.].
Шведтік экономистер Э. Хекшер және Б. Олин салыстырмалы артықшылық қағидасының авторлары болды. Олардың қағидасы бойынша құн арасындағы айырмашылықтың болу себебі өндірістің инфрақұрылыммен қамтамасыз етілуіне және әр елдің ана немесе өзге тауарларға деген сұранысына байланысты. Ол шикізат, ауылшаруышылық өнімдері немесе индустриялық бұйымдар да болуы мүмкін. Осылайша, әр ел артық тауарларын экспорттап, тапшы тауарларды импорттайды [16,77б.]. .
Философиялық санаттан түсіну және елдердің шоғырлануының даму тәжірибесін қисындыру амалдары 1 9 5 0 - 6 0 ж.ж. бірқатар ғалымдармен Ж. Руэфф, Р. Шуман, В. Хальштейн, М. Панич, Е. Бенуа, Моне Ж., П. Робсон және т.б. жүргізілді.
Іс жүзінде дәстүрлі қағида кеден одағы шеңберіндегі экономикалық сауқаттардан туындайды, бұл сауда саттық кедергілерін жоюды сипаттайды. Бұл жерде шоғырланудың нәтижесі астарында нарықтың кеңеюіне, өндірістің өсуіне байланысты, сәйкесінше мүше елдердің әл ауқатының өсуіне және мамандануына байланысты жаңа тауарлардың ағылуы жатыр.
Машина индустриясының дамуына, өндіріс масштабының өсуіне, өндірістің мамандануының тереңдеуіне қарай жеке елдер шегінде әрдайым өсіп отыратын бұйымның номенклатурасын ары қарай өндіру мүмкін болмады. Дүниежүзілік өндірушілердің ары қарай дамуы халықаралық еңбек бөлінісіне әсер етті. Кейбір мамандардың айтуынша: өндіріс көлемінің өсуі шоғырлануға тікелей байланысты.
Неолиберализм секілді санатты императивтің жақтаушылары (В. Репке, М. Аллэ) шоғырлануды келесідей сипаттады, ол бірнеше елдер арасындағы біртұтас нарықтық кеңістік. Онда мемлекеттің саяси заңнамалық актілеріне және жүргізілетін саясатына қарамастан экономикалық заңдылықтар басым.
Корпорационализмнің ізбасарларының (С. Рольф, У. Ростоу) ойынша, шоғырлануды халықаралық корпорациялар қамтамасыз ете алады, микрошаруашылық байланыстардың тиімді және теңдестіріліп жұмыс жасауы соларға байланысты [17,119б.].
Структурализм (Г. Мюрдаль) өкілдерінің экономикалық шоғырлану сияқты құрылымды өзгерістің үдерісін елдің экономикасында кесек-кесек фирма және өнеркәсіптің сау салаларымен қарастырылды [18, 56б.].
Дирижизм тұжырымдамасы өкілдерінің Я. Тинберген, Р. Санвальд, И. Штолер пікірінше, халықаралық шоғырлану құрылымы қатысушы елдер арасында ортақ экономикалық саясат және келісілген әлеуметтік заңнамалар арқылы жұмыс жаcай алады. Дирижистер шоғырлануды тиімді реттеу мақсатында ұлттық деңгейден жоғары саяси - құқықтық институт немесе бірнеше топ институттар құруды көздеді. Іс жүзінде бұл экономикалық одақтың құрылуына алып келді [19, 75б.].
Американдық ғалым Б. Балаша шоғырлану санатының екіжүзді талғап-талдап түсіндіру сияқты үдерісті енгізді. Б.Балаша ынтымақтастық және шоғырлану ұғымын айыруды ұсында. Егер ынтымақтастық ұғымы әр түрлі кемсітулерді азайту үшін белгілі бір іс әрекеттерді жасауды ұсынса, шоғырлану ұғымы кемсітулерді толығымен жоюды көздейді [20,119б.].
Б. Балаша шоғырланудың үдемелі нәтижелерін және оның ықпалының шоғырланушы елдің ЖІӨ өсу шапшаңдықтарына қисындады:
- Өндіріс көлемінің өсуіне байланысты үнем пайда болды, шоғырлану процессіне дейін қолдану мақсатын таппағандықтан нарықтың кеңеюіне байланысты өндірістік алымдылықтарды қолдану мүмкіндігі туды;
- экономикадағы шығынның азаюына байланысты туындаған үнем;
- поляризация нәтижесі, бұның негізгі мағынасы басқа елде сауда артықшылығын күшейтудің нәтижесінде қатысушы елдің бірінде экономикалық қызметінің қысқаруы;
- инвестиция көлемінің орналасуына ықпал ету;
- экономикалық тиімділікке, коммерциялық мәмілердің кедергісіз жасалуына әсер ету.
Әр түрлі халықаралық экономикалық ұйымдармен қабылданған Б.Балаштың нобайы классикалық болып танылды. Оған сәйкес, шоғырлану келесі әдістер арқылы кемсітулерді жоюды ұсынады:
1. Еркін сауда аймағы - бұл, кедендік, сандық және басқа да шектеуліктерді кедендік алымдарды біртіндеп жоюды көздейді. Тауардың еркін қозғалысы, халықаралық сауданың либерализациясы жүреді. Тиімсіз жағдайлар - импорттық тауарлардың теріс әсері, ішкі нарықтың бәсекелестікке дайын еместігі және т.б.
Еркін сауда аймағының келісім шартына сәйкес мемлекеттер тек қана шоғырлану бірлестігі бойынша серіктестіктеріне ғана кедендік шектеуліктерді жояды, экономикалық егемендігін сақтай отырып басқа елдерге қатысты әр қайсысы жеке талаптар қояды. Үшінші жақтағы елдермен әр мемлекет өзі жеке тарифтер орнатады;
2. Кедендік одақтың астарында кедендік алымдарды жою, үшінші елдерге қатысты ортақ сыртқы сауда саясатын жүргізу жатыр. Кедендік одақта мүше елдер арасында алымсыз сауда жүргізу және үшінші елдерге қатысты ортақ кедендік тариф қарастырылған. Бұл өз кезегінде өндірістің рационализациясына және одақ ішіндегі кеңістіктің тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Ұлттық деңгейден жоғары ұйымдардың құрылу қажеттілігі жоғарылайды. Кедендік одақтың құрамында бір немесе бірнеше ірі елдердің болуына үлкен көңіл бөлінеді. (Мысалы, Германия және Франция - ЕО, Бразилия және Аргентина - МЕРКОСУР және т.б.);
3. Бүтін ортақ нарық келесі мәмілердің шешілуін талап етеді:
- Мүше елдер арасында кедендік алымдардың жойылуы;
- Үшінші елдерге қатысты ортақ сауда саясатын дайындау;
- экономиканың басым секторларының және салаларының даму саясатын дайындау;
- тауардың, қызметтің, жұмыс күшінің және ақпараттың еркін қозғалысына жағдай жасау;
- әлеуметтік және жергілікті даму қорын құру.
1.2 Мемлекеттердің аймақтық интеграциясы: ұлттық шарушылықтардың өзара ықпалдастығы
КСРО-дағы экономикалық байланыстар өзінің қарқындылығы бойынша Еуропалық одақ елдері арсындағы байланыстан жоғары болды. КСРО-да республикалық айырбасқа ЖҰӨ-нің 20%-дан астамы қатыстырылса, ал ЕО - 16% . Одақтық республикалардан енгізілетін импорт есебінен, мысалы Ресей, машина жасау өнімдеріне қажеттілігін 23%-ға, қара және түсті металлургияда - 13 жоғары көлемде, химия және жеңіл өнеркәсіпте - (14) , мақта және басқа да көптеген бұйымдарда - 100%-ға дейін қанағаттандырды. Сонымен қатар бір мезгілде Ресей экспорты Украинаның өндірістік қажеттілігінің 67%-ын, Беларусияда - 84%, Қазақстанда 52%-ын қамтамасыз етті. КСРО салааралық байланысының мәліметтері бойынша 1988 ж. Одақ ішіндегі тауар айырбасы Ресейдің ЖІӨ қатысты 13%-ын, Украина мен Қазақстанның - сәйкесінше 27 және 29%, ал басқа республикалардың - 35-тен 50%-ға дейін бөлігін құрады [21, 14 б.].
Бүгінгі күні Орталық Азия маңызды экономикалық әлеуметі бар және бай табиғи әрі өндірістік ресурстарға ие жылдам дамушы аймақтардың бірі болды. Бұл құраушылардың барлығы дерлік - ЕурАзЭҚ-ке мүше елдердің басымды экономикалық қалпына келтірілуіне, яки интеграциясына жақсы негіз.
Орталық Азиялық мемлекеттердің бірігуі мемлекеттердің жиынтық әлеуметтілікті барынша тез қолдануға, нарықтық негіздегі еңбек бөлінісінің аймақтық орналасуына, мемлекетаралық сауда-саттыққа, өндірісті мамандандыру мен көшірме жасауға, жалпыаймақтық экологиялық мәселелерді шешуге, су ресурстарын бірігіп қолдануға, көлік-коммуникационды инфрақұрылымды, энергиямен қамтамасыз ету және экологияға қатысты сұрақтарды жедел түрде шешуге, сонымен қатар, барлық аймақтың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
КСРО экономикасы тұтас халықтық шаруашылық кешенді құрады - бұл интеграцияның ең жоғарғы сатысы. Бірақ ол табиғи заңды және экономикалық тиімді байланыстарға негізделмей, керісінше жоспарлы-әкімшілік басқаруға негізделген болатын. Шикізат пен өнімді өндіру немесе жүргізу директивтік шешімдер арқылы жүргізілді. Дегенмен Кеңес империясының ыдырауы адамзат дамуының жалпы заңдылықтарын жойған жоқ, олардың бірі - интеграция. КСРО ыдырағаннан кейін ізінше оның орнындағы жаңа мемлекеттердің өзара қарым-қатынасты қайта құру мақсатында Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) түрінде ұйымдық форма орнатты. Оның құрамына бұрынғы КСРО-ның 12 мемлекеті кірді: Армения, Әзербайжан, Беларусь, Грузия, Қазақстан, Қырғызстан, Молдово, Ресей Федерациясы, Тәжікстан, Түркіменстан, Украина, Өзбекстан.
Тәуелсіз мемлекеттердің бейбіт жолмен құрылуында ТМД үлкен рол атқарды, дегенмен олардың реинтеграциясы үшін үлесі аз болды.ТМД органдары өз функцияларын атқарған жоқ және қабылданған шешімдерді жүзеге асыруда қабілетсіз болды.
Еуразиялық идея - халықтың өзара сенімділігін, қарым-қатынасын тереңдетуге, жетілдіруге ұмтылыс болып табылады. Бұл идеяға ғылымның алғашқы бетбұрыстарынан кейін-ақ, ЕАО құру жбасының толық нұсқасы дайындалды. Жобада ТМД қауіпсіздігі мәселелеріне көп назар аударылды. Достастық мемлекеттерінде, сондай-ақ сыртқы шекаралардағы сол кездегі жағдайды ескере отырып, бұрынғы кеңістіктің әр қилы жанжалдар етек алып, ТМДдан тысқары шиеленіс ошақтарының ықпалына да ұшырап, тұрақсыздық аймағына және кикілжің аймақтарындағы жағдайды қалпына келтіру мүдделі мемлекеттердің бірлескен қимылдары арқылы ғана жүзеге асып, қорғаныстық сипаттағы мәселелер төңірегінде біраудылық танытуды талап етеді. Мұнда экологиялық қауіпсіздік мәселесі де арнайы қаралды. Ол ТМД елдерінде күні бүгінге дейін өткір проблема. Ондай өзекті мәселені әркім өз бетінше шеше алмайтыны бізге мәлім. Дамыған елдердің өз қауіпсіздіктерінің дамуына көзқарастарға қарағанда, ТМД елдері ұлттық қауіпсіздік концепцияларының көбіне өзара ұқсас және негізінен ішкі экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шешуге бағытталған [22, 55 б.].
Достастықтың көптеген мемлекеттерінің экономикаларының аграрлы-шикізаттық құрылымы, машина жасау өндірістеріндегі өнімдердің бәсекеге қабілетінің төмендігі, өндірістік кооперацияның төмен деңгейі Достастық мемлекеттерінің халықаралық еңбек бөлінісіне енуі, олардың сырқы саудалық байланыстар мен сауда көлеміндегі бағдарларды анықтады. Экспорттың шикізаттық бағытталуы ТМД мемлекеттерінің өзара саудаласу деңгейінің қысқаруына әкеледі: оның үлесі, 1995 жылы 34,0%, 2002 жылы - 28,0%, 2008 жылы - 22,5%, 2012 жылы - 21,8% құрады (ЕО мемлекеттерінде бұл көрсеткіш 60%-дан жоғары). Соңғы жылдары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz