Ұлттық экономиканың салалық дамуын талдау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ӨНДІРІСТІК СФЕРАНЫҢ САЛАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.1 Ұлттық экономика жүйесіндегі салалық құрылымның мәні және мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.2 Шаруашылық салаларының инфрақұрылымы: экономикадағы ролі және қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11
1.3 Аймақтық өндірістік салалардың инфрақұрылымдық дамуын мемлекеттік қолдау аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
2 ҚР ӨНДІРІСТІК СФЕРАСЫНЫҢ САЛАЛЫҚ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
24
2.1 ҚР өндірістік сферасының салааралық кешендерің бәсекеге қабілеттілігі: технологиялық инновациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
24
2.2 Мемлекеттің салалық инфрақұрылымдық саясаты: табиғи монополиялар қызметін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
2.3 «ТАТЭК» АҚ инфрақұрылымдық дамуына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3 ҚР САЛАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУ ҮРДІСІ 60
3.1 Қазақстандағы салалық құрылымның қалыптасуы және даму жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
3.2 Өндірістік сфераның салалық инфрақұрылымын дамытудың мемлекеттік бағдарламаларын іске асыру тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 79
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
1 ӨНДІРІСТІК СФЕРАНЫҢ САЛАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.1 Ұлттық экономика жүйесіндегі салалық құрылымның мәні және мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.2 Шаруашылық салаларының инфрақұрылымы: экономикадағы ролі және қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11
1.3 Аймақтық өндірістік салалардың инфрақұрылымдық дамуын мемлекеттік қолдау аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
2 ҚР ӨНДІРІСТІК СФЕРАСЫНЫҢ САЛАЛЫҚ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
24
2.1 ҚР өндірістік сферасының салааралық кешендерің бәсекеге қабілеттілігі: технологиялық инновациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
24
2.2 Мемлекеттің салалық инфрақұрылымдық саясаты: табиғи монополиялар қызметін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
2.3 «ТАТЭК» АҚ инфрақұрылымдық дамуына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3 ҚР САЛАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУ ҮРДІСІ 60
3.1 Қазақстандағы салалық құрылымның қалыптасуы және даму жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
3.2 Өндірістік сфераның салалық инфрақұрылымын дамытудың мемлекеттік бағдарламаларын іске асыру тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 79
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
Тақырыптың өзектілігі. Макроэкономикалық аспектіде ұлттық экономиканың құрылымы елдің өндірістік ресурстарының бір-бірімен нақты қалыптасқан қатынастар жүйесімен олардың мөлшерінің экономикалық агенттер арасында өндіріс бөлумен, сонымен қатар ұлттық өнімнің өндірілу, бөлу, айырбас және тұтыну процесінде қалыптасқан құрамдық бөлінуімен сипатталады.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының Президентінің жолдаулары мен мемлекеттік даму бағдарламаларымызда отандық өндірушілер мен барлық әлеуметтік қызметтегі тұлғалардың қызметі әлемдік қарым-қатынастар аясында бәсекеге қабілетті болу мақсаты атап көрсетіледі. Қазіргі күнгі дүниежүзіндегі экономикалық дағдарыстар, халықаралық сауданың әрқилы жағдайларға ұшырауы елімізге де теріс әсерлерін тигізді. Осындай халықаралық экономикалық қатынастарда Қазақстанның дамуы отандық өндірушілер мен кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттігіне байланысты болып табылады. Еліміз бәсекеге қабілетті алдыңғы қатарлы елдер санатына қосылу үшін, тұрақты экономикалық өсуді және экологиялық тиімді өндірісті қамтамасыз ету үшін «Қазақстан Республикасының Индустриялды-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзімді стратегиясын» қабылдады және ол алғашқы жылдан бастап оң нәтижелер бере бастады. Стратегияның негізгі мақсаты – ғылым мен техника жетістіктерін пайдалану негізінде елдің ұзақ мерзiмдi әлеуметтiк-экономикалық дамуының бiрыңғай мемлекеттік саясатын қалыптастыру мен жүргiзу. Бағдарламасына сәйкес экономикамыз шикізаттық бағыттынан арылып, индустриялануын тездетілуге, машина жасау мен өнеркәсіп жабдықтарын жолға қойылуда. [1]
Еліміздегі нарықтық экономиканың қалыптасып дамуы нарық субъектісіне қызмет көрсететін объектілер мен кәсіпорындардың құрылуын талап етеді. Әсіресе, материалдық және материалдық емес өндірісті әр түрлі қызмет түрімен қамтамасыз ететін банктік, несиелік, инновациялық, қаржылық, ақпараттық, технологиялық, коммерциялық салаларды, сондай-ақ ауыл шаруашылығын дамыту және үйлестіру біздің экономикамызда шешімін күтіп тұрған мәселелер.
Елімізде мемлекет тарапынан қолға алынып жатқан шараларға қарамастан инновациялық белсенділікті арттыру әлі де мүмкін болмай отыр. ЖІӨ-дегі жаңа ғылыми өнім үлесінің соңғы жылдары күрт кеміп, 2015 жылы небәрі 3,87%-ға тең болса, кәсіпорындардың ғылыми өнімдер өндіру жөніндегі белсенділігі де 2007 жылғы 2,4% деңгейден 2008 жылы 1,3% мөлшеріне дейін төмендеген. [2] Бұл ғылыми-техникалық қызметтің елдің экономикалық дамуына әлі де негіз бола қоймағанын аңғартады. Әлемнің көптеген елдерінде елдерде бұл көрсеткіш өте жоғары. Мәселен, АҚШ-та 50%, Түркияда – 33%, Венгрияда – 47%, Эстонияда – 36%. Сондай-ақ, дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей, жаңа білімдері мен ғылымның негізінде туындаған жетілдірілген технологиялар, өнімдер, жабдықтардың үлесіне ЖІӨ өсімінің 70-тен 85%-іне дейін келеді.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының Президентінің жолдаулары мен мемлекеттік даму бағдарламаларымызда отандық өндірушілер мен барлық әлеуметтік қызметтегі тұлғалардың қызметі әлемдік қарым-қатынастар аясында бәсекеге қабілетті болу мақсаты атап көрсетіледі. Қазіргі күнгі дүниежүзіндегі экономикалық дағдарыстар, халықаралық сауданың әрқилы жағдайларға ұшырауы елімізге де теріс әсерлерін тигізді. Осындай халықаралық экономикалық қатынастарда Қазақстанның дамуы отандық өндірушілер мен кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттігіне байланысты болып табылады. Еліміз бәсекеге қабілетті алдыңғы қатарлы елдер санатына қосылу үшін, тұрақты экономикалық өсуді және экологиялық тиімді өндірісті қамтамасыз ету үшін «Қазақстан Республикасының Индустриялды-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзімді стратегиясын» қабылдады және ол алғашқы жылдан бастап оң нәтижелер бере бастады. Стратегияның негізгі мақсаты – ғылым мен техника жетістіктерін пайдалану негізінде елдің ұзақ мерзiмдi әлеуметтiк-экономикалық дамуының бiрыңғай мемлекеттік саясатын қалыптастыру мен жүргiзу. Бағдарламасына сәйкес экономикамыз шикізаттық бағыттынан арылып, индустриялануын тездетілуге, машина жасау мен өнеркәсіп жабдықтарын жолға қойылуда. [1]
Еліміздегі нарықтық экономиканың қалыптасып дамуы нарық субъектісіне қызмет көрсететін объектілер мен кәсіпорындардың құрылуын талап етеді. Әсіресе, материалдық және материалдық емес өндірісті әр түрлі қызмет түрімен қамтамасыз ететін банктік, несиелік, инновациялық, қаржылық, ақпараттық, технологиялық, коммерциялық салаларды, сондай-ақ ауыл шаруашылығын дамыту және үйлестіру біздің экономикамызда шешімін күтіп тұрған мәселелер.
Елімізде мемлекет тарапынан қолға алынып жатқан шараларға қарамастан инновациялық белсенділікті арттыру әлі де мүмкін болмай отыр. ЖІӨ-дегі жаңа ғылыми өнім үлесінің соңғы жылдары күрт кеміп, 2015 жылы небәрі 3,87%-ға тең болса, кәсіпорындардың ғылыми өнімдер өндіру жөніндегі белсенділігі де 2007 жылғы 2,4% деңгейден 2008 жылы 1,3% мөлшеріне дейін төмендеген. [2] Бұл ғылыми-техникалық қызметтің елдің экономикалық дамуына әлі де негіз бола қоймағанын аңғартады. Әлемнің көптеген елдерінде елдерде бұл көрсеткіш өте жоғары. Мәселен, АҚШ-та 50%, Түркияда – 33%, Венгрияда – 47%, Эстонияда – 36%. Сондай-ақ, дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей, жаңа білімдері мен ғылымның негізінде туындаған жетілдірілген технологиялар, өнімдер, жабдықтардың үлесіне ЖІӨ өсімінің 70-тен 85%-іне дейін келеді.
1. Шумпетер Й. Теория экономического развития - М.: Прогресс, 1982.- 455с
2. Экономика. Әлемдік классика. 10 томдық. Жетекшісі М.Б. Кенжеғозин. Алматы, Таймас Баспа, 2005.
3. Аубакиров Я.А. Национальная экономика в условиях глобализации. – А.: «Қазақ университеті», 2005. – 340 с.
4. Нарибаев К.Н. и др. Методы научных исследований в экономике. - Алматы: Қазақ университеті, 1999. - 272 с.
5. М. Блауг. Экономическая мысль в ретроспективе. М.. Дело. ЛТД.
1994.
6. Шумпетер И. Теория экономического развития. М.:ЭКСМО, 2007
7. Алиев О.Ж. Общая теория и структура предмета теоретической экономики как научной дисциплины. Алматы, 2002. – 111б.
8. Ковалев В.В., Волкова О.Н. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Учебник. – Москва, 2004. - 568 с.
9. I.А. Бибатырова, Б.Ж. Кекілов. Ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу. /Оқу құралы/ – А.: «Қазақ университеті», 2007. – 102 б.
10. Е.Андреева. Организационные предпосылки конкурентоспособности предприятия.-2005.-№5
11. Нұрлыбаев Б. Ауыл шаруашылық өнімдерінің өзекті мәселелері // Егемен Қазақстан. -2008.- 20 желтоқсан.-3б
12. Баймұратов О. Национальная экономическая система. – Алматы: Атамұра, 2001. –С.192
13. Человеческое развитие в Казахстане. – учебник / под общ. Ред. Н.К. Мамырова и Ф.Акчуры. – Алматы: Экономика, 2003. – С10
14. Дауренбекова Ә.Н. Бәсекеге қабілетті өнеркәсіпті дамыту- индустриялдық инновациялық стратегияның басты бағыты // Аль-Пари.- 2015.- №2. - 17-20бб.
15. Абрютина М. С. Экономика предприятия. - Москва, 2004. – 504 с.
16. Раицкий К.А. Экономика организаций (предприятия). – Москва, 2005.-590 с.
17. Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік. Оқу құралы. –Астана: «Фарлиант» баспасы, 2005.-176б.
18. Куатова Д.Я. Кәсіпорын экономикасы. Практикум Алматы Экономика 2006
19. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы.- Алматы, 2003.- 251б.
20. Макарьева В.И, Андреева Л.В Анализ финансово-хозяйственной деятельности организации. - Москва, 2005. – 389 с.
21. Государственная программа по форсированному индустриально-инновационному развитию Республики Казахстан на 2013-2014 годы. Астана 2013, 19 март,- № 958.
22. Норт Д. Институты, институциональные изменения и функционирование экономики: Пер. с англ. А.Н. Нестеренко. Пред. и науч. редакция Б.З. Мильнера. – М. Фонд экономической книги «Начала», 1997. - 180 с.
23. Джумагельдиева Т.А. «Конкуренция: теория и механизмы развития».-Алматы:2003.-130с.
24. Майкл Портер. Международная конкуренция.-М.: Международ. отношения.- 1993.-896 с.
25. Титова Н.Е. История экономических учений.-М.Дело, 1997
26. Статистический ежегодник, Астана.- 2015 г.
27. Әмірбекұлы Е. Өнеркәсіпте инновациялық инфрақұрылымды тиімді басқару әдістері және факторлары // Абай атындағы ҚазҰПУ хабаршысы (экономика сериясы), 2008, №2, Б.33-36. - 0,25 б.т.
28. Тургинбаева С.А. Менеджмент в малом бизнесе. Алматы. 2000г.
29. Ахметгалиев Б. 10 лет: Казахстан и интеграция. – Алматы: Атамұра, 2001. – С.192
30. КазАгроИнновация жобалары // Каз Агро инновация сайты. 26 наурыз 2013ж.
31. Кәсіпорында материалдық ресурстарды қолданудың тиімділігін бағалау // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. – 2006. -№ 1.- 87-91бб
32. Есайдар У.С. Кәсіпорындардың инновациялық қызметін мемлекет тарапынан реттеу қажеттілігі // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. -2004. -№ 6. -42-46бб
33. Сәкібаева Қ.С. Компанияның бәсекелестік стратегияларын құру негіздемесі // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. – 2006. -№4.-114 -116 бб.
34. I.А. Бибатырова, Б.Ж. Кекілов. Ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу. /Оқу құралы/ – А.: «Қазақ университеті», 2007. – 102 б.
35. Повышение конкурентоспособности экономики Казахстана: вопросы теории и практики. /Под научной редакцией: С.Н. Нугербекова, А.Н. Токсановой, Ш.Ш. Жакуповой – Астана: АО «Институт экономических исследований», 2008. - 344 б.
36. Кипшакбаев А., Батпенов Т., Дзекунов В. Роль центра инжиниринга и трансферта технологий в индустриально-инновационном развитии Казахстана//Промыщленность Казахстана – 2005 №6 - с. 26-27
37. Есимбеков Е. К. Конкурентной экономике через диверсификацию производства// Промышленность Казахстана – 2005 № 11, с. 34-36
38. Жакыпова Ф.Н. Ұлттық бәсекеге қабілеттілікті арттыру экономиканы мемлекеттік реттеу негізі ретінде // Вестник КазНУ. Серия экономическая. - 2015. - №4.- C.11-15.
39. Бимендиева Л.А. Бәсекеге қабілетті өнеркәсіпті дамыту индустриялды – инновациялық стратегиянын басты бағыты. // ҚАЗҰУ хабаршысы 2015 №2-3.-118-121б.
40. ҚР статистика агентігі / Қ.Р-ның әлеуметтік-экономикалық дамуы №02 2015 жыл 11-бет.
41. Маханбетова Ұ.Р. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу жүйесі. // Ізденіс.-Алматы: – 2015. №2.
42. Приоритеты совершенствования структуры хозяйства регионов Казахстана/ Р.З. Жалелева.- Алматы: ИЗ МОН РК, 2008.- 30 С.-21
43. http://www.stat.kz Статистическое обозрение Казахстана.-№4.-2015
44. Тулешова Г.Б. Жаһандану жағдайында агроөнеркәсіп кешенін дамытудың экономикалық ролі// КазНУ хабаршысы, экономика сериясы.-№4.-2015
45. Е.Винокуров, А.Либман Тренды региональной интеграции на постсоветском пространстве// Вопросы экономики №7.-2013
46. Т.Азатбек. Конкурентные стратегии бизнеса. Учебное пособие.-Алматы, 2013.-284 с
47. http://www.inform.kz/kz/kr-prezidenti-n-nazarbaevtyn-kazakstan-halkyna-nurly-zhol-bolashakka-bastar-zhol-zholdauy_a2715695
2. Экономика. Әлемдік классика. 10 томдық. Жетекшісі М.Б. Кенжеғозин. Алматы, Таймас Баспа, 2005.
3. Аубакиров Я.А. Национальная экономика в условиях глобализации. – А.: «Қазақ университеті», 2005. – 340 с.
4. Нарибаев К.Н. и др. Методы научных исследований в экономике. - Алматы: Қазақ университеті, 1999. - 272 с.
5. М. Блауг. Экономическая мысль в ретроспективе. М.. Дело. ЛТД.
1994.
6. Шумпетер И. Теория экономического развития. М.:ЭКСМО, 2007
7. Алиев О.Ж. Общая теория и структура предмета теоретической экономики как научной дисциплины. Алматы, 2002. – 111б.
8. Ковалев В.В., Волкова О.Н. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Учебник. – Москва, 2004. - 568 с.
9. I.А. Бибатырова, Б.Ж. Кекілов. Ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу. /Оқу құралы/ – А.: «Қазақ университеті», 2007. – 102 б.
10. Е.Андреева. Организационные предпосылки конкурентоспособности предприятия.-2005.-№5
11. Нұрлыбаев Б. Ауыл шаруашылық өнімдерінің өзекті мәселелері // Егемен Қазақстан. -2008.- 20 желтоқсан.-3б
12. Баймұратов О. Национальная экономическая система. – Алматы: Атамұра, 2001. –С.192
13. Человеческое развитие в Казахстане. – учебник / под общ. Ред. Н.К. Мамырова и Ф.Акчуры. – Алматы: Экономика, 2003. – С10
14. Дауренбекова Ә.Н. Бәсекеге қабілетті өнеркәсіпті дамыту- индустриялдық инновациялық стратегияның басты бағыты // Аль-Пари.- 2015.- №2. - 17-20бб.
15. Абрютина М. С. Экономика предприятия. - Москва, 2004. – 504 с.
16. Раицкий К.А. Экономика организаций (предприятия). – Москва, 2005.-590 с.
17. Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік. Оқу құралы. –Астана: «Фарлиант» баспасы, 2005.-176б.
18. Куатова Д.Я. Кәсіпорын экономикасы. Практикум Алматы Экономика 2006
19. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы.- Алматы, 2003.- 251б.
20. Макарьева В.И, Андреева Л.В Анализ финансово-хозяйственной деятельности организации. - Москва, 2005. – 389 с.
21. Государственная программа по форсированному индустриально-инновационному развитию Республики Казахстан на 2013-2014 годы. Астана 2013, 19 март,- № 958.
22. Норт Д. Институты, институциональные изменения и функционирование экономики: Пер. с англ. А.Н. Нестеренко. Пред. и науч. редакция Б.З. Мильнера. – М. Фонд экономической книги «Начала», 1997. - 180 с.
23. Джумагельдиева Т.А. «Конкуренция: теория и механизмы развития».-Алматы:2003.-130с.
24. Майкл Портер. Международная конкуренция.-М.: Международ. отношения.- 1993.-896 с.
25. Титова Н.Е. История экономических учений.-М.Дело, 1997
26. Статистический ежегодник, Астана.- 2015 г.
27. Әмірбекұлы Е. Өнеркәсіпте инновациялық инфрақұрылымды тиімді басқару әдістері және факторлары // Абай атындағы ҚазҰПУ хабаршысы (экономика сериясы), 2008, №2, Б.33-36. - 0,25 б.т.
28. Тургинбаева С.А. Менеджмент в малом бизнесе. Алматы. 2000г.
29. Ахметгалиев Б. 10 лет: Казахстан и интеграция. – Алматы: Атамұра, 2001. – С.192
30. КазАгроИнновация жобалары // Каз Агро инновация сайты. 26 наурыз 2013ж.
31. Кәсіпорында материалдық ресурстарды қолданудың тиімділігін бағалау // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. – 2006. -№ 1.- 87-91бб
32. Есайдар У.С. Кәсіпорындардың инновациялық қызметін мемлекет тарапынан реттеу қажеттілігі // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. -2004. -№ 6. -42-46бб
33. Сәкібаева Қ.С. Компанияның бәсекелестік стратегияларын құру негіздемесі // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. – 2006. -№4.-114 -116 бб.
34. I.А. Бибатырова, Б.Ж. Кекілов. Ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу. /Оқу құралы/ – А.: «Қазақ университеті», 2007. – 102 б.
35. Повышение конкурентоспособности экономики Казахстана: вопросы теории и практики. /Под научной редакцией: С.Н. Нугербекова, А.Н. Токсановой, Ш.Ш. Жакуповой – Астана: АО «Институт экономических исследований», 2008. - 344 б.
36. Кипшакбаев А., Батпенов Т., Дзекунов В. Роль центра инжиниринга и трансферта технологий в индустриально-инновационном развитии Казахстана//Промыщленность Казахстана – 2005 №6 - с. 26-27
37. Есимбеков Е. К. Конкурентной экономике через диверсификацию производства// Промышленность Казахстана – 2005 № 11, с. 34-36
38. Жакыпова Ф.Н. Ұлттық бәсекеге қабілеттілікті арттыру экономиканы мемлекеттік реттеу негізі ретінде // Вестник КазНУ. Серия экономическая. - 2015. - №4.- C.11-15.
39. Бимендиева Л.А. Бәсекеге қабілетті өнеркәсіпті дамыту индустриялды – инновациялық стратегиянын басты бағыты. // ҚАЗҰУ хабаршысы 2015 №2-3.-118-121б.
40. ҚР статистика агентігі / Қ.Р-ның әлеуметтік-экономикалық дамуы №02 2015 жыл 11-бет.
41. Маханбетова Ұ.Р. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу жүйесі. // Ізденіс.-Алматы: – 2015. №2.
42. Приоритеты совершенствования структуры хозяйства регионов Казахстана/ Р.З. Жалелева.- Алматы: ИЗ МОН РК, 2008.- 30 С.-21
43. http://www.stat.kz Статистическое обозрение Казахстана.-№4.-2015
44. Тулешова Г.Б. Жаһандану жағдайында агроөнеркәсіп кешенін дамытудың экономикалық ролі// КазНУ хабаршысы, экономика сериясы.-№4.-2015
45. Е.Винокуров, А.Либман Тренды региональной интеграции на постсоветском пространстве// Вопросы экономики №7.-2013
46. Т.Азатбек. Конкурентные стратегии бизнеса. Учебное пособие.-Алматы, 2013.-284 с
47. http://www.inform.kz/kz/kr-prezidenti-n-nazarbaevtyn-kazakstan-halkyna-nurly-zhol-bolashakka-bastar-zhol-zholdauy_a2715695
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 ӨНДІРІСТІК СФЕРАНЫҢ САЛАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
... ... ... ... ... ... .
1.1 Ұлттық экономика жүйесіндегі салалық құрылымның мәні және
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.2 Шаруашылық салаларының инфрақұрылымы: экономикадағы ролі және
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
1.3 Аймақтық өндірістік салалардың инфрақұрылымдық дамуын мемлекеттік
қолдау 16
аясы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
2 ҚР ӨНДІРІСТІК СФЕРАСЫНЫҢ САЛАЛЫҚ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ
БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
... ... ..
2.1 ҚР өндірістік сферасының салааралық кешендерің бәсекеге
қабілеттілігі: технологиялық 24
инновациялар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Мемлекеттің салалық инфрақұрылымдық саясаты: табиғи монополиялар
қызметін 36
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
2.3 ТАТЭК АҚ инфрақұрылымдық дамуына 43
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 ҚР САЛАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУ ҮРДІСІ 60
3.1 Қазақстандағы салалық құрылымның қалыптасуы және даму
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
3.2 Өндірістік сфераның салалық инфрақұрылымын дамытудың мемлекеттік
бағдарламаларын іске асыру 64
тетіктері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..79
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 81
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Макроэкономикалық аспектіде ұлттық экономиканың
құрылымы елдің өндірістік ресурстарының бір-бірімен нақты қалыптасқан
қатынастар жүйесімен олардың мөлшерінің экономикалық агенттер арасында
өндіріс бөлумен, сонымен қатар ұлттық өнімнің өндірілу, бөлу, айырбас және
тұтыну процесінде қалыптасқан құрамдық бөлінуімен сипатталады.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының Президентінің жолдаулары мен
мемлекеттік даму бағдарламаларымызда отандық өндірушілер мен барлық
әлеуметтік қызметтегі тұлғалардың қызметі әлемдік қарым-қатынастар аясында
бәсекеге қабілетті болу мақсаты атап көрсетіледі. Қазіргі күнгі
дүниежүзіндегі экономикалық дағдарыстар, халықаралық сауданың әрқилы
жағдайларға ұшырауы елімізге де теріс әсерлерін тигізді. Осындай
халықаралық экономикалық қатынастарда Қазақстанның дамуы отандық
өндірушілер мен кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттігіне байланысты болып
табылады. Еліміз бәсекеге қабілетті алдыңғы қатарлы елдер санатына қосылу
үшін, тұрақты экономикалық өсуді және экологиялық тиімді өндірісті
қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасының Индустриялды-инновациялық
дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзімді стратегиясын қабылдады
және ол алғашқы жылдан бастап оң нәтижелер бере бастады. Стратегияның
негізгі мақсаты – ғылым мен техника жетістіктерін пайдалану негізінде елдің
ұзақ мерзiмдi әлеуметтiк-экономикалық дамуының бiрыңғай мемлекеттік
саясатын қалыптастыру мен жүргiзу. Бағдарламасына сәйкес экономикамыз
шикізаттық бағыттынан арылып, индустриялануын тездетілуге, машина жасау мен
өнеркәсіп жабдықтарын жолға қойылуда. [1]
Еліміздегі нарықтық экономиканың қалыптасып дамуы нарық субъектісіне
қызмет көрсететін объектілер мен кәсіпорындардың құрылуын талап етеді.
Әсіресе, материалдық және материалдық емес өндірісті әр түрлі қызмет
түрімен қамтамасыз ететін банктік, несиелік, инновациялық, қаржылық,
ақпараттық, технологиялық, коммерциялық салаларды, сондай-ақ ауыл
шаруашылығын дамыту және үйлестіру біздің экономикамызда шешімін күтіп
тұрған мәселелер.
Елімізде мемлекет тарапынан қолға алынып жатқан шараларға қарамастан
инновациялық белсенділікті арттыру әлі де мүмкін болмай отыр. ЖІӨ-дегі жаңа
ғылыми өнім үлесінің соңғы жылдары күрт кеміп, 2015 жылы небәрі 3,87%-ға
тең болса, кәсіпорындардың ғылыми өнімдер өндіру жөніндегі белсенділігі де
2007 жылғы 2,4% деңгейден 2008 жылы 1,3% мөлшеріне дейін төмендеген. [2]
Бұл ғылыми-техникалық қызметтің елдің экономикалық дамуына әлі де негіз
бола қоймағанын аңғартады. Әлемнің көптеген елдерінде елдерде бұл көрсеткіш
өте жоғары. Мәселен, АҚШ-та 50%, Түркияда – 33%, Венгрияда – 47%, Эстонияда
– 36%. Сондай-ақ, дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей, жаңа білімдері
мен ғылымның негізінде туындаған жетілдірілген технологиялар, өнімдер,
жабдықтардың үлесіне ЖІӨ өсімінің 70-тен 85%-іне дейін келеді.
Ұлттық экономиканың өсуі экономиканың негізгі салаларының тұрақты
дамуымен өлшенеді. Егер адыңғы кезде экономикалық өсу негізінен мұнайгаздық
сектордың негізінде болса, 2008-2014 жылдар аралығында қаржылық қызмет және
мемлекеттің ЖІӨ 10% шамасында өсуін қамтамасыз еткен құрылыс саласына
ауысты. Несиелік белсенділіктің төмендеуінің нәтижесінде осы жылда ерекше
байқалған нақты экономикалық өсудің төмендеуі негізінен ресурстардың өткен
жылдарға қарағанда бағалары да өсті. 2013 жылы нақты экономикалық өсу
нәтижесі өткен жылғы осы уақыт аралығындағы 2,5 есеге азайды. Экономикалық
өсудің төмендеуі тек қана құрылыс және қайта өңдеу өнеркәсібінде қамтыды.
Жақсы өсімнің сақталуы алдымен тау-кен өндірісі саласымен (5%)
қамтамасыз етіледі. ЖІӨ-де оның салмағы сәйкесінше өткен жылдық осы
мерзімімен салыстырғанда 14,9% -дан 20,6%-ға дейін өсті. Өз кезегінде ЖІӨ-
нің өсуі соңғы жылдарда үй шаруашылығындағы тұтынудың жоғарғы дәрежеде
болуы, негізгі капиталдың көп мөлшерде жинақталуы есебінен қамтамсыз
етілді. Оның өсуі өз кезегінде несиелік белсенділік дәрежесінің жоғары
болуымен де қамтамасыз етілді. Осымен қатар экономиканы несиелеу факторының
енгізілуі ЖІӨ-нің нақты өсуіне әсерін жеткілікті дәрежеде жоғары
бағаланады.
Қазақстан дағдарыстан кейінгі кезеңде ел экономикасын дамытудың бағыт
-бағдарын айқындап, маңызды деген жобаларды 2013 жылдан бастап қолға алуда.
Соның бірі – индустриалды-инновациялық бағыттағы серпінді жобаларды іске
асыру. Елді индустрияландыру, инновациялық технологиялар мен шешімдерді
өндіріске енгізу – дамудың дұрыс жолы ретінде таңдалып отыр. Оған қажет
алғышарттар да жетерлік: ғылыми әлеует, өндірістік-қаржылық инфрақұрылым
және ең бастысы, кәсіпкерлердің талпынысы.
Қазіргі уақытта бәсекелестікті талдау мен бағалаудың өте көп әр түрлі
әдістері қолданылады. Алайда шетелдік компаниялармен салыстырғанда отандық
кәсіпорында осы әдістер өте төмен деңгейде пайдаланылады. Біздің ойымызша,
бұған осы әдістерді пайдалануға қажетті ақпаратқа қол жеткізудің қиындығы
немесе осы ақпараттың шынайы болмауынан қажетті ақпараттық базаның, білікті
мамандардың аздығы, озық консалтингтік компаниялардың жетекші мамандарын
тарту үшін қаражаттың болмауы қолбайлау болып отыр.
Ұлттық экономиканы дамыту бойынша сараптаулар мен талдауларды,
әдіснамалық тәсілдері, озық тәжірибелерді, аталған тетіктерді қолдануға
қатысты ұсыныстар мен тұжырымдарды ғылыми негіздеудің маңызы да жетіле
түспек. Бұл ерекшеліктер зерттеу тақырыбының өзектілігін айқындайды және
оның ғылыми-тәжірибелік құндылығын арттырады.
Тақырыптың зерттеліну деңгейі. Теориялық тұрғыда қалыптасқан әр түрлі,
әр бағыттағы ғылыми классикалық концепцияларға мән беріп, олардың
өзектілігі мен артықшылықтарын анықтау болып табылады. Сонымен бірге
қазіргі Қазақстан жағдайына үйлестіре отырып, ұлттық экономикамызға тән
ерекшеліктеріне баға беріп, өзекті мәселелерді шешу үшін қолданылды. Ұлттық
экономиканың басымды бағытының бірі болып табылатын экономиканың нақты
секторы мемлекеттің әлеуметтік-экономикасында маңызды орын алады. Әлемдік
нарықтағы туындаған дағдарыс пен оның салдары экономиканың нақты секторының
макроэкономикалық аспектісін зерделеу басты мәселесінің өзектілігін
бұрынғыдан да салмақтап, дүниежүзілік экономикалық саясаттың алдыңғы
қатарына шығарды. Ғылыми зерттеулерде И.Шумпетердің, Ж.Б.Сэйдің,
Дж.Кейнстің, Дж.Б.Кларктың, К.Менгелл, Л.Вальрас, Ф.Визер, Дж.Р.Хикстің
теориялары ерекше орын алады.
Ұлттық экономиканың құрылымдары және оларды жетілдіру бағыттары жайлы
соңғы кездері отандық еңбектерде де көптеп жарияланып жатыр, себебі бұл
біздің экономикамызда жүргізіліп жатырған жаңа өндірістік іс-шара болып
табылады. Осы мәселелерді жетілдіру, нақты өндірістің бәсекеге қабілеттігін
арттыру, адам ресурстарының маңыздылығы жайында келесі Қазақстандық
ғалымдардың еңбектерінде жарияланған: Әубәкіров Я.Ә., Кошанов А.К.,
Есентүгелов А.Е., Сабден О.С., Кенжегузин М.Б., Әбишев А.А.,
Е.Б.Жатқанбаев, Р.Е.Елемесов, Кубаев К.Е., Алшанов Р.А., Айманова Л.Б.,
Жақыпова Ф.Н., Көпешова С.Т. және т.б.
Ғылыми жұмыстың мақсаты мен міндеті. Ұлттық экономиканың салалық
дамуын талдау арқылы төмендегі міндеттерді белгілейді:
- экономиканың өндірістік сферасының салалық құрылымын ғылыми-теориялық
негізде зерделеу;
- өндірістік сферадағы инновацияның ролі және бәсекеге қабілеттілігін
бағалау;
- ұлттық экономика дамуының әлемдік тәжірибесіне талдау жасау;
- нақты өндірістегі инновациялық дамуды жетілдіру үшін жаңа үрдістерді
сараптау;
- еліміздегі ғылыми-техникалық әлеуеттің қазіргі жағдайын талдау және
оны дамыту мүмкіндіктерін бағамдау;
- ҚР ұлттық экономикасының басымдылықтарын анықтау болып табылады
Зерттеу пәні – Қазақстан экономикасы өндірістік сферада туындайтын
экономикалық қатынастар жүйесі.
Зерттеу объектісі – Ұлттық экономикадағы кәсіпорындар мен қоғамдар,
өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы салалары.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі ұлттық экономика дамуындағы
әр қилы деңгейдегі теңсіздігін, мемлекеттің өндірісті дамыту саясатындағы
басты стратегиялық басымдылықтарындағы бағдарламаға сүйене отырып, жою,
ұтымды әрекет жасау, жаңғарту болып табылады. Аталмыш зерттеу жұмысында
Қазақстан Республикасының заңдары мен экономикалық мәселелері бойынша
ақпараттық басылымдардағы нормативтік-құқықтық құжаттар зерттеліп
қолданылды. Зерттеудің мәліметтік базасы ретінде Қазақстан Республикасы
Статистика агенттігінің деректері және ҚР аймақтары мен Алматы облысы
мәліметтері мен мемлекеттің даму стратегиялары мен бағдарламалары
пайдаланылды.
Зерттеу әдістері ретінде ғылыми еңбекте жалпы ғылыми зерттеу
әдістерінің экономика-статистикалық және салыстыру, логикалық ойлау,
кешенді сипаттау, сараптамалық бағалау, топтау және басқа да түрлері
қолданылды.
Қорғауға шығарылған негізгі тұжырымдар:
- өндірістік сфера және салалық құрылым ұғымы жүйеленді;
- ұлттық экономиканың әлеуметтік-экономикалық дамуына өндірістік
секторлардың қызметінің әсер етуі, әлемдік экономикалық кеңістікке ұлттық
өнеркәсіптің интеграциялануы анықталды;
-ұлттық экономиканың нақты секторындағы бәсекеге қабілеттілігін
арттыру мен инновацияның ролі бағаланды;
- ҚР экономикасының нақты секторын дамытуда ғылыми технология
деңгейінің тез өсуі, жаңа өндіріс пен қаржылық орталықтардың бірігіп
қалыптасуы да әсер етеді. Нақты өндірісте кәсіпорындардың тез жетілуін
қамтамасыз етуде инновация мен инвестиция тартудың ерекшелігі сараланды.
Ғылыми жұмыстың тәжірибелік маңызы. Курстық жұмыста анықталған ғылыми
тұжырымдар мен нәтижелер нақты өндірісте кәсіпорындардың қызмет етуінің
механизмін жетілдіру, инновацияны енгізу және дамыту жөніндегі ұсыныстар
осы сектордың өнімділігі мен табыстылығының өсуіне көмектеседі.
Зерттеу нәтижелерінің жүзеге асырылуы. Зерттеудің негізгі тұжырымдары
экономиканың дамуы және басқарудың өзекті мәселелеріне арналған халықаралық
ғылыми-тәжірибелік конференцияларда жүзеге асырылған.
Зерттеу жұмыстың құрылымы мен көлемі кіріспеден, үш тараудан,
тұжырымдардан, қолданылған әдебиеттер тізімі, суреттер, кестелерден тұрады.
1 ӨНДІРІСТІК СФЕРАНЫҢ САЛАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Экономика жүйесіндегі салалық құрылымның мәні және мақсаты
Жаһандану жағдайында экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру кез
келген елдiң алдына қойып отырған маңызды мақсаты болып табылады. Бұл
әсiресе, Қазақстан секiлдi дамушы елдер үшiн өзектi. Дамыған елдер қатарына
қосылу үшiн сол елдердiң даму жолын зерделеп, отандық экономикаға сай
келетiн элементтерiн алып қолдану объективтi қажеттiлiк. Ұлттық
экономиканың басымды бағытының бірі болып табылатын экономиканың нақты
секторы мемлекеттің әлеуметтік-экономикасында маңызды орын алады. Әлемдік
нарықтағы туындаған дағдарыс пен оның салдары экономиканың нақты секторының
макроэкономикалық аспектісін зерделеу басты мәселесінің өзектілігін
бұрынғыдан да салмақтап, дүниежүзілік экономикалық саясаттың алдыңғы
қатарына шығарды. Ғылыми зерттеулерде И.Шумпетердің, Ж.Б.Сэйдің,
Дж.Кейнстің, Дж.Б.Кларктың, К.Менгелл, Л.Вальрас, Ф.Визер, Дж.Р.Хикстің
теориялары ерекше орын алады. [3]
Танымал американдық ғалым Й.Шумпетер (1883-1950) өндіргіш күштерді
жаңаша ұйымдастыру, үйлестіру және олардың қозғалысы өз кезегінде жалпы
экономикалық өсімге немесе өндіріс циклінің жеделдеуіне алып келеді. Оның
ойынша, экономиканың нақты секторы – экономикалық өсімді қамтамасыз етуде,
капиталистік экономиканың дамуында маңызды рөл атқаратын жаңашылдықты
жүзеге асыру. Осыған байланысты Шумпетер кәсіпкерлік қызметті іске асыруда
пайдаланылатын немесе ескерілетін негізгі мәселелерді атап көрсеткен.
Оларға төмендегілер жатқызылады:
- жаңа өнімдер өндіру және қызметтер көрсету;
- өндірістің жаңа әдістерін анықтау немесе жаңа технологиялар
енгізу;
- өткізудің жаңа нарықтарына ие болу;
- жабдықтаудың (шикізаттың) жаңа көздеріне ие болу мүмкіндіктері;
- ұйымдастырудың жаңа нысандарын анықтаудың қажеттілігі. [4]
Қоғамның постиндустриялық даму кезеңінде шаруашылық жүргізудің басқа
басымдықтары пайда болды. Енді кәсіпкердің қызметінің негізгі буынына
ресурстарды ұтымды пайдалану ғана емес, шаруашылық жүргізудің нысаны мен
тәсілін ұтымды ету айналды. Жеке нәтижені барынша арттыру емес шаруашылық
ұйымның ұзақ мерзім бойы тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсаты қойылады.
Қазіргі уақытта өзгеретін жағдайға бейімделуге емес, шаруашылық жүргізу
жағдайын қоғамдық тұтыну мен өндірістің даму тенденциясына сәйкес қайта
құруға бетбұрыс жасалады. Сондықтан инновациялық қызмет кәсіпкерлікке тән
негізгі белгі ретінде танылып, кәсіпкерлік қоғамдық өндірісте басты рөл
атқара бастады. Инновациялық функцияны бүкіл ұжымның күш – жігерін
жұмылдырып қана іске асыруға болады, сондықтан кәсіпкерлікті жүзеге асыру
үшін оған барлық қатысушыларды осы процеске жаппай тарту керек.
Ұлттық экономиканың дамуында Ж.Б.Сэй (нарық заңы) заңы үлкен роль
атқарды. Бұл заңды автордың өзінің пайымдауынша, өнім өнімге сатылып
алынады. Сэй келесідей пікір айтады: адамдарға әр түрлі игіліктер, заттар
қажет. Экономикада дамыған еңбек бөлінісінің салдарынан тауарлар мен
қызметтерді сатып алудың жалғыз мүмкіндігі эквивалентті тауарлар мен
қызметтерді өндіру болып табылады. Бір нәрсе сатып алмас бұрын бәр нәрсені
сату керек, яғни сатып алушы бір уақытта басқа тауардың сатушысы болып
табылады. Өндіріс тек қана ұсынысты көбейтіп қана қоймай, сонымен бірге
тауарларға сұранысты туындатады. Осы жерден Сэйдің пікірінше, қоғам
масштабында ұсыныс пен сұраныс әрқашанда теңеседі және қайта өндіріс мүмкін
емес болады, кез келген өнім өндірілген уақыттан бастап, өзінің
құндылығының барлық сомасына басқа тауарға айырбасталады. Сауда ақша
арқылы жүргізілгенімен де, ақша бұл жерде тек арға түсуші құрал ғана, және
оны адам алып сол уақытта-ақ басқа тауарға ауыстырады.[5]
Ұлттық экономикада шаруашылық тәжірибесі сияқты қоғамдық өнімнің әр
қилы өлшемдерін пайдаланады. Бұл әр қилылық мына жағдайлармен байланысты:
біріншіден, қоғамдық өндірісті сипаттауға теориялық тұрғыда жан-жақты
қарау, екіншіден (бұл бірінші жағдайдан туындайды) статистикалық есептеудің
сан алуан методологиясы, үшіншіден, қоғамдық өнім қозғалысының әр түрлі
сатысы тиісінше макроэкономикалық көрсеткіштерді талап етеді.
Кеңес елінің ұлттық экономиясында материалдық өндіріс саласына
жұмсалған еңбек қоғамдық өнімді өндіреді деп түсіндіріледі. Материалдық
өндірістен тысқары қалғандар қайта бөлуден кейін қоғамдық өнімді тұтыну
саласын құрайды. Демек, бұрынғы КСРО-да жиынтық өнім материалдық өндіріс
саласы өнімдерінің қосындысы ретінде анықталды (өнеркәсіптің, құрылыстың,
ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығының, жүк транспортының, байланыстың
(материалдық өндіріске қызмет ететін бөлігі), материалдық-техникалық
жабдықтау, ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындаудың, сауда мен қоғамдық
тамақтандырудың, металл қалдықтарын жинау мен дайындау, кинофильм
өндірісінің, кітап және газеттерді баспадан шығару, отын дайындау т.б.
салалары). Айналыс саласында өндіріс процесінің қорытындысын саудадан
анықтау практикалық тұрғыдан мүмкін болмағандықтан КСРО статистикасында
сауда толығымен өндірістік салаға жатқызылды, сөйтіп жалпы өнім мен ұлттық
табысты есептеудің құрамдас бөлігіне айналды.
Материалдық өндіріс саласы материалдық игіліктерді өндіруші
салаларды қамтитын белгілі (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс), сонымен
қатар материалдық қызмет көрсету саласы (өнімдерді) тұтынушыларға жеткізуші
транспорт пен сауда, коммуналды шаруашылық, тұрмыстық қызмет көрсету, атап
айтқанда, киім тігу мен жөндеу, киімді жуу, тазалау, радио және электрлік
тұрмыс тауарларын жөндеу т.б. Соңғы отыз жылда ғылыми-техикалық
революцияның қарқынды және терең дамуына байланысты материалдық өндіріс
түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Жаңа технологияның пайда болуы мен қоғамдық
еңбектің төмендеуі, қоғамның бүкіл әлеуметтік шаруашылық жүйесінің
күрделенуі жаңа салалардың пайда болуына, ал ескі салалардың рөлі өзгеріп,
жаңаша сипатқа ие болуда. Мысалы, ғылым бірте-бірте қоғамның тікелей
өндіргіш күшіне айналуда. Күрделі де, көп салалы және көп дәрежелі қоғамдық
өндіріс организмі осы мамандығы терең де жоғары басқарушылар мен
ұйымдастырушыларды, қаржы-несие мәселелері, маркетинг т.б. бойынша маман
кадрларды талап етуде. Бұл қызметкерлердің еңбегіне деген сұраныс, еңбекті
өнімді және өнімсіз деп бөлудің қандай да болмасын жолдарының теориялық
негізін жоюда.
Материалдық емес игіліктерді (рухани байлықтарды) өндіретін сонымен
қатар материалдық емес қызмет көрсететін сала (денсаулық сақтау, білім
беру, ғылыми болжам жасау) үлкен маңызға ие болуда. Аталған салалардың
барлығы да ұдайы өндірісте және өндірістің басты факторы-жұмыс күшіне баға
белгілеуде тікелей қатынасады. Көрсетілген салалардың даму деңгейі еңбек
өнімділігінің дәрежесімен қоғамдық өндірістің тиімділігіне ықпал етеді.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, ұлттық экономиканың жалпы (жиынтық)
қоғамдық өнім, қоғамның бір жыл ішінде өндірілген материалдық игіліктер
қосындысы десек, онда тек материалдық өндірісте еңбек ететіндердің қоғамдық
еңбегі-қазіргі экономиканың жағдайын сипаттайтын өлшем деп айтуға
болмайды.
Ұлттық экономиканың жалпы қоғамдық өнім көрсеткішінде еңбек заттары
қайталама (екінші рет) есептеліп отыр, яғни шикізат материалдар, аспаптар,
отын, энергия. Мұндай қайталама есеп біртекті еңбек заттарын өндіріс
циклының әр қилы сатысында есептеуіне байланысты орын алды. Бір айта
кететін жағдай, батыс статистикасында қайталама есепте үстеме құн
көрсеткішін пайдаланады, сқңғысы болса бір фирманың екінші бір фирмадан
материалдар мен қызмет көрсетуді сату және сатып алуымен байланысты
көрсеткіш.
Кеңестік ұлттық экономикалық статистикада қайталама септі болдырмау
үшін түпкі өнім көрсеткішін пайдаланып келді. Бұл көрсеткіш жеке және
қоғамдық өндірістік емес заттарын, инвестициялық қаражатты қамтиды. Түпкі
өнім элементтері осы жылғы қайтадан өңдеуге түспейді.Түпкі өнімді жалпы
өнім көлемінен еңбек заттарының айналымын шегеру арқылы да алуға болады.
Сонымен қатар, оның құрамында затталған еңбек құралдары шығынының бір
бөлігі бар, ол өзінің экономикалық қызметі бойынша еңбек құралдарын
жаңартудың көзі болып табылады, яғни амортизация көзі.[6]
Ұлттық табыстың абсолюттік мөлшері аса маңызды. Бұл қоғамдық
өндірістің нақты нәтижесі, осы мерзімдегі халықтың әл-ауқаты дәрежесі мен
қоғамның болашақта экономикалық даму мүмкіндігін сипаттайды. Ұлттық табыс
қоғамдық өнімнің 50 пайызын құрайды (қайталама есеп орын алмайды). Ол
қоғамның түпкі өнімінен амортизация сомасына, шамамен 80-10 пайызға кем.
Ұлттық табыстың физикалық мағынада өсуі, біріншіден, қоғамдағы жұмсалған
еңбек шығынының мөлшеріне тәуелді, яғни қызметшілердің саны мен еңбек
қарқындылығына байланысты. Екіншіден, қоғамдық еңбек өнімділігінің өсуіне
тәуелді. Ұлттық табыстың қозғалысы қоғамдық ұдайы өндірістің мынадай
сатылары арқылы жүзеге асады׃ өндіріс, бөлу, айырбас, тұтыну, пайдалану.
Өндіріс сатысында ұлттық табыс қоғамдық өнім өндіретін барлық салалардың
таза өнімі (таза табыс), бөлу (қайта бөлу) сатысында - әр қилы алғашқы және
қайталама табыстар, айырбас сатысында-өндіріс құрал-жабдықтары мен тұтыну
заттары түріндегі тауарлар сомасы, тұтыну (пайдалану) сатысында - түпкі
табыстар тұтыну және қор жинау мақсатында жұмсалады.
Ұлттық табысты зерттеумен әр қилы бағыттағы экономистер айналысты.
XVII ғасырда өмір сүрген ағылшын экономисі У.Петти 1664 жылы капиталистік
қоғамның табыстарын және оны бөлуге, талдау асауға әрекет жасады. Ол сол
кезеңдегі Англия халқының табыс және шығыс балансын жасады.Ол ұлттық
табысты есептеп шығара отырып, оның бүкіл халықтың, жерден, үйлерден,
капиталдан және еңбек шығындарынан түсетін табыстар сомасы деп анықтады.
Ұлттық экономикадағы ұдайы өндіріс пен ұлттық табыс мәселелерін
А.Смит пен Д.Рикардо да зерттеді. Олар бүкіл қоғамдық өнім құнын қоғамның
табыстарының сомасы (қосындысы) дей отырып, одан өнім құнына ауысқан
өндіріс құрал-жабдықтарының құнын шегеріп тастаған. Швейцария экономисі
Симон мен Сисмонди осындай көзқараста. Ол қоғамның жылдық өнімі мен
ұлттық табыс айырмашылығын көрсетпеді. Француздық Ж.Б. Сэй болса құн мен
пайдалылық өндірістің үш факторының еңбек, капитал және жер қызметінің
нәтижесі деді.
Қазіргі батыс экономистері бұрынғы экономистердің ұлттық экономикада
ең алдымен Ж.Б.Сэйдің ұлттық табысты өндірістің әр қилы және бірдей құқылы
факторлары өндіреді деген пікірін басшылыққа алуда. Американдық экономист
Дж.Б. Кларк өзінің шектеулі өнімділік теориясында қоғамдық табысты бөлу
табиғи заңмен басқарылады және бұл заң... әрбір өндіріс факторына осы
фактордың өзі өндірген байлықтар сомасын (қосындысын) береді деп көрсетті.
[7] Мұндай тұрғыдан қараудың мәні, кез келген іс-әрекеттің түрі табыс
әкеледі, әрбір табыс алушы кәсібі мен қызмет түріне байланыссыз оның
жасаушысы. Бұған мемлекеттік шенеуліктер, әскери қызметшілер, діни
қызметшілер т.б. қосылады.
Американдық статистика ұлттық табысты өндіруге қатысушы
факторлардың барлық иегерлерінің табыстарының сомасы деп анықтайды, яғни
жалақы қорының, капитал иесінің пайдасының және жер иелерінің ренталарының
сомасы (қосындысы). Ұлттық табыс жалпы ұлттық өнімнен (ЖҰӨ) жанама салықтар
мен негізгі капитал құнына амортизациялық жарна мөлшеріне кем. Біздің
еліміздің бірқатар оқымыстылары әлі де ұлттық табыстағы полицияның,
әскерлердің, заң қызметкерлерінің, бұқаралық хабарлама қызметкерлерінің
табыстарын қосып есептеу экономикалық тұрғыдан ешбір негізсіз деп
көрсетуде. Дәстүрлі маркстік саяси экономия тұрғысынан бұл мамандықтар
қоғамдық өндіріс процесіне тікелей қатынасы жоқ, тек ерекше қызмет
көрсетумен шектеледі. Осы ғалымдардың пікірі бойынша мұндай есептеу әдісі
табыстарды қайталама есептеу негізінде ұлттық табысты жасанды көбейтіп,
шамамен 20-30 пайызға артық көрсетеді.
Батыстық экономикалық теория мен статистика бойынша жалпы ұлттық
өнім көрсеткіші материалдық және материалдық емес өндірістегі
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың табыстарынан тұрады. Жалпы ұлттық
өнімге амортизация жарнасы да енеді, соңғысы болса пайдаланылған еңбек
құралдарының құнының дайын өнімге ауысу жолымен құралады.
Ұлттық экономикадағы жалпы ұлттық өнім көрсеткіші елдің жылдық
өндіріс көлемін өлшеу мүмкіндігін береді. Сонымен қатар жалпы ұлттық өнім
кейбір жағдайлармен байланысты ұлттың нақты экономикалық тұрмыс-тіршілігін
толық сипаттай алмайды. Барлық елдерде делік қоғам мүшелерінің әл-ауқатының
жақсаруына ықпал ететін қызмет түрлерін, атап айтқанда, науқас адамдар мен
балаларға қамқорлық жасау, жеке құрылыс, репетиторлық жұмыс т.б. жағымсыз
факторлар есепке алынбаған. Жалпы ұлттық өнім халық тұрмысын көтеруге
қатысты үй жұмыстарын да қамтиды (пәтерді, электр, радио жабдықтарын, аяқ
киімді, автомашинаны жөндеу т.б.). Бұл көрсеткішке қоғам мүшелерінің
тұрмысын жақсартуға кедергі келтіретін, қоғамдық өндірісті ұлғайтуға кері
әсер ететін жағдайлар енбейді (ресурстардың азаюы, климаттың өзгеруі,
қоршаған ортаның ластануы). Сонымен бірге елдің экоономикасы дамыған
жағдайда табыс деңгейі өсіп ойдағыдай демалуға, халықтың басым көпшілігінің
демалыс уақытын ұзартуға мүмкіндік туады, ал соңғысы қоғамның әл-ауқатын
арттырумен пара-пар. Осы факторлардың қоғамның, оның мүшелерінің әл-
ауқатына ықпалын ескеру, тұтас алғанда, қоғамның таза экономикалық хал-
ахуалын жақсартуға негіз қалайды.
Ұлттық экономиканың құрылымы жалпы өнімнің ұлттық салалы құрылымы
жалпы өнімнің ұлттық салалық құрылымы арқылы көрініс алады. АҚШ
экономикасының салалық құрылымын мысалға келтірейік. Бірінші. Соғыстан
кейінгі жылдардағы маңызды өзгеріс, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының
арақатынасының өзгеруі нәтижесінде соңғысының жалпы ұлттық өнімдегі үлес
салмағы 3 еседей азайды. Бұл ауыл шаруашылығында еңбек өнімділігінің
өнеркәсіппен салыстырғанда қарқынды дамуымен байланысты мүмкін болды.
Болжамдарға қарағанда, таяудағы 10-12 жыл ауыл шаруашылығындағы еңбек
өнімділігінің қарқынды өсу тенденциясы сақталады.
1.2 Шаруашылық салаларының инфрақұрылымы: экономикадағы ролі және
қызметі
Кез келген ұйым, кәсіпорын және фирма ұлттық экономиканың саласына
жатады. Ұлттық экономика —қызметі көбінесе елдің экономикалық аумағында
жүзеге асырылатын шаруашылық бірліктердің жиынтығы (үкімет‚ жеке
тұлғалар‚ пайда алмайтын жекеше ұйымдар‚ кәсіпорындар‚ фирмалар‚
компаниялар‚ т.б.). Ұлттық экономиканың құрылымын құқықтық, салалық және
кеңістік ұйым ретіндегі көзқараспен қарастырады.
Ұлттық экономиканың бөлімшелерінің сферасы олардың жалпы ішкі өнімін
(ЖІӨ) және ұлттық табыс (ҰТ) қалыптастыруға қатысуымен жүзеге асырылады.
Өзінің қатарында ұлттық экономика екі сфераға бөлінеді: материалдық өндіріс
сферасы және өндірістік емес сфера деп аталады.
Материалдық өндіріс сферасы салалар жиынтығы (экономика қызметінің
түрлері) ретінде ұсынылады, олар материалдық құндылықтарды құрушы немесе
әрекеттерін орындаушы және айналым сферасында өндіріс процессін
жалғастырушысы болады.
Өндірістік емес сферада мынадай, қоғамға қызмет көрсету бойынша
қызмет түрлерін және салаларды біріктіреді, олардың қатарына мыналар
жатады:
- білім;
- денсаулық сақтау және әлеуметтік қызметтері;
- коммуналдық, әлеуметтік және дербес қызмет көрсету бойынша
қызметтер және т.б.
Экономиканың жалпылау үдерісін сипаттау үшін, ұлттық экономика
секторға бөлінеді.
Ұлттық экономика секторы институционалдық бірліктер жиынтығы деп
аталады, мақсатының тұрғысынан бірыңғай экономикалық процессті атқарушы
өндіріс шығындарын қаржыландыру әдістері мен тәртіптерінің жиынтығы.
Экономика секторын меншік түріне байланысты айырмашылығын табады:
мемлекеттік және жеке меншік.
Мемлекеттік секторға мемлекет меншігінің қарамауындағы немесе
бақылауындағы және мемлекеттік органдардың басшылық ететін ұйымдардың,
кәсіпорындардың, мекемелердің жиынтығы ретінде ұсынылады. Жеке меншік
секторы мемлекет бақылауында емес және жеке меншік иелігіндегі ұйымдар,
кәсіпорындар, фирмалар, мекемелер жиынтығы.
Қабылданған ұлттық шоттар жүйесіне (ҰШЖ) сәйкестікте отандық
экономикада келесі секторлар қалыптасты:
- қаржылық емес ұйымдар мен кәсіпорындар – мұнда пайда табуды
мақсаттаған тауар өндірісімен және қызмет көрсетумен айналысатын шаруашылық
бірліктері, сондай-ақ рыногтық емес өндіріспен айналысатын коммерциялық
емес ұйымдар;
- қаржы мекемелері – бұл сектор негізгі қызметінің түрі қаржылық
делдалдылықпен, сақтандырумен айналысатын коммерциялық ұйымдар жиынтығы,
бұл қызметтің қосалқы қыззметтері (Рессей Банкі және коммерциялық банктер,
инвестициялық, инновациялық қорлар, қор биржасы, сақтандыру корпорациялары,
зейнетақы қорлары және т.б.);
- мемлекеттік мекемелер – бұл сектор заң шығаратын, сот және орындаушы
билік органдарының, әлеуметтік қамтамасыздандыру қорлары және бақыланатын
коммерциялық ұйымдар жиынтығы жатады. Мемлекеттік мекемелер секторы
федералды, аймақтық (муниципалды) және жергілікті деңгейде болады;
- үй шаруашылығы – бұл сектор шағын топтан тұратын үй
шаруашылықтарының жиынтығы. Үй шаруашылығының шегінде олар бір бөлігін
немесе барлық табысын және активтерін біріктіреді, сонымен қатар жеке тауар
және қызмет түрлерін бірге тұтынады. Кейбір үй шаруашылықтары өндірістік
қызметті жүзеге асырады, олар корпорацияланбаған кәсіпорындар түріне жатады
(оларды кіші бизнес секторы деп атайды);
- үй шаруашылығына қызмет көрсететін коммерциялық емес ұйымдар – бұл
сектор негізгі функциялары нарық нарығының негізінде үй шаруашылықтарына
тауар ұсынумен және қызмет көрсетуге бағытталған коммерциялық емес ұйымдар
жиынтығы. Бұл сектор негізінен ерікті жарналардан, демеушілер көмегімен
және меншікті табыс көзінен қаржыланады. Нақты осы секторға сондай-ақ
кәсіпорындар мен ұйымдар арасында дербес бөлімшелерде құрылады, олар өз
жұмысшыларына әлеуметтік-мәдени шараларды ұйымдастырады.
Ұлттық экономика секторына өз қатарында бірыңғай экономикалық қызмет
түрінен қалыптасады – оны саласы деп атауға болады. Сала (экономика
қызметінің түрі) – бұлардың қызмет, шығаратын өнім, өндіріс
технологиясының, шикі зат пен материалдарды, негізгі қорларды және
жұмысшылардың кәсіби біліктерін пайдалану өрісі ортақ ұйымдар мен
кәсіпорындар жиынтығы.
Құрылым кеңінен танымалы ұғым, яғни өндіріс сфераларының тұрақты
байланыс (қарым-қатынас) және элеметтер арасындағы өзара байланыстарының
жиынтығы. Ұлттық экономиканың құрылымы оның сферасының, секторларының,
салаларының сандық арақатынасымен сипаталады (экономика қызметінің
түрлерімен). Сонымен, ұйымдар мен кәсіпорындар, фирмалар – экономиканың
негізгі буындары. Демек, кәспорын туралы айтар болсақ, мұнда ұйымды да және
фирманы да экономиканың негізі ретінде екендігін ескереміз.
Кәсіпорында өнім өндірісі жүзеге асырылады, сонымен қатар әр түрлі
қызмет түрі көрсетіледі және мұнда жұмысшылардың тікелей өндіріс
құралдармен байланысы орнатылады. Сонымен кәсіпорын дегеніміз не және бұл
ұғымды қалай сипаттауға болады?
Кәсіпорын – бұл өнім өндіру, жұмыс орындау және қоғам қажеттілігін
қаңағаттандыру мақсатында қызмет көрсету және табыс табу үшін кәсіпкер
немесе кәсіпкерлер одағы құрған жеке шаруашылық жүргізуші субъекті.
Жаңа кәсіпорынды жасауда болашақ өніміне және қызметіне тапсырыспен
бекітілген тура және нақты ойда болуы қажет. Жоспар бойынша шығарылатын
өнім немесе қызмет көрсету саласы қажетті түрде қаражатпен және материалдық
қоры толық қамтылуы қажет. Жаңа кәсіпорынның, ұйымның жұмыс істеуі, жасау
жүйесі және мазмұны туралы нақты болжамдар беру үшін тиянақты түрде бизнес-
жоспарын жасау қажет.
Жаңа кәсіпорын құрудың бастапқы кезеңінде құрылтайшылар құрамы
анықталады және құрылтайшылар құжаттары жасалынады: кәсіпорын жарғысы,
құрылғаны және оның құқықтық –ұйымдастырушылық формасы көрсетілген
кәсіпорын қызметі туралы шарты құрылады. Осымен қатар құрылған кәсіпорынға
директорды тағайындау және тексеру комиссиясының төрағасын тағайындау
туралы қатысушылардың кеңесінің №1 хаттамасы жасалынады. Сонымен бакте
уақытша шот ашылады, мұнда кәсіпорын тіркелгеннен кейін 30 тәулік ішінде
кәсіпорынның жарғылық капиталының 50% құюы қажет. Одан әрі кәсіпорын
мекемесінің орналасқан жеріне бойынша жергілікті билік органына тіркеуге
отырғызылады. Мемлекеттік тіркеуге отыру үшін сәйкестіктегі органға келесі
құжаттар ұсынылады:
• тіркеу туралы ұйымдастырушының өтініші (немесе құрылтайшылардың);
• кәсіпорынды құру туралы шешім (бұ ретте құрылтайшылар кеңесінің
қаулысы);
• кәсіпорын қызметі және құру туралы құрылтайшылар шарты;
• мемлекеттік баж төленгені туралы куәлік.
Егер орнатылған кәсіпорын құру тәртібі бұзылған болса немесе қажетті
құрылтайшы құжаттары жоқ болса және ұсынылған құжаттар заңнама талабына сай
келмесе, өтініш берушіге сотқа жүгінуге құқығы беріледі, онда аяққы шешім
қабылданатын болады.
Тіркеу аяқталған соң және тіркелгені туралы куәлік алғаннан кейін,
кәсіпорынды Мемлекеттік тізімге қосу үшін ҚР қаржы Министірлігіне жаңа
кәсіпорын туралы барлық мәліметтер жіберіледі. Мұнда кәсіпорынға жалпы
Қазақстандық кәсіпорындар және ұйымдар салаларын сыныптаушы коды беріледі.
Жаңа кәсіпорынды құрудың аяққы кезеңдері басталады. Қатысушылар
толығымен өздерінің салымдарын құяды (тіркеуден кейін бір жыл аралығында
жүргізілуі тиіс), тұрақты есеп шотын банкте ашады, кәсіпорын аудандық салық
инспекциясында тіркеуге қойылады, сонымен қатар мөртаңбасына, бұрыштық
мөртаңбасына тапсырыс береді және алады. Осы сәттен бастап кәсіпорын
дербес заңды тұлға ретінде қызметін атқарады.
Егер кәсіпорын акционерлік қоғам ретінде құрылса онда оның
құрылтайшылары акцияларына жазылуды жүзеге асыруына тиісті. Ашық жазылу
кезінде құрылтайшылар жазылу туралы басылымға хабарлама береді, онда
қызметтері мен мақсаттары, акционерлік қоғамының болашақ қызметінің
мерзімдері, құрылтайшылар құрамы, құрылтайшылар конференциясының
жүргізілетін мезгілі, жоспардағы жарғылық қордың көлемін, акция түрлерін
және саны, олардың номиналдық бағасы, басталу және акция жазылымның аяқталу
мерзімі туралы, сондай-ақ басқа да қажетті мәліметтер береді. Акцияға
жазылғаннан кейін құрылтайшылардың жиналысына немесе конференциясының
жүргізілуіне дейін олардың номиналды бағасының 30% кем сомасын құюына
міндетті. Егер барлық акциялар құрылтайшылар арасында бөлінсе, онда
міндетті түрде құйылатын номиналды бағасының сомасы 50%-кем болмауы тиісті.
Акционер акцияны толығымен акционерлік қоғам тіркелгеннен кейін бір жыл
аралығында сатып алуы тиісті.
Кейін құрылтайшылар конференциясы жүргізіледі. Олардың мақсатына
келесі мәселелердің шешімдері кіреді:
• акционерлік қоғамды құру (АҚ);
• АҚ жарғысын бекіту;
• Акцияларға жазылым аяқталғаннан кейін жарғылық қордың көлемі;
• АҚ басқару органдарын сайлау және т.б.
Құрылтайшылар конференциясы сәтті аяқталғаннан кейін жаңадан құрылған
акционерлік қоғамның тіркелуі жүргізіледі және ол қызметін бастай береді.
Жаңадан құрылған кәсіпорынның құқықтық-ұйымдастырушылық формасын
таңдау туралы мәселелер оңай болмайды. Бұл мәселені шешуде кәсіпорынның
бастамасындағы талаптарды ескеру қажет.
Бірінші кезең – шаруашылық кеңістігінде өзінді табу немесе өз
шаруашылық ете алатын жолынды табу. Кәсіпкерге рыног жағдайын немесе
аймақта өзінің саласы бойынша басқа да тауарлар мен қызметтер түрін
зерттеуі қажет. Алдағы кедергілерді немесе шектеулерді қарастыруы, сондай-
ақ әр түрлі –салықтан, қарыз сияқты жеңілдіктерді алу мүмкіншіліктерін
зерттеуі қажет, сонымен қаражатты инвестициялаудың жалпы жағдайын анықтап
алады. Бұл ақпараттың барлығы ашық, қол жетімді, көптеген басылымдарда
мәліметтер бар, статистикалық ақпараттар, заңнама актілерінде де бұл
туралы мәліметтер жетерлік. Жеке тұлғалардан алған мәліметтерге де
немғұрайлы қарауға болмайды.
Екінші кезең – кәсіпорын өзінің мамандандырылуы туралы шешімді
қабылдау. Бұл кезеңде болашақта мүмкін болатын тұтынушылардың
мүмкіншіліктерін бағалауды қажет етеді, бәсекелестері туралы барлық қажетті
мәліметтерді білуіне тиісті, техника және технология көмегімен өндірілетін
өнім туралы мәселелердің шешімін табу қажет.
Үшінші кезең – кәсіпкерлік саласын таңдауда – жеке немесе ұйымдық
болуы мүмкін. Жеке түрін таңдауда кәсіпкер өзінің тәуекелділігімен ғана
әрекет ете алады. Кәсіпорын оның меншігі болады, оның меншік құқығы болады
немесе отбасы мүшелерінің жалпы меншіктік үлесі құқығы болады және
сәтсіздікке ұшыраған жағдайда меншік иесі кәсіпорын міндеттемелері бойынша
толығымен жауапты және өзінің қаражаттары мен өзінің меншігіндегі мүлкімен
өтейді.
Кәсіпорынның ұжымдық түрін таңдаған жағдайда, кәсіпкер кәсіпорын
бойынша серіктестері арасында жауапкершілігін ортақ өтейді. Мұндай форма
тәуекелділікті кемітеді және қосымша қор тартады.
Кәсіпорын түрін таңдау - жауапты жұмыс. Сондықтан тек өз қалауынмен
және интуициясымен шектелуге болмайды. Кәсіпорын қызметін атқаратын
шаруашылық және құқықтық ортаны, қоғамдық тәртіпті ескергені қажет.
Төртінші кезең - өндіріс базасын қалыптастыру. Кәсіпкерге өндіріс
және қойма ғимараттарын, құрал жабдықтарды, станоктарды сатып немесе жалға
алуына тиісті, сонымен қатар шикі затты, материалдарды, жартылай
дайындалған өнімдерді, жабдықтаушы бұйымдарды сатып алуы және жұмыс күшін
тартуы қажет. Сол себепті құрал жабдық өндірушілерімен, шикі зат және
материал жеткізушілермен, делдалдық фирмалармен қарым қатынас орнатады.
Жұмысшылар еңбек биржасы, прессаға жарнама беру және басқа да жолдар арқылы
жалданады.
Бесінші кезең – қаражат тарту. Кәсіпкердің және оның серіктестерінің
қаражаты, әдетте жеткіліксіз болады. Ақшалай қаражат тапшылығын акция
шығару арқылы жояды, яғни жартылай кәсіпорын табысына және капиталына,
өзіндік қарыздарының міндеттемелеріне қатысу құқығын беру, сондай-ақ
коммерциялық банктерден қарыз алу арқылы жүзеге асырады.
Кәсіпорын акцияларын немесе қарыз міндеттемелерін сатып алушы заңды
және жеке тұлғалармен, сондай-ақ коммерциялық банктермен қарым-қатынас
орнатады. Банк несиелері қысқа, орта, ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Біздің
мемлекеттің рыногтық нарыққа өту кезеңінің ерекшелігі, екі жақты да
(кәсіпорын және банк) қысқа мерзімді несиені таңдауна айтарлықтай
қызығушылығын таңытты. Тәртіп бойынша оларды банк 30, 60 және 90 күнге
дейін яғни үш айға дейін береді.
Банктің кәсіпорынға несие ұсынуы әдетте әр түрлі сақтандыру
операцияларымен қабаттасып жүреді. Сақтандыруға ғимараттар, материалдық
құндылықтар қоры және т.б. жатады. Бұл жағдайда кәсіпорын сақтандыру
компанияларымен іскерлік қарым-қатынас орнатады.
Акциялар, облигациялар, басқада құнды қағаздар шығара немесе оларды
сатып алып, кәсіпорын қор нарығына жүгінеді, яғни құнды қағаздар нарығына.
Мұнда кәсіпорынның қарым-қатынас орнатар ұйымдар тізімі айтарлықтай
ауқымды. Бұл жерде қор биржалары, несие-қаржы институттары, жеке
инвесторлар және т.б. Кәсіпорынның өндірістік және нарықтық байланыстарының
тізімін толығымен атау мүмкін емес. Болашақта нарықтық қатынастарының
жетілдіруімен оның тізімінің қатары кеңейе және толықтай түседі.
1.3 Аймақтық өндірістік салалардың инфрақұрылымдық дамуын мемлекеттік
қолдау аясы
Қазіргі кезде ғылым мен техниканың дамуының негізгі бағыты бүкіл
қоғамдық өндірісті одан әрі интенсивтендіруді мына негізде қамтамасыз
етеді: өндірісті жаңа ресурстар мен энергияны үнемдейтін, әрі экологиялық
тұрғыдан таза технология негізінде қайта құру, өндірілетін өнімдер мен
өндірістің техникалық-экономикалық параметрінің сапасын жақсарту,
өнеркәсіптің ғылымды көп қажет ететін салаларын одан әрі дамыту және
олардың жалпы ұлттық өнімдегі үлесін көтеру, ғылым мен техниканың соңғы
жетістіктерін енгізу жолымен өндірістік емес саланы индустрияландыру. Алға
қойылған міндеттерді практикалық тұрғыдан шешу жолы мемлекеттің
экономикалық саясатын, ең алдымен инвестициялық саясатының икемділігіне
тәуелді. Кейнсиандық модель жалпы ұлттық өнімнің өсу қарқынын тездетуге
бағытталған мемлекеттің экономикалық процестерді реттеуге белсенді
араласуын қолдайды. Мұндай жағдайда мемлекеттің инвестициялық саясаты
күрделі қаржы көлемін сандық тұрғыдан өсіру арқылы өндіріс көлемін
ұлғайтуға бағытталады.
Жаңа классикалық теорияның кейнсиан концепциясынан айырмашылығы,
мемлекеттің экономикаға араласуы рынок қызметіне қолайлы жағдайлар
туғызумен шектелу керек деп есептейді. Жаңа классикалық көзқарастардың
негізін ұсыныс теориясы құрайды, дамудың басты мақсаты өндірістің сандық
өсімінде емес, оның тиімділігін арттыруда, ең алдымен максималды пайда табу
жолында. Жаңа классиктердің теориялық тұжырымдары АҚШ-та "рейганомика",
Ұлыбританияда "тэтчеризм" деген атпен мемлекеттік саясатында практикалық
шешім тапты. Бұл саясат рыноктық тетікке арқа сүйей отырып, капитал мен
жұмыс күшінің салааралық ауысуы белсендірек болады, экономиканы құрылымдық
қайта құру мүдделілігі, қоғамдық өндірісті интенсивтендіру қамтамасыз
етіледі. Бір айта кететін жай, қазіргі экономиканы қайта құрудың мәні
сандық өлшемдерді өзгертуде емес, сапалық көрсеткіштерді жаңа сатыға
көтеруде. [12]
Қоғамдық өндірісті интенсивтендіру негізінде экономиканы құрылымдық
қайта құрудың міндеттері жаңа инвестициялық саясатты ұсынады. Мұнда
оптималды құрылымды қамтамасыз ету мақсатымен негізгі күш күрделі қаржының
сандық өлшемдерін емес, оның сапалық өзгеріс-теріне ауысады, яғни
инвестицияның ұдайы өндірістік салалық және технологиялық құрылымдары болып
бөлінеді'. Инвестицияның ұдайы өндірістік құрылымы өндірісті қайта құру
және жаңартумен өндіріске қосымша материал және еңбек ресурстарын қамту,
бұрынғы техникалық негізде ұлғайту инвестицияларының арасындағы қатынаспен
анықталады. Мұнда оптималдылыққа біріншісінің үлесін арттырып, екіншісін
кеміту арқылы жетуге болады. Инвестициялық салалық құрылым деп отырғанымыз,
оның халық шаруашылығы салалары бойынша бөлінуі. Мұнда оптималдық
өндірістің ғылымды көп қажет ететін саласын дамыту арқылы мүмкін болады.
Инвестицияның технолгиялық құрылымы негізгі капиталдың активті бөлігіне
машиналар, жабдықтар т. б. жұмсалатын күрделі қаржымен негізгі капиталдың
бөлігіне - үйлер, ғимараттар т. б. күрделі қаржы арасыңдағы арақатынасты
көрсетеді. Сапалық өзгеріске негізгі капиталдың активті бөлігіне жұмсалатын
инвестиция үлесін арттыру арқылы жетуге болады.. Өңдеуші өнеркәсіпте
құрылымдық өзгерістерді талдауда құрылымдық өзгерістердің индексі кеңінен
даму алды. Атап айтқанда, іріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) экономикалық
комиссиясы осы индексті Еуропа елдерінің өңдеуші өнеркәсібіндегі құрылымдық
өзгерістерді зерттеу үшін, сол сияқты басқа да елдердің экономикасындағы
құрылымдық өзгерістерді талдау үшін пайдаланады. [13]
Құрылымдық өзгерістерді талдау үшін мынандай көрсеткіш қолданылады,
кез келген екі құрылымның арасындағы ұқсастық индексі (5), ол шын мәнінде
құрылымдық өзгерістің индексінің айнадай көрінісі 5 = 100 - С. Ұқсастық
индексінін, (S) маңызы 100-ден бастап өзгереді, ол болса нөлге дейін
ешқандай құрылымдық өзгерістің болмайтындығын көрсетеді, осы мерзім
ішіндегі іргелі құрылымдық өзгерістерді немесе құрылымның толық инверсиясын
сипаттайды. Әрбір кезеңдегі құрылымдық өзгерістер дәрежесін жағымды жағдай
деп қарауға болады, ол мынаған тәуелді: а) өнім өндірудің жалпы өсу
қарқынына және б) салалық эстетикалық өсімге. Соңғысы өнім өндіру қарқынын
бүкіл өңдеуші өнеркәсіптің өсу қарқынына қатынасын көрсетеді. Осыған орай
өнеркәсіптің салалық көрсеткіштерін үш топқа бөлуге болады:
1. Өсудің жоғары эластикалық саласы, яғни орташа жылдық өсу
қарқынының тұтас алғанда өңдеуші өнеркәсіптің орташа жылдық өсу
қарқынынан асып түсуі. Қазіргі кезеңде мұндай салаға ең алдымен ғылымды
қажет ететін салалар жатады.
2. Эластикалық өсу салалары бірге жуық, яғни орташа жылдық өсу қарқыны
шамамен өңдеуші өнеркәсіптің орташа жылдык, өсімімен бірдей.
3. Эластикалық өсу төмен, яғни орташа жылдық өсім бүкіл өңдеуші
өнеркәсіптің орташа жылдық өсімінен төмен.
Өнеркәсіптің ғылыми сыйымды салалары жоғары, тұрақты қарқынмен
дамуымен ерекшеленеді, ол болса бүкіл өңдеуші өнеркәсіп бойынша осы
салалардың өнім өндіру үлесінің ұлғаюын сипаттайды. Өнеркәсіптің ғылыми
сыйымды саласының қарқынды дамуы жиынтық еңбек массасын олардың пайдасына
қайта бөлуді талап етеді.
Өнеркәсіптің ғылыми сыйымды салаларына тек сандық өсім ғана емес,
сапалық өлшемдерде тән. Ең алдымен мұнда еңбек өнімділігінің өсу қарқыны
басқа салалармен салыстырғанда - 2,5-3 есе жоғары. Соншалықты еңбек
өнімділігінің жоғары қарқынмен өсуі осы саланың қазіргі жоғары
автоматтандырылған материалдық базасы есебінен қамтамасыз етіледі, әр жыл
сайын бөлінетін күрделі қаржының үштен бірі және өңдеуші өнеркәсіптегі
ғылыми зерттеулерге бөлінетін қаржының 75—80 пайызы осы саланың үлесіне
тиеді.
Қазақстанның ұлттық инновациялық инфрақұрылымының бүгінгі жағдайына
жүргізілген сараптаулар нәтижелері жыл өткен сайын Қазақстанның ғылыми-
техникалық әлеуетінің қарқындап өсіп емес, төмендеп келе жатқанын көрсетуде
(1-кесте). Мәселен, ЖІӨ ғылыми сыйымдылығы 2013 жылғы небәрі 0,24% болса,
2015 жылы одан да төмендеп, 0,22%-ға теңесті. Әйтсе де, жеке сектордың
ғылыми-техникалық бағыттағы белсенділігінің біртіндеп артуы байқалады.
Яғни, жеке капиталдың ғылыми-техникалық қызметке бағытталған жалпы шығындар
сомасындағы үлесі 50%-дық деңгейден асып, 2015 жылы 56,4%-ға жетті. Сондай-
ақ, ЖІӨ-дегі инновациялық өнімнің үлес салмағы да төмендегені байқалады,
оның деңгейі 2013 жылғы 1,53%-дан, 2015 жылы 0,69%-ға дейін кеміді. Мұны
экономиканың шикізаттық секторының әлі де болса тартымды болуымен
түсіндіруге болады.
Дамыған елдердің өнеркәсібінде машина жасау өндірісі кешендері маңызды
орын алады, оған мына салалар тобы жатады: жалпы машина жасау өндірісі,
транспорттық машина жасау өндірісі, электротехникалық машина жасау
өндірісі, приборлар жасау өндірісі, металл өңдеу өндірісі. Машина жасау
кешендері ғылым мен техниканың жаңа жетістіктерін материалдық жүзеге
асырудың, экономиканың кез келген саласының материалдық базасын жаңартудың,
өндіріс пен басқарудың және автоматтандыру процесін тереңдетудің негізі.
Мысалы, АҚШ-та өңдеуші өнеркәсіп орындарының 30%, жұмыс істейтіндердің 44%
және ҒЗЖК-ке жұмсалатын жеке меншік капиталдың 70%-ға жуығы осы кешендердің
үлесіне тиеді. Машина жасау өндірісінің инвестициялық мүмкіндігі мол сала
ретіндегі рөлі өсіп отыр.
Жиынтық өлшемдерге көшпес бұрын тағы бір ескертетін жай, Дж.М.Кейнс
теориясы экономикадағы психологиялық факторлардың зор маңыздылығын ерекше
көрсетеді. Кейнс теориясының термиңдерінің өзі психологиялық ой елегінен
өтеді: "бейімділік", "артықшылық", "күту", "ұмтылу" т.б. сияқты толып
жатқан эпитеттер бұрыннан таныс "тұтыну", "жинақтау", "өтімділік"
категорияларымен біте қайнасқан. Бұл марксизм-ленинизмді жақтаушылардың
айыптағаныңдай Дж.М.Кейнстің "идеализмі" емес, тірі адамдардың өзіне тән
құштарлық пен бейімділік - объективті шындықтың көрінісі. [15]
Қазіргі кездегі қазақстандық нақты сектор кәсіпорындарының негізгі
және айналым қорларын қаржыландырудың сыртқы қарыз көздеріне деген
қажеттілігі жоғары. Бұл қаражыландыру көзі кәсіпорын капитал ақша
қаражаттарын қосу емес, қарыз алушы мен кредитор арасында туындайтын несие
қатынасына негізделеді. Соңғы кезде қазақстандық өндіріс саласына шетелдік
инвесторлардың несиелерін тарту мәселесінің маңыздылығы артып келеді.
Отандық өндіріс саласын шетелдік несиелер арқылы қаржыландыру әдісі біршама
артықшылықтарға ие. Біріншіден, шетелдік компаниялардың капиталын тарту
ұлттық инвестициялық қорды қосымша қаражаттармен толықтырады, ішкі
нарықтағы өндірістік сұранысты жоғарылатады. Сонымен бірге шетелдік
несиелер мемлекеттің сыртқы қарыздарының өсуіне әсер етпейді. Дегенмен, бұл
қаржыландыру көзінің кемшілігі - капитал салымдарының сыртқы көздері
толығымен шетелдік инвесторлардың бақылауында болады. Шетелдік
инвесторлардың инвестиция салу саласы мен оның масштабы әлемдік қаржы және
тауар нарықтарының конъюнктурасының жағдайына тәуелді болады. Қазақстан
экономикасының дамуына салынған шетелдік инвестицияларының отандық
бизнестегі үлесі аз болғандықтан, ол инвестициялық дағдарыстан шығуға
тигізетін септігі үлкен емес. [17]
Бәсекеге қабілеттілік проблемасы әлемнің барлық мемлекеттерін
алаңдатады: елдің бәсекеге қабілеттілігі елдің әлемдік нарықтағы жағдайын
талдап қорытатын әрі сипаттайтын көрсеткіш. Экономикасы әлсіз елдің
бәсекеге қабілеттілігінің деңгейі жоғары болмайды.
Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігі мен экономиканың жаңа
деңгейіне жетуі біршама күрделі процесс. Осы процесті бәсекеге
қабілеттілікті бағалауды үйренбей, оны өлшейтін көрсеткіштерді білмей
басқаруға болмайды.
Бүгінгі күні басқа елдермен салыстырғанда Қазақстанның бәсекелестік
жағынан артықшылықтары жоқ емес. Осы артықшылыққа экономикалық жағынан
тартымды әрі ішкі тұтыну үшін арзан энергия мен басқа да пайдалы кен
қазбаларының запасы жатады. Сонымен бірге еліміздің экологиялық және
геоэкономикалық, оның ішінде аумақтың транзиттік әлеуеті де бар.
Кесте 1
Ұйымның бәсекеге қабілеттілігін талдау мен бағалаудың негізгі
әдістемелік тәсілдемелері
Тәсілдемелер, авторлар Бәсекеге қабілеттілік Талдау нәтижесінде
өлшемі алынған ақпарат
Д. Рикардоның Барынша төмен Бәсекелестердің еңбек
Салыстырмалы салыстырмалы шығын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 ӨНДІРІСТІК СФЕРАНЫҢ САЛАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
... ... ... ... ... ... .
1.1 Ұлттық экономика жүйесіндегі салалық құрылымның мәні және
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.2 Шаруашылық салаларының инфрақұрылымы: экономикадағы ролі және
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
1.3 Аймақтық өндірістік салалардың инфрақұрылымдық дамуын мемлекеттік
қолдау 16
аясы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
2 ҚР ӨНДІРІСТІК СФЕРАСЫНЫҢ САЛАЛЫҚ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ
БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
... ... ..
2.1 ҚР өндірістік сферасының салааралық кешендерің бәсекеге
қабілеттілігі: технологиялық 24
инновациялар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Мемлекеттің салалық инфрақұрылымдық саясаты: табиғи монополиялар
қызметін 36
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
2.3 ТАТЭК АҚ инфрақұрылымдық дамуына 43
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 ҚР САЛАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУ ҮРДІСІ 60
3.1 Қазақстандағы салалық құрылымның қалыптасуы және даму
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
3.2 Өндірістік сфераның салалық инфрақұрылымын дамытудың мемлекеттік
бағдарламаларын іске асыру 64
тетіктері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..79
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 81
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Макроэкономикалық аспектіде ұлттық экономиканың
құрылымы елдің өндірістік ресурстарының бір-бірімен нақты қалыптасқан
қатынастар жүйесімен олардың мөлшерінің экономикалық агенттер арасында
өндіріс бөлумен, сонымен қатар ұлттық өнімнің өндірілу, бөлу, айырбас және
тұтыну процесінде қалыптасқан құрамдық бөлінуімен сипатталады.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының Президентінің жолдаулары мен
мемлекеттік даму бағдарламаларымызда отандық өндірушілер мен барлық
әлеуметтік қызметтегі тұлғалардың қызметі әлемдік қарым-қатынастар аясында
бәсекеге қабілетті болу мақсаты атап көрсетіледі. Қазіргі күнгі
дүниежүзіндегі экономикалық дағдарыстар, халықаралық сауданың әрқилы
жағдайларға ұшырауы елімізге де теріс әсерлерін тигізді. Осындай
халықаралық экономикалық қатынастарда Қазақстанның дамуы отандық
өндірушілер мен кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттігіне байланысты болып
табылады. Еліміз бәсекеге қабілетті алдыңғы қатарлы елдер санатына қосылу
үшін, тұрақты экономикалық өсуді және экологиялық тиімді өндірісті
қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасының Индустриялды-инновациялық
дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзімді стратегиясын қабылдады
және ол алғашқы жылдан бастап оң нәтижелер бере бастады. Стратегияның
негізгі мақсаты – ғылым мен техника жетістіктерін пайдалану негізінде елдің
ұзақ мерзiмдi әлеуметтiк-экономикалық дамуының бiрыңғай мемлекеттік
саясатын қалыптастыру мен жүргiзу. Бағдарламасына сәйкес экономикамыз
шикізаттық бағыттынан арылып, индустриялануын тездетілуге, машина жасау мен
өнеркәсіп жабдықтарын жолға қойылуда. [1]
Еліміздегі нарықтық экономиканың қалыптасып дамуы нарық субъектісіне
қызмет көрсететін объектілер мен кәсіпорындардың құрылуын талап етеді.
Әсіресе, материалдық және материалдық емес өндірісті әр түрлі қызмет
түрімен қамтамасыз ететін банктік, несиелік, инновациялық, қаржылық,
ақпараттық, технологиялық, коммерциялық салаларды, сондай-ақ ауыл
шаруашылығын дамыту және үйлестіру біздің экономикамызда шешімін күтіп
тұрған мәселелер.
Елімізде мемлекет тарапынан қолға алынып жатқан шараларға қарамастан
инновациялық белсенділікті арттыру әлі де мүмкін болмай отыр. ЖІӨ-дегі жаңа
ғылыми өнім үлесінің соңғы жылдары күрт кеміп, 2015 жылы небәрі 3,87%-ға
тең болса, кәсіпорындардың ғылыми өнімдер өндіру жөніндегі белсенділігі де
2007 жылғы 2,4% деңгейден 2008 жылы 1,3% мөлшеріне дейін төмендеген. [2]
Бұл ғылыми-техникалық қызметтің елдің экономикалық дамуына әлі де негіз
бола қоймағанын аңғартады. Әлемнің көптеген елдерінде елдерде бұл көрсеткіш
өте жоғары. Мәселен, АҚШ-та 50%, Түркияда – 33%, Венгрияда – 47%, Эстонияда
– 36%. Сондай-ақ, дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей, жаңа білімдері
мен ғылымның негізінде туындаған жетілдірілген технологиялар, өнімдер,
жабдықтардың үлесіне ЖІӨ өсімінің 70-тен 85%-іне дейін келеді.
Ұлттық экономиканың өсуі экономиканың негізгі салаларының тұрақты
дамуымен өлшенеді. Егер адыңғы кезде экономикалық өсу негізінен мұнайгаздық
сектордың негізінде болса, 2008-2014 жылдар аралығында қаржылық қызмет және
мемлекеттің ЖІӨ 10% шамасында өсуін қамтамасыз еткен құрылыс саласына
ауысты. Несиелік белсенділіктің төмендеуінің нәтижесінде осы жылда ерекше
байқалған нақты экономикалық өсудің төмендеуі негізінен ресурстардың өткен
жылдарға қарағанда бағалары да өсті. 2013 жылы нақты экономикалық өсу
нәтижесі өткен жылғы осы уақыт аралығындағы 2,5 есеге азайды. Экономикалық
өсудің төмендеуі тек қана құрылыс және қайта өңдеу өнеркәсібінде қамтыды.
Жақсы өсімнің сақталуы алдымен тау-кен өндірісі саласымен (5%)
қамтамасыз етіледі. ЖІӨ-де оның салмағы сәйкесінше өткен жылдық осы
мерзімімен салыстырғанда 14,9% -дан 20,6%-ға дейін өсті. Өз кезегінде ЖІӨ-
нің өсуі соңғы жылдарда үй шаруашылығындағы тұтынудың жоғарғы дәрежеде
болуы, негізгі капиталдың көп мөлшерде жинақталуы есебінен қамтамсыз
етілді. Оның өсуі өз кезегінде несиелік белсенділік дәрежесінің жоғары
болуымен де қамтамасыз етілді. Осымен қатар экономиканы несиелеу факторының
енгізілуі ЖІӨ-нің нақты өсуіне әсерін жеткілікті дәрежеде жоғары
бағаланады.
Қазақстан дағдарыстан кейінгі кезеңде ел экономикасын дамытудың бағыт
-бағдарын айқындап, маңызды деген жобаларды 2013 жылдан бастап қолға алуда.
Соның бірі – индустриалды-инновациялық бағыттағы серпінді жобаларды іске
асыру. Елді индустрияландыру, инновациялық технологиялар мен шешімдерді
өндіріске енгізу – дамудың дұрыс жолы ретінде таңдалып отыр. Оған қажет
алғышарттар да жетерлік: ғылыми әлеует, өндірістік-қаржылық инфрақұрылым
және ең бастысы, кәсіпкерлердің талпынысы.
Қазіргі уақытта бәсекелестікті талдау мен бағалаудың өте көп әр түрлі
әдістері қолданылады. Алайда шетелдік компаниялармен салыстырғанда отандық
кәсіпорында осы әдістер өте төмен деңгейде пайдаланылады. Біздің ойымызша,
бұған осы әдістерді пайдалануға қажетті ақпаратқа қол жеткізудің қиындығы
немесе осы ақпараттың шынайы болмауынан қажетті ақпараттық базаның, білікті
мамандардың аздығы, озық консалтингтік компаниялардың жетекші мамандарын
тарту үшін қаражаттың болмауы қолбайлау болып отыр.
Ұлттық экономиканы дамыту бойынша сараптаулар мен талдауларды,
әдіснамалық тәсілдері, озық тәжірибелерді, аталған тетіктерді қолдануға
қатысты ұсыныстар мен тұжырымдарды ғылыми негіздеудің маңызы да жетіле
түспек. Бұл ерекшеліктер зерттеу тақырыбының өзектілігін айқындайды және
оның ғылыми-тәжірибелік құндылығын арттырады.
Тақырыптың зерттеліну деңгейі. Теориялық тұрғыда қалыптасқан әр түрлі,
әр бағыттағы ғылыми классикалық концепцияларға мән беріп, олардың
өзектілігі мен артықшылықтарын анықтау болып табылады. Сонымен бірге
қазіргі Қазақстан жағдайына үйлестіре отырып, ұлттық экономикамызға тән
ерекшеліктеріне баға беріп, өзекті мәселелерді шешу үшін қолданылды. Ұлттық
экономиканың басымды бағытының бірі болып табылатын экономиканың нақты
секторы мемлекеттің әлеуметтік-экономикасында маңызды орын алады. Әлемдік
нарықтағы туындаған дағдарыс пен оның салдары экономиканың нақты секторының
макроэкономикалық аспектісін зерделеу басты мәселесінің өзектілігін
бұрынғыдан да салмақтап, дүниежүзілік экономикалық саясаттың алдыңғы
қатарына шығарды. Ғылыми зерттеулерде И.Шумпетердің, Ж.Б.Сэйдің,
Дж.Кейнстің, Дж.Б.Кларктың, К.Менгелл, Л.Вальрас, Ф.Визер, Дж.Р.Хикстің
теориялары ерекше орын алады.
Ұлттық экономиканың құрылымдары және оларды жетілдіру бағыттары жайлы
соңғы кездері отандық еңбектерде де көптеп жарияланып жатыр, себебі бұл
біздің экономикамызда жүргізіліп жатырған жаңа өндірістік іс-шара болып
табылады. Осы мәселелерді жетілдіру, нақты өндірістің бәсекеге қабілеттігін
арттыру, адам ресурстарының маңыздылығы жайында келесі Қазақстандық
ғалымдардың еңбектерінде жарияланған: Әубәкіров Я.Ә., Кошанов А.К.,
Есентүгелов А.Е., Сабден О.С., Кенжегузин М.Б., Әбишев А.А.,
Е.Б.Жатқанбаев, Р.Е.Елемесов, Кубаев К.Е., Алшанов Р.А., Айманова Л.Б.,
Жақыпова Ф.Н., Көпешова С.Т. және т.б.
Ғылыми жұмыстың мақсаты мен міндеті. Ұлттық экономиканың салалық
дамуын талдау арқылы төмендегі міндеттерді белгілейді:
- экономиканың өндірістік сферасының салалық құрылымын ғылыми-теориялық
негізде зерделеу;
- өндірістік сферадағы инновацияның ролі және бәсекеге қабілеттілігін
бағалау;
- ұлттық экономика дамуының әлемдік тәжірибесіне талдау жасау;
- нақты өндірістегі инновациялық дамуды жетілдіру үшін жаңа үрдістерді
сараптау;
- еліміздегі ғылыми-техникалық әлеуеттің қазіргі жағдайын талдау және
оны дамыту мүмкіндіктерін бағамдау;
- ҚР ұлттық экономикасының басымдылықтарын анықтау болып табылады
Зерттеу пәні – Қазақстан экономикасы өндірістік сферада туындайтын
экономикалық қатынастар жүйесі.
Зерттеу объектісі – Ұлттық экономикадағы кәсіпорындар мен қоғамдар,
өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы салалары.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі ұлттық экономика дамуындағы
әр қилы деңгейдегі теңсіздігін, мемлекеттің өндірісті дамыту саясатындағы
басты стратегиялық басымдылықтарындағы бағдарламаға сүйене отырып, жою,
ұтымды әрекет жасау, жаңғарту болып табылады. Аталмыш зерттеу жұмысында
Қазақстан Республикасының заңдары мен экономикалық мәселелері бойынша
ақпараттық басылымдардағы нормативтік-құқықтық құжаттар зерттеліп
қолданылды. Зерттеудің мәліметтік базасы ретінде Қазақстан Республикасы
Статистика агенттігінің деректері және ҚР аймақтары мен Алматы облысы
мәліметтері мен мемлекеттің даму стратегиялары мен бағдарламалары
пайдаланылды.
Зерттеу әдістері ретінде ғылыми еңбекте жалпы ғылыми зерттеу
әдістерінің экономика-статистикалық және салыстыру, логикалық ойлау,
кешенді сипаттау, сараптамалық бағалау, топтау және басқа да түрлері
қолданылды.
Қорғауға шығарылған негізгі тұжырымдар:
- өндірістік сфера және салалық құрылым ұғымы жүйеленді;
- ұлттық экономиканың әлеуметтік-экономикалық дамуына өндірістік
секторлардың қызметінің әсер етуі, әлемдік экономикалық кеңістікке ұлттық
өнеркәсіптің интеграциялануы анықталды;
-ұлттық экономиканың нақты секторындағы бәсекеге қабілеттілігін
арттыру мен инновацияның ролі бағаланды;
- ҚР экономикасының нақты секторын дамытуда ғылыми технология
деңгейінің тез өсуі, жаңа өндіріс пен қаржылық орталықтардың бірігіп
қалыптасуы да әсер етеді. Нақты өндірісте кәсіпорындардың тез жетілуін
қамтамасыз етуде инновация мен инвестиция тартудың ерекшелігі сараланды.
Ғылыми жұмыстың тәжірибелік маңызы. Курстық жұмыста анықталған ғылыми
тұжырымдар мен нәтижелер нақты өндірісте кәсіпорындардың қызмет етуінің
механизмін жетілдіру, инновацияны енгізу және дамыту жөніндегі ұсыныстар
осы сектордың өнімділігі мен табыстылығының өсуіне көмектеседі.
Зерттеу нәтижелерінің жүзеге асырылуы. Зерттеудің негізгі тұжырымдары
экономиканың дамуы және басқарудың өзекті мәселелеріне арналған халықаралық
ғылыми-тәжірибелік конференцияларда жүзеге асырылған.
Зерттеу жұмыстың құрылымы мен көлемі кіріспеден, үш тараудан,
тұжырымдардан, қолданылған әдебиеттер тізімі, суреттер, кестелерден тұрады.
1 ӨНДІРІСТІК СФЕРАНЫҢ САЛАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Экономика жүйесіндегі салалық құрылымның мәні және мақсаты
Жаһандану жағдайында экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру кез
келген елдiң алдына қойып отырған маңызды мақсаты болып табылады. Бұл
әсiресе, Қазақстан секiлдi дамушы елдер үшiн өзектi. Дамыған елдер қатарына
қосылу үшiн сол елдердiң даму жолын зерделеп, отандық экономикаға сай
келетiн элементтерiн алып қолдану объективтi қажеттiлiк. Ұлттық
экономиканың басымды бағытының бірі болып табылатын экономиканың нақты
секторы мемлекеттің әлеуметтік-экономикасында маңызды орын алады. Әлемдік
нарықтағы туындаған дағдарыс пен оның салдары экономиканың нақты секторының
макроэкономикалық аспектісін зерделеу басты мәселесінің өзектілігін
бұрынғыдан да салмақтап, дүниежүзілік экономикалық саясаттың алдыңғы
қатарына шығарды. Ғылыми зерттеулерде И.Шумпетердің, Ж.Б.Сэйдің,
Дж.Кейнстің, Дж.Б.Кларктың, К.Менгелл, Л.Вальрас, Ф.Визер, Дж.Р.Хикстің
теориялары ерекше орын алады. [3]
Танымал американдық ғалым Й.Шумпетер (1883-1950) өндіргіш күштерді
жаңаша ұйымдастыру, үйлестіру және олардың қозғалысы өз кезегінде жалпы
экономикалық өсімге немесе өндіріс циклінің жеделдеуіне алып келеді. Оның
ойынша, экономиканың нақты секторы – экономикалық өсімді қамтамасыз етуде,
капиталистік экономиканың дамуында маңызды рөл атқаратын жаңашылдықты
жүзеге асыру. Осыған байланысты Шумпетер кәсіпкерлік қызметті іске асыруда
пайдаланылатын немесе ескерілетін негізгі мәселелерді атап көрсеткен.
Оларға төмендегілер жатқызылады:
- жаңа өнімдер өндіру және қызметтер көрсету;
- өндірістің жаңа әдістерін анықтау немесе жаңа технологиялар
енгізу;
- өткізудің жаңа нарықтарына ие болу;
- жабдықтаудың (шикізаттың) жаңа көздеріне ие болу мүмкіндіктері;
- ұйымдастырудың жаңа нысандарын анықтаудың қажеттілігі. [4]
Қоғамның постиндустриялық даму кезеңінде шаруашылық жүргізудің басқа
басымдықтары пайда болды. Енді кәсіпкердің қызметінің негізгі буынына
ресурстарды ұтымды пайдалану ғана емес, шаруашылық жүргізудің нысаны мен
тәсілін ұтымды ету айналды. Жеке нәтижені барынша арттыру емес шаруашылық
ұйымның ұзақ мерзім бойы тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсаты қойылады.
Қазіргі уақытта өзгеретін жағдайға бейімделуге емес, шаруашылық жүргізу
жағдайын қоғамдық тұтыну мен өндірістің даму тенденциясына сәйкес қайта
құруға бетбұрыс жасалады. Сондықтан инновациялық қызмет кәсіпкерлікке тән
негізгі белгі ретінде танылып, кәсіпкерлік қоғамдық өндірісте басты рөл
атқара бастады. Инновациялық функцияны бүкіл ұжымның күш – жігерін
жұмылдырып қана іске асыруға болады, сондықтан кәсіпкерлікті жүзеге асыру
үшін оған барлық қатысушыларды осы процеске жаппай тарту керек.
Ұлттық экономиканың дамуында Ж.Б.Сэй (нарық заңы) заңы үлкен роль
атқарды. Бұл заңды автордың өзінің пайымдауынша, өнім өнімге сатылып
алынады. Сэй келесідей пікір айтады: адамдарға әр түрлі игіліктер, заттар
қажет. Экономикада дамыған еңбек бөлінісінің салдарынан тауарлар мен
қызметтерді сатып алудың жалғыз мүмкіндігі эквивалентті тауарлар мен
қызметтерді өндіру болып табылады. Бір нәрсе сатып алмас бұрын бәр нәрсені
сату керек, яғни сатып алушы бір уақытта басқа тауардың сатушысы болып
табылады. Өндіріс тек қана ұсынысты көбейтіп қана қоймай, сонымен бірге
тауарларға сұранысты туындатады. Осы жерден Сэйдің пікірінше, қоғам
масштабында ұсыныс пен сұраныс әрқашанда теңеседі және қайта өндіріс мүмкін
емес болады, кез келген өнім өндірілген уақыттан бастап, өзінің
құндылығының барлық сомасына басқа тауарға айырбасталады. Сауда ақша
арқылы жүргізілгенімен де, ақша бұл жерде тек арға түсуші құрал ғана, және
оны адам алып сол уақытта-ақ басқа тауарға ауыстырады.[5]
Ұлттық экономикада шаруашылық тәжірибесі сияқты қоғамдық өнімнің әр
қилы өлшемдерін пайдаланады. Бұл әр қилылық мына жағдайлармен байланысты:
біріншіден, қоғамдық өндірісті сипаттауға теориялық тұрғыда жан-жақты
қарау, екіншіден (бұл бірінші жағдайдан туындайды) статистикалық есептеудің
сан алуан методологиясы, үшіншіден, қоғамдық өнім қозғалысының әр түрлі
сатысы тиісінше макроэкономикалық көрсеткіштерді талап етеді.
Кеңес елінің ұлттық экономиясында материалдық өндіріс саласына
жұмсалған еңбек қоғамдық өнімді өндіреді деп түсіндіріледі. Материалдық
өндірістен тысқары қалғандар қайта бөлуден кейін қоғамдық өнімді тұтыну
саласын құрайды. Демек, бұрынғы КСРО-да жиынтық өнім материалдық өндіріс
саласы өнімдерінің қосындысы ретінде анықталды (өнеркәсіптің, құрылыстың,
ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығының, жүк транспортының, байланыстың
(материалдық өндіріске қызмет ететін бөлігі), материалдық-техникалық
жабдықтау, ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындаудың, сауда мен қоғамдық
тамақтандырудың, металл қалдықтарын жинау мен дайындау, кинофильм
өндірісінің, кітап және газеттерді баспадан шығару, отын дайындау т.б.
салалары). Айналыс саласында өндіріс процесінің қорытындысын саудадан
анықтау практикалық тұрғыдан мүмкін болмағандықтан КСРО статистикасында
сауда толығымен өндірістік салаға жатқызылды, сөйтіп жалпы өнім мен ұлттық
табысты есептеудің құрамдас бөлігіне айналды.
Материалдық өндіріс саласы материалдық игіліктерді өндіруші
салаларды қамтитын белгілі (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс), сонымен
қатар материалдық қызмет көрсету саласы (өнімдерді) тұтынушыларға жеткізуші
транспорт пен сауда, коммуналды шаруашылық, тұрмыстық қызмет көрсету, атап
айтқанда, киім тігу мен жөндеу, киімді жуу, тазалау, радио және электрлік
тұрмыс тауарларын жөндеу т.б. Соңғы отыз жылда ғылыми-техикалық
революцияның қарқынды және терең дамуына байланысты материалдық өндіріс
түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Жаңа технологияның пайда болуы мен қоғамдық
еңбектің төмендеуі, қоғамның бүкіл әлеуметтік шаруашылық жүйесінің
күрделенуі жаңа салалардың пайда болуына, ал ескі салалардың рөлі өзгеріп,
жаңаша сипатқа ие болуда. Мысалы, ғылым бірте-бірте қоғамның тікелей
өндіргіш күшіне айналуда. Күрделі де, көп салалы және көп дәрежелі қоғамдық
өндіріс организмі осы мамандығы терең де жоғары басқарушылар мен
ұйымдастырушыларды, қаржы-несие мәселелері, маркетинг т.б. бойынша маман
кадрларды талап етуде. Бұл қызметкерлердің еңбегіне деген сұраныс, еңбекті
өнімді және өнімсіз деп бөлудің қандай да болмасын жолдарының теориялық
негізін жоюда.
Материалдық емес игіліктерді (рухани байлықтарды) өндіретін сонымен
қатар материалдық емес қызмет көрсететін сала (денсаулық сақтау, білім
беру, ғылыми болжам жасау) үлкен маңызға ие болуда. Аталған салалардың
барлығы да ұдайы өндірісте және өндірістің басты факторы-жұмыс күшіне баға
белгілеуде тікелей қатынасады. Көрсетілген салалардың даму деңгейі еңбек
өнімділігінің дәрежесімен қоғамдық өндірістің тиімділігіне ықпал етеді.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, ұлттық экономиканың жалпы (жиынтық)
қоғамдық өнім, қоғамның бір жыл ішінде өндірілген материалдық игіліктер
қосындысы десек, онда тек материалдық өндірісте еңбек ететіндердің қоғамдық
еңбегі-қазіргі экономиканың жағдайын сипаттайтын өлшем деп айтуға
болмайды.
Ұлттық экономиканың жалпы қоғамдық өнім көрсеткішінде еңбек заттары
қайталама (екінші рет) есептеліп отыр, яғни шикізат материалдар, аспаптар,
отын, энергия. Мұндай қайталама есеп біртекті еңбек заттарын өндіріс
циклының әр қилы сатысында есептеуіне байланысты орын алды. Бір айта
кететін жағдай, батыс статистикасында қайталама есепте үстеме құн
көрсеткішін пайдаланады, сқңғысы болса бір фирманың екінші бір фирмадан
материалдар мен қызмет көрсетуді сату және сатып алуымен байланысты
көрсеткіш.
Кеңестік ұлттық экономикалық статистикада қайталама септі болдырмау
үшін түпкі өнім көрсеткішін пайдаланып келді. Бұл көрсеткіш жеке және
қоғамдық өндірістік емес заттарын, инвестициялық қаражатты қамтиды. Түпкі
өнім элементтері осы жылғы қайтадан өңдеуге түспейді.Түпкі өнімді жалпы
өнім көлемінен еңбек заттарының айналымын шегеру арқылы да алуға болады.
Сонымен қатар, оның құрамында затталған еңбек құралдары шығынының бір
бөлігі бар, ол өзінің экономикалық қызметі бойынша еңбек құралдарын
жаңартудың көзі болып табылады, яғни амортизация көзі.[6]
Ұлттық табыстың абсолюттік мөлшері аса маңызды. Бұл қоғамдық
өндірістің нақты нәтижесі, осы мерзімдегі халықтың әл-ауқаты дәрежесі мен
қоғамның болашақта экономикалық даму мүмкіндігін сипаттайды. Ұлттық табыс
қоғамдық өнімнің 50 пайызын құрайды (қайталама есеп орын алмайды). Ол
қоғамның түпкі өнімінен амортизация сомасына, шамамен 80-10 пайызға кем.
Ұлттық табыстың физикалық мағынада өсуі, біріншіден, қоғамдағы жұмсалған
еңбек шығынының мөлшеріне тәуелді, яғни қызметшілердің саны мен еңбек
қарқындылығына байланысты. Екіншіден, қоғамдық еңбек өнімділігінің өсуіне
тәуелді. Ұлттық табыстың қозғалысы қоғамдық ұдайы өндірістің мынадай
сатылары арқылы жүзеге асады׃ өндіріс, бөлу, айырбас, тұтыну, пайдалану.
Өндіріс сатысында ұлттық табыс қоғамдық өнім өндіретін барлық салалардың
таза өнімі (таза табыс), бөлу (қайта бөлу) сатысында - әр қилы алғашқы және
қайталама табыстар, айырбас сатысында-өндіріс құрал-жабдықтары мен тұтыну
заттары түріндегі тауарлар сомасы, тұтыну (пайдалану) сатысында - түпкі
табыстар тұтыну және қор жинау мақсатында жұмсалады.
Ұлттық табысты зерттеумен әр қилы бағыттағы экономистер айналысты.
XVII ғасырда өмір сүрген ағылшын экономисі У.Петти 1664 жылы капиталистік
қоғамның табыстарын және оны бөлуге, талдау асауға әрекет жасады. Ол сол
кезеңдегі Англия халқының табыс және шығыс балансын жасады.Ол ұлттық
табысты есептеп шығара отырып, оның бүкіл халықтың, жерден, үйлерден,
капиталдан және еңбек шығындарынан түсетін табыстар сомасы деп анықтады.
Ұлттық экономикадағы ұдайы өндіріс пен ұлттық табыс мәселелерін
А.Смит пен Д.Рикардо да зерттеді. Олар бүкіл қоғамдық өнім құнын қоғамның
табыстарының сомасы (қосындысы) дей отырып, одан өнім құнына ауысқан
өндіріс құрал-жабдықтарының құнын шегеріп тастаған. Швейцария экономисі
Симон мен Сисмонди осындай көзқараста. Ол қоғамның жылдық өнімі мен
ұлттық табыс айырмашылығын көрсетпеді. Француздық Ж.Б. Сэй болса құн мен
пайдалылық өндірістің үш факторының еңбек, капитал және жер қызметінің
нәтижесі деді.
Қазіргі батыс экономистері бұрынғы экономистердің ұлттық экономикада
ең алдымен Ж.Б.Сэйдің ұлттық табысты өндірістің әр қилы және бірдей құқылы
факторлары өндіреді деген пікірін басшылыққа алуда. Американдық экономист
Дж.Б. Кларк өзінің шектеулі өнімділік теориясында қоғамдық табысты бөлу
табиғи заңмен басқарылады және бұл заң... әрбір өндіріс факторына осы
фактордың өзі өндірген байлықтар сомасын (қосындысын) береді деп көрсетті.
[7] Мұндай тұрғыдан қараудың мәні, кез келген іс-әрекеттің түрі табыс
әкеледі, әрбір табыс алушы кәсібі мен қызмет түріне байланыссыз оның
жасаушысы. Бұған мемлекеттік шенеуліктер, әскери қызметшілер, діни
қызметшілер т.б. қосылады.
Американдық статистика ұлттық табысты өндіруге қатысушы
факторлардың барлық иегерлерінің табыстарының сомасы деп анықтайды, яғни
жалақы қорының, капитал иесінің пайдасының және жер иелерінің ренталарының
сомасы (қосындысы). Ұлттық табыс жалпы ұлттық өнімнен (ЖҰӨ) жанама салықтар
мен негізгі капитал құнына амортизациялық жарна мөлшеріне кем. Біздің
еліміздің бірқатар оқымыстылары әлі де ұлттық табыстағы полицияның,
әскерлердің, заң қызметкерлерінің, бұқаралық хабарлама қызметкерлерінің
табыстарын қосып есептеу экономикалық тұрғыдан ешбір негізсіз деп
көрсетуде. Дәстүрлі маркстік саяси экономия тұрғысынан бұл мамандықтар
қоғамдық өндіріс процесіне тікелей қатынасы жоқ, тек ерекше қызмет
көрсетумен шектеледі. Осы ғалымдардың пікірі бойынша мұндай есептеу әдісі
табыстарды қайталама есептеу негізінде ұлттық табысты жасанды көбейтіп,
шамамен 20-30 пайызға артық көрсетеді.
Батыстық экономикалық теория мен статистика бойынша жалпы ұлттық
өнім көрсеткіші материалдық және материалдық емес өндірістегі
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың табыстарынан тұрады. Жалпы ұлттық
өнімге амортизация жарнасы да енеді, соңғысы болса пайдаланылған еңбек
құралдарының құнының дайын өнімге ауысу жолымен құралады.
Ұлттық экономикадағы жалпы ұлттық өнім көрсеткіші елдің жылдық
өндіріс көлемін өлшеу мүмкіндігін береді. Сонымен қатар жалпы ұлттық өнім
кейбір жағдайлармен байланысты ұлттың нақты экономикалық тұрмыс-тіршілігін
толық сипаттай алмайды. Барлық елдерде делік қоғам мүшелерінің әл-ауқатының
жақсаруына ықпал ететін қызмет түрлерін, атап айтқанда, науқас адамдар мен
балаларға қамқорлық жасау, жеке құрылыс, репетиторлық жұмыс т.б. жағымсыз
факторлар есепке алынбаған. Жалпы ұлттық өнім халық тұрмысын көтеруге
қатысты үй жұмыстарын да қамтиды (пәтерді, электр, радио жабдықтарын, аяқ
киімді, автомашинаны жөндеу т.б.). Бұл көрсеткішке қоғам мүшелерінің
тұрмысын жақсартуға кедергі келтіретін, қоғамдық өндірісті ұлғайтуға кері
әсер ететін жағдайлар енбейді (ресурстардың азаюы, климаттың өзгеруі,
қоршаған ортаның ластануы). Сонымен бірге елдің экоономикасы дамыған
жағдайда табыс деңгейі өсіп ойдағыдай демалуға, халықтың басым көпшілігінің
демалыс уақытын ұзартуға мүмкіндік туады, ал соңғысы қоғамның әл-ауқатын
арттырумен пара-пар. Осы факторлардың қоғамның, оның мүшелерінің әл-
ауқатына ықпалын ескеру, тұтас алғанда, қоғамның таза экономикалық хал-
ахуалын жақсартуға негіз қалайды.
Ұлттық экономиканың құрылымы жалпы өнімнің ұлттық салалы құрылымы
жалпы өнімнің ұлттық салалық құрылымы арқылы көрініс алады. АҚШ
экономикасының салалық құрылымын мысалға келтірейік. Бірінші. Соғыстан
кейінгі жылдардағы маңызды өзгеріс, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының
арақатынасының өзгеруі нәтижесінде соңғысының жалпы ұлттық өнімдегі үлес
салмағы 3 еседей азайды. Бұл ауыл шаруашылығында еңбек өнімділігінің
өнеркәсіппен салыстырғанда қарқынды дамуымен байланысты мүмкін болды.
Болжамдарға қарағанда, таяудағы 10-12 жыл ауыл шаруашылығындағы еңбек
өнімділігінің қарқынды өсу тенденциясы сақталады.
1.2 Шаруашылық салаларының инфрақұрылымы: экономикадағы ролі және
қызметі
Кез келген ұйым, кәсіпорын және фирма ұлттық экономиканың саласына
жатады. Ұлттық экономика —қызметі көбінесе елдің экономикалық аумағында
жүзеге асырылатын шаруашылық бірліктердің жиынтығы (үкімет‚ жеке
тұлғалар‚ пайда алмайтын жекеше ұйымдар‚ кәсіпорындар‚ фирмалар‚
компаниялар‚ т.б.). Ұлттық экономиканың құрылымын құқықтық, салалық және
кеңістік ұйым ретіндегі көзқараспен қарастырады.
Ұлттық экономиканың бөлімшелерінің сферасы олардың жалпы ішкі өнімін
(ЖІӨ) және ұлттық табыс (ҰТ) қалыптастыруға қатысуымен жүзеге асырылады.
Өзінің қатарында ұлттық экономика екі сфераға бөлінеді: материалдық өндіріс
сферасы және өндірістік емес сфера деп аталады.
Материалдық өндіріс сферасы салалар жиынтығы (экономика қызметінің
түрлері) ретінде ұсынылады, олар материалдық құндылықтарды құрушы немесе
әрекеттерін орындаушы және айналым сферасында өндіріс процессін
жалғастырушысы болады.
Өндірістік емес сферада мынадай, қоғамға қызмет көрсету бойынша
қызмет түрлерін және салаларды біріктіреді, олардың қатарына мыналар
жатады:
- білім;
- денсаулық сақтау және әлеуметтік қызметтері;
- коммуналдық, әлеуметтік және дербес қызмет көрсету бойынша
қызметтер және т.б.
Экономиканың жалпылау үдерісін сипаттау үшін, ұлттық экономика
секторға бөлінеді.
Ұлттық экономика секторы институционалдық бірліктер жиынтығы деп
аталады, мақсатының тұрғысынан бірыңғай экономикалық процессті атқарушы
өндіріс шығындарын қаржыландыру әдістері мен тәртіптерінің жиынтығы.
Экономика секторын меншік түріне байланысты айырмашылығын табады:
мемлекеттік және жеке меншік.
Мемлекеттік секторға мемлекет меншігінің қарамауындағы немесе
бақылауындағы және мемлекеттік органдардың басшылық ететін ұйымдардың,
кәсіпорындардың, мекемелердің жиынтығы ретінде ұсынылады. Жеке меншік
секторы мемлекет бақылауында емес және жеке меншік иелігіндегі ұйымдар,
кәсіпорындар, фирмалар, мекемелер жиынтығы.
Қабылданған ұлттық шоттар жүйесіне (ҰШЖ) сәйкестікте отандық
экономикада келесі секторлар қалыптасты:
- қаржылық емес ұйымдар мен кәсіпорындар – мұнда пайда табуды
мақсаттаған тауар өндірісімен және қызмет көрсетумен айналысатын шаруашылық
бірліктері, сондай-ақ рыногтық емес өндіріспен айналысатын коммерциялық
емес ұйымдар;
- қаржы мекемелері – бұл сектор негізгі қызметінің түрі қаржылық
делдалдылықпен, сақтандырумен айналысатын коммерциялық ұйымдар жиынтығы,
бұл қызметтің қосалқы қыззметтері (Рессей Банкі және коммерциялық банктер,
инвестициялық, инновациялық қорлар, қор биржасы, сақтандыру корпорациялары,
зейнетақы қорлары және т.б.);
- мемлекеттік мекемелер – бұл сектор заң шығаратын, сот және орындаушы
билік органдарының, әлеуметтік қамтамасыздандыру қорлары және бақыланатын
коммерциялық ұйымдар жиынтығы жатады. Мемлекеттік мекемелер секторы
федералды, аймақтық (муниципалды) және жергілікті деңгейде болады;
- үй шаруашылығы – бұл сектор шағын топтан тұратын үй
шаруашылықтарының жиынтығы. Үй шаруашылығының шегінде олар бір бөлігін
немесе барлық табысын және активтерін біріктіреді, сонымен қатар жеке тауар
және қызмет түрлерін бірге тұтынады. Кейбір үй шаруашылықтары өндірістік
қызметті жүзеге асырады, олар корпорацияланбаған кәсіпорындар түріне жатады
(оларды кіші бизнес секторы деп атайды);
- үй шаруашылығына қызмет көрсететін коммерциялық емес ұйымдар – бұл
сектор негізгі функциялары нарық нарығының негізінде үй шаруашылықтарына
тауар ұсынумен және қызмет көрсетуге бағытталған коммерциялық емес ұйымдар
жиынтығы. Бұл сектор негізінен ерікті жарналардан, демеушілер көмегімен
және меншікті табыс көзінен қаржыланады. Нақты осы секторға сондай-ақ
кәсіпорындар мен ұйымдар арасында дербес бөлімшелерде құрылады, олар өз
жұмысшыларына әлеуметтік-мәдени шараларды ұйымдастырады.
Ұлттық экономика секторына өз қатарында бірыңғай экономикалық қызмет
түрінен қалыптасады – оны саласы деп атауға болады. Сала (экономика
қызметінің түрі) – бұлардың қызмет, шығаратын өнім, өндіріс
технологиясының, шикі зат пен материалдарды, негізгі қорларды және
жұмысшылардың кәсіби біліктерін пайдалану өрісі ортақ ұйымдар мен
кәсіпорындар жиынтығы.
Құрылым кеңінен танымалы ұғым, яғни өндіріс сфераларының тұрақты
байланыс (қарым-қатынас) және элеметтер арасындағы өзара байланыстарының
жиынтығы. Ұлттық экономиканың құрылымы оның сферасының, секторларының,
салаларының сандық арақатынасымен сипаталады (экономика қызметінің
түрлерімен). Сонымен, ұйымдар мен кәсіпорындар, фирмалар – экономиканың
негізгі буындары. Демек, кәспорын туралы айтар болсақ, мұнда ұйымды да және
фирманы да экономиканың негізі ретінде екендігін ескереміз.
Кәсіпорында өнім өндірісі жүзеге асырылады, сонымен қатар әр түрлі
қызмет түрі көрсетіледі және мұнда жұмысшылардың тікелей өндіріс
құралдармен байланысы орнатылады. Сонымен кәсіпорын дегеніміз не және бұл
ұғымды қалай сипаттауға болады?
Кәсіпорын – бұл өнім өндіру, жұмыс орындау және қоғам қажеттілігін
қаңағаттандыру мақсатында қызмет көрсету және табыс табу үшін кәсіпкер
немесе кәсіпкерлер одағы құрған жеке шаруашылық жүргізуші субъекті.
Жаңа кәсіпорынды жасауда болашақ өніміне және қызметіне тапсырыспен
бекітілген тура және нақты ойда болуы қажет. Жоспар бойынша шығарылатын
өнім немесе қызмет көрсету саласы қажетті түрде қаражатпен және материалдық
қоры толық қамтылуы қажет. Жаңа кәсіпорынның, ұйымның жұмыс істеуі, жасау
жүйесі және мазмұны туралы нақты болжамдар беру үшін тиянақты түрде бизнес-
жоспарын жасау қажет.
Жаңа кәсіпорын құрудың бастапқы кезеңінде құрылтайшылар құрамы
анықталады және құрылтайшылар құжаттары жасалынады: кәсіпорын жарғысы,
құрылғаны және оның құқықтық –ұйымдастырушылық формасы көрсетілген
кәсіпорын қызметі туралы шарты құрылады. Осымен қатар құрылған кәсіпорынға
директорды тағайындау және тексеру комиссиясының төрағасын тағайындау
туралы қатысушылардың кеңесінің №1 хаттамасы жасалынады. Сонымен бакте
уақытша шот ашылады, мұнда кәсіпорын тіркелгеннен кейін 30 тәулік ішінде
кәсіпорынның жарғылық капиталының 50% құюы қажет. Одан әрі кәсіпорын
мекемесінің орналасқан жеріне бойынша жергілікті билік органына тіркеуге
отырғызылады. Мемлекеттік тіркеуге отыру үшін сәйкестіктегі органға келесі
құжаттар ұсынылады:
• тіркеу туралы ұйымдастырушының өтініші (немесе құрылтайшылардың);
• кәсіпорынды құру туралы шешім (бұ ретте құрылтайшылар кеңесінің
қаулысы);
• кәсіпорын қызметі және құру туралы құрылтайшылар шарты;
• мемлекеттік баж төленгені туралы куәлік.
Егер орнатылған кәсіпорын құру тәртібі бұзылған болса немесе қажетті
құрылтайшы құжаттары жоқ болса және ұсынылған құжаттар заңнама талабына сай
келмесе, өтініш берушіге сотқа жүгінуге құқығы беріледі, онда аяққы шешім
қабылданатын болады.
Тіркеу аяқталған соң және тіркелгені туралы куәлік алғаннан кейін,
кәсіпорынды Мемлекеттік тізімге қосу үшін ҚР қаржы Министірлігіне жаңа
кәсіпорын туралы барлық мәліметтер жіберіледі. Мұнда кәсіпорынға жалпы
Қазақстандық кәсіпорындар және ұйымдар салаларын сыныптаушы коды беріледі.
Жаңа кәсіпорынды құрудың аяққы кезеңдері басталады. Қатысушылар
толығымен өздерінің салымдарын құяды (тіркеуден кейін бір жыл аралығында
жүргізілуі тиіс), тұрақты есеп шотын банкте ашады, кәсіпорын аудандық салық
инспекциясында тіркеуге қойылады, сонымен қатар мөртаңбасына, бұрыштық
мөртаңбасына тапсырыс береді және алады. Осы сәттен бастап кәсіпорын
дербес заңды тұлға ретінде қызметін атқарады.
Егер кәсіпорын акционерлік қоғам ретінде құрылса онда оның
құрылтайшылары акцияларына жазылуды жүзеге асыруына тиісті. Ашық жазылу
кезінде құрылтайшылар жазылу туралы басылымға хабарлама береді, онда
қызметтері мен мақсаттары, акционерлік қоғамының болашақ қызметінің
мерзімдері, құрылтайшылар құрамы, құрылтайшылар конференциясының
жүргізілетін мезгілі, жоспардағы жарғылық қордың көлемін, акция түрлерін
және саны, олардың номиналдық бағасы, басталу және акция жазылымның аяқталу
мерзімі туралы, сондай-ақ басқа да қажетті мәліметтер береді. Акцияға
жазылғаннан кейін құрылтайшылардың жиналысына немесе конференциясының
жүргізілуіне дейін олардың номиналды бағасының 30% кем сомасын құюына
міндетті. Егер барлық акциялар құрылтайшылар арасында бөлінсе, онда
міндетті түрде құйылатын номиналды бағасының сомасы 50%-кем болмауы тиісті.
Акционер акцияны толығымен акционерлік қоғам тіркелгеннен кейін бір жыл
аралығында сатып алуы тиісті.
Кейін құрылтайшылар конференциясы жүргізіледі. Олардың мақсатына
келесі мәселелердің шешімдері кіреді:
• акционерлік қоғамды құру (АҚ);
• АҚ жарғысын бекіту;
• Акцияларға жазылым аяқталғаннан кейін жарғылық қордың көлемі;
• АҚ басқару органдарын сайлау және т.б.
Құрылтайшылар конференциясы сәтті аяқталғаннан кейін жаңадан құрылған
акционерлік қоғамның тіркелуі жүргізіледі және ол қызметін бастай береді.
Жаңадан құрылған кәсіпорынның құқықтық-ұйымдастырушылық формасын
таңдау туралы мәселелер оңай болмайды. Бұл мәселені шешуде кәсіпорынның
бастамасындағы талаптарды ескеру қажет.
Бірінші кезең – шаруашылық кеңістігінде өзінді табу немесе өз
шаруашылық ете алатын жолынды табу. Кәсіпкерге рыног жағдайын немесе
аймақта өзінің саласы бойынша басқа да тауарлар мен қызметтер түрін
зерттеуі қажет. Алдағы кедергілерді немесе шектеулерді қарастыруы, сондай-
ақ әр түрлі –салықтан, қарыз сияқты жеңілдіктерді алу мүмкіншіліктерін
зерттеуі қажет, сонымен қаражатты инвестициялаудың жалпы жағдайын анықтап
алады. Бұл ақпараттың барлығы ашық, қол жетімді, көптеген басылымдарда
мәліметтер бар, статистикалық ақпараттар, заңнама актілерінде де бұл
туралы мәліметтер жетерлік. Жеке тұлғалардан алған мәліметтерге де
немғұрайлы қарауға болмайды.
Екінші кезең – кәсіпорын өзінің мамандандырылуы туралы шешімді
қабылдау. Бұл кезеңде болашақта мүмкін болатын тұтынушылардың
мүмкіншіліктерін бағалауды қажет етеді, бәсекелестері туралы барлық қажетті
мәліметтерді білуіне тиісті, техника және технология көмегімен өндірілетін
өнім туралы мәселелердің шешімін табу қажет.
Үшінші кезең – кәсіпкерлік саласын таңдауда – жеке немесе ұйымдық
болуы мүмкін. Жеке түрін таңдауда кәсіпкер өзінің тәуекелділігімен ғана
әрекет ете алады. Кәсіпорын оның меншігі болады, оның меншік құқығы болады
немесе отбасы мүшелерінің жалпы меншіктік үлесі құқығы болады және
сәтсіздікке ұшыраған жағдайда меншік иесі кәсіпорын міндеттемелері бойынша
толығымен жауапты және өзінің қаражаттары мен өзінің меншігіндегі мүлкімен
өтейді.
Кәсіпорынның ұжымдық түрін таңдаған жағдайда, кәсіпкер кәсіпорын
бойынша серіктестері арасында жауапкершілігін ортақ өтейді. Мұндай форма
тәуекелділікті кемітеді және қосымша қор тартады.
Кәсіпорын түрін таңдау - жауапты жұмыс. Сондықтан тек өз қалауынмен
және интуициясымен шектелуге болмайды. Кәсіпорын қызметін атқаратын
шаруашылық және құқықтық ортаны, қоғамдық тәртіпті ескергені қажет.
Төртінші кезең - өндіріс базасын қалыптастыру. Кәсіпкерге өндіріс
және қойма ғимараттарын, құрал жабдықтарды, станоктарды сатып немесе жалға
алуына тиісті, сонымен қатар шикі затты, материалдарды, жартылай
дайындалған өнімдерді, жабдықтаушы бұйымдарды сатып алуы және жұмыс күшін
тартуы қажет. Сол себепті құрал жабдық өндірушілерімен, шикі зат және
материал жеткізушілермен, делдалдық фирмалармен қарым қатынас орнатады.
Жұмысшылар еңбек биржасы, прессаға жарнама беру және басқа да жолдар арқылы
жалданады.
Бесінші кезең – қаражат тарту. Кәсіпкердің және оның серіктестерінің
қаражаты, әдетте жеткіліксіз болады. Ақшалай қаражат тапшылығын акция
шығару арқылы жояды, яғни жартылай кәсіпорын табысына және капиталына,
өзіндік қарыздарының міндеттемелеріне қатысу құқығын беру, сондай-ақ
коммерциялық банктерден қарыз алу арқылы жүзеге асырады.
Кәсіпорын акцияларын немесе қарыз міндеттемелерін сатып алушы заңды
және жеке тұлғалармен, сондай-ақ коммерциялық банктермен қарым-қатынас
орнатады. Банк несиелері қысқа, орта, ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Біздің
мемлекеттің рыногтық нарыққа өту кезеңінің ерекшелігі, екі жақты да
(кәсіпорын және банк) қысқа мерзімді несиені таңдауна айтарлықтай
қызығушылығын таңытты. Тәртіп бойынша оларды банк 30, 60 және 90 күнге
дейін яғни үш айға дейін береді.
Банктің кәсіпорынға несие ұсынуы әдетте әр түрлі сақтандыру
операцияларымен қабаттасып жүреді. Сақтандыруға ғимараттар, материалдық
құндылықтар қоры және т.б. жатады. Бұл жағдайда кәсіпорын сақтандыру
компанияларымен іскерлік қарым-қатынас орнатады.
Акциялар, облигациялар, басқада құнды қағаздар шығара немесе оларды
сатып алып, кәсіпорын қор нарығына жүгінеді, яғни құнды қағаздар нарығына.
Мұнда кәсіпорынның қарым-қатынас орнатар ұйымдар тізімі айтарлықтай
ауқымды. Бұл жерде қор биржалары, несие-қаржы институттары, жеке
инвесторлар және т.б. Кәсіпорынның өндірістік және нарықтық байланыстарының
тізімін толығымен атау мүмкін емес. Болашақта нарықтық қатынастарының
жетілдіруімен оның тізімінің қатары кеңейе және толықтай түседі.
1.3 Аймақтық өндірістік салалардың инфрақұрылымдық дамуын мемлекеттік
қолдау аясы
Қазіргі кезде ғылым мен техниканың дамуының негізгі бағыты бүкіл
қоғамдық өндірісті одан әрі интенсивтендіруді мына негізде қамтамасыз
етеді: өндірісті жаңа ресурстар мен энергияны үнемдейтін, әрі экологиялық
тұрғыдан таза технология негізінде қайта құру, өндірілетін өнімдер мен
өндірістің техникалық-экономикалық параметрінің сапасын жақсарту,
өнеркәсіптің ғылымды көп қажет ететін салаларын одан әрі дамыту және
олардың жалпы ұлттық өнімдегі үлесін көтеру, ғылым мен техниканың соңғы
жетістіктерін енгізу жолымен өндірістік емес саланы индустрияландыру. Алға
қойылған міндеттерді практикалық тұрғыдан шешу жолы мемлекеттің
экономикалық саясатын, ең алдымен инвестициялық саясатының икемділігіне
тәуелді. Кейнсиандық модель жалпы ұлттық өнімнің өсу қарқынын тездетуге
бағытталған мемлекеттің экономикалық процестерді реттеуге белсенді
араласуын қолдайды. Мұндай жағдайда мемлекеттің инвестициялық саясаты
күрделі қаржы көлемін сандық тұрғыдан өсіру арқылы өндіріс көлемін
ұлғайтуға бағытталады.
Жаңа классикалық теорияның кейнсиан концепциясынан айырмашылығы,
мемлекеттің экономикаға араласуы рынок қызметіне қолайлы жағдайлар
туғызумен шектелу керек деп есептейді. Жаңа классикалық көзқарастардың
негізін ұсыныс теориясы құрайды, дамудың басты мақсаты өндірістің сандық
өсімінде емес, оның тиімділігін арттыруда, ең алдымен максималды пайда табу
жолында. Жаңа классиктердің теориялық тұжырымдары АҚШ-та "рейганомика",
Ұлыбританияда "тэтчеризм" деген атпен мемлекеттік саясатында практикалық
шешім тапты. Бұл саясат рыноктық тетікке арқа сүйей отырып, капитал мен
жұмыс күшінің салааралық ауысуы белсендірек болады, экономиканы құрылымдық
қайта құру мүдделілігі, қоғамдық өндірісті интенсивтендіру қамтамасыз
етіледі. Бір айта кететін жай, қазіргі экономиканы қайта құрудың мәні
сандық өлшемдерді өзгертуде емес, сапалық көрсеткіштерді жаңа сатыға
көтеруде. [12]
Қоғамдық өндірісті интенсивтендіру негізінде экономиканы құрылымдық
қайта құрудың міндеттері жаңа инвестициялық саясатты ұсынады. Мұнда
оптималды құрылымды қамтамасыз ету мақсатымен негізгі күш күрделі қаржының
сандық өлшемдерін емес, оның сапалық өзгеріс-теріне ауысады, яғни
инвестицияның ұдайы өндірістік салалық және технологиялық құрылымдары болып
бөлінеді'. Инвестицияның ұдайы өндірістік құрылымы өндірісті қайта құру
және жаңартумен өндіріске қосымша материал және еңбек ресурстарын қамту,
бұрынғы техникалық негізде ұлғайту инвестицияларының арасындағы қатынаспен
анықталады. Мұнда оптималдылыққа біріншісінің үлесін арттырып, екіншісін
кеміту арқылы жетуге болады. Инвестициялық салалық құрылым деп отырғанымыз,
оның халық шаруашылығы салалары бойынша бөлінуі. Мұнда оптималдық
өндірістің ғылымды көп қажет ететін саласын дамыту арқылы мүмкін болады.
Инвестицияның технолгиялық құрылымы негізгі капиталдың активті бөлігіне
машиналар, жабдықтар т. б. жұмсалатын күрделі қаржымен негізгі капиталдың
бөлігіне - үйлер, ғимараттар т. б. күрделі қаржы арасыңдағы арақатынасты
көрсетеді. Сапалық өзгеріске негізгі капиталдың активті бөлігіне жұмсалатын
инвестиция үлесін арттыру арқылы жетуге болады.. Өңдеуші өнеркәсіпте
құрылымдық өзгерістерді талдауда құрылымдық өзгерістердің индексі кеңінен
даму алды. Атап айтқанда, іріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) экономикалық
комиссиясы осы индексті Еуропа елдерінің өңдеуші өнеркәсібіндегі құрылымдық
өзгерістерді зерттеу үшін, сол сияқты басқа да елдердің экономикасындағы
құрылымдық өзгерістерді талдау үшін пайдаланады. [13]
Құрылымдық өзгерістерді талдау үшін мынандай көрсеткіш қолданылады,
кез келген екі құрылымның арасындағы ұқсастық индексі (5), ол шын мәнінде
құрылымдық өзгерістің индексінің айнадай көрінісі 5 = 100 - С. Ұқсастық
индексінін, (S) маңызы 100-ден бастап өзгереді, ол болса нөлге дейін
ешқандай құрылымдық өзгерістің болмайтындығын көрсетеді, осы мерзім
ішіндегі іргелі құрылымдық өзгерістерді немесе құрылымның толық инверсиясын
сипаттайды. Әрбір кезеңдегі құрылымдық өзгерістер дәрежесін жағымды жағдай
деп қарауға болады, ол мынаған тәуелді: а) өнім өндірудің жалпы өсу
қарқынына және б) салалық эстетикалық өсімге. Соңғысы өнім өндіру қарқынын
бүкіл өңдеуші өнеркәсіптің өсу қарқынына қатынасын көрсетеді. Осыған орай
өнеркәсіптің салалық көрсеткіштерін үш топқа бөлуге болады:
1. Өсудің жоғары эластикалық саласы, яғни орташа жылдық өсу
қарқынының тұтас алғанда өңдеуші өнеркәсіптің орташа жылдық өсу
қарқынынан асып түсуі. Қазіргі кезеңде мұндай салаға ең алдымен ғылымды
қажет ететін салалар жатады.
2. Эластикалық өсу салалары бірге жуық, яғни орташа жылдық өсу қарқыны
шамамен өңдеуші өнеркәсіптің орташа жылдык, өсімімен бірдей.
3. Эластикалық өсу төмен, яғни орташа жылдық өсім бүкіл өңдеуші
өнеркәсіптің орташа жылдық өсімінен төмен.
Өнеркәсіптің ғылыми сыйымды салалары жоғары, тұрақты қарқынмен
дамуымен ерекшеленеді, ол болса бүкіл өңдеуші өнеркәсіп бойынша осы
салалардың өнім өндіру үлесінің ұлғаюын сипаттайды. Өнеркәсіптің ғылыми
сыйымды саласының қарқынды дамуы жиынтық еңбек массасын олардың пайдасына
қайта бөлуді талап етеді.
Өнеркәсіптің ғылыми сыйымды салаларына тек сандық өсім ғана емес,
сапалық өлшемдерде тән. Ең алдымен мұнда еңбек өнімділігінің өсу қарқыны
басқа салалармен салыстырғанда - 2,5-3 есе жоғары. Соншалықты еңбек
өнімділігінің жоғары қарқынмен өсуі осы саланың қазіргі жоғары
автоматтандырылған материалдық базасы есебінен қамтамасыз етіледі, әр жыл
сайын бөлінетін күрделі қаржының үштен бірі және өңдеуші өнеркәсіптегі
ғылыми зерттеулерге бөлінетін қаржының 75—80 пайызы осы саланың үлесіне
тиеді.
Қазақстанның ұлттық инновациялық инфрақұрылымының бүгінгі жағдайына
жүргізілген сараптаулар нәтижелері жыл өткен сайын Қазақстанның ғылыми-
техникалық әлеуетінің қарқындап өсіп емес, төмендеп келе жатқанын көрсетуде
(1-кесте). Мәселен, ЖІӨ ғылыми сыйымдылығы 2013 жылғы небәрі 0,24% болса,
2015 жылы одан да төмендеп, 0,22%-ға теңесті. Әйтсе де, жеке сектордың
ғылыми-техникалық бағыттағы белсенділігінің біртіндеп артуы байқалады.
Яғни, жеке капиталдың ғылыми-техникалық қызметке бағытталған жалпы шығындар
сомасындағы үлесі 50%-дық деңгейден асып, 2015 жылы 56,4%-ға жетті. Сондай-
ақ, ЖІӨ-дегі инновациялық өнімнің үлес салмағы да төмендегені байқалады,
оның деңгейі 2013 жылғы 1,53%-дан, 2015 жылы 0,69%-ға дейін кеміді. Мұны
экономиканың шикізаттық секторының әлі де болса тартымды болуымен
түсіндіруге болады.
Дамыған елдердің өнеркәсібінде машина жасау өндірісі кешендері маңызды
орын алады, оған мына салалар тобы жатады: жалпы машина жасау өндірісі,
транспорттық машина жасау өндірісі, электротехникалық машина жасау
өндірісі, приборлар жасау өндірісі, металл өңдеу өндірісі. Машина жасау
кешендері ғылым мен техниканың жаңа жетістіктерін материалдық жүзеге
асырудың, экономиканың кез келген саласының материалдық базасын жаңартудың,
өндіріс пен басқарудың және автоматтандыру процесін тереңдетудің негізі.
Мысалы, АҚШ-та өңдеуші өнеркәсіп орындарының 30%, жұмыс істейтіндердің 44%
және ҒЗЖК-ке жұмсалатын жеке меншік капиталдың 70%-ға жуығы осы кешендердің
үлесіне тиеді. Машина жасау өндірісінің инвестициялық мүмкіндігі мол сала
ретіндегі рөлі өсіп отыр.
Жиынтық өлшемдерге көшпес бұрын тағы бір ескертетін жай, Дж.М.Кейнс
теориясы экономикадағы психологиялық факторлардың зор маңыздылығын ерекше
көрсетеді. Кейнс теориясының термиңдерінің өзі психологиялық ой елегінен
өтеді: "бейімділік", "артықшылық", "күту", "ұмтылу" т.б. сияқты толып
жатқан эпитеттер бұрыннан таныс "тұтыну", "жинақтау", "өтімділік"
категорияларымен біте қайнасқан. Бұл марксизм-ленинизмді жақтаушылардың
айыптағаныңдай Дж.М.Кейнстің "идеализмі" емес, тірі адамдардың өзіне тән
құштарлық пен бейімділік - объективті шындықтың көрінісі. [15]
Қазіргі кездегі қазақстандық нақты сектор кәсіпорындарының негізгі
және айналым қорларын қаржыландырудың сыртқы қарыз көздеріне деген
қажеттілігі жоғары. Бұл қаражыландыру көзі кәсіпорын капитал ақша
қаражаттарын қосу емес, қарыз алушы мен кредитор арасында туындайтын несие
қатынасына негізделеді. Соңғы кезде қазақстандық өндіріс саласына шетелдік
инвесторлардың несиелерін тарту мәселесінің маңыздылығы артып келеді.
Отандық өндіріс саласын шетелдік несиелер арқылы қаржыландыру әдісі біршама
артықшылықтарға ие. Біріншіден, шетелдік компаниялардың капиталын тарту
ұлттық инвестициялық қорды қосымша қаражаттармен толықтырады, ішкі
нарықтағы өндірістік сұранысты жоғарылатады. Сонымен бірге шетелдік
несиелер мемлекеттің сыртқы қарыздарының өсуіне әсер етпейді. Дегенмен, бұл
қаржыландыру көзінің кемшілігі - капитал салымдарының сыртқы көздері
толығымен шетелдік инвесторлардың бақылауында болады. Шетелдік
инвесторлардың инвестиция салу саласы мен оның масштабы әлемдік қаржы және
тауар нарықтарының конъюнктурасының жағдайына тәуелді болады. Қазақстан
экономикасының дамуына салынған шетелдік инвестицияларының отандық
бизнестегі үлесі аз болғандықтан, ол инвестициялық дағдарыстан шығуға
тигізетін септігі үлкен емес. [17]
Бәсекеге қабілеттілік проблемасы әлемнің барлық мемлекеттерін
алаңдатады: елдің бәсекеге қабілеттілігі елдің әлемдік нарықтағы жағдайын
талдап қорытатын әрі сипаттайтын көрсеткіш. Экономикасы әлсіз елдің
бәсекеге қабілеттілігінің деңгейі жоғары болмайды.
Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігі мен экономиканың жаңа
деңгейіне жетуі біршама күрделі процесс. Осы процесті бәсекеге
қабілеттілікті бағалауды үйренбей, оны өлшейтін көрсеткіштерді білмей
басқаруға болмайды.
Бүгінгі күні басқа елдермен салыстырғанда Қазақстанның бәсекелестік
жағынан артықшылықтары жоқ емес. Осы артықшылыққа экономикалық жағынан
тартымды әрі ішкі тұтыну үшін арзан энергия мен басқа да пайдалы кен
қазбаларының запасы жатады. Сонымен бірге еліміздің экологиялық және
геоэкономикалық, оның ішінде аумақтың транзиттік әлеуеті де бар.
Кесте 1
Ұйымның бәсекеге қабілеттілігін талдау мен бағалаудың негізгі
әдістемелік тәсілдемелері
Тәсілдемелер, авторлар Бәсекеге қабілеттілік Талдау нәтижесінде
өлшемі алынған ақпарат
Д. Рикардоның Барынша төмен Бәсекелестердің еңбек
Салыстырмалы салыстырмалы шығын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz