Өндірістік кәсіпорындар ресурстарының қалыптасуын анықтау және оларды тиімді пайдалану жолдарын қарастыру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК РЕСУРСТАРЫ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1 Өндірістік ресурстар мәні, түрлері және ресурс шектеулілігі проблемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1.2 Кәсіпорынның негізгі және айналым капиталы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Кәсіпорынның еңбек ресурстары және оны ұйымдастыру ... ... ... ... ... 22
2 ӨНДІРІСТІК КӘСІПОРЫННЫҢ РЕСУРСТАРЫН ТАЛДАУ («Қайнар.АКБ» ЖШС мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
2.1 «Қайнар.АКБ» ЖШС кәсіпорынның даму тарихы және сапа саласындағы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
2.2 «Қайнар.АКБ» ЖШС кәсіпорынның өндірістік ресурстарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
2.3 «Қайнар.АКБ» ЖШС өнімі және оның бәсекеге қабілеттілік факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
48
3 ӨНДІРІСТІК КӘСІПОРЫННЫҢ РЕСУРСТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
54
3.1 Негізгі капиталдың, резервтік қордың тиімділігін көтеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
54
3.2 Ұлттық экономикадағы кәсіпорынды қаржыландыруды жетілдіру ... . 63
3.3 Адам ресурстарын дамыту, ұдайы жетілдіру және интеллектуалдық әлеуетін барынша ұтымды пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 79
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 85
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК РЕСУРСТАРЫ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1 Өндірістік ресурстар мәні, түрлері және ресурс шектеулілігі проблемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1.2 Кәсіпорынның негізгі және айналым капиталы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Кәсіпорынның еңбек ресурстары және оны ұйымдастыру ... ... ... ... ... 22
2 ӨНДІРІСТІК КӘСІПОРЫННЫҢ РЕСУРСТАРЫН ТАЛДАУ («Қайнар.АКБ» ЖШС мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
2.1 «Қайнар.АКБ» ЖШС кәсіпорынның даму тарихы және сапа саласындағы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
2.2 «Қайнар.АКБ» ЖШС кәсіпорынның өндірістік ресурстарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
2.3 «Қайнар.АКБ» ЖШС өнімі және оның бәсекеге қабілеттілік факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
48
3 ӨНДІРІСТІК КӘСІПОРЫННЫҢ РЕСУРСТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
54
3.1 Негізгі капиталдың, резервтік қордың тиімділігін көтеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
54
3.2 Ұлттық экономикадағы кәсіпорынды қаржыландыруды жетілдіру ... . 63
3.3 Адам ресурстарын дамыту, ұдайы жетілдіру және интеллектуалдық әлеуетін барынша ұтымды пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 79
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 85
Экономикалық ресурстар - қоғамдық өндірістің жұмыс істеу үшін ең маңызды аспектілерінің бірі. Еліміздің жоғары деңгейде өзіндік жолы бар мемлекет ретінде танылуы, оның әлеуметтік-экономикалық үстемелеп дамуы, халықтың әл-ауқатын, тұрмыс жағдайын жақсартудың негізі болып табылады. Кәсіпорынның өндірістік ресурстары – бұл өндіріс процессіне кәсіпорында қолданылатын және кәсіпорынның дамуы мен қызметіне байланысты ресурстар. Кез келген мекеменің өндірістік – экономикалық қызметі өндірістік ресурстарды қалыптастырудан басталады. Қағида бойынша, өндірістік тұтынуды қанағаттандыру үшін барлық экономикалық ресурстар жеткіліксіз. Өндіріс құралдарының, жұмысшы күшінің, шикізаттардың шегі болуы керек. Кез келген кезде экономикалық ресурстардың шектеулігі болған. Бұл шектеулік қоғамның өндірістік және тұтыну күштерінің арасындағы қатынастың болмауы. Өндіріс тұтынуды туғызады. Қоғамның экономикалық потенциалының өсуі ресурстарға деген сұранысты өсіре түседі. Көптеген ғалымдар өздерінің зерттеулерінде ресурстардың сиректігімен шектеулігі олардың тиімді пайдалану проблемасын туғызады деп атап көрсеткен.
Осы орайда, 2017 жылғы «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты Қазақстан халқына жолдауында Президент бірнеше бағыттардың даму қажеттілігін айқындап берді. Елбасы төртінші өнеркәсіптік революцияның басталғанын ескерте отырып, бірнеше кешенді міндеттерді қояды. Атап айтсақ, «елдің жаһандық бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін экономикалық өсімнің жаңа моделін құру, жаңа индустриялар құрумен қатар дәстүрлі базалық салаларды дамытуға серпін беру, еңбек нарығын жаңғырту сияқты кешенді міндеттер қою – кәсіпорын экономикасына, оның ресурстық дамуына зор ықпал ететін шаралар кешені болып табылады [1].
Еліміздің белгілі ғалымы, экономист О.Сабденнің сөзімен айтсақ, «Дүниежүзілік экономиканың жаһандану процесінің күннен-күнге күшейіп, әрбір өркениетті мемлекет осы саладағы өзіне лайықты орнын табу үшін жанталаса арпалысуда. Қазақстан үшін сындарлы бәсекенің көкейкестігін барынша арттыру мәселесі жүзеге асырылуы кезек күттірмейтін басты шаралардың біріне айналды.
Әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті экономиканы қалыптастыру ол еліміздің салыстырмалы ұлттық артықшылықтарын (табиғат сыйлары) барынша тиімді пайдалана отырып, тек сапалық көрсеткіштерін арттыру арқылы, яғни ғылыми-техникалық жетістіктерге, инновацияларға, сондай-ақ, жаһандық экономикалық жүйеге тиімді интеграциялану негізінде бәсеке артықшылықтарын әрқашан да жетілдіре отырып іске асырылуы мүмкін. Бәсеке индустриялық қоғамның қарқынды дамуының негізін құрайды, халықаралық интеграция мен еңбек бөлінісін тереңдетудің алғышарттарын жасайды, ХХІ-ші ғасырдың ерекше бөлігі болып кележатқан постиндустриалды даму сатысына өтуге жағдай қалыптастырады» [2].
Осы орайда, 2017 жылғы «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты Қазақстан халқына жолдауында Президент бірнеше бағыттардың даму қажеттілігін айқындап берді. Елбасы төртінші өнеркәсіптік революцияның басталғанын ескерте отырып, бірнеше кешенді міндеттерді қояды. Атап айтсақ, «елдің жаһандық бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін экономикалық өсімнің жаңа моделін құру, жаңа индустриялар құрумен қатар дәстүрлі базалық салаларды дамытуға серпін беру, еңбек нарығын жаңғырту сияқты кешенді міндеттер қою – кәсіпорын экономикасына, оның ресурстық дамуына зор ықпал ететін шаралар кешені болып табылады [1].
Еліміздің белгілі ғалымы, экономист О.Сабденнің сөзімен айтсақ, «Дүниежүзілік экономиканың жаһандану процесінің күннен-күнге күшейіп, әрбір өркениетті мемлекет осы саладағы өзіне лайықты орнын табу үшін жанталаса арпалысуда. Қазақстан үшін сындарлы бәсекенің көкейкестігін барынша арттыру мәселесі жүзеге асырылуы кезек күттірмейтін басты шаралардың біріне айналды.
Әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті экономиканы қалыптастыру ол еліміздің салыстырмалы ұлттық артықшылықтарын (табиғат сыйлары) барынша тиімді пайдалана отырып, тек сапалық көрсеткіштерін арттыру арқылы, яғни ғылыми-техникалық жетістіктерге, инновацияларға, сондай-ақ, жаһандық экономикалық жүйеге тиімді интеграциялану негізінде бәсеке артықшылықтарын әрқашан да жетілдіре отырып іске асырылуы мүмкін. Бәсеке индустриялық қоғамның қарқынды дамуының негізін құрайды, халықаралық интеграция мен еңбек бөлінісін тереңдетудің алғышарттарын жасайды, ХХІ-ші ғасырдың ерекше бөлігі болып кележатқан постиндустриалды даму сатысына өтуге жағдай қалыптастырады» [2].
1. «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. 2017 жылғы 31 қаңтар - Электронный ресурс. - http://www.akorda.kz
2. Сәбден О. Том ІІІ: Бәсекелестік экономика: оқу құралы. Үшінші басылуы. Алматы, ҚР БҒМ ҒК ЭИ, 2015.– 468б.
3. ШеденовӨ.Қ., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С.,Комягин Б.И.- Жалпы экономикалық теория. Ақтөбе «А- Полиграфия» 2004. – 305б.
4. Жүнісов Б., Мәмбетов Ұ., Байжомартов Ү. Нарықтық экономика негіздері. Алматы – 2013ж. – 150б.
5. Терминологический словарь библиотекаря по социально-экономической тематике - Электронный ресурс. - http://socialeconom.academic.ru
6. Сейітқазиева А.М., БекназаровА.Т., Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкершілік . Оқу құралы. – Алматы, «Тұран» , 2004. – 206б.
7. А.Смит. «Исследование о природе и причинах богатства народов». 1776 г. - Электронный ресурс. - schumpeter.ru/wp-content/uploads/2015/11/smit_1.pdf
8. Д.Рикардо I том. Начала политической экономии и налогового обложения. Москва, 1955. // http://www.libertarium.ru/lib_ricardo_reader
9. Ивашковский С. Н. Макроэкономика: Учебник. 2-е изд., испр., доп. - М.: Дело, 2002. - 472 с.
10. Робинсон Дж. Экономическая теория несовершенной конкуренции. М., 1986. – 403б.
11. Оқаев Қ.О., Дюнова Е.М. Нарық жағдайындағы өнеркәсіптік кәсіпорын экономикасы. – Алматы, 2004. – 208б.
12. Шумпетер Й. Глава 8. Ирвинг Фишер (1867—1947) // Десять великих экономистов от Маркса до Кейнса = Ten Great Economists: From Marx to Keynes. — М.: Институт Гайдара, 2011. - С. 306-327. - 400 с.
13. Ниязбекова Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Кәсіпорын экономикасы: оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2012. - 791 б
14. Гиляровская Л.Т.Комплексный экономический анализ хозяйственной деятельности. Учебник. М.: 2006. - 360 с.
15. А.Қ. Мейірбеков, Қ.Ә.Әлімбетов «Кәсіпорын экономикасы» Алматы, 2003. - 71б.
16. Әмірқанов Р.Ә., Тұрғұлова А.Қ. «Қаржы менеджменті» Алматы, 2002. - 135б.
17. И.Т. Балабанов «Основы финансового менеджмента» Москва, 1996. - 34с.
18. В.В Бочаров, В.Е. Леонтьев «Корпоративные финансы» Москва, 2004. - 443с.
19. В.В. Ковалев «Введение в финансовый менеджмент» Москва, 2000. - 509с.
20. Р.Брейли, С.Майерс «Принципы корпоративных финансов» Москва, 1997. - 851с.
21. Ченг Ф. Ли, Джозеф И. Финнерти «Финансы корпорации:теория,методы и практика» Москва,2000. - 546с.
22. И.А. Бланк «Основы финансового менеджмента» том1. - Киев, 2000. - 328с.
23. Еңбек ресурстары - Электронный ресурс.- kk.wikipedia.org
24. Мейірбеков А. Қ., Әлімбетов Қ. Ә. – Кәсіпорын экономикасы. Алматы «Экономика» 2006. – 300б.
25. Сәлімбаева Б.Қ., Досхожаев Д.Т. Еңбекті мөлшерлеу. - Алматы «Экономика» 2007. – 225б.
26. Рахметов Б.А.Персоналды басқару. - Алматы «Экономика» 2005. – 236б.
27. «Қайнар АКБ» ЖШС кәсіпорнының жылдық есебі. - Талдықорған, 2016
28. Талдықорған аккумулятор зауыты. //Официальный сайт ТОО «Кайнар АКБ» в Интернете www.kainar.kz/page/o-nas
29. Донец Ю.Ю. Эффективность использования производственного потенциала. - Киев.: Знание, 2008. – 255с.
30. Нарматов С.Р. Кәсіпорынның өндірістік ресурстарын тиімді пайдалану шаралары. - Электронный ресурс. - group-global.org
31. Джантемирова Д.С. Диверсификация экономики Казахстанаи пути ее реализации// Вестник КазНУ. – 2009. – №6. – С. 5-11.
32. Дуламбаева Р. Кәсіпорын экономикасы: оқу құралы. – Алматы: әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2009.– 187 б.
33. Ниязбекова Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Кәсіпорын экономикасы: оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008. – 791 б
34. Сихимбаева Б.Н. Қазақстанда өндіріс дамуының түрлері мен формалары. - Электронный ресурс. - group-global.org
35. Мельдаханова М.К. Занятость населения и экономический рост (методология, стратегия и механизм регулирования) // Афтореферат д.э.н., -Алматы, 2009, 52 с.
36. Mazloum, Y.; Sayah, H.; Nemer, M. Exergoeconomic Analysis and Optimization of a Novel Isobaric Adiabatic Compressed Air Energy Storage System INTERNATIONAL JOURNAL OF THERMODYNAMICS Том: 20 Выпуск: 1 Стр.: 6-14. Опубликовано: MAR 2017 - Electronic resource. - apps.webofknowledge.com
37. Левчаев П.А. Система финансовых ресурсов предприятия // Экономический анализ: теория и практика. – 2010. - №16. – с.40-47
38. Zhao, Huiru; Zhao, Haoran; Han, Xiaoyu; и др. Economic Growth, Electricity Consumption, Labor Force and Capital Input: A More Comprehensive Analysis on North China Using Panel Data ENERGIES Том: 9 Выпуск: 11 Номер статьи: Опубликовано: NOV 2016 - Electronic resource. - apps.webofknowledge.com
39. Селезнева Н.Н., Ионова А.Ф. Финансовый анализ: Учебное пособие. – М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2008. – 455б.
40. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ финансовой отчетности. Алматы, 1998. – 250б.
41. Адильбекова Б.А. Кәсіпорын ресурстарын тиімді пайдалану: ерекшеліктері және көрсеткіштері. - Electronic resource. - group-global.org
42. Өсербайұлы С., Махсотова М. Ұлттық экономика жүйесіндегі кәсіпорынды қаржыландыруды жетілдіру жолдары. - Electronic resource. - group-global.org
43. Парманова Р.С. Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық саясаты – экономикалық өсудің негізгі шарты // Қ.Р.индустриалды-инновациялық дамуының теориялық және тәжіриебелік аспектілері: Халықаралық ғылыми-тәжіриебелік конф.материалдары (12-13 қараша 2004ж.) // Под общ.ред.Р.Е.Елемесова,Б.М.Мухамедиева.-Алматы: Қазақ университеті.- 2004. 1-бөлім.-49-51 б.
44. Kempa Karol; Moslener Ulf Climate policy with the chequebook-An economic analysis of climate investment support ECONOMICS OF ENERGY & ENVIRONMENTAL POLICY Том: 6 Выпуск: 1 Стр.: 111-129 Опубликовано: MAR 2017 Electronic resource. -apps.webofknowledge.com
45. Б.Н.Исабеков индустриалды-инновациялық саясаттың құрылымдық қарым-катынастары // ҚазҰУ хабаршысы, Экономика сериясы.-№2.-(42).2004ж. – 3-7 бб.
46. Т.И.Исахметов Инновационная деятельность в Республике Казахстан: состояние и перспективы // ҚазҰУ хабаршысы // Экономика сериясы.-№1.-(53). - 2008ж. - 5-6 бб.
47. Kim Byung-Yeon; Park Jieun Financial Systems and Enterprise Restructuring in Eastern Europe EASTERN EUROPEAN ECONOMICS Том: 54 Выпуск: 6 Стр.: 503-520 Опубликовано: NOV-DEC 2016 Electronic resource. -apps.webofknowledge.com
48. Сулейменов Е.З., Васильева Н.В. // Инновационная деятельность в РК: аналитический обзор // НЦ НТИ РК.-Алматы 2015. - С 7-12.
49. Турко Т.И. Информационно-аналитическое обеспечение учета малых инновационных предприятий, созданных в сфере образования и науки // Информация и инновации. - 2016. - № 1-2. - С. 95-98.
50. Тодосийчук А. В. О бюджетном финансировании программ инновационного развития экономики // Биржа интеллектуальной собственности. - 2017. - № 1. - С. 13-23
51. Banerjee Soumik; Ghosh Uma Production and Characterization of Glucoamylase by Aspergillus niger APPLIED FOOD BIOTECHNOLOGY Том: 4 Выпуск: 1 Стр.: 19-26 Опубликовано: WIN 2017 - Electronic resource. -apps.webofknowledge.com
52. 2013-2020 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының АӨК дамытуға арналған «Агробизнес-2020» бағдарламасы.
53. Dahlum S.; Knutsen C. H. Do Democracies Provide Better Education? Revisiting the Democracy-Human Capital Link WORLD DEVELOPMENT Том: 94 Специальный выпуск: SI Стр.: 186-199 Опубликовано: JUN 2017// Electronic resource. - apps.webofknowledge.com
54. Дузбаева М. Социально-экономические факторы миграции трудовых ресурсов // Труд в Казахстане – 2014. - №12 С. 11-15
55. Каренова С.Т. Еңбек ресурстарын тиімді пайдалану мәселелері //Сейфуллин оқулары - 11: Жастар және ғылым» атты Республикалық ғылыми-теориялық конференциясының материалдары = Материалы Республиканской научно-теоретической конференции «Сейфуллинские чтения - 11: Молодежь и наука». – 2015. – Т.1, ч.2. - 149-153 бб.
56. Сабден О. Проблемы эффективного использования человеческого капитала. – Журнал Мысль. 17 октября 2011 г. – С. 42-45.
57. Мухамеджанова А.Г. Человек – исходная категория экономической теории. – Электронный ресурс - ideashistory.org.ru/pdfs
58. Н. Харитонова. «Инвестиции в человеческий капитала - необходимое условие конкурентоспособности казахстанской нации» - Электронный ресурс - // www.titus.kz/?type=mnen&previd=6221.
59. Н.Назарбаев. Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру //«Егемен Қазақстан» 12.04.2017 – Электрондық ресурс - https://egemen.kz // http://www.inform.kz/kz/elbasy-makalasy-bolashakka-bagdar-ruhani-zhangyru
2. Сәбден О. Том ІІІ: Бәсекелестік экономика: оқу құралы. Үшінші басылуы. Алматы, ҚР БҒМ ҒК ЭИ, 2015.– 468б.
3. ШеденовӨ.Қ., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С.,Комягин Б.И.- Жалпы экономикалық теория. Ақтөбе «А- Полиграфия» 2004. – 305б.
4. Жүнісов Б., Мәмбетов Ұ., Байжомартов Ү. Нарықтық экономика негіздері. Алматы – 2013ж. – 150б.
5. Терминологический словарь библиотекаря по социально-экономической тематике - Электронный ресурс. - http://socialeconom.academic.ru
6. Сейітқазиева А.М., БекназаровА.Т., Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкершілік . Оқу құралы. – Алматы, «Тұран» , 2004. – 206б.
7. А.Смит. «Исследование о природе и причинах богатства народов». 1776 г. - Электронный ресурс. - schumpeter.ru/wp-content/uploads/2015/11/smit_1.pdf
8. Д.Рикардо I том. Начала политической экономии и налогового обложения. Москва, 1955. // http://www.libertarium.ru/lib_ricardo_reader
9. Ивашковский С. Н. Макроэкономика: Учебник. 2-е изд., испр., доп. - М.: Дело, 2002. - 472 с.
10. Робинсон Дж. Экономическая теория несовершенной конкуренции. М., 1986. – 403б.
11. Оқаев Қ.О., Дюнова Е.М. Нарық жағдайындағы өнеркәсіптік кәсіпорын экономикасы. – Алматы, 2004. – 208б.
12. Шумпетер Й. Глава 8. Ирвинг Фишер (1867—1947) // Десять великих экономистов от Маркса до Кейнса = Ten Great Economists: From Marx to Keynes. — М.: Институт Гайдара, 2011. - С. 306-327. - 400 с.
13. Ниязбекова Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Кәсіпорын экономикасы: оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2012. - 791 б
14. Гиляровская Л.Т.Комплексный экономический анализ хозяйственной деятельности. Учебник. М.: 2006. - 360 с.
15. А.Қ. Мейірбеков, Қ.Ә.Әлімбетов «Кәсіпорын экономикасы» Алматы, 2003. - 71б.
16. Әмірқанов Р.Ә., Тұрғұлова А.Қ. «Қаржы менеджменті» Алматы, 2002. - 135б.
17. И.Т. Балабанов «Основы финансового менеджмента» Москва, 1996. - 34с.
18. В.В Бочаров, В.Е. Леонтьев «Корпоративные финансы» Москва, 2004. - 443с.
19. В.В. Ковалев «Введение в финансовый менеджмент» Москва, 2000. - 509с.
20. Р.Брейли, С.Майерс «Принципы корпоративных финансов» Москва, 1997. - 851с.
21. Ченг Ф. Ли, Джозеф И. Финнерти «Финансы корпорации:теория,методы и практика» Москва,2000. - 546с.
22. И.А. Бланк «Основы финансового менеджмента» том1. - Киев, 2000. - 328с.
23. Еңбек ресурстары - Электронный ресурс.- kk.wikipedia.org
24. Мейірбеков А. Қ., Әлімбетов Қ. Ә. – Кәсіпорын экономикасы. Алматы «Экономика» 2006. – 300б.
25. Сәлімбаева Б.Қ., Досхожаев Д.Т. Еңбекті мөлшерлеу. - Алматы «Экономика» 2007. – 225б.
26. Рахметов Б.А.Персоналды басқару. - Алматы «Экономика» 2005. – 236б.
27. «Қайнар АКБ» ЖШС кәсіпорнының жылдық есебі. - Талдықорған, 2016
28. Талдықорған аккумулятор зауыты. //Официальный сайт ТОО «Кайнар АКБ» в Интернете www.kainar.kz/page/o-nas
29. Донец Ю.Ю. Эффективность использования производственного потенциала. - Киев.: Знание, 2008. – 255с.
30. Нарматов С.Р. Кәсіпорынның өндірістік ресурстарын тиімді пайдалану шаралары. - Электронный ресурс. - group-global.org
31. Джантемирова Д.С. Диверсификация экономики Казахстанаи пути ее реализации// Вестник КазНУ. – 2009. – №6. – С. 5-11.
32. Дуламбаева Р. Кәсіпорын экономикасы: оқу құралы. – Алматы: әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2009.– 187 б.
33. Ниязбекова Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Кәсіпорын экономикасы: оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008. – 791 б
34. Сихимбаева Б.Н. Қазақстанда өндіріс дамуының түрлері мен формалары. - Электронный ресурс. - group-global.org
35. Мельдаханова М.К. Занятость населения и экономический рост (методология, стратегия и механизм регулирования) // Афтореферат д.э.н., -Алматы, 2009, 52 с.
36. Mazloum, Y.; Sayah, H.; Nemer, M. Exergoeconomic Analysis and Optimization of a Novel Isobaric Adiabatic Compressed Air Energy Storage System INTERNATIONAL JOURNAL OF THERMODYNAMICS Том: 20 Выпуск: 1 Стр.: 6-14. Опубликовано: MAR 2017 - Electronic resource. - apps.webofknowledge.com
37. Левчаев П.А. Система финансовых ресурсов предприятия // Экономический анализ: теория и практика. – 2010. - №16. – с.40-47
38. Zhao, Huiru; Zhao, Haoran; Han, Xiaoyu; и др. Economic Growth, Electricity Consumption, Labor Force and Capital Input: A More Comprehensive Analysis on North China Using Panel Data ENERGIES Том: 9 Выпуск: 11 Номер статьи: Опубликовано: NOV 2016 - Electronic resource. - apps.webofknowledge.com
39. Селезнева Н.Н., Ионова А.Ф. Финансовый анализ: Учебное пособие. – М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2008. – 455б.
40. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ финансовой отчетности. Алматы, 1998. – 250б.
41. Адильбекова Б.А. Кәсіпорын ресурстарын тиімді пайдалану: ерекшеліктері және көрсеткіштері. - Electronic resource. - group-global.org
42. Өсербайұлы С., Махсотова М. Ұлттық экономика жүйесіндегі кәсіпорынды қаржыландыруды жетілдіру жолдары. - Electronic resource. - group-global.org
43. Парманова Р.С. Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық саясаты – экономикалық өсудің негізгі шарты // Қ.Р.индустриалды-инновациялық дамуының теориялық және тәжіриебелік аспектілері: Халықаралық ғылыми-тәжіриебелік конф.материалдары (12-13 қараша 2004ж.) // Под общ.ред.Р.Е.Елемесова,Б.М.Мухамедиева.-Алматы: Қазақ университеті.- 2004. 1-бөлім.-49-51 б.
44. Kempa Karol; Moslener Ulf Climate policy with the chequebook-An economic analysis of climate investment support ECONOMICS OF ENERGY & ENVIRONMENTAL POLICY Том: 6 Выпуск: 1 Стр.: 111-129 Опубликовано: MAR 2017 Electronic resource. -apps.webofknowledge.com
45. Б.Н.Исабеков индустриалды-инновациялық саясаттың құрылымдық қарым-катынастары // ҚазҰУ хабаршысы, Экономика сериясы.-№2.-(42).2004ж. – 3-7 бб.
46. Т.И.Исахметов Инновационная деятельность в Республике Казахстан: состояние и перспективы // ҚазҰУ хабаршысы // Экономика сериясы.-№1.-(53). - 2008ж. - 5-6 бб.
47. Kim Byung-Yeon; Park Jieun Financial Systems and Enterprise Restructuring in Eastern Europe EASTERN EUROPEAN ECONOMICS Том: 54 Выпуск: 6 Стр.: 503-520 Опубликовано: NOV-DEC 2016 Electronic resource. -apps.webofknowledge.com
48. Сулейменов Е.З., Васильева Н.В. // Инновационная деятельность в РК: аналитический обзор // НЦ НТИ РК.-Алматы 2015. - С 7-12.
49. Турко Т.И. Информационно-аналитическое обеспечение учета малых инновационных предприятий, созданных в сфере образования и науки // Информация и инновации. - 2016. - № 1-2. - С. 95-98.
50. Тодосийчук А. В. О бюджетном финансировании программ инновационного развития экономики // Биржа интеллектуальной собственности. - 2017. - № 1. - С. 13-23
51. Banerjee Soumik; Ghosh Uma Production and Characterization of Glucoamylase by Aspergillus niger APPLIED FOOD BIOTECHNOLOGY Том: 4 Выпуск: 1 Стр.: 19-26 Опубликовано: WIN 2017 - Electronic resource. -apps.webofknowledge.com
52. 2013-2020 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының АӨК дамытуға арналған «Агробизнес-2020» бағдарламасы.
53. Dahlum S.; Knutsen C. H. Do Democracies Provide Better Education? Revisiting the Democracy-Human Capital Link WORLD DEVELOPMENT Том: 94 Специальный выпуск: SI Стр.: 186-199 Опубликовано: JUN 2017// Electronic resource. - apps.webofknowledge.com
54. Дузбаева М. Социально-экономические факторы миграции трудовых ресурсов // Труд в Казахстане – 2014. - №12 С. 11-15
55. Каренова С.Т. Еңбек ресурстарын тиімді пайдалану мәселелері //Сейфуллин оқулары - 11: Жастар және ғылым» атты Республикалық ғылыми-теориялық конференциясының материалдары = Материалы Республиканской научно-теоретической конференции «Сейфуллинские чтения - 11: Молодежь и наука». – 2015. – Т.1, ч.2. - 149-153 бб.
56. Сабден О. Проблемы эффективного использования человеческого капитала. – Журнал Мысль. 17 октября 2011 г. – С. 42-45.
57. Мухамеджанова А.Г. Человек – исходная категория экономической теории. – Электронный ресурс - ideashistory.org.ru/pdfs
58. Н. Харитонова. «Инвестиции в человеческий капитала - необходимое условие конкурентоспособности казахстанской нации» - Электронный ресурс - // www.titus.kz/?type=mnen&previd=6221.
59. Н.Назарбаев. Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру //«Егемен Қазақстан» 12.04.2017 – Электрондық ресурс - https://egemen.kz // http://www.inform.kz/kz/elbasy-makalasy-bolashakka-bagdar-ruhani-zhangyru
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК РЕСУРСТАРЫ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1 Өндірістік ресурстар мәні, түрлері және ресурс шектеулілігі проблемасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.2 Кәсіпорынның негізгі және айналым капиталы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
12
1.3 Кәсіпорынның еңбек ресурстары және оны ұйымдастыру ... ... ... ... ...
22
2 ӨНДІРІСТІК КӘСІПОРЫННЫҢ РЕСУРСТАРЫН ТАЛДАУ (Қайнар-АКБ ЖШС мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
2.1 Қайнар-АКБ ЖШС кәсіпорынның даму тарихы және сапа саласындағы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
32
2.2 Қайнар-АКБ ЖШС кәсіпорынның өндірістік ресурстарын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
39
2.3 Қайнар-АКБ ЖШС өнімі және оның бәсекеге қабілеттілік факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
48
3 ӨНДІРІСТІК КӘСІПОРЫННЫҢ РЕСУРСТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
54
3.1 Негізгі капиталдың, резервтік қордың тиімділігін көтеру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
54
3.2 Ұлттық экономикадағы кәсіпорынды қаржыландыруды жетілдіру ... .
63
3.3 Адам ресурстарын дамыту, ұдайы жетілдіру және интеллектуалдық әлеуетін барынша ұтымды пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
79
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
81
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
85
КІРІСПЕ
Экономикалық ресурстар - қоғамдық өндірістің жұмыс істеу үшін ең маңызды аспектілерінің бірі. Еліміздің жоғары деңгейде өзіндік жолы бар мемлекет ретінде танылуы, оның әлеуметтік-экономикалық үстемелеп дамуы, халықтың әл-ауқатын, тұрмыс жағдайын жақсартудың негізі болып табылады. Кәсіпорынның өндірістік ресурстары - бұл өндіріс процессіне кәсіпорында қолданылатын және кәсіпорынның дамуы мен қызметіне байланысты ресурстар. Кез келген мекеменің өндірістік - экономикалық қызметі өндірістік ресурстарды қалыптастырудан басталады. Қағида бойынша, өндірістік тұтынуды қанағаттандыру үшін барлық экономикалық ресурстар жеткіліксіз. Өндіріс құралдарының, жұмысшы күшінің, шикізаттардың шегі болуы керек. Кез келген кезде экономикалық ресурстардың шектеулігі болған. Бұл шектеулік қоғамның өндірістік және тұтыну күштерінің арасындағы қатынастың болмауы. Өндіріс тұтынуды туғызады. Қоғамның экономикалық потенциалының өсуі ресурстарға деген сұранысты өсіре түседі. Көптеген ғалымдар өздерінің зерттеулерінде ресурстардың сиректігімен шектеулігі олардың тиімді пайдалану проблемасын туғызады деп атап көрсеткен.
Осы орайда, 2017 жылғы Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік атты Қазақстан халқына жолдауында Президент бірнеше бағыттардың даму қажеттілігін айқындап берді. Елбасы төртінші өнеркәсіптік революцияның басталғанын ескерте отырып, бірнеше кешенді міндеттерді қояды. Атап айтсақ, елдің жаһандық бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін экономикалық өсімнің жаңа моделін құру, жаңа индустриялар құрумен қатар дәстүрлі базалық салаларды дамытуға серпін беру, еңбек нарығын жаңғырту сияқты кешенді міндеттер қою - кәсіпорын экономикасына, оның ресурстық дамуына зор ықпал ететін шаралар кешені болып табылады [1].
Еліміздің белгілі ғалымы, экономист О.Сабденнің сөзімен айтсақ, Дүниежүзілік экономиканың жаһандану процесінің күннен-күнге күшейіп, әрбір өркениетті мемлекет осы саладағы өзіне лайықты орнын табу үшін жанталаса арпалысуда. Қазақстан үшін сындарлы бәсекенің көкейкестігін барынша арттыру мәселесі жүзеге асырылуы кезек күттірмейтін басты шаралардың біріне айналды.
Әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті экономиканы қалыптастыру ол еліміздің салыстырмалы ұлттық артықшылықтарын (табиғат сыйлары) барынша тиімді пайдалана отырып, тек сапалық көрсеткіштерін арттыру арқылы, яғни ғылыми-техникалық жетістіктерге, инновацияларға, сондай-ақ, жаһандық экономикалық жүйеге тиімді интеграциялану негізінде бәсеке артықшылықтарын әрқашан да жетілдіре отырып іске асырылуы мүмкін. Бәсеке индустриялық қоғамның қарқынды дамуының негізін құрайды, халықаралық интеграция мен еңбек бөлінісін тереңдетудің алғышарттарын жасайды, ХХІ-ші ғасырдың ерекше бөлігі болып кележатқан постиндустриалды даму сатысына өтуге жағдай қалыптастырады [2].
Жұмыстың өзектілігі. Кәсіпорынның өндірістік ресурстарын тиімді пайдалану жолдарын іздестіру бүгінгі таңдағы алдыңғы қатардағы өзекті мәселе десек қателеспейміз. Себебі, экономика, өндіріс басқа салалар үшін негіз, базис болып табылады, демек олардың қажеттіліктерін тек өндіріс қанағаттандырады. Яғни, бұдан шығатын тұжырым ресурстарды тиімді пайдалану мәселесін ел болып, қоғам болып шешкен әлдеқайда тиімдірек. Сондықтан да бұл мәселенің өзектілігі бір тақырыппен ғана шектелмейді.
Жұмыстың жаңашылдығы және тәжірибелік құндылығы. Өндірістің ресурстарын оңтайландыру бойынша жаңа заманғы әдістерді топтастырып жүйелеу нәтижесінде кәсіпорын үшін бағыт-бағдар болып табылатын нұсқаулық және оқу орнына қажетті материалдар алуға болады. Заманауи шешу жолдарын біріктіру арқылы кәсіпорын ресурстарын оңтайлы үйлестіру әдістерін ұсыну жұмыстың жаңашылдығы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты өндірістік кәсіпорындар ресурстарының қалыптасуын анықтау және оларды тиімді пайдалану жолдарын қарастыру.
Бұл мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу қажет:
- өндірістік ресурстар мәні және түрлерін қарастыру;
- кәсіпорынның негізгі және айналым капиталының мазмұнын ашу;
- кәсіпорынның еңбек ресурстары және оны ұйымдастыру қағидаларын меңгеру;
- Қайнар-АКБ ЖШС кәсіпорынның даму тарихы және сапа саласындағы саясатты көрсету;
- Қайнар-АКБ ЖШС кәсіпорынның өндірістік ресурстарын талдау;
- Қайнар-АКБ ЖШС өнімі және оның бәсекеге қабілеттілік факторларын атау;
- негізгі капиталдың, резервтік қордың тиімділігін көтеру жлдарын көрсету;
- Ұлттық экономикадағы кәсіпорынды қаржыландыруды жетілдіруді ұсыну;
- адам ресурстарын дамыту, ұдайы жетілдіру және интеллектуалдық әлеуетін барынша ұтымды пайдалалану бойынша даму жолдарын қарастыру.
Зерттеу пәні - Кәсіпорын экономикасының өндірістік ресурстары болып табылады.
Зерттеу объектісі - Қайнар-АКБ ЖШС.
Зерттеу әдістері: Зерттеу барысында ғылыми-теоретикалық, талдау, синтез, индукция, дедукция, салыстыру әдістері қолданылды.
Зерттеудің дерек көздері. Ақпараттық база ретінде Қазақстанның, ТМД мен алыс шетелдердің тақырып бойынша зерттеулер жүргізген танымал ғалымдарының еңбектері, сонымен қатар Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауының материалдары, Қайнар-АКБ кәсіпорнының есептік мәліметтері және интернет-ресурс көздерінен алынған мәлімет пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен (59 атау) тұрады. Жұмыста 6 кесте, 5 сурет, 1 қосымшада кесте келтірілген.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК РЕСУРСТАРЫ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Өндірістік ресурстар мәні, түрлері және ресурс шектеулілігі проблемасы
Өндіріс - бұл қоғамның дамуы мен өмір сүруі үшін қажет материалдық және рухани игіліктерді құру процесі. Өндіріс процесі үш фактордың - адамның күші, еңбек заты мен еңбек құралдары - өзара іс-әрекеті арқылы жүзеге асуы мүмкін. Жұмыс күші - бұл адамның дене және рухани қабілеттілігінің жиынтығы және оны өндіріс процесінің материалдық игіліктер мен қызмет көрсетуінде қолданады. Еңбек заты - болашақ тауардың материалдық негізін құрайтын және еңбек процесінде адамдар әсер ететін заттар. (мұнай, руда, шикізат т.б.). Еңбек құрал-саймандары - қажетті игіліктерге адамдардың әсер ету заттары - бұл әр түрлі механизм мен машина, инструмент пен қажет тетіктер, двигатель, жекізетін құрылым және т.б. нәрселер.
Өндіргіш күштер - бұл қоғамдық өндірістің жеке (жұмысшы күші) және заттық (өндіріс құрал-жабдықтары) факторларының өзара әрекеті адам мен табиғат қатынасының шешуші, белсенді элементтері.
Ғылыми-техникалық революция өндіріс факторларын өзгертеді. Осылайша, өндіріс құрал-жабдықтары информатика, электронды-есептеуіш және компьютерлік техникамен жетілдіріледі. Өз кезегінде жұмыс күші құрылымында да сапалы өзгерістер жүреді: оның ғылыми ұйымдастырылуы пайда болып, жұмыскерлердің біліктілік және интеллектуалдық деңгейлері көтеріліп, адамның кәсіпкерлік қасиеттерінің ролі мен маңыздылығы арта түседі.
Экономикалық қатынастар - бұл адамдар арасында қызметтер мен материалды, рухани игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау мен тұтыну процесі барысында пайда болатын қатынастар. Экономикалық қатынастардың сипаты өндіріс құрал-жабдықтарына меншік формасымен анықталады, бұны экономикалық базис деп атаймыз.
Өндірістік қатынастар біріншіден, тек өндіріс сферасында болатын қарым-қатынастар, екіншіден, өндірістік емес сферада қалыптасатын қатынастардан тұрады.
Құрылымы бойынша экономикалық қатынастар ұйымдастыру-экономикалық және әлеуметтік-экономикалық болып бөлінеді.
Ұйымдастыру-экономикалық қатынастар өндірілген өнім өндірісінің, бөлінуі және айырбасталуының қалайша ұйымдастырылғанына қарай қалыптасады. Ұйымдастыру формаларына еңбек бөлінісі, еңбек кооперациясы, өндіріс концептрациясы (фирмалардың, т.б. іріленуі), өндірістің орталықтандырылуы (көптеген шаруашылық бірліктерінің бір тұтас бірігуі) және т.б. жатады.
Әлеуметтік-экономикалық қатынастар өндіріс құрал-жабдықтарына меншік формаларымен анықталатын өндіріс жағдайларына байланысты адамдар арасында қалыптасады. Меншік формасында басты нәрсе: өндіріс, бөлу, айырбас пен тұтыну қатынастарының әлеуметтік-экономикалық мазмұны туындайды. Бұл қатынастардың дамуы меншік иелерінің жеке мүддесіне, сана-сезімдеріне қарай жүзеге асырылады.
Бір жыл бойы өндірілетін адамдардың шаруашылық қызметінің нәтижесі қоғамдық өнім болып табылады. Өзінің қозғалысында ол 4 сатыдан өтеді: өндіріс, бөлу, айырбас және тұтыну.
Өндіріс - пайдалы өнім шығару процесі. Бұл бастапқы саты.
Бөлу өндірілген өнімдегі әр адамның үлесін анықтауды білдіреді.
Айырбас - бұл бір өнімнің басқа өнімге айырбасталу процесі. Бөлу мен айырбас органикалық түрде өндіріспен байланысты, олар бір тізбектің бөліктері болып табылады. Бөлу мен айырбас өндіріс пен тұтыну арасын жалғайды.
Тұтыну - адамның қажеттіліктерін өтеуі үшін өндірілген игіліктерді қолдануы. Тұтыну өнімді пайдаланудың тәмамдаушы кезеңі болып табылады.
Тұтыну екі сипатта: өндірістік және өндірістік емес болуы мүмкін. Өндірістік тұтыну дегеніміз өндіріс процесінде өндіріс құрал-жабдықтары мен жұмысшы күшін пайдалану ұдайы өндіріс негізін құрайды.
Өндірістік емес тұтыну жеке және қоғамдық болып екіге бөлінеді.
Жеке тұтыну - бұл адамджардың тамаққа, киімге, білім, демалысқа және т.б. қажеттіліктерін қанағаттандыру.
Қоғамдық тұтыну - қоғамның ғылымға, білімге, мәдениетке, басқаруға, қорғанысқа және т.б. қажеттіліктерін қанағаттандыру.
Өнімдерді тұтынған кезде олар оң мағынада жойылады, яғни оларды ұдайы өндіріп тұру қажет.
Ұдайы өндіріс - бұл өндіріс процесінің қайталануы. Ұдайы өндірістің жай және ұлғаймалы түрлері бар. Жай ұдайы өндіріс - бұл өндіріс процесінің бұрынғы ауқымында қайталануы. Ал, ұлғаймалы ұдайы өндіріс - ұлғаймалы мөлшерде өндірістің жаңартылып отыруы.
Қоғамдық өнімнің барлық өтетін төрт сатысы немесе кезеңдері өзара тығыз байланысады және қоғамдық өндірісті құрайды.
Қоғамдық өндірістің әрекет етуінің маңызды көрсеткіші - оның тиімділігі. Бұл көрсеткіш өндіріс нәтижелерінің оның шығындарына қатынасымен анықталады.
Өндіріс үшін ең қажетті нәрсе - ресурс. Өндірісте қолданылатын ресурстар өндіріс факторлары қызметін атқарады. Ресурстар өндіріске тікелей қатысты болып, белгілі бір нәтиже беретін болса ғана өндіріс факторы қызметін атқарады.
Экономикалық ресурстардың қатарына:
- табиғи ресурстар;
- еңбек (жұмысқа қабілетті кездегі халық)
-материалдық (өндіріс нәтижесі болып саналатын адам қолынан шығарылған барлық өнімдер);
- қаржылық (өндірістің ұйымдастырылуына халықтың бөлген қаражаты);
- ақпараттық (экономикалық өнім шығаруға керекті ғылыми, ғылыми-техникалық, технологиялық, т.б. интеллектуалды игіліктер).
Табиғи ресурстар - адам қолымен жасалынбаған, адам өмір сүруіне ешбір байланысы жоқ, белгілі мөлшерде адам игіліктерін қанағаттандыру мақсатында қолданылатын табиғаттың ажырамас бір бөлігі. Табиғат ресурстары шаруашылықты дамытуда тікелей қолданылады.Пайдалы қазбалар жер, су, ауа, жел, топырақ, өсімдік және жануарлар дүниесі табиғат ресурстарын құрайды. Табиғи жағдайлар адамның өндірістік қызметіне мүмкіндіктер тудырады. Олардың қатарына күннің жылуы, жердің ішкі жылуы, рельеф, климат жатады. Өндірістік күштердің белгілі сатысында табиғи жағдайлар табиғи ресурстарға айналады. Мысалы, жел энергияны өндіруде қолданылады. Адамның қызметінің өндірістік немесе бейөндірістік қызметінде қолданылатын күштерді табиғи ресурстар дейміз. [3,15б.]
Шын мәнінде, ресурстардың шектеулігі деген нені білдіреді? Мүмкін, бұл ұғым ресурстардың бей-берекет қолданылуын білдіреді. Мысалы, әр жылдары алтын өндіру өнеркәсібі халық қажеттіліктерін қанағаттандырды. Бұл орайда алтын ресурстарын шексіз деп қарастыруға болады. Алайда, егер де біз алтыннан темір жолдың рельстерін жасайтын болсақ, онда алтын қоры баяғыда бітетін еді. Мұндай жағдайда алтынды сарқылмайтын (таусылмайтын) ресурстар қатарына жатқызуға болатын ба еді? Әрине, жоқ. Мұндай жағдайда біз адамды кіналап, бұл шаруашылыққа керек материалды басқа, көп мөлшерде кездесетін ресурстардан алмағандығын баса айтатын едік. Басқаша айтсақ, ресурстар адамның бейрационалды түрде қолданылуы арқасында шектеулілер қатарына айналады. Мүмкін, адам ресурстарды толыққанды игермеген, соның нәтижесінде ресурстардың шектеулігі жайында сөз қозғалады.
Барлық экономикалық ресурстар маңызды ерекшеліктерге ие: олар сирек және шектеулі көлемде болып келеді. Бұл ерекшелік әр түрлі өнімдер арасындағы шектелген ресурстарды бөлу қажеттігі алдында және қатаң шектелген ресурстарды бөлу өндірістік жүйені қояды. Осыған байланысты өндірістік қызмет түрлері бойынша ресурстарды дұрыс мақсатта бөлу мәселелері пайда болады. Сонымен бірге экономикалық ресурстар қол жететін, өндіретін, айырбасталатын тәрізді ерекшеліктерге ие. Қолжетімділігі деген сөз өндіріс үдерісіне қажетті уақытында сол немесе басқа ресурстардың белгілі бір көлемін тарту мүмкіндігін білдіреді. Ресурстарды қайта өндіру сапаны көтеру мен олардың санын көбейту мүмкіндігімен байланысты болып келеді. Тіпті өнімділігін толық жоғалтқан жер телімдердін жер өндеу технологиясын пайдалану жолымен қайта қалпына келтіруге болады. Экономикалық ресурстардың айырбасталымы, бір ресурстың жетпей қалған кезінде, оны басқамен айырбастау болатыны көрсетіледі. Мысалға алатын болсақ, станоктардың шектелген көлемі көп жұмысшылар күшінің іске қосылатынын көрсетеді.
Жер өндіріс факторы ретінде жер қойнауын, ормандарды, ауа мен суды қосқандағы табиғи ресурстардың барлық түрі өндіріске тартылады.
Кәсіпкерлік қабілеті адамның бизнесті немесе кез келген жаңа істі ұйымдастыруға дайындығы мен істей білуіне, осыған байланысты шығынды, тәуекелді және жауаптылықты өзіне қабылдауына байланысты. Әрбір адам мұндай қабілеттілікке ие бола бермейді.
Өндіріс мүмкіндіктер мен өндірістік қажеттіліктер арасындағы тепе-теңдік, термодинамикалық тепе-теңдік секілді. Ол тек минималды қолдану мен минималды күш жұмсау арқылы жүзеге асады. Қазіргі таңдағы адамдардың барлық нәрсені үнемдеуі экономикалық қолданыстың ең дұрыс шешіміне әкеледі, экономикалық бумды басынан кешіріп өткен халық біртіндеп экономикалық тыныштық күйіне келеді.
Адам - барлық өзінің қажеттіліктерімен (кейбірі тіпті фантастикалық) шексіз жаратылған дүниенің тек бір кішкентай бөлігі. Адам қазір ресурстарды қолданудың тиімді шешімін таба алмай келуде. Мүмкін, заман, экономика дами келе, біз адамзат баласы ресурстарды рационалды түрде жұмсауда үйренеміз.
Қоғамдық өндірістің байлық, көрсетілген қызметтер және заттар түрінде көрінетін нәтижесі қоғамдық өнім болып табылады. Заттар өмір сүрудің тұрақтылығымен қалыпты тәуелсіздікке ие болатын материалдық баршылықтың белгісі. Қызмет көрсету белгілі бір тұтынушылықты қанағаттандыруға бағытталған адам немесе кәсіпорының пайдалы қызметінің нәтижесі. Өндірістің ерекшелігі мен қызметтерін өткізу көп жағдайда өзара айырбасталмайтындығы, жинау, сақтау, жеткізудің мүмкін еместігіне орай, материалдық игіліктермен салыстырғандағы тұтыну мен өндіріс үдерістерін қатар алып жүрумен ерекшеленеді. Байлық бұл еңбекпен құрылған және жиналған материалдық игіліктердің жиынтығы. Ол мыналарды өзіне қосады: негізгі өндірістік қорлар ( ғимарат, машиналар және құралдар ) және өндірістік емес ( тұрғын үй, ғимарат, және білім мекемелерінің құралдары, мәдениет және денсаулық сақтау) , материалдық айналымдылық құралдар, азаматтардың жеке мүлкі.
Өндіріс бұл олардың тұтынушылығын қамтамасыз етуге бағытталған, адамдардың мақсатты қызметі. Материалық өндіріс пен материалдық емес өндірісті бөледі.
Материалдық өндіріс мыналарды өзіне қосады: материлдық игіліктерді өндіру жөніндегі кәсіпорындар мен салалар ( өнеркәсіптік, ауыл шаруашылығы, құрылыс); материалдық қызметтер көрсететін кәсіпорындар мен салалар(көліктер, сауда, коммуналдық шаруашылық,тұрмыстық қызметтер); Материалдық емес қызметтерге мыналар жатады: материалдық емес игіліктерді жүзеге асыратын кәсіпорындар мен салалар( кино, театр, тұтастай өнер); материалдық емес қызметтер көрсететін кәсіпорындар мен салалар ( денсаулық сақтау, білім беру және тағы басқалары). Қоғамдық өндіріс екі бөлімге бөлінеді: бірінші бөлім өндіріс құралдарын шығаратын салалар, кәсіпорындар; екінші бөлім тұтыну заттарын шығаратын салалар. [4, 45б.]
Ресурстар сарқылады, сондықтан да біз қолданыстағы ресурстарды тиімді пайдалануды ойластыруымыз керек. Бұл дегеніміз, бар ресурстардан қандай және қанша мөлшерде халық тұрмысына қолайлы тауар өндіру керектігін білдіреді. Бұл үшін қазіргі таңдағы жоғары дамыған ресурстарды бейрационалды қолданумен күрес жүргізу керек. Бейрационалды қолданылатын ресурстар қатарына мұнай, отын, су жатады. Бұларды шешу жаңа технологиялды енгізуге әкеліп тіреледі. Олар ресурстарды үнемдейді. Қазірдің өзінде қалдықсыз өндіру дамып келе жатыр. Мұның нәтижесінде қолданылған өнімдер қайта өндіріледі. Проблеманы шешудің тағы бір жолы - альтернативтік ресурстар табу. Ғалымдар мұнай мен көмірге бұрыннан бері альтернативті ресурстар іздеу үстінде. Мұндай ресурстарды табу мұнай мен көмір ресурстарын үнемді пайдалануға әкеледі.
Барлық экономикалық ресурстардың, өндіріс факторларының ұқсас қасиеті - олар шектеулі мөлшерде кездеседі. Бұл шектеулік тек қатынастық түрде ғана, яғни экономикалық дамудың белгілі бір сатысында ресурстар адам қажеттіліктерін қанағаттандыруға керек мөлшерден аз кездеседі. Ресурстардың шектеулігі өндірістің шектеулігіне әкеліп соғады. Нәтижесінде, қоғамдық өндіріс халықтың тұтынылуына қажетті тауарларды керек мөлшерде шығара алмайды.
Адам қажеттіліктерінің шексіз көп болуы, ал ресурстардың шектеулі болуы халық қажеттіліктерінің қанағаттандырылмауына әкеліп соғады. Бұған байланысты, өндірісте тауарларды іріктеп, халық тұтынысына аса қажетті тауарларды шығарып, қалғандарынан бас тартуға тура келді. Ресурстардың шектеулігі проблемасы: автокөліктерді шығару жылдан-жылға артуда, сонымен қатар көлікті сатып алушылардың да қатары одан әлдеқайда көп. Автокөліктерді шығаруды арттыру үшін көбірек металл, резина, двигатель, т.б. жұмсалады, ал қолданыстағы ресурстар шектеулі. Адам қолындағы экономикалық ресурстардың барлығы сандық немесе сапалық жағынан шектеулі.
Экономикалық ресурстардың ішінде өндіріс процесінде тікелей қолданылатын өндірістік ресурстар маңызды орын алады. Себебі, халық тұтынатын материалдық игіліктердің барлығы осы процесте жасалады. Өндірістік ресурстарға келесілерді жатқызуға болады: өндірістік күштер (еңбек құралдары ресурстары); еңбек және материалдық ресурстар; құрал-жабдықты қамтамасыз етуге және өндіріске шығаруға кеткен шығындар; цех және жалпы зауыттық шығындар; еңбек шартының бұзылуына байланысты өндірістік емес шығындар; қорлар.
Кесте 1 - Өндіріс факторлары және ресурстары
өндіріс факторлары
ресурстары
табыстары
жер
табиғи
рента
еңбек
еңбекжұмыс күші
жалақы
капитал
материалдық, қаржылық
пайыз
кәсіпкерлік қабілеттілік
пайда
Ескерту - Шеденов Ө.Қ., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С.,Комягин Б.И.- Жалпы экономикалық теория. Ақтөбе А- Полиграфия 2004. - 20б.
1-кестеде келтірілген ресурстар кез-келген өндіріс процесі үшін міндетті шарт болып табылады. Барлық өндірістік ресурстарды біріктіріп қана, адамдарға қажетті игіліктерді өндіруге болады. Алайда, ерекше білуге тиіс мәселе, басқару процестерінің күрделенуі және машиналар мен механизмдердің көмегімен игіліктерді өндіруге көшу барысында адамдардың кәсіпкерлік қабілетінің ролі мен мәні өсе түседі.
Кәсіпорынның өндірістік ресурстары - өндіріс процесінде пайдаланылатын кәсіпорын ресурстары. Жер - өндіріс процесінде қолданылатын барлық табиғи ресурстар (жер, орман, кен орындары, су). Капитал - өндіріс құралдарын алу үшін пайдаланылатын ақшалай құралдар, өндірістік инфрақұрылым, өндіріс құралдары. Еңбек - тауарлар мен қызметтерді өндіру барысында қолданылатын адамдардың ой және дене қабілеттерінің жиынтығы. Ақпарат - реттелген білімдер жүйесі. Кәсіпкерлік қабілет - адамның іскерлік қабілеті, жаңа мүмкіндіктерді іздеу процесі, тәуекелділікке бару қабілеті. Барлық ресурстар тегін болып табылмайды. [5].
Адам еңбегімен өндірілген және өндірістік тұтынуда пайдаланылатын игілікке капитал, ал адам еңбегінің жемісі емес өндірістік игілікке жер жатады. Жердің маңызды бір сипаты оның көлемінің шектеулі болуы. Адам оның көлемін өз ықтиярынша өзгерте алмайды, сәйкесінше өндіре де алмайды. Жер адам еңбегінің жемісі емес, табиғаттың сыйы, ол табиғи ресурс. Белгілі жер телімін пайдалану бастапқыдан адамның қолынан келер істің бірі. Әр уақытта есте болатын жәйт, экономикалық теорияда жер ұғымы өте кең мағынада колданылады. Ол белгілі бір өлшемдегі табиғат сыйлаған бүкіл пайдалылықтар - жердің өзі, су ресурстары, қазбалы байлықтар. Жер бетінің белгілі бір телімдері адамның өндірістік қызметінде қолданылады.
Еңбек адамның мақсатқа сай қызметі, еңбектің көмегімен адам өз қажеттіліктерін өтеу үшін табиғатты өзгертеді, өзіне лайықтап икемдейді. Адамның тіршілік етуінің негізгі шарттарының бірі де еңбек. Адамды адам еткен -еңбек, -деп айтудың өзі де жайдан - жай емес. Адам еңбек арқылы хайуанаттар дүниесінен бөлініп шықты, табиғат күштерін игере отырып, оны өз мүддесіне пайдаланды, еңбек құралдарын жасауды игерді, қабілетін дамытты, білім алып, оқу -өнер, ғылымды игерді.
Еңбек өндіріс факторы ретінде игіліктер мен қызметтерді өндіру кезінде пайдалануға болатын адамның мүмкін болатын барлық қабілеттері мен дағдыларын қамтиды. Бұл жерде еңбек адамнаң мақсатты іс - әрекеті емес, жұмыс күші ретінде қарастырылып отыр.
Жұмыс күші - адмның дене еңбегі мен рухани қабілітінің жиынтығы.Өндіріс процесінде жұмыс күшін пайдалану еңбек болып табылады немесе табиғат заттарын өзгертуге, оларды адамдардың қажеттіліктеріне бейімдеуге бағытталған адмның мақсатты іс - әрекеттері. Іс - әрекеттердің саналылығы, мақсаттылығы, олардың қажетті нәтижеге жетуге бағытталуы, еңбек процесі кезінде өндіріс құралдарын дайындау және пайдалану, сондай - ақ жинақталған тәжірибелерімен, ақпараттармен алмасудың барлығы адам еңбегін сипаттайды.
Капитал өндіріс факторы ретінде өндірісте қолданылатын ғимараттардын, құрал - жабдықтардан, саймандардан, көлік құралдарынан, өткізу құралдарынан және жартылай фабрикаттар қорынан тұрады. [6,27б.].
Капитал көп мағыналы ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, сонымен қатар материалдық емес элементтерді де қамтиды, атап айтқанда, адамның қабілеті, білімі. Бір қатар экономистер капиталды тек өндіріс құрал - жабдықтары деп қарастырады. Мұндай пікір саяси экономиканың классиктерінен тараған А.Смит капиталды жинақталған еңбек деп, [7,18б.] ал Д.Рикардо капиталды өндіріс құрал - жабдықтары деп тұжырымдаған. [8,14б.] Қазіргі экономистердің еңбектерінде де осындай анықтамалар кездеседі. Мысалы, П.Самуэльсон мен Нордхаустың Экономикс деген еңбегінде, капитал дегеніміз экономикада басқа тауарларды өндіруге арналған, ұзақ мерзімді қолданылатын игіліктер деп түсіндірілген. Бұл игіліктер сансыз станоктар, жолдар, компьютерлер, жүк машиналары, өндірістік ғимараттар және т.б. жатады. [9, 85б.]. Кейбір зерттеушілер капитал ұғымын ақшамен байланыстырады. Мысалы, Дж. Робинсон еңбегінде, Капитал қаржыландыру көзі болмай тұрып, ақша сомасы ретінде танылған, - деп жазды. [10, 52б.]
Жер, еңбек және капитал жеке нысанда немесе жекелеген түрде ештеңе де жасай алмайды. Осы өндіріс факторларын пайдалануда өзіне жауапкершілік жүктейтін және тәуекелге бел буатын, сондай - ақ ол ресурстарды қалай пайдалану жөнінде шешім қабылдайтын тұлға кәсіпкер деп анылады. Фирма жұмысын ұйымдастыруда және басқаруда дұрыс шешім қабылдау үшін оның кәсіпкерлік қабілеттері болуы керек, ал ол кезегінде өндірістің төртінші факторы болады.
Маркстық теорияда өндіріс факторлары (өндіріс құралдары) және адамдық факторлар (жұмыс күші) деп бөліп көрсетілген. Бұлай бөлу марксизм үшін мейлінше маңызды, өйткені қосымша кұн мен пайданы өндірістің барлық факторы емес, адам факторы жасайтынын көрсеткен. Еңбек құны теориясы және шекті пайдалылық теориясы негізгі құн теориялары болып табылады.
Тұтыну бағалылығы- бұл заттың пайдалылығы,адамның қандай болмасын қажеттігін оның қанағаттандыра алатын қабілеті.Осы арқылы бір өнім басқаларға ұқсамайды,өйткені олардың тұтыну қасиеттері өзгеше болады.
Тауардың құны, оны жасауға жұмсалған еңбек шығынынан тұрады. Осыған сәйкес,тауардың құнының шамасы, оны өндіруге жұмсалған еңбек шамасымен және қажетті жұмыс уақытымен белгіленеді.
Тұтынудағы бағалылық пен құн тауарда қатар, бір мезгілде орын аладыжәне олар бір-бірімен алмаса алады. Тұтыну құнының өзгерістері ертелі- кеш құнының өзгерістеріне әкеліп соғады.Керісінше, құнының өзгеруі тұтыну құнының өзгерістеріне әкеп соғады. Мынаны ескертейік: тауардың құнын қандай болмаса сондай еңбек уақыты емес, тек оны өндіруге нақты қажет еңбек уақыты құрайды.
Тек еңбектің өнімі ғана емес, еңбектің өзі екі жақты процес: нақты және абтрактылы еңбек процесі болып табылады. Нақты еңбек тауардың тұтыну құнын,ал абстрактылы еңбек- құнын құрайды.
Нақты еңбектің нәтижесі өнім, ал осы өнімнің қажеттіліктерді қамтамасыз ететін ерекше қабілеті, оның тұтыну құны болады.
Адамдардың қажеттіліктерін тұрақты өтеу үшін қоғамда экономикалық игіліктер жеткілікті болуы керек. Экономикалық игіліктер дегеніміз - тауар өндіріп және қызмет көрсетуге пайдаланылатын барлық табиғи, еңбек және адам қолымен өндірілген материалдық ресурстар.
Табиғи ресурстар - бұл тауарлар мен игі қызметтердің өндіру кезіндегі пайдаланылатын табиғи игілік. Оған жер, су, орман, газ, мұнай кен орындары және т.б. жатады.
Еңбек ресурстары - еңбек етуге қабілетті халықтың бір бөлігі. Еңбек ресурстары өзінің жасы, жынысы, білімі, мамандық деңгейі және еңбек етуге ынтасы бойынша жіктеледі.
Материалдық ресурстар - өндіріс нәтижесінде алынатын еңбек құралдары мен заттарының жиынтығы.
Өндіріс нәтижесінде қоғамда өнім немесе игілік жасалынады. Жиынтық қоғамдық өнім - бұл белгілі бір кезеңде (әдетте бір жыл ішінде) өндірістің барлық салаларында жасалынған игіліктердің жиынтығы. Жиынтық қоғамдық өнім көптеген салалар мен кәсіпорындардың, қоғамдық еңбек бөлінісі жүйесіндегі күрделі өзара байланыстың нәтижесі.
Кәсіпорын экономикасында қолданылатын нақты өндірістік ресурстарға негізгі және айналым капиталы, сондай-ақ кәсіпорынның еңбек ресурстары жатады.
1.2 Кәсіпорынның негізгі және айналым капиталы
Капитал - бұл тауарлар мен қызметтер өндіруде қолданылатын адамдардың жасап шығарған өндіріс құрал-жабдықтары мен ақшалай жинақтары.
Капитал (ағылшынша -- бас мүлік, бас сома, латынша -- ең басты) -- экономикалық ғылымның ең маңызды категорияларының бірі, нарықтық шаруашылықтың қажетті элементі.
Капиталдың формалары толығырақ А.Смит пен Д. Рикардоның еңбектерінде зерттелген.
Капитал терминінің түсінігі мен мағынасын экономика ғылымдарының барлық ірі мектептері мен бағыттарының өкілдері түсіндіруге тырысты. Капитал теориясының қалыптасуының ұзақ тарихы бар. А. Смит капиталды зат немесе ақшаның жинақталған қоры деп сипаттайды. Ал Д. Рикардо оны өндіріс құралы ретінде қарастырды: " ертедегі адамның қолындағы таяғы мен тасы оған қазіргі машина мен зауыт сияқты капитал элементі болып көрінді" дейді. К.Маркс өзінің алдындағыларға қарағанда капиталды әлеуметтік сипаттағы категория ретінде түсіндіреді. Ол "капитал - бұл қосымша құнды тудыратын, өз-өзінен "өсетін құн" "деді. Өсу құны ол тек қана жалдамалы жұмысшылар еңбегі деп есептеді. Сондықтан Маркс капиталды - бұл ең алдымен қоғамның әр түрлі қабаттары арсындағы, соның ішінде жалдамалы жұмысшылар мен капиталистер арасындағы белгілі қарым-қатынас деп қарастырады. [11, 58б.].
Америкалық экономист Ирвинг Фишердің (1867-1947ж.ж) пікірі бойынша, капитал табыс ағымына айналатын қызмет ағымын тудырады. Қандай да бір капиталдың қызметі қаншалықты жоғары бағаланған сайын, ол соншалықты жоғары табыс әкеледі. Сондықтан капитал деңгейін одан алынған табыс деңгейі негізінде бағалау керек. [12,78б.].
Негізгі капиталға еңбек құралдарының құны жатады, айналмалыға еңбек заттарының және жұмысшы күшінің төлем құндары жатады. Капиталдың осы бөлшектерінің айналымының айырмашылықтары, өндіргіш капиталдың құнының өз элементтерінің жасалынатын өнімге өзінің құнын алмастыруының әдістерінің әр түрлі болуымен байланысты болады.
Кез-келген кәсіпкер өз бизнесін тиімді жүргізуі үшін ең алдымен табыс әкелетін активтері болуы шарт, яғни негізгі капиталсыз мақсатын жүзеге асыра алмайды. Нарықтық экономиканың маңыздылығын еңбек өнімділігінің, өндіріс тиімділігінің өсуін ынталандырушы құрал ретінде қарастырсақ, осы жағдайлардың ішінде өндіріс тиімділігінің негізгі бағыттары мен олардың өсуіне әсер ететін факторлар және оларды анықтау әдістеріне басты назар аударылуы тиіс. Өндіріс тиімділігін анықтайтын маңызды критерийлер мен тиімділік көрсеткіштерін дәл анықтай білу керек. Кәсіпорындағы өндіріс тиімділін бағалауда ең алдымен оның негізгі өндірістік қорының көрсеткіштерінің алатын орны ерекше. Жалпы кәсіпорында өнім өндіру процесі үш фактор арқылы жүзеге асырылады: еңбек, еңбек құралы және еңбек пәні. Еңбек құралы ( машина, құрал-жабдық, инструменттер және т.б) және еңбек пәні (шикізат, материал) - өндірістік қордың заттық мазмұнынын біріктіретін өндіріс құралдарын құрайды. Өндірістік қордың экономикалық мазмұны - бұл өнімнің құнының қалыптасуына қатысатын өндіріс құралы, ол өндіріс процесіндегі алатын орнына байланысты негізгі және айналым болып бөлінеді.
Кез-келген кәсіпорынның материалдық-техникалық базасының сипаты ондағы еңбек құралдарымен анықталады. Еңбек құралдары және ғимараттар мен құрылыстар кәсіпорынның материалдық техникалық базасының маңызды элементі болып табылады.
Экономика ғылымы барлық әртүрлі машина, ғимараттар, құрылыс, құрал-жабдықтарды негізгі капитал деген экономикалық категорияға біріктіреді. Бұны адам еңбек құралы ретінде пайдалана отырып өз қажеттілігін толығымен қанағаттандырады.
Жалпы, капитал - бұл өндіріске ресурс ретінде пайдаланылатын материалдық және ақшалай түрдегі интеллектуалдық құралдар. Капитал ұғымына қазіргі таңда экономистер бірнеше анықтама береді. Кәсіпорында бухгалтерлер капиталды фирмадағы барлық активтер (құралдар) десе, кейбір экономистер капиталды нақты (физикалық, өндірістік), яғни өндіріс құралдары түрінде және ақшалай , яғни қаржылық формада, ал кейде тауарлық капитал, яғни тауар түріндегі капитал деп қарастырады. Нақты капитал негізгі және айналым капиталы деп бөлінеді. [13,96б.].
Қазіргі таңда экономикалық әдебиеттерде негізгі капитал ұғымы көп кездеседі: кейбір экономистер бұл терминді "негізгі қор"деп қарастырса, енді бірі "негізгі капитал" деп қарастырады. Біздің пікірімізше екінші көзқарас дұрыс секілді. Өйткені жоғары табыс алуға ұмтылатын және өндірістің капиталистік әдісі үшін де сипатты нарықтық экономиканың талаптары мен мақсаттарына сәйкес келеді. Бұған дәлел ретінде мынаны айтуға болады: жоспарлы экономикада негізгі қорлар мемлекет иелігінде болып, қоғам үшін жұмыс атқарды, ал қазіргі кезде барлық компаниялар негізгі қорларды тиімді пайдалану арқылы жоғары табыс алуға ұмтылады, сондықтан өндіріс құралдарын пайдалану кәсіпорын иесіне табыс әкелетіндіктен осы жерден "негізгі қор" ұғымы "негізгі капитал" ұғымына айналады.
Қазақстандағы бухгалтердік стандартта негізгі құралдарды материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес салада да еңбек құралы ретінде ұзақ мерзім бойы қолданылатын материалдық активтер деп қарастырады. Орыс экономисті Л.Т. Гиляровская: негізгі құралдар - ұйымда ұзақ уақыт болатын жылжымалы және жылжымайтын мүліктердің жиынтық құны деп түсіндіреді.
Ал кейбір әдебиеттерде негізгі қорларға ұзақ уақыт кезеңінде натуралдық формасын өзгертпей қызмет атқаратын, өзінің құнын бөлшектеп жоғалтатын материалдық-заттық құндылықтар деп анықтама береді. [14, 128б.]
Кәсіпорынның негізгі өндірістік қоры - кез-келген өндірістік кәсіпорынның материалдық техникалық базасын сипаттайды. Кәсіпорынның өндірістік қуаты, еңбектің техникалық жарақтану деңгейі олардың көлеміне байланысты. Негізгі құралдардың жиынтығы және еңбектің жоғары техникалық жарақтануы еңбек процесін байытады, еңбекке шығармашылық сипат бере отырып, қоғамның мәдени-техникалық деңгейін көтереді.
Сонымен, негізгі құралдар - өндіріс процесінде жасалған, тауар өндіру, нарықтық және нарықтық емес қызметтер көрсету үшін өзгермейтін табиғи заттай нысанда уақыттың ұзақ кезеңі ішінде бірнеше рет немесе үнемі қолданылып, біртіндеп өз құнын жасалынатын өнімдер мен қызметтерге көшіретін кәсіпорын байлығының аса маңызды бөлігі.
Негізгі капиталдың барлық түріне келесі экономикалық белгілер тән:
* Негізгі капиталдың барлық түрі өндіріске қатыса отырып, құнын еңбек өніміне өзінің натуралды түрінде бермейді. Еңбек құралының еңбек пәнінен (шикізат, материал т.б) негізгі ерекшелігі осында;
* Негізгі капиталдың барлық түрі ұзақ уақыт кезегінде көптеген өндірістік циклға қатысады;
* Негізгі капиталдың барлық түрі өндіріс процесінде біртіндеп тозып отырады және оның құны бөлшектеп, тозу шегіне байланысты дайын өнімге құнын береді.
Негізгі қорларды есептеу, бағалау және талдау үшін оларды әртүрлі белгілеріне байланысты жіктеп қарастырады.
Заттық-натуралдық құрамы принципі бойынша : үйлер мен ғимараттар, табыстау қондырғылары, жұмыс және күш машиналары мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш құралдар мен құрылғылар, зертханалық жабдықтар, есептеу техникасы, көлік құрал-жабдығы, өндірістік және шаруашылық инвентар,ересек жұмысшы және өнім беретін мал, арнаулы құралдар және де кәсіпорын меншігіндегі жер учаскелері деп жіктейді.
Атқаратын қызметтеріне байланысты өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді.Өндірістік негізгі капиталдар өндірістік процеске үнемі қатысады және оған тікелей қызмет көрсетеді. Өндірістік емес негізгі капиталдар - бұлар өнімнің қалыптасуына қатыспайды, өндірістік процестің жүруіне тек қана жанама түрде әсер ететін, ұзақ уақыт бойы пайдаланылатын қорлар. Олар тұрғын пәтерлер, коммуналдық - тұрмыстық мақсаттағы ғимараттар, құрылыстар, бала-бақшалар, мектептер және т.б.
Негізгі өндірістік қорларды еңбек пәніне әсер ету дәрежесіне байланысты актив және пассив деп бөлудің маңызы зор. Өндірістік процесте негізгі қорлар тобы әртүрлі рольдер атқарады. Жұмыс машиналары мен құрал-жабдықтар, өлшеуіш приборлар мен қондырғылар техникалық ғимараттар өндіріс процесіне үнемі қатысып отырады, өнім көлемінің өсуіне тікелей әсер ететіндіктен бұлар негізгі қордың актив бөлігіне жатады. Негізгі қорлардың басқа элементтері (өндірістік үйлер, инвентар және т.б) өнім өндіруге тек қана жанама әсер ететіндіктен олар негізгі қордың пассив бөлігі деп аталады.
Негізгі өндірістік қордағы актив бөлігінің үлесі кәсіпорынның өндірістік мүмкіндігін, техникалық жарақтану дәрежесін және өндірістік қуат деңгейін көрсетеді. Негізгі қорлардың өндірістік құрылымы олардың жалпы құнындағы негізгі құралдардың әрбір тобының үлесімен сипатталады. Негізгі өндірістік қор құрамындағы машина, құрал-жабдықтар және актив бөлігінің басқа да элементтерінің үлесі жоғары болған сайын, сонша өнім негізгі қордың 1 теңгесіне шығарылады деп есептеледі. Негізгі қордың актив бөлігінің үлесі көбінесе жоғары деңгейлі техникамен жарақтанған кәсіпорындарда, өндіріс процесі механикаландырылған және автоматтандырылған, өңдеудің химиялық әдістері кең қолданылатын және еңбектің электрқарулануы жоғары деңгейдегі кәсіпорындарда жоғары көрсеткештерге ие.
Кәсіпорынның өндірістік ресурсының келесі түрі - айналым капиталы. Кәсіпорын қызметінің табыстылығын ұлғайтудың тиімді әдісінің бірі - ол айналым капиталын қалыптастыру және басқару.
Кәсіпорын - бұл дербес шаруашылық субъект, шаруашылық қызметін жүргізу үшін құрылған және оның мақсаты пайда табу мен қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру. Кәсіпорын негізінен заңды тұлға ретінде құралады және жиынтық белгілер арқылы анықталады. Ол дербес бухгалтерлік баланстың бар болуы, банкте есеп шоттың ашылуы, мүлік пен міндеттемелер үшін жауапкершілігі және өз атынан қызмет жасауы. Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің мәні өндірісті ұйымдастырудан және тауарды өткізуден құралады. Кәсіпорын басқа да кәсіпорындарымен қарым-қатынаста болады. Олар жабдықтаушылар мен сатып алушылар, біріккен қызмет бойынша серіктестер және банктер.
Қаржы қатынастары ақша қаражаттардың негізінен кәсіпорынның кірісі мен меншікті құралдардың құрылуынан, шаруашылық қызметін қаржыландырудан, қаржы көздерінен қарыздарды жұмылдырудан және кірістерді таратудан пайда болады. Шаруашылық қызметті ұйымдастыру үшін сәйкесті қаржылық қамсыздандыру талап етіледі. Бастапқы капитал кәсіпорын құрушылардың салымдарынан құрылып, жарғылық капитал формасына айналады. Бұл әрбір кәсіпорын мүлігінің қалыптасу көзі болып табылады. Кәсіпорынның жарғылық капиталының нақтылы құрылу тәсілі ұйымдық-құқықтық формасына байланысты болады.
Кәсіпорынды құру кезінде негізгі қорларды және айналым қорларды керекті мөлшерде қалыптастыру өндірістік-шаруашылық қызметті дұрыс жүргізуге әсерін тигізеді. Сонымен, бастапқы капитал өндіріске инвестицияланады да, өндіріс процесі кезінде өнім құны құралады. Сол өнімді өткізу кезінде өнім ақша формасына айналады да, кәсіпорынның есеп шотына түседі.
Айналым активтері кәсіпорынның мүлкінің бір бөлігі ретінде қаралады. Айналым активтері - бұл өндірістік ақша қорларын құру, пайдалану және үздіксіз өндірістік процесстер мен өнімді өткізудің қамтамасыз ету үшін авансылаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы. Айналым қаражаттарының мәні - ұдайы өндірістік процесстердің қажеттілігін қамтамасыз етудегі экономикалық ролімен анықталады. Айналым қаражаттары өндірістік процесске бірнеше рет қатысатын негізгі қорларға қарағандағы айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезеңде қызмет етеді және өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей дайын өнімге алып барады. [15,29б.]
Кәсіпорын қызметінің негізгі шарттарының бірі - ол тиімді пайдалану. Ұйымның жаңа шарттарын анықтауға нарықтың дамуы байланысты. Олардың жағдайы және тиімді пайдалану - кәсіпорын әрекетінің басты жағдайы болып есептелінеді. Нарықтық қатынастың дамуы кәсіпорындарға жаңа жағдайларды талап етуде. Жоғарғы инфляция, төлем қабілеттігінің нашарлауы және басқадай дағдарыстық құбылыстар кәсіпорындардың айналым активтеріне деген саясатын өзгертуге ықпал етті, оны толықтырудың жаңа көздерін іздестіру проблемаларын қарастыруда.
Кәсіпорынның айналым активтерін ұйымдастыру кәсіпорынның жалпы тиімділігін арттыру проблемасының негізі болып есептелінеді. Оған мыналар жатады:
- айналым қаражатының құрамын және құрылымын анықтау;
- кәсіпорынның айналым қаражатына қажеттілігін анықтау;
- айналым қаражаттарын қалыптастыру көздерін анықтау;
- айналым қаражаттарын пайдалану туралы өкім және ептілік жасау;
- айналым қаражаттарын сақтау және тиімді пайдалануға жауапкершілік ету. [16,78б.].
Айналым қаражаттарының құрамына көптеген элементтер кіреді.
Өндірістік айналым активтерінің негізгі бөлігі - шикізат, негізгі және қосымша материалдар, жартылай фабрикаттар, жанар және жағар майлар, ыдыстар және т.б. құрылады.
Мысалы, машина жасау өндірісінде, өндірістік цикл ұзақ болады, осыған байланысты аяқталмаған өндірістің үсесті салмағы жоғары. Ал жеңіл және тамақ өнеркәсібінде басты орынды шикізат, материалдар алады. Сонымен қатар тамақ өнеркәсібінде қосалқы материалдардың қоры әлбетте жоғары болады.
Материалдық өндіріске кәсіпорын құралдарына қаржы салымдары айналым ұзақтығына тәуелді, олар негізгі және айналым құралдарына бөлінеді. Айналым құралдарының функционалдық ролі өндіріс процессінің түп тамырында негізгі капиталдан айырмашылығы бар. Айналым құралдары өндіріс процессінің үздіксіздігін қамтамасыз етеді.
Кәсіпорындардың іс-әрекеттерін қамтамасыз етудегі міндетті шарт - қолда бар айналым капиталының болуы. Айналым капиталы - бұл өндірістік айналым қорларын құру, пайдалану және үздіксіз өндірістік процестер мен өнімді өткізуді қамтамасыз ету үшін авансылаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы. Айналым капиталының мәні - ұдайы өндірістік процестердің қажеттілігін қамтамасыз етудегі экономикалық ролімен анықталады. Айналым капиталы өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын негізгі қорларға қарағандағы айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезеңде қызмет етеді және өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей дайын өнімге апарады. [17, 34б.].
Айналым қаражаттарын қалыптастыру көзіне қарай меншікті, қарызды және тартылған түрлеріне бөлінеді.
Қазіргі экономикалық жағдайда кәсіпорындарға айналым қаражаттар пайдалануға кең ерік берілген. Айналым қаражаттары кәсіпорынның меншігінде және оны ешкімнің алуға еркі жоқ.
Кәсіпорын меншігіндегі айналым қаражаттарын басқа кәсіпорындарға сатуға, беруге, жалға беруге еркі бар. Кәсіпорын алдында тұрған маңызды проблема айналым қаражаттарын сақтауды қамтамасыз ету. Кәсіпорын қаржысын жоспарлау процесінде жыл басына айналым қаражаттарының артық немесе жетіспеуін анықтаудың маңызы зор.
Өндірістік айналым қорына жекелеген құны аз және тез тозатын заттар, аспаптар, арнайы құралдар, құрал - саймандар, ағымдағы жөндеуге керекті құралдар, арнайы киімдер және т.б. жатады. Бұл құрал жабдықтар бір жылдан кем уақыт аралығында жұмыс істейді. Кәсіпорындарда бұл еңбек құралдарының мыңдаған аттары бар, олардың тозығын есептеу техникалық жағынан қиыншылыққа соқтырады. Сондықтан, практика жүзінде оларды негізгі қорларға жатқызбай, айналым қорларына жатқызады. Аталған заттар және еңбек құралы - айналымдағы өндіріс қоры тобына жатқызылады. Одан басқа өндірістік қорға - аяқталмаған өндірісті және болашақ кезеңдегі шығындарды жатқызады. Айналымдағы өндіріс қорына авансталған қаражат негізінен өндіріс процесін тоқтаусыз, қалыппен жүргізуді қамтамасыз етеді. Айналым қаражаттарының құрамы және құрылымы әртүрлі салаларда бірдей емес. Олар экономиканың көптеген әртүрлі факторларымен анықталады. Егер жоспарлауға байланысты кәсіпорынның меншікті айналым қаражаты жетіспейтін жағдайда, кәсіпорын уақытша қарыз қаражатының есебінен айналым қаражатын толықтырады. Кәсіпорынның айналым активтерінің жетіспеуі түрлі себептерге байланысты және ол кәсіпорын әрекетіне байланысты емес. Кәсіпорын заңсыз айналым қаражатын күрделі құрылыс қажеттігіне бөлу немесе жоспарланған пайданы алмауы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК РЕСУРСТАРЫ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1 Өндірістік ресурстар мәні, түрлері және ресурс шектеулілігі проблемасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.2 Кәсіпорынның негізгі және айналым капиталы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
12
1.3 Кәсіпорынның еңбек ресурстары және оны ұйымдастыру ... ... ... ... ...
22
2 ӨНДІРІСТІК КӘСІПОРЫННЫҢ РЕСУРСТАРЫН ТАЛДАУ (Қайнар-АКБ ЖШС мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
2.1 Қайнар-АКБ ЖШС кәсіпорынның даму тарихы және сапа саласындағы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
32
2.2 Қайнар-АКБ ЖШС кәсіпорынның өндірістік ресурстарын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
39
2.3 Қайнар-АКБ ЖШС өнімі және оның бәсекеге қабілеттілік факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
48
3 ӨНДІРІСТІК КӘСІПОРЫННЫҢ РЕСУРСТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
54
3.1 Негізгі капиталдың, резервтік қордың тиімділігін көтеру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
54
3.2 Ұлттық экономикадағы кәсіпорынды қаржыландыруды жетілдіру ... .
63
3.3 Адам ресурстарын дамыту, ұдайы жетілдіру және интеллектуалдық әлеуетін барынша ұтымды пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
79
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
81
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
85
КІРІСПЕ
Экономикалық ресурстар - қоғамдық өндірістің жұмыс істеу үшін ең маңызды аспектілерінің бірі. Еліміздің жоғары деңгейде өзіндік жолы бар мемлекет ретінде танылуы, оның әлеуметтік-экономикалық үстемелеп дамуы, халықтың әл-ауқатын, тұрмыс жағдайын жақсартудың негізі болып табылады. Кәсіпорынның өндірістік ресурстары - бұл өндіріс процессіне кәсіпорында қолданылатын және кәсіпорынның дамуы мен қызметіне байланысты ресурстар. Кез келген мекеменің өндірістік - экономикалық қызметі өндірістік ресурстарды қалыптастырудан басталады. Қағида бойынша, өндірістік тұтынуды қанағаттандыру үшін барлық экономикалық ресурстар жеткіліксіз. Өндіріс құралдарының, жұмысшы күшінің, шикізаттардың шегі болуы керек. Кез келген кезде экономикалық ресурстардың шектеулігі болған. Бұл шектеулік қоғамның өндірістік және тұтыну күштерінің арасындағы қатынастың болмауы. Өндіріс тұтынуды туғызады. Қоғамның экономикалық потенциалының өсуі ресурстарға деген сұранысты өсіре түседі. Көптеген ғалымдар өздерінің зерттеулерінде ресурстардың сиректігімен шектеулігі олардың тиімді пайдалану проблемасын туғызады деп атап көрсеткен.
Осы орайда, 2017 жылғы Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік атты Қазақстан халқына жолдауында Президент бірнеше бағыттардың даму қажеттілігін айқындап берді. Елбасы төртінші өнеркәсіптік революцияның басталғанын ескерте отырып, бірнеше кешенді міндеттерді қояды. Атап айтсақ, елдің жаһандық бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін экономикалық өсімнің жаңа моделін құру, жаңа индустриялар құрумен қатар дәстүрлі базалық салаларды дамытуға серпін беру, еңбек нарығын жаңғырту сияқты кешенді міндеттер қою - кәсіпорын экономикасына, оның ресурстық дамуына зор ықпал ететін шаралар кешені болып табылады [1].
Еліміздің белгілі ғалымы, экономист О.Сабденнің сөзімен айтсақ, Дүниежүзілік экономиканың жаһандану процесінің күннен-күнге күшейіп, әрбір өркениетті мемлекет осы саладағы өзіне лайықты орнын табу үшін жанталаса арпалысуда. Қазақстан үшін сындарлы бәсекенің көкейкестігін барынша арттыру мәселесі жүзеге асырылуы кезек күттірмейтін басты шаралардың біріне айналды.
Әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті экономиканы қалыптастыру ол еліміздің салыстырмалы ұлттық артықшылықтарын (табиғат сыйлары) барынша тиімді пайдалана отырып, тек сапалық көрсеткіштерін арттыру арқылы, яғни ғылыми-техникалық жетістіктерге, инновацияларға, сондай-ақ, жаһандық экономикалық жүйеге тиімді интеграциялану негізінде бәсеке артықшылықтарын әрқашан да жетілдіре отырып іске асырылуы мүмкін. Бәсеке индустриялық қоғамның қарқынды дамуының негізін құрайды, халықаралық интеграция мен еңбек бөлінісін тереңдетудің алғышарттарын жасайды, ХХІ-ші ғасырдың ерекше бөлігі болып кележатқан постиндустриалды даму сатысына өтуге жағдай қалыптастырады [2].
Жұмыстың өзектілігі. Кәсіпорынның өндірістік ресурстарын тиімді пайдалану жолдарын іздестіру бүгінгі таңдағы алдыңғы қатардағы өзекті мәселе десек қателеспейміз. Себебі, экономика, өндіріс басқа салалар үшін негіз, базис болып табылады, демек олардың қажеттіліктерін тек өндіріс қанағаттандырады. Яғни, бұдан шығатын тұжырым ресурстарды тиімді пайдалану мәселесін ел болып, қоғам болып шешкен әлдеқайда тиімдірек. Сондықтан да бұл мәселенің өзектілігі бір тақырыппен ғана шектелмейді.
Жұмыстың жаңашылдығы және тәжірибелік құндылығы. Өндірістің ресурстарын оңтайландыру бойынша жаңа заманғы әдістерді топтастырып жүйелеу нәтижесінде кәсіпорын үшін бағыт-бағдар болып табылатын нұсқаулық және оқу орнына қажетті материалдар алуға болады. Заманауи шешу жолдарын біріктіру арқылы кәсіпорын ресурстарын оңтайлы үйлестіру әдістерін ұсыну жұмыстың жаңашылдығы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты өндірістік кәсіпорындар ресурстарының қалыптасуын анықтау және оларды тиімді пайдалану жолдарын қарастыру.
Бұл мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу қажет:
- өндірістік ресурстар мәні және түрлерін қарастыру;
- кәсіпорынның негізгі және айналым капиталының мазмұнын ашу;
- кәсіпорынның еңбек ресурстары және оны ұйымдастыру қағидаларын меңгеру;
- Қайнар-АКБ ЖШС кәсіпорынның даму тарихы және сапа саласындағы саясатты көрсету;
- Қайнар-АКБ ЖШС кәсіпорынның өндірістік ресурстарын талдау;
- Қайнар-АКБ ЖШС өнімі және оның бәсекеге қабілеттілік факторларын атау;
- негізгі капиталдың, резервтік қордың тиімділігін көтеру жлдарын көрсету;
- Ұлттық экономикадағы кәсіпорынды қаржыландыруды жетілдіруді ұсыну;
- адам ресурстарын дамыту, ұдайы жетілдіру және интеллектуалдық әлеуетін барынша ұтымды пайдалалану бойынша даму жолдарын қарастыру.
Зерттеу пәні - Кәсіпорын экономикасының өндірістік ресурстары болып табылады.
Зерттеу объектісі - Қайнар-АКБ ЖШС.
Зерттеу әдістері: Зерттеу барысында ғылыми-теоретикалық, талдау, синтез, индукция, дедукция, салыстыру әдістері қолданылды.
Зерттеудің дерек көздері. Ақпараттық база ретінде Қазақстанның, ТМД мен алыс шетелдердің тақырып бойынша зерттеулер жүргізген танымал ғалымдарының еңбектері, сонымен қатар Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауының материалдары, Қайнар-АКБ кәсіпорнының есептік мәліметтері және интернет-ресурс көздерінен алынған мәлімет пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен (59 атау) тұрады. Жұмыста 6 кесте, 5 сурет, 1 қосымшада кесте келтірілген.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК РЕСУРСТАРЫ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Өндірістік ресурстар мәні, түрлері және ресурс шектеулілігі проблемасы
Өндіріс - бұл қоғамның дамуы мен өмір сүруі үшін қажет материалдық және рухани игіліктерді құру процесі. Өндіріс процесі үш фактордың - адамның күші, еңбек заты мен еңбек құралдары - өзара іс-әрекеті арқылы жүзеге асуы мүмкін. Жұмыс күші - бұл адамның дене және рухани қабілеттілігінің жиынтығы және оны өндіріс процесінің материалдық игіліктер мен қызмет көрсетуінде қолданады. Еңбек заты - болашақ тауардың материалдық негізін құрайтын және еңбек процесінде адамдар әсер ететін заттар. (мұнай, руда, шикізат т.б.). Еңбек құрал-саймандары - қажетті игіліктерге адамдардың әсер ету заттары - бұл әр түрлі механизм мен машина, инструмент пен қажет тетіктер, двигатель, жекізетін құрылым және т.б. нәрселер.
Өндіргіш күштер - бұл қоғамдық өндірістің жеке (жұмысшы күші) және заттық (өндіріс құрал-жабдықтары) факторларының өзара әрекеті адам мен табиғат қатынасының шешуші, белсенді элементтері.
Ғылыми-техникалық революция өндіріс факторларын өзгертеді. Осылайша, өндіріс құрал-жабдықтары информатика, электронды-есептеуіш және компьютерлік техникамен жетілдіріледі. Өз кезегінде жұмыс күші құрылымында да сапалы өзгерістер жүреді: оның ғылыми ұйымдастырылуы пайда болып, жұмыскерлердің біліктілік және интеллектуалдық деңгейлері көтеріліп, адамның кәсіпкерлік қасиеттерінің ролі мен маңыздылығы арта түседі.
Экономикалық қатынастар - бұл адамдар арасында қызметтер мен материалды, рухани игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау мен тұтыну процесі барысында пайда болатын қатынастар. Экономикалық қатынастардың сипаты өндіріс құрал-жабдықтарына меншік формасымен анықталады, бұны экономикалық базис деп атаймыз.
Өндірістік қатынастар біріншіден, тек өндіріс сферасында болатын қарым-қатынастар, екіншіден, өндірістік емес сферада қалыптасатын қатынастардан тұрады.
Құрылымы бойынша экономикалық қатынастар ұйымдастыру-экономикалық және әлеуметтік-экономикалық болып бөлінеді.
Ұйымдастыру-экономикалық қатынастар өндірілген өнім өндірісінің, бөлінуі және айырбасталуының қалайша ұйымдастырылғанына қарай қалыптасады. Ұйымдастыру формаларына еңбек бөлінісі, еңбек кооперациясы, өндіріс концептрациясы (фирмалардың, т.б. іріленуі), өндірістің орталықтандырылуы (көптеген шаруашылық бірліктерінің бір тұтас бірігуі) және т.б. жатады.
Әлеуметтік-экономикалық қатынастар өндіріс құрал-жабдықтарына меншік формаларымен анықталатын өндіріс жағдайларына байланысты адамдар арасында қалыптасады. Меншік формасында басты нәрсе: өндіріс, бөлу, айырбас пен тұтыну қатынастарының әлеуметтік-экономикалық мазмұны туындайды. Бұл қатынастардың дамуы меншік иелерінің жеке мүддесіне, сана-сезімдеріне қарай жүзеге асырылады.
Бір жыл бойы өндірілетін адамдардың шаруашылық қызметінің нәтижесі қоғамдық өнім болып табылады. Өзінің қозғалысында ол 4 сатыдан өтеді: өндіріс, бөлу, айырбас және тұтыну.
Өндіріс - пайдалы өнім шығару процесі. Бұл бастапқы саты.
Бөлу өндірілген өнімдегі әр адамның үлесін анықтауды білдіреді.
Айырбас - бұл бір өнімнің басқа өнімге айырбасталу процесі. Бөлу мен айырбас органикалық түрде өндіріспен байланысты, олар бір тізбектің бөліктері болып табылады. Бөлу мен айырбас өндіріс пен тұтыну арасын жалғайды.
Тұтыну - адамның қажеттіліктерін өтеуі үшін өндірілген игіліктерді қолдануы. Тұтыну өнімді пайдаланудың тәмамдаушы кезеңі болып табылады.
Тұтыну екі сипатта: өндірістік және өндірістік емес болуы мүмкін. Өндірістік тұтыну дегеніміз өндіріс процесінде өндіріс құрал-жабдықтары мен жұмысшы күшін пайдалану ұдайы өндіріс негізін құрайды.
Өндірістік емес тұтыну жеке және қоғамдық болып екіге бөлінеді.
Жеке тұтыну - бұл адамджардың тамаққа, киімге, білім, демалысқа және т.б. қажеттіліктерін қанағаттандыру.
Қоғамдық тұтыну - қоғамның ғылымға, білімге, мәдениетке, басқаруға, қорғанысқа және т.б. қажеттіліктерін қанағаттандыру.
Өнімдерді тұтынған кезде олар оң мағынада жойылады, яғни оларды ұдайы өндіріп тұру қажет.
Ұдайы өндіріс - бұл өндіріс процесінің қайталануы. Ұдайы өндірістің жай және ұлғаймалы түрлері бар. Жай ұдайы өндіріс - бұл өндіріс процесінің бұрынғы ауқымында қайталануы. Ал, ұлғаймалы ұдайы өндіріс - ұлғаймалы мөлшерде өндірістің жаңартылып отыруы.
Қоғамдық өнімнің барлық өтетін төрт сатысы немесе кезеңдері өзара тығыз байланысады және қоғамдық өндірісті құрайды.
Қоғамдық өндірістің әрекет етуінің маңызды көрсеткіші - оның тиімділігі. Бұл көрсеткіш өндіріс нәтижелерінің оның шығындарына қатынасымен анықталады.
Өндіріс үшін ең қажетті нәрсе - ресурс. Өндірісте қолданылатын ресурстар өндіріс факторлары қызметін атқарады. Ресурстар өндіріске тікелей қатысты болып, белгілі бір нәтиже беретін болса ғана өндіріс факторы қызметін атқарады.
Экономикалық ресурстардың қатарына:
- табиғи ресурстар;
- еңбек (жұмысқа қабілетті кездегі халық)
-материалдық (өндіріс нәтижесі болып саналатын адам қолынан шығарылған барлық өнімдер);
- қаржылық (өндірістің ұйымдастырылуына халықтың бөлген қаражаты);
- ақпараттық (экономикалық өнім шығаруға керекті ғылыми, ғылыми-техникалық, технологиялық, т.б. интеллектуалды игіліктер).
Табиғи ресурстар - адам қолымен жасалынбаған, адам өмір сүруіне ешбір байланысы жоқ, белгілі мөлшерде адам игіліктерін қанағаттандыру мақсатында қолданылатын табиғаттың ажырамас бір бөлігі. Табиғат ресурстары шаруашылықты дамытуда тікелей қолданылады.Пайдалы қазбалар жер, су, ауа, жел, топырақ, өсімдік және жануарлар дүниесі табиғат ресурстарын құрайды. Табиғи жағдайлар адамның өндірістік қызметіне мүмкіндіктер тудырады. Олардың қатарына күннің жылуы, жердің ішкі жылуы, рельеф, климат жатады. Өндірістік күштердің белгілі сатысында табиғи жағдайлар табиғи ресурстарға айналады. Мысалы, жел энергияны өндіруде қолданылады. Адамның қызметінің өндірістік немесе бейөндірістік қызметінде қолданылатын күштерді табиғи ресурстар дейміз. [3,15б.]
Шын мәнінде, ресурстардың шектеулігі деген нені білдіреді? Мүмкін, бұл ұғым ресурстардың бей-берекет қолданылуын білдіреді. Мысалы, әр жылдары алтын өндіру өнеркәсібі халық қажеттіліктерін қанағаттандырды. Бұл орайда алтын ресурстарын шексіз деп қарастыруға болады. Алайда, егер де біз алтыннан темір жолдың рельстерін жасайтын болсақ, онда алтын қоры баяғыда бітетін еді. Мұндай жағдайда алтынды сарқылмайтын (таусылмайтын) ресурстар қатарына жатқызуға болатын ба еді? Әрине, жоқ. Мұндай жағдайда біз адамды кіналап, бұл шаруашылыққа керек материалды басқа, көп мөлшерде кездесетін ресурстардан алмағандығын баса айтатын едік. Басқаша айтсақ, ресурстар адамның бейрационалды түрде қолданылуы арқасында шектеулілер қатарына айналады. Мүмкін, адам ресурстарды толыққанды игермеген, соның нәтижесінде ресурстардың шектеулігі жайында сөз қозғалады.
Барлық экономикалық ресурстар маңызды ерекшеліктерге ие: олар сирек және шектеулі көлемде болып келеді. Бұл ерекшелік әр түрлі өнімдер арасындағы шектелген ресурстарды бөлу қажеттігі алдында және қатаң шектелген ресурстарды бөлу өндірістік жүйені қояды. Осыған байланысты өндірістік қызмет түрлері бойынша ресурстарды дұрыс мақсатта бөлу мәселелері пайда болады. Сонымен бірге экономикалық ресурстар қол жететін, өндіретін, айырбасталатын тәрізді ерекшеліктерге ие. Қолжетімділігі деген сөз өндіріс үдерісіне қажетті уақытында сол немесе басқа ресурстардың белгілі бір көлемін тарту мүмкіндігін білдіреді. Ресурстарды қайта өндіру сапаны көтеру мен олардың санын көбейту мүмкіндігімен байланысты болып келеді. Тіпті өнімділігін толық жоғалтқан жер телімдердін жер өндеу технологиясын пайдалану жолымен қайта қалпына келтіруге болады. Экономикалық ресурстардың айырбасталымы, бір ресурстың жетпей қалған кезінде, оны басқамен айырбастау болатыны көрсетіледі. Мысалға алатын болсақ, станоктардың шектелген көлемі көп жұмысшылар күшінің іске қосылатынын көрсетеді.
Жер өндіріс факторы ретінде жер қойнауын, ормандарды, ауа мен суды қосқандағы табиғи ресурстардың барлық түрі өндіріске тартылады.
Кәсіпкерлік қабілеті адамның бизнесті немесе кез келген жаңа істі ұйымдастыруға дайындығы мен істей білуіне, осыған байланысты шығынды, тәуекелді және жауаптылықты өзіне қабылдауына байланысты. Әрбір адам мұндай қабілеттілікке ие бола бермейді.
Өндіріс мүмкіндіктер мен өндірістік қажеттіліктер арасындағы тепе-теңдік, термодинамикалық тепе-теңдік секілді. Ол тек минималды қолдану мен минималды күш жұмсау арқылы жүзеге асады. Қазіргі таңдағы адамдардың барлық нәрсені үнемдеуі экономикалық қолданыстың ең дұрыс шешіміне әкеледі, экономикалық бумды басынан кешіріп өткен халық біртіндеп экономикалық тыныштық күйіне келеді.
Адам - барлық өзінің қажеттіліктерімен (кейбірі тіпті фантастикалық) шексіз жаратылған дүниенің тек бір кішкентай бөлігі. Адам қазір ресурстарды қолданудың тиімді шешімін таба алмай келуде. Мүмкін, заман, экономика дами келе, біз адамзат баласы ресурстарды рационалды түрде жұмсауда үйренеміз.
Қоғамдық өндірістің байлық, көрсетілген қызметтер және заттар түрінде көрінетін нәтижесі қоғамдық өнім болып табылады. Заттар өмір сүрудің тұрақтылығымен қалыпты тәуелсіздікке ие болатын материалдық баршылықтың белгісі. Қызмет көрсету белгілі бір тұтынушылықты қанағаттандыруға бағытталған адам немесе кәсіпорының пайдалы қызметінің нәтижесі. Өндірістің ерекшелігі мен қызметтерін өткізу көп жағдайда өзара айырбасталмайтындығы, жинау, сақтау, жеткізудің мүмкін еместігіне орай, материалдық игіліктермен салыстырғандағы тұтыну мен өндіріс үдерістерін қатар алып жүрумен ерекшеленеді. Байлық бұл еңбекпен құрылған және жиналған материалдық игіліктердің жиынтығы. Ол мыналарды өзіне қосады: негізгі өндірістік қорлар ( ғимарат, машиналар және құралдар ) және өндірістік емес ( тұрғын үй, ғимарат, және білім мекемелерінің құралдары, мәдениет және денсаулық сақтау) , материалдық айналымдылық құралдар, азаматтардың жеке мүлкі.
Өндіріс бұл олардың тұтынушылығын қамтамасыз етуге бағытталған, адамдардың мақсатты қызметі. Материалық өндіріс пен материалдық емес өндірісті бөледі.
Материалдық өндіріс мыналарды өзіне қосады: материлдық игіліктерді өндіру жөніндегі кәсіпорындар мен салалар ( өнеркәсіптік, ауыл шаруашылығы, құрылыс); материалдық қызметтер көрсететін кәсіпорындар мен салалар(көліктер, сауда, коммуналдық шаруашылық,тұрмыстық қызметтер); Материалдық емес қызметтерге мыналар жатады: материалдық емес игіліктерді жүзеге асыратын кәсіпорындар мен салалар( кино, театр, тұтастай өнер); материалдық емес қызметтер көрсететін кәсіпорындар мен салалар ( денсаулық сақтау, білім беру және тағы басқалары). Қоғамдық өндіріс екі бөлімге бөлінеді: бірінші бөлім өндіріс құралдарын шығаратын салалар, кәсіпорындар; екінші бөлім тұтыну заттарын шығаратын салалар. [4, 45б.]
Ресурстар сарқылады, сондықтан да біз қолданыстағы ресурстарды тиімді пайдалануды ойластыруымыз керек. Бұл дегеніміз, бар ресурстардан қандай және қанша мөлшерде халық тұрмысына қолайлы тауар өндіру керектігін білдіреді. Бұл үшін қазіргі таңдағы жоғары дамыған ресурстарды бейрационалды қолданумен күрес жүргізу керек. Бейрационалды қолданылатын ресурстар қатарына мұнай, отын, су жатады. Бұларды шешу жаңа технологиялды енгізуге әкеліп тіреледі. Олар ресурстарды үнемдейді. Қазірдің өзінде қалдықсыз өндіру дамып келе жатыр. Мұның нәтижесінде қолданылған өнімдер қайта өндіріледі. Проблеманы шешудің тағы бір жолы - альтернативтік ресурстар табу. Ғалымдар мұнай мен көмірге бұрыннан бері альтернативті ресурстар іздеу үстінде. Мұндай ресурстарды табу мұнай мен көмір ресурстарын үнемді пайдалануға әкеледі.
Барлық экономикалық ресурстардың, өндіріс факторларының ұқсас қасиеті - олар шектеулі мөлшерде кездеседі. Бұл шектеулік тек қатынастық түрде ғана, яғни экономикалық дамудың белгілі бір сатысында ресурстар адам қажеттіліктерін қанағаттандыруға керек мөлшерден аз кездеседі. Ресурстардың шектеулігі өндірістің шектеулігіне әкеліп соғады. Нәтижесінде, қоғамдық өндіріс халықтың тұтынылуына қажетті тауарларды керек мөлшерде шығара алмайды.
Адам қажеттіліктерінің шексіз көп болуы, ал ресурстардың шектеулі болуы халық қажеттіліктерінің қанағаттандырылмауына әкеліп соғады. Бұған байланысты, өндірісте тауарларды іріктеп, халық тұтынысына аса қажетті тауарларды шығарып, қалғандарынан бас тартуға тура келді. Ресурстардың шектеулігі проблемасы: автокөліктерді шығару жылдан-жылға артуда, сонымен қатар көлікті сатып алушылардың да қатары одан әлдеқайда көп. Автокөліктерді шығаруды арттыру үшін көбірек металл, резина, двигатель, т.б. жұмсалады, ал қолданыстағы ресурстар шектеулі. Адам қолындағы экономикалық ресурстардың барлығы сандық немесе сапалық жағынан шектеулі.
Экономикалық ресурстардың ішінде өндіріс процесінде тікелей қолданылатын өндірістік ресурстар маңызды орын алады. Себебі, халық тұтынатын материалдық игіліктердің барлығы осы процесте жасалады. Өндірістік ресурстарға келесілерді жатқызуға болады: өндірістік күштер (еңбек құралдары ресурстары); еңбек және материалдық ресурстар; құрал-жабдықты қамтамасыз етуге және өндіріске шығаруға кеткен шығындар; цех және жалпы зауыттық шығындар; еңбек шартының бұзылуына байланысты өндірістік емес шығындар; қорлар.
Кесте 1 - Өндіріс факторлары және ресурстары
өндіріс факторлары
ресурстары
табыстары
жер
табиғи
рента
еңбек
еңбекжұмыс күші
жалақы
капитал
материалдық, қаржылық
пайыз
кәсіпкерлік қабілеттілік
пайда
Ескерту - Шеденов Ө.Қ., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С.,Комягин Б.И.- Жалпы экономикалық теория. Ақтөбе А- Полиграфия 2004. - 20б.
1-кестеде келтірілген ресурстар кез-келген өндіріс процесі үшін міндетті шарт болып табылады. Барлық өндірістік ресурстарды біріктіріп қана, адамдарға қажетті игіліктерді өндіруге болады. Алайда, ерекше білуге тиіс мәселе, басқару процестерінің күрделенуі және машиналар мен механизмдердің көмегімен игіліктерді өндіруге көшу барысында адамдардың кәсіпкерлік қабілетінің ролі мен мәні өсе түседі.
Кәсіпорынның өндірістік ресурстары - өндіріс процесінде пайдаланылатын кәсіпорын ресурстары. Жер - өндіріс процесінде қолданылатын барлық табиғи ресурстар (жер, орман, кен орындары, су). Капитал - өндіріс құралдарын алу үшін пайдаланылатын ақшалай құралдар, өндірістік инфрақұрылым, өндіріс құралдары. Еңбек - тауарлар мен қызметтерді өндіру барысында қолданылатын адамдардың ой және дене қабілеттерінің жиынтығы. Ақпарат - реттелген білімдер жүйесі. Кәсіпкерлік қабілет - адамның іскерлік қабілеті, жаңа мүмкіндіктерді іздеу процесі, тәуекелділікке бару қабілеті. Барлық ресурстар тегін болып табылмайды. [5].
Адам еңбегімен өндірілген және өндірістік тұтынуда пайдаланылатын игілікке капитал, ал адам еңбегінің жемісі емес өндірістік игілікке жер жатады. Жердің маңызды бір сипаты оның көлемінің шектеулі болуы. Адам оның көлемін өз ықтиярынша өзгерте алмайды, сәйкесінше өндіре де алмайды. Жер адам еңбегінің жемісі емес, табиғаттың сыйы, ол табиғи ресурс. Белгілі жер телімін пайдалану бастапқыдан адамның қолынан келер істің бірі. Әр уақытта есте болатын жәйт, экономикалық теорияда жер ұғымы өте кең мағынада колданылады. Ол белгілі бір өлшемдегі табиғат сыйлаған бүкіл пайдалылықтар - жердің өзі, су ресурстары, қазбалы байлықтар. Жер бетінің белгілі бір телімдері адамның өндірістік қызметінде қолданылады.
Еңбек адамның мақсатқа сай қызметі, еңбектің көмегімен адам өз қажеттіліктерін өтеу үшін табиғатты өзгертеді, өзіне лайықтап икемдейді. Адамның тіршілік етуінің негізгі шарттарының бірі де еңбек. Адамды адам еткен -еңбек, -деп айтудың өзі де жайдан - жай емес. Адам еңбек арқылы хайуанаттар дүниесінен бөлініп шықты, табиғат күштерін игере отырып, оны өз мүддесіне пайдаланды, еңбек құралдарын жасауды игерді, қабілетін дамытты, білім алып, оқу -өнер, ғылымды игерді.
Еңбек өндіріс факторы ретінде игіліктер мен қызметтерді өндіру кезінде пайдалануға болатын адамның мүмкін болатын барлық қабілеттері мен дағдыларын қамтиды. Бұл жерде еңбек адамнаң мақсатты іс - әрекеті емес, жұмыс күші ретінде қарастырылып отыр.
Жұмыс күші - адмның дене еңбегі мен рухани қабілітінің жиынтығы.Өндіріс процесінде жұмыс күшін пайдалану еңбек болып табылады немесе табиғат заттарын өзгертуге, оларды адамдардың қажеттіліктеріне бейімдеуге бағытталған адмның мақсатты іс - әрекеттері. Іс - әрекеттердің саналылығы, мақсаттылығы, олардың қажетті нәтижеге жетуге бағытталуы, еңбек процесі кезінде өндіріс құралдарын дайындау және пайдалану, сондай - ақ жинақталған тәжірибелерімен, ақпараттармен алмасудың барлығы адам еңбегін сипаттайды.
Капитал өндіріс факторы ретінде өндірісте қолданылатын ғимараттардын, құрал - жабдықтардан, саймандардан, көлік құралдарынан, өткізу құралдарынан және жартылай фабрикаттар қорынан тұрады. [6,27б.].
Капитал көп мағыналы ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, сонымен қатар материалдық емес элементтерді де қамтиды, атап айтқанда, адамның қабілеті, білімі. Бір қатар экономистер капиталды тек өндіріс құрал - жабдықтары деп қарастырады. Мұндай пікір саяси экономиканың классиктерінен тараған А.Смит капиталды жинақталған еңбек деп, [7,18б.] ал Д.Рикардо капиталды өндіріс құрал - жабдықтары деп тұжырымдаған. [8,14б.] Қазіргі экономистердің еңбектерінде де осындай анықтамалар кездеседі. Мысалы, П.Самуэльсон мен Нордхаустың Экономикс деген еңбегінде, капитал дегеніміз экономикада басқа тауарларды өндіруге арналған, ұзақ мерзімді қолданылатын игіліктер деп түсіндірілген. Бұл игіліктер сансыз станоктар, жолдар, компьютерлер, жүк машиналары, өндірістік ғимараттар және т.б. жатады. [9, 85б.]. Кейбір зерттеушілер капитал ұғымын ақшамен байланыстырады. Мысалы, Дж. Робинсон еңбегінде, Капитал қаржыландыру көзі болмай тұрып, ақша сомасы ретінде танылған, - деп жазды. [10, 52б.]
Жер, еңбек және капитал жеке нысанда немесе жекелеген түрде ештеңе де жасай алмайды. Осы өндіріс факторларын пайдалануда өзіне жауапкершілік жүктейтін және тәуекелге бел буатын, сондай - ақ ол ресурстарды қалай пайдалану жөнінде шешім қабылдайтын тұлға кәсіпкер деп анылады. Фирма жұмысын ұйымдастыруда және басқаруда дұрыс шешім қабылдау үшін оның кәсіпкерлік қабілеттері болуы керек, ал ол кезегінде өндірістің төртінші факторы болады.
Маркстық теорияда өндіріс факторлары (өндіріс құралдары) және адамдық факторлар (жұмыс күші) деп бөліп көрсетілген. Бұлай бөлу марксизм үшін мейлінше маңызды, өйткені қосымша кұн мен пайданы өндірістің барлық факторы емес, адам факторы жасайтынын көрсеткен. Еңбек құны теориясы және шекті пайдалылық теориясы негізгі құн теориялары болып табылады.
Тұтыну бағалылығы- бұл заттың пайдалылығы,адамның қандай болмасын қажеттігін оның қанағаттандыра алатын қабілеті.Осы арқылы бір өнім басқаларға ұқсамайды,өйткені олардың тұтыну қасиеттері өзгеше болады.
Тауардың құны, оны жасауға жұмсалған еңбек шығынынан тұрады. Осыған сәйкес,тауардың құнының шамасы, оны өндіруге жұмсалған еңбек шамасымен және қажетті жұмыс уақытымен белгіленеді.
Тұтынудағы бағалылық пен құн тауарда қатар, бір мезгілде орын аладыжәне олар бір-бірімен алмаса алады. Тұтыну құнының өзгерістері ертелі- кеш құнының өзгерістеріне әкеліп соғады.Керісінше, құнының өзгеруі тұтыну құнының өзгерістеріне әкеп соғады. Мынаны ескертейік: тауардың құнын қандай болмаса сондай еңбек уақыты емес, тек оны өндіруге нақты қажет еңбек уақыты құрайды.
Тек еңбектің өнімі ғана емес, еңбектің өзі екі жақты процес: нақты және абтрактылы еңбек процесі болып табылады. Нақты еңбек тауардың тұтыну құнын,ал абстрактылы еңбек- құнын құрайды.
Нақты еңбектің нәтижесі өнім, ал осы өнімнің қажеттіліктерді қамтамасыз ететін ерекше қабілеті, оның тұтыну құны болады.
Адамдардың қажеттіліктерін тұрақты өтеу үшін қоғамда экономикалық игіліктер жеткілікті болуы керек. Экономикалық игіліктер дегеніміз - тауар өндіріп және қызмет көрсетуге пайдаланылатын барлық табиғи, еңбек және адам қолымен өндірілген материалдық ресурстар.
Табиғи ресурстар - бұл тауарлар мен игі қызметтердің өндіру кезіндегі пайдаланылатын табиғи игілік. Оған жер, су, орман, газ, мұнай кен орындары және т.б. жатады.
Еңбек ресурстары - еңбек етуге қабілетті халықтың бір бөлігі. Еңбек ресурстары өзінің жасы, жынысы, білімі, мамандық деңгейі және еңбек етуге ынтасы бойынша жіктеледі.
Материалдық ресурстар - өндіріс нәтижесінде алынатын еңбек құралдары мен заттарының жиынтығы.
Өндіріс нәтижесінде қоғамда өнім немесе игілік жасалынады. Жиынтық қоғамдық өнім - бұл белгілі бір кезеңде (әдетте бір жыл ішінде) өндірістің барлық салаларында жасалынған игіліктердің жиынтығы. Жиынтық қоғамдық өнім көптеген салалар мен кәсіпорындардың, қоғамдық еңбек бөлінісі жүйесіндегі күрделі өзара байланыстың нәтижесі.
Кәсіпорын экономикасында қолданылатын нақты өндірістік ресурстарға негізгі және айналым капиталы, сондай-ақ кәсіпорынның еңбек ресурстары жатады.
1.2 Кәсіпорынның негізгі және айналым капиталы
Капитал - бұл тауарлар мен қызметтер өндіруде қолданылатын адамдардың жасап шығарған өндіріс құрал-жабдықтары мен ақшалай жинақтары.
Капитал (ағылшынша -- бас мүлік, бас сома, латынша -- ең басты) -- экономикалық ғылымның ең маңызды категорияларының бірі, нарықтық шаруашылықтың қажетті элементі.
Капиталдың формалары толығырақ А.Смит пен Д. Рикардоның еңбектерінде зерттелген.
Капитал терминінің түсінігі мен мағынасын экономика ғылымдарының барлық ірі мектептері мен бағыттарының өкілдері түсіндіруге тырысты. Капитал теориясының қалыптасуының ұзақ тарихы бар. А. Смит капиталды зат немесе ақшаның жинақталған қоры деп сипаттайды. Ал Д. Рикардо оны өндіріс құралы ретінде қарастырды: " ертедегі адамның қолындағы таяғы мен тасы оған қазіргі машина мен зауыт сияқты капитал элементі болып көрінді" дейді. К.Маркс өзінің алдындағыларға қарағанда капиталды әлеуметтік сипаттағы категория ретінде түсіндіреді. Ол "капитал - бұл қосымша құнды тудыратын, өз-өзінен "өсетін құн" "деді. Өсу құны ол тек қана жалдамалы жұмысшылар еңбегі деп есептеді. Сондықтан Маркс капиталды - бұл ең алдымен қоғамның әр түрлі қабаттары арсындағы, соның ішінде жалдамалы жұмысшылар мен капиталистер арасындағы белгілі қарым-қатынас деп қарастырады. [11, 58б.].
Америкалық экономист Ирвинг Фишердің (1867-1947ж.ж) пікірі бойынша, капитал табыс ағымына айналатын қызмет ағымын тудырады. Қандай да бір капиталдың қызметі қаншалықты жоғары бағаланған сайын, ол соншалықты жоғары табыс әкеледі. Сондықтан капитал деңгейін одан алынған табыс деңгейі негізінде бағалау керек. [12,78б.].
Негізгі капиталға еңбек құралдарының құны жатады, айналмалыға еңбек заттарының және жұмысшы күшінің төлем құндары жатады. Капиталдың осы бөлшектерінің айналымының айырмашылықтары, өндіргіш капиталдың құнының өз элементтерінің жасалынатын өнімге өзінің құнын алмастыруының әдістерінің әр түрлі болуымен байланысты болады.
Кез-келген кәсіпкер өз бизнесін тиімді жүргізуі үшін ең алдымен табыс әкелетін активтері болуы шарт, яғни негізгі капиталсыз мақсатын жүзеге асыра алмайды. Нарықтық экономиканың маңыздылығын еңбек өнімділігінің, өндіріс тиімділігінің өсуін ынталандырушы құрал ретінде қарастырсақ, осы жағдайлардың ішінде өндіріс тиімділігінің негізгі бағыттары мен олардың өсуіне әсер ететін факторлар және оларды анықтау әдістеріне басты назар аударылуы тиіс. Өндіріс тиімділігін анықтайтын маңызды критерийлер мен тиімділік көрсеткіштерін дәл анықтай білу керек. Кәсіпорындағы өндіріс тиімділін бағалауда ең алдымен оның негізгі өндірістік қорының көрсеткіштерінің алатын орны ерекше. Жалпы кәсіпорында өнім өндіру процесі үш фактор арқылы жүзеге асырылады: еңбек, еңбек құралы және еңбек пәні. Еңбек құралы ( машина, құрал-жабдық, инструменттер және т.б) және еңбек пәні (шикізат, материал) - өндірістік қордың заттық мазмұнынын біріктіретін өндіріс құралдарын құрайды. Өндірістік қордың экономикалық мазмұны - бұл өнімнің құнының қалыптасуына қатысатын өндіріс құралы, ол өндіріс процесіндегі алатын орнына байланысты негізгі және айналым болып бөлінеді.
Кез-келген кәсіпорынның материалдық-техникалық базасының сипаты ондағы еңбек құралдарымен анықталады. Еңбек құралдары және ғимараттар мен құрылыстар кәсіпорынның материалдық техникалық базасының маңызды элементі болып табылады.
Экономика ғылымы барлық әртүрлі машина, ғимараттар, құрылыс, құрал-жабдықтарды негізгі капитал деген экономикалық категорияға біріктіреді. Бұны адам еңбек құралы ретінде пайдалана отырып өз қажеттілігін толығымен қанағаттандырады.
Жалпы, капитал - бұл өндіріске ресурс ретінде пайдаланылатын материалдық және ақшалай түрдегі интеллектуалдық құралдар. Капитал ұғымына қазіргі таңда экономистер бірнеше анықтама береді. Кәсіпорында бухгалтерлер капиталды фирмадағы барлық активтер (құралдар) десе, кейбір экономистер капиталды нақты (физикалық, өндірістік), яғни өндіріс құралдары түрінде және ақшалай , яғни қаржылық формада, ал кейде тауарлық капитал, яғни тауар түріндегі капитал деп қарастырады. Нақты капитал негізгі және айналым капиталы деп бөлінеді. [13,96б.].
Қазіргі таңда экономикалық әдебиеттерде негізгі капитал ұғымы көп кездеседі: кейбір экономистер бұл терминді "негізгі қор"деп қарастырса, енді бірі "негізгі капитал" деп қарастырады. Біздің пікірімізше екінші көзқарас дұрыс секілді. Өйткені жоғары табыс алуға ұмтылатын және өндірістің капиталистік әдісі үшін де сипатты нарықтық экономиканың талаптары мен мақсаттарына сәйкес келеді. Бұған дәлел ретінде мынаны айтуға болады: жоспарлы экономикада негізгі қорлар мемлекет иелігінде болып, қоғам үшін жұмыс атқарды, ал қазіргі кезде барлық компаниялар негізгі қорларды тиімді пайдалану арқылы жоғары табыс алуға ұмтылады, сондықтан өндіріс құралдарын пайдалану кәсіпорын иесіне табыс әкелетіндіктен осы жерден "негізгі қор" ұғымы "негізгі капитал" ұғымына айналады.
Қазақстандағы бухгалтердік стандартта негізгі құралдарды материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес салада да еңбек құралы ретінде ұзақ мерзім бойы қолданылатын материалдық активтер деп қарастырады. Орыс экономисті Л.Т. Гиляровская: негізгі құралдар - ұйымда ұзақ уақыт болатын жылжымалы және жылжымайтын мүліктердің жиынтық құны деп түсіндіреді.
Ал кейбір әдебиеттерде негізгі қорларға ұзақ уақыт кезеңінде натуралдық формасын өзгертпей қызмет атқаратын, өзінің құнын бөлшектеп жоғалтатын материалдық-заттық құндылықтар деп анықтама береді. [14, 128б.]
Кәсіпорынның негізгі өндірістік қоры - кез-келген өндірістік кәсіпорынның материалдық техникалық базасын сипаттайды. Кәсіпорынның өндірістік қуаты, еңбектің техникалық жарақтану деңгейі олардың көлеміне байланысты. Негізгі құралдардың жиынтығы және еңбектің жоғары техникалық жарақтануы еңбек процесін байытады, еңбекке шығармашылық сипат бере отырып, қоғамның мәдени-техникалық деңгейін көтереді.
Сонымен, негізгі құралдар - өндіріс процесінде жасалған, тауар өндіру, нарықтық және нарықтық емес қызметтер көрсету үшін өзгермейтін табиғи заттай нысанда уақыттың ұзақ кезеңі ішінде бірнеше рет немесе үнемі қолданылып, біртіндеп өз құнын жасалынатын өнімдер мен қызметтерге көшіретін кәсіпорын байлығының аса маңызды бөлігі.
Негізгі капиталдың барлық түріне келесі экономикалық белгілер тән:
* Негізгі капиталдың барлық түрі өндіріске қатыса отырып, құнын еңбек өніміне өзінің натуралды түрінде бермейді. Еңбек құралының еңбек пәнінен (шикізат, материал т.б) негізгі ерекшелігі осында;
* Негізгі капиталдың барлық түрі ұзақ уақыт кезегінде көптеген өндірістік циклға қатысады;
* Негізгі капиталдың барлық түрі өндіріс процесінде біртіндеп тозып отырады және оның құны бөлшектеп, тозу шегіне байланысты дайын өнімге құнын береді.
Негізгі қорларды есептеу, бағалау және талдау үшін оларды әртүрлі белгілеріне байланысты жіктеп қарастырады.
Заттық-натуралдық құрамы принципі бойынша : үйлер мен ғимараттар, табыстау қондырғылары, жұмыс және күш машиналары мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш құралдар мен құрылғылар, зертханалық жабдықтар, есептеу техникасы, көлік құрал-жабдығы, өндірістік және шаруашылық инвентар,ересек жұмысшы және өнім беретін мал, арнаулы құралдар және де кәсіпорын меншігіндегі жер учаскелері деп жіктейді.
Атқаратын қызметтеріне байланысты өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді.Өндірістік негізгі капиталдар өндірістік процеске үнемі қатысады және оған тікелей қызмет көрсетеді. Өндірістік емес негізгі капиталдар - бұлар өнімнің қалыптасуына қатыспайды, өндірістік процестің жүруіне тек қана жанама түрде әсер ететін, ұзақ уақыт бойы пайдаланылатын қорлар. Олар тұрғын пәтерлер, коммуналдық - тұрмыстық мақсаттағы ғимараттар, құрылыстар, бала-бақшалар, мектептер және т.б.
Негізгі өндірістік қорларды еңбек пәніне әсер ету дәрежесіне байланысты актив және пассив деп бөлудің маңызы зор. Өндірістік процесте негізгі қорлар тобы әртүрлі рольдер атқарады. Жұмыс машиналары мен құрал-жабдықтар, өлшеуіш приборлар мен қондырғылар техникалық ғимараттар өндіріс процесіне үнемі қатысып отырады, өнім көлемінің өсуіне тікелей әсер ететіндіктен бұлар негізгі қордың актив бөлігіне жатады. Негізгі қорлардың басқа элементтері (өндірістік үйлер, инвентар және т.б) өнім өндіруге тек қана жанама әсер ететіндіктен олар негізгі қордың пассив бөлігі деп аталады.
Негізгі өндірістік қордағы актив бөлігінің үлесі кәсіпорынның өндірістік мүмкіндігін, техникалық жарақтану дәрежесін және өндірістік қуат деңгейін көрсетеді. Негізгі қорлардың өндірістік құрылымы олардың жалпы құнындағы негізгі құралдардың әрбір тобының үлесімен сипатталады. Негізгі өндірістік қор құрамындағы машина, құрал-жабдықтар және актив бөлігінің басқа да элементтерінің үлесі жоғары болған сайын, сонша өнім негізгі қордың 1 теңгесіне шығарылады деп есептеледі. Негізгі қордың актив бөлігінің үлесі көбінесе жоғары деңгейлі техникамен жарақтанған кәсіпорындарда, өндіріс процесі механикаландырылған және автоматтандырылған, өңдеудің химиялық әдістері кең қолданылатын және еңбектің электрқарулануы жоғары деңгейдегі кәсіпорындарда жоғары көрсеткештерге ие.
Кәсіпорынның өндірістік ресурсының келесі түрі - айналым капиталы. Кәсіпорын қызметінің табыстылығын ұлғайтудың тиімді әдісінің бірі - ол айналым капиталын қалыптастыру және басқару.
Кәсіпорын - бұл дербес шаруашылық субъект, шаруашылық қызметін жүргізу үшін құрылған және оның мақсаты пайда табу мен қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру. Кәсіпорын негізінен заңды тұлға ретінде құралады және жиынтық белгілер арқылы анықталады. Ол дербес бухгалтерлік баланстың бар болуы, банкте есеп шоттың ашылуы, мүлік пен міндеттемелер үшін жауапкершілігі және өз атынан қызмет жасауы. Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің мәні өндірісті ұйымдастырудан және тауарды өткізуден құралады. Кәсіпорын басқа да кәсіпорындарымен қарым-қатынаста болады. Олар жабдықтаушылар мен сатып алушылар, біріккен қызмет бойынша серіктестер және банктер.
Қаржы қатынастары ақша қаражаттардың негізінен кәсіпорынның кірісі мен меншікті құралдардың құрылуынан, шаруашылық қызметін қаржыландырудан, қаржы көздерінен қарыздарды жұмылдырудан және кірістерді таратудан пайда болады. Шаруашылық қызметті ұйымдастыру үшін сәйкесті қаржылық қамсыздандыру талап етіледі. Бастапқы капитал кәсіпорын құрушылардың салымдарынан құрылып, жарғылық капитал формасына айналады. Бұл әрбір кәсіпорын мүлігінің қалыптасу көзі болып табылады. Кәсіпорынның жарғылық капиталының нақтылы құрылу тәсілі ұйымдық-құқықтық формасына байланысты болады.
Кәсіпорынды құру кезінде негізгі қорларды және айналым қорларды керекті мөлшерде қалыптастыру өндірістік-шаруашылық қызметті дұрыс жүргізуге әсерін тигізеді. Сонымен, бастапқы капитал өндіріске инвестицияланады да, өндіріс процесі кезінде өнім құны құралады. Сол өнімді өткізу кезінде өнім ақша формасына айналады да, кәсіпорынның есеп шотына түседі.
Айналым активтері кәсіпорынның мүлкінің бір бөлігі ретінде қаралады. Айналым активтері - бұл өндірістік ақша қорларын құру, пайдалану және үздіксіз өндірістік процесстер мен өнімді өткізудің қамтамасыз ету үшін авансылаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы. Айналым қаражаттарының мәні - ұдайы өндірістік процесстердің қажеттілігін қамтамасыз етудегі экономикалық ролімен анықталады. Айналым қаражаттары өндірістік процесске бірнеше рет қатысатын негізгі қорларға қарағандағы айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезеңде қызмет етеді және өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей дайын өнімге алып барады. [15,29б.]
Кәсіпорын қызметінің негізгі шарттарының бірі - ол тиімді пайдалану. Ұйымның жаңа шарттарын анықтауға нарықтың дамуы байланысты. Олардың жағдайы және тиімді пайдалану - кәсіпорын әрекетінің басты жағдайы болып есептелінеді. Нарықтық қатынастың дамуы кәсіпорындарға жаңа жағдайларды талап етуде. Жоғарғы инфляция, төлем қабілеттігінің нашарлауы және басқадай дағдарыстық құбылыстар кәсіпорындардың айналым активтеріне деген саясатын өзгертуге ықпал етті, оны толықтырудың жаңа көздерін іздестіру проблемаларын қарастыруда.
Кәсіпорынның айналым активтерін ұйымдастыру кәсіпорынның жалпы тиімділігін арттыру проблемасының негізі болып есептелінеді. Оған мыналар жатады:
- айналым қаражатының құрамын және құрылымын анықтау;
- кәсіпорынның айналым қаражатына қажеттілігін анықтау;
- айналым қаражаттарын қалыптастыру көздерін анықтау;
- айналым қаражаттарын пайдалану туралы өкім және ептілік жасау;
- айналым қаражаттарын сақтау және тиімді пайдалануға жауапкершілік ету. [16,78б.].
Айналым қаражаттарының құрамына көптеген элементтер кіреді.
Өндірістік айналым активтерінің негізгі бөлігі - шикізат, негізгі және қосымша материалдар, жартылай фабрикаттар, жанар және жағар майлар, ыдыстар және т.б. құрылады.
Мысалы, машина жасау өндірісінде, өндірістік цикл ұзақ болады, осыған байланысты аяқталмаған өндірістің үсесті салмағы жоғары. Ал жеңіл және тамақ өнеркәсібінде басты орынды шикізат, материалдар алады. Сонымен қатар тамақ өнеркәсібінде қосалқы материалдардың қоры әлбетте жоғары болады.
Материалдық өндіріске кәсіпорын құралдарына қаржы салымдары айналым ұзақтығына тәуелді, олар негізгі және айналым құралдарына бөлінеді. Айналым құралдарының функционалдық ролі өндіріс процессінің түп тамырында негізгі капиталдан айырмашылығы бар. Айналым құралдары өндіріс процессінің үздіксіздігін қамтамасыз етеді.
Кәсіпорындардың іс-әрекеттерін қамтамасыз етудегі міндетті шарт - қолда бар айналым капиталының болуы. Айналым капиталы - бұл өндірістік айналым қорларын құру, пайдалану және үздіксіз өндірістік процестер мен өнімді өткізуді қамтамасыз ету үшін авансылаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы. Айналым капиталының мәні - ұдайы өндірістік процестердің қажеттілігін қамтамасыз етудегі экономикалық ролімен анықталады. Айналым капиталы өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын негізгі қорларға қарағандағы айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезеңде қызмет етеді және өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей дайын өнімге апарады. [17, 34б.].
Айналым қаражаттарын қалыптастыру көзіне қарай меншікті, қарызды және тартылған түрлеріне бөлінеді.
Қазіргі экономикалық жағдайда кәсіпорындарға айналым қаражаттар пайдалануға кең ерік берілген. Айналым қаражаттары кәсіпорынның меншігінде және оны ешкімнің алуға еркі жоқ.
Кәсіпорын меншігіндегі айналым қаражаттарын басқа кәсіпорындарға сатуға, беруге, жалға беруге еркі бар. Кәсіпорын алдында тұрған маңызды проблема айналым қаражаттарын сақтауды қамтамасыз ету. Кәсіпорын қаржысын жоспарлау процесінде жыл басына айналым қаражаттарының артық немесе жетіспеуін анықтаудың маңызы зор.
Өндірістік айналым қорына жекелеген құны аз және тез тозатын заттар, аспаптар, арнайы құралдар, құрал - саймандар, ағымдағы жөндеуге керекті құралдар, арнайы киімдер және т.б. жатады. Бұл құрал жабдықтар бір жылдан кем уақыт аралығында жұмыс істейді. Кәсіпорындарда бұл еңбек құралдарының мыңдаған аттары бар, олардың тозығын есептеу техникалық жағынан қиыншылыққа соқтырады. Сондықтан, практика жүзінде оларды негізгі қорларға жатқызбай, айналым қорларына жатқызады. Аталған заттар және еңбек құралы - айналымдағы өндіріс қоры тобына жатқызылады. Одан басқа өндірістік қорға - аяқталмаған өндірісті және болашақ кезеңдегі шығындарды жатқызады. Айналымдағы өндіріс қорына авансталған қаражат негізінен өндіріс процесін тоқтаусыз, қалыппен жүргізуді қамтамасыз етеді. Айналым қаражаттарының құрамы және құрылымы әртүрлі салаларда бірдей емес. Олар экономиканың көптеген әртүрлі факторларымен анықталады. Егер жоспарлауға байланысты кәсіпорынның меншікті айналым қаражаты жетіспейтін жағдайда, кәсіпорын уақытша қарыз қаражатының есебінен айналым қаражатын толықтырады. Кәсіпорынның айналым активтерінің жетіспеуі түрлі себептерге байланысты және ол кәсіпорын әрекетіне байланысты емес. Кәсіпорын заңсыз айналым қаражатын күрделі құрылыс қажеттігіне бөлу немесе жоспарланған пайданы алмауы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz