Уыз май industry ЖШС-дегі материалдық ресурстарды рационалды пайдаланудың үдерістерін зерттеу нәтижесінде өндірісті метариалдық жағынан қамтамасыз ету жүйелерінің неғұрлым тиімді жұмыс істеуіне резервтер іздестіру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ МАТЕРИАЛДЫҚ РЕСУРСТАРДЫ ТИІМДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫК НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.1 Материалдық ресурстар туралы түсінік, олардың құрамы
мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2 Кәсіпорындарды материалдық жағынан қамтамасыз етудің мәні, міндеттері мен функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13
1.3 Материалдық жағынан қамтамасыз ету жүйелерін жетілдірудің негізгі бағыттары... 24
2 «УЫЗ МАЙ ИНДАСТРИЗ» ЖШС.нің ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНЕ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
31
2.1 Кәсiпорынның экономикалық әлеуетiн талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
2.2 «УЫЗ МАЙ ИНДАСТРИЗ» ЖШС материалдық қорларын пайдалануды талдау ... ... ... ... . 35
2.3 «УЫЗ МАЙ ИНДАСТРИЗ» ЖШС материалдық ресурстарының басқару жүйесін сипаттау ... .. 42
3 КӘСІПОРЫНДА МАТЕРИАЛДЫҚ РЕСУРСТАРДЫ ТИІМДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ЫҢТАЛАНДЫРУ ЖОЛДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
44
3.1 Айналым қорларын тиiмдi пайдалану мақсатында жақсарту ... ... ... ... ... 44
3.2 Кәсіпорындағы материалдық жағынан қамтамасыз ету жүйелерін толық жетілдіру ... ... ... . 49
3.3 Запастарды (қосалқы қорлар) басқарудың және тиімді пайдаланудың проблемалары ... ... ... .. 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
1 КӘСІПОРЫННЫҢ МАТЕРИАЛДЫҚ РЕСУРСТАРДЫ ТИІМДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫК НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.1 Материалдық ресурстар туралы түсінік, олардың құрамы
мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2 Кәсіпорындарды материалдық жағынан қамтамасыз етудің мәні, міндеттері мен функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13
1.3 Материалдық жағынан қамтамасыз ету жүйелерін жетілдірудің негізгі бағыттары... 24
2 «УЫЗ МАЙ ИНДАСТРИЗ» ЖШС.нің ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНЕ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
31
2.1 Кәсiпорынның экономикалық әлеуетiн талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
2.2 «УЫЗ МАЙ ИНДАСТРИЗ» ЖШС материалдық қорларын пайдалануды талдау ... ... ... ... . 35
2.3 «УЫЗ МАЙ ИНДАСТРИЗ» ЖШС материалдық ресурстарының басқару жүйесін сипаттау ... .. 42
3 КӘСІПОРЫНДА МАТЕРИАЛДЫҚ РЕСУРСТАРДЫ ТИІМДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ЫҢТАЛАНДЫРУ ЖОЛДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
44
3.1 Айналым қорларын тиiмдi пайдалану мақсатында жақсарту ... ... ... ... ... 44
3.2 Кәсіпорындағы материалдық жағынан қамтамасыз ету жүйелерін толық жетілдіру ... ... ... . 49
3.3 Запастарды (қосалқы қорлар) басқарудың және тиімді пайдаланудың проблемалары ... ... ... .. 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нақты сектор кәсіпорындары мен компаниялары Қазақстан экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа көрсеткіштердің артуына тікелей әсер етеді.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Экономикалық әдебиеттерде аталған мәселенің жекелеген аспектілері бойынша теориялық, әдістемелік және қолданбалы ұсыныстар ғана бар. Кәсіпорыдардын материалдық ресурстарды тиімді пайдаланудың үдерістерін зерттеу және қызмет тиімділігін арттыруға ерекше мән беру қажет. Кәсіпорынның материалдық ресурстарын пайдалану тиімділігін жоғарлатудын ғылыми негізіне тереңнен қалам тартқан батыс елдерінің осы салада зерттеулер жүргізген маман-ғалымдардың еңбектері кеңінен қолданылды. Қазақстандық ғалымдардан кәсiпорын материалдық ресурстарды тиімді пайдаланудың үдерістерін түрлі аспектілерін, өндіріс тиімділігі мәселесін негіздеу Баймұратов О.Б., Оқаев Қ.О., Берішев С.Х., Мұхамбетов Т.И., Сағадиев К.Ә., Ниязбекова Р.К., Рахметов Б.А., Байнеев П.Т. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г,Оразалин К.Ж, Кәмшат Т. Жуйриков К.К.,Дауренбекова Ә.Н., Жумагалиева Ж. Т., Манапова Ш. М ., Бердәлиев К.Б. және т.б. еңбектерінде көрініс тапқан.
Зерттеу объектісі ретінде «Уыз Май Industry»ЖШС кәсiпорынның материалдық ресурстарының жағдайы мен оларды тиiмдi пайдалану үрдісін сипаттайтын өндірістік қатынастар жиынтығы алынды.
Зерттеу пәні – ретінде кәсiпорының материалдық ресурстарды рационалды пайдаланудың үдерістерін зерттеу нәтижесінде онын тиiмділігін қөтеру әдiстерi қарастырылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері . Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты «Уыз Май Industry» ЖШС-дегі материалдық ресурстарды рационалды пайдаланудың үдерістерін зерттеу нәтижесінде өндірісті метариалдық жағынан қамтамасыз ету жүйелерінің неғұрлым тиімді (оңтайлы) жұмыс істеуіне резервтер (қосымша қорлар) іздестіру болып табылады.
Міндеттері:
- Материалдық ресурстар туралы түсінік, олардың құрамы мен құрылым мазмұнын зерттеу мен оның көрсеткіштерін анықтау әдістемесін талдау;
-Касипорындарды материалдық жағынан қамтамасыз етудің мәні, міндеттері мен функцияларын ашу
-Материалдық жағынан қамтамасыз ету жүйелерін жетілдірудің негізгі бағыттары деңгейін жақсартуға қажет әлеуметтік–экономикалық жағдайларды анықтау мен оған сәйкес ұсыныстар әзірлеу
-Кәсіпорындағы материалдық жағынан қамтамасыз ету жүйелерін толық жетілдіру мүмкіндіктерін қарастыруға ерекше көніл бөлінді.
Дипломдық жұмыс құрылымы кiрiспеден, үш негiзгi бөлiмнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тiзiмi мен қосымшадан тұрады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Экономикалық әдебиеттерде аталған мәселенің жекелеген аспектілері бойынша теориялық, әдістемелік және қолданбалы ұсыныстар ғана бар. Кәсіпорыдардын материалдық ресурстарды тиімді пайдаланудың үдерістерін зерттеу және қызмет тиімділігін арттыруға ерекше мән беру қажет. Кәсіпорынның материалдық ресурстарын пайдалану тиімділігін жоғарлатудын ғылыми негізіне тереңнен қалам тартқан батыс елдерінің осы салада зерттеулер жүргізген маман-ғалымдардың еңбектері кеңінен қолданылды. Қазақстандық ғалымдардан кәсiпорын материалдық ресурстарды тиімді пайдаланудың үдерістерін түрлі аспектілерін, өндіріс тиімділігі мәселесін негіздеу Баймұратов О.Б., Оқаев Қ.О., Берішев С.Х., Мұхамбетов Т.И., Сағадиев К.Ә., Ниязбекова Р.К., Рахметов Б.А., Байнеев П.Т. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г,Оразалин К.Ж, Кәмшат Т. Жуйриков К.К.,Дауренбекова Ә.Н., Жумагалиева Ж. Т., Манапова Ш. М ., Бердәлиев К.Б. және т.б. еңбектерінде көрініс тапқан.
Зерттеу объектісі ретінде «Уыз Май Industry»ЖШС кәсiпорынның материалдық ресурстарының жағдайы мен оларды тиiмдi пайдалану үрдісін сипаттайтын өндірістік қатынастар жиынтығы алынды.
Зерттеу пәні – ретінде кәсiпорының материалдық ресурстарды рационалды пайдаланудың үдерістерін зерттеу нәтижесінде онын тиiмділігін қөтеру әдiстерi қарастырылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері . Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты «Уыз Май Industry» ЖШС-дегі материалдық ресурстарды рационалды пайдаланудың үдерістерін зерттеу нәтижесінде өндірісті метариалдық жағынан қамтамасыз ету жүйелерінің неғұрлым тиімді (оңтайлы) жұмыс істеуіне резервтер (қосымша қорлар) іздестіру болып табылады.
Міндеттері:
- Материалдық ресурстар туралы түсінік, олардың құрамы мен құрылым мазмұнын зерттеу мен оның көрсеткіштерін анықтау әдістемесін талдау;
-Касипорындарды материалдық жағынан қамтамасыз етудің мәні, міндеттері мен функцияларын ашу
-Материалдық жағынан қамтамасыз ету жүйелерін жетілдірудің негізгі бағыттары деңгейін жақсартуға қажет әлеуметтік–экономикалық жағдайларды анықтау мен оған сәйкес ұсыныстар әзірлеу
-Кәсіпорындағы материалдық жағынан қамтамасыз ету жүйелерін толық жетілдіру мүмкіндіктерін қарастыруға ерекше көніл бөлінді.
Дипломдық жұмыс құрылымы кiрiспеден, үш негiзгi бөлiмнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тiзiмi мен қосымшадан тұрады.
1.Қазақстан Республикасы Президентінің.«Қазақстан жолы – 2050:Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» деп аталатын халыққа арнаған 17 қаңтар 2014 жыл Жолдау –Астана, 2014
2. Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына 31.01.2017 ж. Жолдау
3.
4 Ниязбекова Р.К., Рахметов Б.А., Байнеев П.Т. Кәсіпорын экономикасы. - Алматы: Экономика, 2014 . -792б
5. Экономика предприятия” по ред. В.А. Швандера. М, 2009г
6. ҚР-ң «Бухгалтерлік есеп пен Қаржылық есептілік туралы» 8.02 . 2007 жылғы № 234-ІІІ Заңы.
7.Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлік туралы»: Заңы, 2006 жылы – 31 қаңтар №124 //Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы. –№3. –2-39 бет.
8.Шмалин А.Г. “Основы и проблемы экономики предпрития”. М: Инфра-М 1999г.,
9. Акулич В.В. Анализ эффективности использования оборотных средств // Планово-экономический отдел. 2004. №3. С. 75-77.
10.Сергеев И.В. «Экономика организации (предприятия)» - М., 2015 . с. 354-376
11. Ковалев В.В., Волкова О.Н. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Учебник. – Москва, 2004. - 568 с.
12. Юлдашев Ш.А., Игамбердиев И. Экономика предприятия: Учебное пособие. – Ташкент, 2015 г. – 155с
13. Петухов Р.М. Оценка эффективности промышленного производства: Методы и показатели. – Москва: Издательство «Экономика», 2015 г. – 335с.
14. Нурлыбаев Б. Ауыл шаруашылық өнімдерінің өзекті мәселелері // Егемен Қазақстан. -2015 .- 20 желтоқсан.-3б
15. Грибов В.Д., Грузинов В.П. Экономика предприятия: Учебное пособие. – 2-е издание, переработанное и дополненное. – М.: Издательство «Финансы и статистика», 2015 г. –208 с
16. Chang, CC (Chang, Chia-Chin)[ 1 ] ; Hung, SW (Hung, Shiu-Wan)[ 2 ] ; Huang, SY (Huang, Sin-Yi). Evaluating the operational www.bauka.kz
17. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности М: Инфра-М, 2004г.
18. Нусупбаев М., Сейтимов Е. Бизнес в стиле Kaz. Алматы, Издательство “ПрессАТАше”, 2005. - 400с.
19.Досанов Д., Курманов О. Малый бизнес: мировой опыт и казахстанская реальность // Саясат-Policy. – 2006.-№12, С.32-35.
20.Амирбекова С. Франшиза для своих // “Эксперт Казахстан”.-2004.-№15(17), 12с.
21. Абрютина М. С. Экономика предприятия. - Москва, 2015 . – 504 с
22. Кейлер В.А. Экономика предприятия: Курс лекций. – М.: Издательство «ИНФРА-М», Новосибирск: Издательство «МГАЭиУ», сибирское соглашение. 2015 г. – 132с
23.Раицкий К.А. Экономика организаций (предприятия). – Москва, 2015 .-590 с.
24. Бабич С.Н. Экономика предприятия. – Харьков, 2015 г. –274с
25.Сафронов Н.А. Экономика предприятия: Учебник. – М.: Издательство «Юристъ», 2015 г. –584с
26. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы.- Алматы, 2003.- 251б.
27. Макарьева В.И, Андреева Л.В Анализ финансово-хозяйственной деятельности организации. - Москва, 2015 . – 389 с
28.Горфинкель В.Я., Швандар В.А. Экономика предприятия: Учебник для вузов. – 2-е издание, переработанное и дополненное. – М.: Издательство «Банки и биржи», Юнити, 2005г. –742с
29.Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2015 . -158б
30.Зайцев Н.Л. Экономика промышленного предприятия: Учебник. — 4-е изд., переработанный и дополненный. – М.: Издательство «ИНФРА-М», 2015 г. – 384 с
31. Ниязбекова Р.К., Рахметов Б.А., Байнеев П.Т. Кәсіпорын экономикасы. - Алматы: Экономика, 2015 . -792б
32. Оразалин К.Ж. Кәсіпорын экономикасы.- Алматы, 2015 .-296б.
33. «Уыз Май Industry» ЖШС құрылу тарихы
34. «Уыз Май Industry» ЖШС қаржылық жоспары
35. Райхан Н. Инновациялык экономика қуру // Акикат -2015 .- №10.-3б
36. «Уыз Май Industry» ЖШС өнімдер ассортиментінің тізімі
37. «Уыз Май Industry» ЖШС, 2014 ж., 2015 ж кіріс және шығыстар жөнінде есебі
38. Кәмшат Т. Уақытша қиындықтан қалай шығуға болады? // Егеменді Қазақстан. -2015 . -4 сәуір.- 2б
39. «Қазақстан Республикасының 2015 -2014 жылдарға арналған үдемелі индустриалды-инновациялық дамытудың мемлекеттік бағдарламасы. Электрондық ресурс.- // http://alashainasy.kz.).
40. Султанова О. Реорганизация предприятий как путь оздоровления промышленности // Қаржы – қаражат.-2014.- № 3.- 14-16бб.
41 Әшімухан А. Нарықтық экономикада кәсіпорынның даму стратегиясының алатын орны // Саясат. - 2015 . - № 6. – 54-55бб.
42 Minimum cost allocation of quality improvement targets under supplier process disruption Author(s): Wang, WJ (Wang, Weijia)[ 1 ] ; Plante, RD (Plante, Robert D.)[ 1 ] ; Tang, J (Tang, Jen) – Электрондық ресурс //knowledge.com/
43 Жуйриков К.К. Анализ прибыли (дохода) и рентабельности // Банки Казахстана. - 2014.- № 4.- 21-23бб.
44 Дауренбекова Ә.Н. Бәсекеге қабілетті өнеркәсіпті дамыту- индустриялдық инновациялық стратегияның басты бағыты // Аль-Пари.- 2015 .- №2. - 17-20 бб.
45 Improving market access and agricultural productivity growth in Africa: what role for producer organizations and collective action institutions? Author(s): Shiferaw, B (Shiferaw, Bekele)[ 1 ] ; Hellin, J (Hellin, Jon)[ 2 ] ; Muricho, G (Muricho, Geoffrey)[ 1 ] Source: FOOD SECURITY Volume: 3 Issue: 4 Pages: 475-489 DOI: 10.1007/s12571-011-0153-0 Published: DEC 2015
46 Ермеков Д. Банкротство можно прогнозировать // Қаржы – қаражат.- 2015 . –№ 2. - 23-24бб.
47 Жумагалиева Ж. Т., Манапова Ш. М., Издержки производства и принятие управленческих решений // Бухгалтерский учет и аудит.- 2014.–№ 6. -13-15бб.
48 Мусаев А.С. Кәсіпорында қаржылық ресурстарды қолданудың тиімділігі // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. – 2014 . -№ 1.- 87-91бб
49 Есайдар У.С. Касипорындардың инновациялық қызметін мемлекет тарапынан реттеу қажеттілігі // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. -2015 . -№ 6. -42-46бб
50 Елшібаев Р. Қ. Қазақстан республикасындағы әр түрлі ұйымдық-құқықтық нысандардағы касипорындардың қызмет етуінің өзекті мәселелері және оларды шешу жолдары // Қаз ЭУ хабаршысы. Экономика сериясы.- 2015 .- № 1.- 71-75 бб.
51 Ниязов Т. Касипорындардың қаржылық ресурстарын басқаруды қалыптастырудың экономикалық механизмін жетілдіру // Қаржы-қаражат. -2015 .-№.10. -33-38бб
52 The Cost-Effectiveness of Repeat HIV Testing During Pregnancy in a Resource-Limited Setting. Author(s): Kim, Lena H; Cohan, Deborah L; Sparks, Teresa N; Pilliod, Rachel A; Arinaitwe, Emmanuel; Caughey, Aaron B. – Электрондық ресурс //knowledge.com/
53 Жұмабек Ж. Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету // Егеменді Қазақстан. -2015 . -18 сәуір.- 4б
54 Сәкібаева Қ.С. Кәсіпорынның бәсекелестік стратегияларын құру негіздемесі // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. – 2015 . -№4.-114 -116 бб.
55 Шакеев С.С. Кәсіпорында айналым құралдарды қолданудың тиімділігін бағалау // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. – 2014 . -№ 1.- 12-16 бб
56 Калабаев С.Е. Касипорындардың айналым қапиталын басқаруды механизмін жетілдіру // Қаржы-қаражат. -2014.-№.2 -24-28бб
57 Exact methods for single-item capacitated lot sizing problem with alternative machines and piece-wise linear production costs. – Электрондық ресурс //www.sciencedirect.com
58. КазАгроИнновация жобалары // Каз Агро инновация сайты. -26 наурыз 2016 ж.
2. Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына 31.01.2017 ж. Жолдау
3.
4 Ниязбекова Р.К., Рахметов Б.А., Байнеев П.Т. Кәсіпорын экономикасы. - Алматы: Экономика, 2014 . -792б
5. Экономика предприятия” по ред. В.А. Швандера. М, 2009г
6. ҚР-ң «Бухгалтерлік есеп пен Қаржылық есептілік туралы» 8.02 . 2007 жылғы № 234-ІІІ Заңы.
7.Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлік туралы»: Заңы, 2006 жылы – 31 қаңтар №124 //Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы. –№3. –2-39 бет.
8.Шмалин А.Г. “Основы и проблемы экономики предпрития”. М: Инфра-М 1999г.,
9. Акулич В.В. Анализ эффективности использования оборотных средств // Планово-экономический отдел. 2004. №3. С. 75-77.
10.Сергеев И.В. «Экономика организации (предприятия)» - М., 2015 . с. 354-376
11. Ковалев В.В., Волкова О.Н. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Учебник. – Москва, 2004. - 568 с.
12. Юлдашев Ш.А., Игамбердиев И. Экономика предприятия: Учебное пособие. – Ташкент, 2015 г. – 155с
13. Петухов Р.М. Оценка эффективности промышленного производства: Методы и показатели. – Москва: Издательство «Экономика», 2015 г. – 335с.
14. Нурлыбаев Б. Ауыл шаруашылық өнімдерінің өзекті мәселелері // Егемен Қазақстан. -2015 .- 20 желтоқсан.-3б
15. Грибов В.Д., Грузинов В.П. Экономика предприятия: Учебное пособие. – 2-е издание, переработанное и дополненное. – М.: Издательство «Финансы и статистика», 2015 г. –208 с
16. Chang, CC (Chang, Chia-Chin)[ 1 ] ; Hung, SW (Hung, Shiu-Wan)[ 2 ] ; Huang, SY (Huang, Sin-Yi). Evaluating the operational www.bauka.kz
17. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности М: Инфра-М, 2004г.
18. Нусупбаев М., Сейтимов Е. Бизнес в стиле Kaz. Алматы, Издательство “ПрессАТАше”, 2005. - 400с.
19.Досанов Д., Курманов О. Малый бизнес: мировой опыт и казахстанская реальность // Саясат-Policy. – 2006.-№12, С.32-35.
20.Амирбекова С. Франшиза для своих // “Эксперт Казахстан”.-2004.-№15(17), 12с.
21. Абрютина М. С. Экономика предприятия. - Москва, 2015 . – 504 с
22. Кейлер В.А. Экономика предприятия: Курс лекций. – М.: Издательство «ИНФРА-М», Новосибирск: Издательство «МГАЭиУ», сибирское соглашение. 2015 г. – 132с
23.Раицкий К.А. Экономика организаций (предприятия). – Москва, 2015 .-590 с.
24. Бабич С.Н. Экономика предприятия. – Харьков, 2015 г. –274с
25.Сафронов Н.А. Экономика предприятия: Учебник. – М.: Издательство «Юристъ», 2015 г. –584с
26. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы.- Алматы, 2003.- 251б.
27. Макарьева В.И, Андреева Л.В Анализ финансово-хозяйственной деятельности организации. - Москва, 2015 . – 389 с
28.Горфинкель В.Я., Швандар В.А. Экономика предприятия: Учебник для вузов. – 2-е издание, переработанное и дополненное. – М.: Издательство «Банки и биржи», Юнити, 2005г. –742с
29.Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2015 . -158б
30.Зайцев Н.Л. Экономика промышленного предприятия: Учебник. — 4-е изд., переработанный и дополненный. – М.: Издательство «ИНФРА-М», 2015 г. – 384 с
31. Ниязбекова Р.К., Рахметов Б.А., Байнеев П.Т. Кәсіпорын экономикасы. - Алматы: Экономика, 2015 . -792б
32. Оразалин К.Ж. Кәсіпорын экономикасы.- Алматы, 2015 .-296б.
33. «Уыз Май Industry» ЖШС құрылу тарихы
34. «Уыз Май Industry» ЖШС қаржылық жоспары
35. Райхан Н. Инновациялык экономика қуру // Акикат -2015 .- №10.-3б
36. «Уыз Май Industry» ЖШС өнімдер ассортиментінің тізімі
37. «Уыз Май Industry» ЖШС, 2014 ж., 2015 ж кіріс және шығыстар жөнінде есебі
38. Кәмшат Т. Уақытша қиындықтан қалай шығуға болады? // Егеменді Қазақстан. -2015 . -4 сәуір.- 2б
39. «Қазақстан Республикасының 2015 -2014 жылдарға арналған үдемелі индустриалды-инновациялық дамытудың мемлекеттік бағдарламасы. Электрондық ресурс.- // http://alashainasy.kz.).
40. Султанова О. Реорганизация предприятий как путь оздоровления промышленности // Қаржы – қаражат.-2014.- № 3.- 14-16бб.
41 Әшімухан А. Нарықтық экономикада кәсіпорынның даму стратегиясының алатын орны // Саясат. - 2015 . - № 6. – 54-55бб.
42 Minimum cost allocation of quality improvement targets under supplier process disruption Author(s): Wang, WJ (Wang, Weijia)[ 1 ] ; Plante, RD (Plante, Robert D.)[ 1 ] ; Tang, J (Tang, Jen) – Электрондық ресурс //knowledge.com/
43 Жуйриков К.К. Анализ прибыли (дохода) и рентабельности // Банки Казахстана. - 2014.- № 4.- 21-23бб.
44 Дауренбекова Ә.Н. Бәсекеге қабілетті өнеркәсіпті дамыту- индустриялдық инновациялық стратегияның басты бағыты // Аль-Пари.- 2015 .- №2. - 17-20 бб.
45 Improving market access and agricultural productivity growth in Africa: what role for producer organizations and collective action institutions? Author(s): Shiferaw, B (Shiferaw, Bekele)[ 1 ] ; Hellin, J (Hellin, Jon)[ 2 ] ; Muricho, G (Muricho, Geoffrey)[ 1 ] Source: FOOD SECURITY Volume: 3 Issue: 4 Pages: 475-489 DOI: 10.1007/s12571-011-0153-0 Published: DEC 2015
46 Ермеков Д. Банкротство можно прогнозировать // Қаржы – қаражат.- 2015 . –№ 2. - 23-24бб.
47 Жумагалиева Ж. Т., Манапова Ш. М., Издержки производства и принятие управленческих решений // Бухгалтерский учет и аудит.- 2014.–№ 6. -13-15бб.
48 Мусаев А.С. Кәсіпорында қаржылық ресурстарды қолданудың тиімділігі // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. – 2014 . -№ 1.- 87-91бб
49 Есайдар У.С. Касипорындардың инновациялық қызметін мемлекет тарапынан реттеу қажеттілігі // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. -2015 . -№ 6. -42-46бб
50 Елшібаев Р. Қ. Қазақстан республикасындағы әр түрлі ұйымдық-құқықтық нысандардағы касипорындардың қызмет етуінің өзекті мәселелері және оларды шешу жолдары // Қаз ЭУ хабаршысы. Экономика сериясы.- 2015 .- № 1.- 71-75 бб.
51 Ниязов Т. Касипорындардың қаржылық ресурстарын басқаруды қалыптастырудың экономикалық механизмін жетілдіру // Қаржы-қаражат. -2015 .-№.10. -33-38бб
52 The Cost-Effectiveness of Repeat HIV Testing During Pregnancy in a Resource-Limited Setting. Author(s): Kim, Lena H; Cohan, Deborah L; Sparks, Teresa N; Pilliod, Rachel A; Arinaitwe, Emmanuel; Caughey, Aaron B. – Электрондық ресурс //knowledge.com/
53 Жұмабек Ж. Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету // Егеменді Қазақстан. -2015 . -18 сәуір.- 4б
54 Сәкібаева Қ.С. Кәсіпорынның бәсекелестік стратегияларын құру негіздемесі // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. – 2015 . -№4.-114 -116 бб.
55 Шакеев С.С. Кәсіпорында айналым құралдарды қолданудың тиімділігін бағалау // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. – 2014 . -№ 1.- 12-16 бб
56 Калабаев С.Е. Касипорындардың айналым қапиталын басқаруды механизмін жетілдіру // Қаржы-қаражат. -2014.-№.2 -24-28бб
57 Exact methods for single-item capacitated lot sizing problem with alternative machines and piece-wise linear production costs. – Электрондық ресурс //www.sciencedirect.com
58. КазАгроИнновация жобалары // Каз Агро инновация сайты. -26 наурыз 2016 ж.
Абдыкадырова Сания
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 КӘСІПОРЫННЫҢ МАТЕРИАЛДЫҚ РЕСУРСТАРДЫ ТИІМДІ ҚОЛДАНУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫК 8
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Материалдық ресурстар туралы түсінік, олардың құрамы
мен 8
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1.2 Кәсіпорындарды материалдық жағынан қамтамасыз етудің мәні, міндеттері
мен 13
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
1.3 Материалдық жағынан қамтамасыз ету жүйелерін жетілдірудің негізгі 24
бағыттары...
2 УЫЗ МАЙ ИНДАСТРИЗ ЖШС-нің ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНЕ
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
... ... ... ... ...
2.1 Кәсiпорынның экономикалық әлеуетiн 32
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 УЫЗ МАЙ ИНДАСТРИЗ ЖШС материалдық қорларын пайдалануды 35
талдау ... ... ... ... .
2.3 УЫЗ МАЙ ИНДАСТРИЗ ЖШС материалдық ресурстарының басқару жүйесін 42
сипаттау ... ..
3 КӘСІПОРЫНДА МАТЕРИАЛДЫҚ РЕСУРСТАРДЫ ТИІМДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ЫҢТАЛАНДЫРУ
ЖОЛДАРЫН 44
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
3.1 Айналым қорларын тиiмдi пайдалану мақсатында 44
жақсарту ... ... ... ... ...
Кәсіпорындағы материалдық жағынан қамтамасыз ету 49
жүйелерін толық жетілдіру ... ... ... .
Запастарды (қосалқы қорлар) басқарудың және тиімді 55
пайдаланудың проблемалары ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 68
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нақты сектор кәсіпорындары мен
компаниялары Қазақстан экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы
ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа
көрсеткіштердің артуына тікелей әсер етеді.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Экономикалық әдебиеттерде аталған
мәселенің жекелеген аспектілері бойынша теориялық, әдістемелік және
қолданбалы ұсыныстар ғана бар. Кәсіпорыдардын материалдық ресурстарды
тиімді пайдаланудың үдерістерін зерттеу және қызмет тиімділігін
арттыруға ерекше мән беру қажет. Кәсіпорынның материалдық ресурстарын
пайдалану тиімділігін жоғарлатудын ғылыми негізіне тереңнен қалам тартқан
батыс елдерінің осы салада зерттеулер жүргізген маман-ғалымдардың
еңбектері кеңінен қолданылды. Қазақстандық ғалымдардан кәсiпорын
материалдық ресурстарды тиімді пайдаланудың үдерістерін түрлі
аспектілерін, өндіріс тиімділігі мәселесін негіздеу Баймұратов О.Б., Оқаев
Қ.О., Берішев С.Х., Мұхамбетов Т.И., Сағадиев К.Ә., Ниязбекова Р.К.,
Рахметов Б.А., Байнеев П.Т. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Дүйсенбаев
К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г,Оразалин К.Ж, Кәмшат Т. Жуйриков
К.К.,Дауренбекова Ә.Н., Жумагалиева Ж. Т., Манапова Ш. М ., Бердәлиев К.Б.
және т.б. еңбектерінде көрініс тапқан.
Зерттеу объектісі ретінде Уыз Май IndustryЖШС кәсiпорынның
материалдық ресурстарының жағдайы мен оларды тиiмдi пайдалану үрдісін
сипаттайтын өндірістік қатынастар жиынтығы алынды.
Зерттеу пәні – ретінде кәсiпорының материалдық ресурстарды рационалды
пайдаланудың үдерістерін зерттеу нәтижесінде онын тиiмділігін қөтеру
әдiстерi қарастырылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері . Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты
Уыз Май Industry ЖШС-дегі материалдық ресурстарды рационалды
пайдаланудың үдерістерін зерттеу нәтижесінде өндірісті метариалдық жағынан
қамтамасыз ету жүйелерінің неғұрлым тиімді (оңтайлы) жұмыс істеуіне
резервтер (қосымша қорлар) іздестіру болып табылады.
Міндеттері:
- Материалдық ресурстар туралы түсінік, олардың құрамы мен құрылым
мазмұнын зерттеу мен оның көрсеткіштерін анықтау әдістемесін талдау;
-Касипорындарды материалдық жағынан қамтамасыз етудің мәні, міндеттері
мен функцияларын ашу
-Материалдық жағынан қамтамасыз ету жүйелерін жетілдірудің негізгі
бағыттары деңгейін жақсартуға қажет әлеуметтік–экономикалық жағдайларды
анықтау мен оған сәйкес ұсыныстар әзірлеу
-Кәсіпорындағы материалдық жағынан қамтамасыз ету
жүйелерін толық жетілдіру мүмкіндіктерін қарастыруға ерекше көніл
бөлінді.
Дипломдық жұмыс құрылымы кiрiспеден, үш негiзгi бөлiмнен, қорытындыдан
және қолданылған әдебиеттер тiзiмi мен қосымшадан тұрады.
Кiрiспеде зерттелетiн тақырып өзектiлiгi негiзделiп, мақсаттар мен
мiндеттер белгiленiп, зерттелiнетiн тақырып объектiсi мен пәнi айқындалады,
әдiстемелiк және ақпараттық база көрсетiледi.
Зерттеу жұмысында материалдық ресурстармен жабдықтаушылармен
байланыстарды ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты, фактологиялық
деректерге сүйене отырып, объективті талдау жұмыстары жүргізілді.
Сонымен қатар, статистикалық мәліметтерді талдау негізінде өндірісті
материалдық жағынан қамтамасыз ету жөніндегі іс-шараларды қаржыландыру
ықпал ететін факторлар сипатталып, оның жекелеген құраушылары және
аспектілері қарастырылды.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы. Теориялық және әдістемелік
материалдарды жоғары оқу орындарында Кәсіпорын экономикасы, Кәсіпкерлік
пәндерінен дәріс оқу және тәжірибелік сабақтар жүргізу барысында қолдануға
болады.
.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ МАТЕРИАЛДЫҚ РЕСУРСТАРЫНЫҢ БАСКАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫК
НЕГІЗІ
1.1 Материалдық ресурстар туралы түсінік, олардың құрамы
мен маңызы
Касипорындардың құрамына мынадай ресурстар кіреді:
1. Техникалық ресурстар (өндірістік жабдықтар, керек-жарақтар,
қосымша материалдар және тағы да басқа.).
2. Технологиялық ресурстар (технологиялық әдістердің қозғалыста
болатындығы, бәсекеге қабілетті идеялардың болуы және т.б.);
3. Кадрлар ресурстары (жұмыскерлердің біліктілік, демографиялық
құрамы және т.б.);
4. Алқаптық ресурстар (өндірістік жайлардың, кәсіпорындар аумағының,
коммуникациясының, кеңейту мүмкіндігінің сипаты және т.б.);
5. Ақпараттық ресурстар (кәсіпорынның өзі туралы және сыртқы ортасы
туралы қолда бар ақпараттардың сипаты, олардың анықтығын, дәлдігін
арттырудың мүмкіндігі);
6. Қаржы ресурстары (активтердің жағдайы, өтімділігі, несиелік
жолдардың болуы және т.б.).
Осы аталған ресурс түрлерінің әрқайсысы
касипорындардың мақсаттарына жету мүмкіндігінің жиынтығы. Кәсіпорындар
қызметінің мазмұны мен сипаты оның дамуының сыртқы және ішкі жағдайларымен
анықталады. Сыртқы жағдайларға мыналар жатады: шаруашылық жүргізудің
(басқарудың) қабылданған жүйесі (нарықтық, орталықтандырылған – жоспарлы,
аралас), оның құқықтық (заңдық) негізі, мемлекеттік реттеу дәрежесі.
Кәсіпорындар жұмысының нәтижелілігі айтарлықтай дәрежеде
олардың шикізатпен және материалдармен немесе материалдық ресурстармен
қаншалықты қамтамасыз етілгеніне байланысты.
Барлық материалдық ресурстар шартты түрде шикізаттық және отын-
энергетикалық деп бөлінеді. Шикізаттық ресурстар өнеркәсіптік өнімдерді
өндіру үшін пайдаланатын еңбек заттарының жиынтығы болып саналады.
Шикізатты оны өндіруге және қайта өңдеуге шығындалған, және оның
әсерінен белгілі бір өзгерістер жасалған қандай да бір еңбек нысаны деп
түсінуге болады.
Шикізатқа әдетте өндіруші өнеркәсіптердің өнімдерін (кен, мұнай,
құм, ұсақ тас) және ауылшаруашылық өнімдерін (астық, картоп, қызылша)
жатқызады, ал материалдарға - өңдеуші өнеркәсіптердің өнімдерін (күкіртті
және түсті металлдар, цемент, ұн, жіп) жатқызады.
Негізгі және қосалқы материалдар болып бөлінеді. Негізгі деп табиғи
түрде дайын өнімнің құрамына кіріп, оның материалдық негізін құрайтын
материалдарды атайды. Қосалқы материалдар дайын өнімнің құрамына кірмейді,
тек оның түзілуіне мүмкіндік туғызады.
Отын мен энергия өздерінің экономикалық табиғатында қосалқы
материалдарға жатады, алайда маңыздылығының күшіне қарай олар ресурстардың
дербес тобына бөлінеді. Потенциалдық және нақты отын-энергетика ресурстары
(ОЭР) болып бөлінеді, потенциалдық ОЭР – бұл тұтастай республикада, сонда
немесе басқа бір экономикалық ауданда, бар барлық отын мен энергия түрлері
запастарының көлемі.
Потенциалды шикізат базасына жер қойнауының байлығы және оларды
пайдаланудың технологиялық мүмкіндіктері мен қажетті қуаты әлі де
анықталмаған немесе жоқ болған қоршаған ортадағы ресурстар жатады. Оның
құрамына өнеркәсіптік, қоғамдық және жеке пайдаланудан қалған, ештеме
дайындалмайтын қалдықтар кіреді, себебі оларды пайдаланудың өндірістік
әдістері жоқ.
1.2 Кәсiпорында материалдық ресурстарды тиiмдi қолдануға әсер ететiн
факторлар
Айналым қорлары – ақша қорларының айналымының үздiксiздiгiн қамтамасыз
ететiн, өндiрiстiк айналым қорлары мен айналым қорларын құруға аванстайтын
ақша қаражатының жиынтығы.
Айналым қорларын жоспарлау,есептеу және анализ тәжірибелерінде келесі
белгілері бойынша жіктейді:
1.Өндіріс процесіндегі функцияларды рөліне байланысты –айналмалы
өндірістік қорлар және айналыс қоры.
2.Жоспарлау,басқару,бақылау тәжірибелеріне байланысты –нормаланатын
және нормаланбайтын айналым құралдары.
3.Айналым капиталын қалыптастыру көздеріне байланысты-жеке меншік
айналым капиталы және қарызданған айналым капиталы.
4.Ликвидтілігіне байланысты, яғни ақшаға айналу жылдамдығына
байланысты – тез өткізілетін айналым құралдары, баяу өткізілетін айналым
құралдары.
5.Капитал салымдарының тәуекел салымдарына байланысты- минималды
тәуекелділікті салымдар айналым капиталы,азайтылған тәуекелділікті салымдар
айналым капиталы,орташа тәуекелділікті салымдар айналым капиталы,жоғары
тәуекелділікті салымдар айналым капиталы.
6.Материалдық-заттық мазмұнына байланысты-еңбек құралдары
(шикізат,материалдар,жанармай,аяқта лмаған өндіріс және т.б.) дайын өнім мен
тауарлар;ақша қаражаттары және де есепшоттағы қаражаттар [13,47б.].
Материалдық ресурстарының ың топтары . Құрамына кіретін құралдар.
1.Айналмалы өндірістік қорлар (өндіріс сферасындағы немесе өндіріс
процесіндегі қорлар)
1.1. Өндірістік қорлар (запастар)
- шикізат
- Негізгі материалдар
- сатып алынған жартылай фабрикаттар
- жанар май
- қосымша материалдар
- арзан бағалы тез тозатын құралдар
1.2.Өндіріс процесіндегі құралдар
- аяқталмаған өндіріс
- өзі өндірген жартылай фабрикаттар
- болашақтағы шығындар.
2. Айналыс қорлары(айналыстағы айналым құралдары)
2.1.Өткізілмеген өнім:
- кәсіпорын қоймаларындағы дайын өнім
- тиелген бірақ ақысы төленбеген өнім
- қайта сатуға алынған тауарлар
2.2.Ақша қаражаттары
- касса
- есепшот
- валюталық шот
- бағалы қағаздар
- Басқа кәсіпорындармен, мекемелермен есеп айырысулар.
3. Басқару деңгейіне байланысты нормаланатын және нормаланбайтын болып
бөлінеді [14,71б.].
Нормаланатын құралдарға айналмалы өндірістік қордың барлық құрамы және
айналыс қорының қоймадағы өткізілмеген дайын өнім түріндегі құрамы жатады.
Нормаланбайтын құралдарға айналыс құралдарының қалған элементтері
жатады, яғни, тұтынушыларға жөнелтілген, бірақ бірақ әлі ақысы төленбеген
құралдар және есеп айырысулар мен ақша қаражаттарының барлық түрлері
жатады. Нормаланатын айналым құралдары кәсіпорынның қаржылық жоспарында
көрініс табады, ал нормаланбайтын айналым құралдары жоспарлаудың объектісі
болып табылмайды .
4. Материалдық ресурстарының жеке меншік және қарызданатын болып
бөлінуі кәсіпорынға ұсынылатын айналыс құралдарының шығу көздері мен
түрлерін көрсетеді, яғни материалдық ресурстарының ың қолданылу мерзімі
уақытша әлде тұрақты екенін көрсетеді
Жеке меншік айналым капиталы кәсіпрорынның меншік капиталы (жарғылық ,
резервтік капитал) негізінде қалыптасады, бұл құралдар тұрақты қолданыс
режимінде және жоспарлау объектісі болып, қаржылық жоспарда көрініс табады.
1. Кезең шығындары материалдық ресурстарының ың элементi болмайды,
олар жобалауға, өнiмнiң жаңа түрлерiн өндiруге арналған шығындарды
бiлдiредi. Бұл шығындар берiлген кезеңде жүзеге асырылады да,
өнiмнiң өзiндiк құны негiзiнде келесi кезеңде өтелiнедi [16,41б.].
Айналымның үшiншi сатысындағы ақшалай нысанға ие болатын айналым
құралдары сонымен бiрге материалдық ресурстарының ың алғашқы сатысы болады.
Материалдық ресурстарының айналысы келесi сызбамен жүредi:
Д – Т ...П ...Т1 – Д1 (1)
мұндағы
Д – шаруашылық жүргiзушi субъектпен авансталатын ақша қаражаттары;
Т - өндiрiс құралдары;
П - өндiрiс;
Т1 – дайын өнiм;
Д1 - өнiмдi өткiзуден түскен және жүзеге асырылған табысты қосатын
ақша қаражаттары.
Нүктелер (...) – құралдар айналымның үзiлгендiгiн, бiрақ олардың айналыс
үрдiсi өндiрiстiк сферада жалғасып жатқанын бiлдiредi.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы айналмалы қорлардың жағдайына тікелей
тәуелді, сондықтан кәсіпорын айналмалы қорларды пайдалану және ұтымды
қозғалысын ұйымдастыруға қызығушылық танытады.
Аналыым құралдарын қалыптастырудың меншiктi көздерiнен басқа тауарлық-
материалдық меншiктi көздерге теңестiрiлген тұрақты пассивтер бөлiгiмен
қамтамасыз етiледi [23,65б.].
Тауарлық-материалдық құндылықтармен қамтамасыз ету үшiн айналыстағы
емес активтерге салынған инвестициялармен байланысты меншiктi көздердiң
жетiспеушiлiгi болса, онда оған мақсатты заемдық қаражаттар тартылады.
Материалдық ресурстарының қалыптастырудағы меншiктi заемдық және тартылған
қаражаттар көздерi арасындағы қатынастың дұрыс болуы – кәсiпорынның қаржы
жағдайын күшейтуге мүмкiндiк бередi.
Кәсiпорынның материалдық ресурстарының тиiмдi қолдануға жиi қарама-
қарсы бағытта болып келетiн көптеген факторлар әсер етедi (1-сурет). Әсер
ету кеңдiгi мен басқарылу деңгейiне байланысты факторларды шартты үш топқа
бiрiктiруге болады: жалпы экономикалық, ұйымдастырушылық және техникалық
прогреспен байланысты факторлар.
Cурет 2. Материалдық ресурстарының тиiмдi қолдануға әсер ететiн
факторлар
Ескерту - Грибов В.Д., Грузинов В.П. Экономика предприятия: Учебное
пособие. – 2-е издание, переработанное и дополненное. – М.: Издательство
Финансы и статистика, 2013г. –208 с
Материалдық ресурстарының көлемiн ұлғайтатын факторларға: саудалық
қызмет көрсетудiң сапасының артуы, жаңа салынған аудандарда дүкендер
желiсiнiң кеңейуi, баяу айналымдылықта болатын тауарлар айналымы
құрылымында тауарлардың үлес салмағының ұлғайуы жағына қарай өзгеруi
сияқтылары мысал бола алады [28,10б.].
Тәжiрибе жүзiнде тiкелей есеп әдiсi кеңiнен қолданылады. Бұл әдiстiң
артықшылығы деп жеке және жиынтық нормативтердi дәл есептеуге мүмкiндiк
беретiн нақтылық, дәлдiктi айтуға болады. Материалдық ресурстарының ың жеке
нормативтерiне өндiрiстiк запастарға шикiзат, негiзгi және көмекшi
материалдар, сатып алынған жартылай фабрикаттар, жинақталған бұйымдар,
отын, таралар, қосалқы бөлiктер; меншiктi өндiрiстегi жартылай фабрикаттың
аяқталмаған өндiрiсi; болашақ кезеңдегi шығындарындағы өндiрiстiк запастар
жатады. Әр элемент нормалау ерекшелiгiн айқындатады [34,78б.].
Шикiзат негiзгi құралдар мен сатып алынған жартылай фабрикаттарға
авансталған айналым құралдары нормативi келесi формуламен есептеледi:
Н = Р х Д (5)
Мұндағы: Н – шикзат, негiзгi материалдар мен сатып алынған жартылай
фабрикаттардағы материалдық ресурстарының ың нормативi;
Р – шикiзат, материалдар мен жартылай фабрикаттардың орташа тәулiктiк
шығыны;
Д – күндер түрiндегi запас нормасы.
Тұтынылатын шикiзат, негiзгi материалдар мен жартылай фабрикаттар
номенклатурасы бойынша орташа тәулiктiк шығыны сәйкес тоқсандағы шығын
сомасын тоқсанның күндерi санына бөлу арқылы есептеледi.
Запас нормасын анықтау – нормалаудың еңбек сыйымды және маңызды
бөлiгi. Запас нормасы материалдардың түрiне ментобына қатысты анықталады.
Егер материалдар мен шикiзаттардың көп түрi тұтынылса, норма ортақ
құнда 70-80% алатын негiзгi түр бойынша анықталады [35,46б.].
Күндер түрiндегi запас нормасы транспорттық, даярлау, технологиялық,
ағымдағы сақтандырылған қорларға қажет уақыттағы шикiзат материалдар мен
жартылай фабрикаттардың жеке түрiмен айқындалады. Бiр күндегi шикiзат,
негiзгi материалдар мен жартылай фабрикаттардың запасының ортақ нормасы
жоғарыда айтылған запас түрлерiнен қалыптасады.
Кәсіпорынның шикізаты 100% меншігінде болғандықтан, олар бүкіл
техникалық параметрлерінде және керамзит өндірісінде бәсекелестікке
қабілетті өнім шығарады. Осы факторға байланысты бағасы төмен, басқа
аймақтарға өз керамзит зауыттары бар жерлерге де тасмалдайды, осы зауыттар
өзіне жақын жерден керамзитті алмай, Солют ЖШС-гі өндірген құрылыс
материалын алады. Өйткені бағасы өте тиімді болып келеді. Кәсіпорын өнімін
тек қана Қазақстан аймағында теміржол көлігі және автокөліктері арқылы
тасмалдайды. Көп жылдар бойы серіктес компанияларымен өз ісін жүзеге
асыруда, ол келесі (кесте 1) көрсетілген:
Кесте 1
ҚР-ның құрылыс серіктестіктері
№ Аты Жеткізу шарты Тұрғылықты жері
1 КСМК-1 Вагонмен Алматы
2 КСМК-5 Вагонмен Алматы
3 Корпорация Казахмыс Вагонмен Жезқазған
4 ЖШС Фаворит Вагонмен Астана
5 ЖШС СК Атил Автокөлікпен Талдықорған
6 ААҚ Құрылысматериалы Вагонмен Алматы
7 ЖШС Испат Кармет Вагонмен Қарағанды
8 Узеньнефтегазстрой Вагонмен Өзен қаласы
Ескерту - Солют ЖШС-нің Жарғысы
Мына аймақтарда негізіне керамзит зауыттары болған: Талдықорған (КПД),
Алматы (АДК), Астанадағы керамзит зауаттары керамзит түріне және сапасына
байланысты бәсекелес бола алмады. Шымкент, Жамбыл облысындағы керамзит
зауыттары өнімді сатып алып, оны жоғары бағамен өткізеді.
Өнім шығару кезінде кәспорын өнім сапасына толығымен жауапты, соған
байланысты кәсіпорында Керамзит сапасын бақылау саясатын жүргізеді бұл
саясатқа тек қана бақылау ғана емес, сонымен бірге жаңа технология арқылы
өндіру, өнімді толық жетілдіру және сапаны бір қалыпты ұстау кіреді.
Керамзит сапасын жоғарлатуда күнделікті технологиялық жөндеу жұмыстары
және модернизациялау, өндіріс жабдықтарының қолдану мерзімін ұзартады және
өнім көлемін көбейтеді.Осы жерде мазут майын сақтайтын сыйымдылығы 700
тонна, бағасы 2223 мың тг. тұратын емкость салынды бұл өндірісті үзіліссіз
үнемі жалғастырып отыратын процесс болып табылады .
2003 жылы пештің реконструкциясы жасалынды бұл көп қаражатты қажет
етті. Керамзит өндірісінде мазут майының сапасы үлкен рөл атқарады, мазут
күйдіру процесінде қолданылады, диллерлері мұнай компаниясы ААҚ Шнос,
ЖШС АНПЗ-Транс Атырау қаласынан әкелінеді.
Өнімнің бесекеге қабілеттілігін, бағасын, сапасын, өтімділігін
зерттейтін арнайы Қарағанды және Астана қалаларынан диллерлер нарыққа
түсетін өнімге бақылау жүргізеді. Маркетинг саясатында өзгерген өнімнің
сапасын, бағасын белгілейді кәсіпорынға алдын ала ескертулер жасайды.
Кәсіпорында ИСО 9000 сапа стандарты негізінде танысу жұмыстары
жүргізіліп жатыр. Бұл жүйені енгізу халықаралық нарықта кәсіпорынды
бәсекелестікке қабілеттілігін көрсетеді. ИСО 9000 өнім сапа стандартының
бірінші кезеңінің өзінде технологиялық процесті жақсарту, реконструкция
жүргізу, өнімнің сапасын бақылауға өзгертулер енгізу арқылы біз бүкіл өнім
сапасының жақсаруына және ИСО 9000 сапа стандартына сәйкес келтіруіміз
керек дейді кәсіпорын басшысы Бузыкин А.А.
Осылай нормаланатын материалдық ресурстарының ың әр элементiне жеке
нормативтер белгiленедi. Одан кейiн барлық жеке нормативтердi қосу жолымен
жоспарланатын кезеңдегi материалдық ресурстарының а деген қажеттiлiктi
бейнелейтiн жиынтық норматив анықталады.
2 УЫЗ МАЙ ИНДАСТРИЗ ЖШС МЫСАЛЫНДАҒЫ МАТЕРИАЛДЫҚ РЕСУРСТАРЫНЫҢ
ТАЛДАУ
2.1Кәсiпорынның экономикалық әлеуетiн талдау
Уыз Май Industry жауапкершілігі шектеулі серіктестігі (әрі қарай
Серіктестік) 2009 жылғы 2 қарашада ҚР Әділет министрлігінде тіркелген.
Серіктестіктің жалғыз құрылтайшысы Қазақстан Республикасының азаматы –
Көпесов Қайрат Қонысбайұлы болып саналады. Серіктестіктің ресми тіркелген
заңды мекенжайы – ҚР, ШҚО, Өскемен қаласы, Қазақстан көшесі, 641. Нақты
мекенжайы – ҚР, Алматы қаласы, Әл-Фараби даңғылы, 17, Нұрлы Тау БО, 4б
блогы, 505 кеңсе. Зауыттың (өндірістің) орналасу жері – ҚР, Алматы облысы,
Көксу ауданы, Теректі ауылы, Е.Исамберлин көш, 51.
Жарғыға сәйкес Серіктестіктің негізгі қызметі:
Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру, қайта өңдеу, сатып алу, сақтау және
оларды сату; Акцизделетін тауарларды өндіру мен өткізуден басқа көтерме-
бөлшек саудасы; Делдалдық қызмет; Сыртқы экономикалық қызмет; Коммерциялық
қызмет; Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамамен рұқсат етілген
қызметтің барлық түрлері.
Қазіргі уақытта ауыл шаруашылығының дамуы мен құс шаруашылығы мен
мал шаруашылығы үшін қосымша мал азығы өндірісінің дамуына ерекше көңіл
бөлініп жатыр. Мұндай ауқымды міндеттің жүзеге асырылуы ҚР нарығында
экспандирлі сояның көлемін ұлғайтуға мүмкіндік беретін, өндіріс қуаты 4
тсағ, сояны өңдеу бойынша контейнерлік зауытты (СӨКЗ) іске қосу, оны сатып
алу мен орналастыру жобасында көрініс тапты.
Берілген жобаны іске асыру мақсатында Серіктестік пен Оттенвагер
Миллинг Инжениерс Б.В. нидерландтық фирманың арасында 2009 жылы СӨКЗ
пайдалануға қосу, сояны жеткізу мен шеф-монтаж жасауға арналған келісімшарт
жасалды. Оның алдында күзет бөлмесі (26,8 м), кеңсе ғимараты (98,6 м),
содан кейін көкөніс қоймасы (ауданы 3480,20 м) болған ауданы 1,9493 га жер
телімі сатып алынды.
2010 жылы жеке ресурстарының есебінен кеңсе ғимараты толық
жөндеуден өтті. Соның ішінде әрлеу жұмыстары, аумақты абаттандыру, сыртқы
келбетінің жөндеу жұмыстары. Сонымен қатар көкөніс қоймасының өзінде де
жөндеу жұмыстары жүргізілді. Ол өнімді сақтауға арналған қоймалық бөлмесіне
қайта жабдықталды, сол жерде СӨКЗ орналасқан. Күзет бөлмесі өлшеу бөлмесіне
айналды.
Зауыт ғимараты автомобильды және темір жол магистральдарының
бойында орналасқан. Бұл өз кезегінде Серіктестіктің транспорттық шығындарын
қысқартуға септігін тигізеді.
Жеке және қарызға алынған қаражаттың есебінен Серіктестікпен СӨКЗ
толық жұмыс істеу үшін барлық қажетті қосымша жабдықтар мен дайын өнімді
Контрагентке жеткізу үшін арнайы техника сатып алынды.
2010 жылдың мамырында зауыт толық іске қосылды және қазіргі уақытта
толық көлемде жұмыс істейді.
Өндірілетін өнімнің сұрыпталымын, сонымен қатар Қазақстанның ішкі
нарығы мен оның сыртында өз үлесін көбейту үшін құрылтайшымен соя-бұршақты
(соялық шрот пен соя майын бөліп шығару) өңдеу бойынша жаңа жабдықтарды
сатып алуға шешім қабылданды. Осыған орай Wuxi COFCO EngineeringTechnology
Co. Ltd Қытай компаниясымен тәулігіне 200 т өндіретін соялық бұршақтарды
дайындау мен сығып шығаруға арналған өндірістік желіні және тәулігіне 200 т
өндірілетін экструдерлі соялық бұршақтарды (соялық шротты өндіру, соя майын
бөліп алу) бөліп шығаруға арналған желіні жеткізу мен орнатуға келісімшарт
жасалды.
Жобаның стратегиялық артықшылығы іс жүзінде тауарды өткізудің
шектелмеген нарығы болып табылады. Өйткені толықмайлы экспандирлі соя мен
соялық шротты алу нәтижесімен соя бұршақтарын қайта өңдеу индустриясы тек
қана аймақта ғана емес, сонымен қатар елімізде өте нашар дамыған.
Қазақстанда толықмайлы жемдік сояны, соялық шрот пен майды
өндірушілер:
Өндірушінің атауы ҚР нарығындағы үлесі,
%
"ЭФКО Казахстан" ЖШС 21,20
"Шымкент Май" АҚ 13,3
"Agromean" ЖШС 10,9
"Сары-Бұлақ компаниясы" ЖШС 9,1
Басқалары 15,2
"Уыз Май Industry" ЖШС 21,2
Барлығы 90,9
Шымкент Май АҚ қызметі көбінесе мақтаны қайта өңдеуге бағытталған.
Сары-Бұлақ компаниясы ЖШС жеке құс фабрикасы бар және көбінесе өндірілген
дайын өнімдері жеке тұтынуға арналады.
Соялық шрот пен толықмайлы экспандирлі сояның қалған 9,1 %
Қазақстан нарығына қиыр және таяу шет елдерінен жеткізіледі. Шетелдік
жеткізушілерге Достастық (Ресей), Белагро Ресей (Аргентиналық шрот) жатады.
Зауыттың орналасуы – Алматы облысы, Көксу ауданы, Теректі ауылы. Қазіргі
уақытта жалғыз ірі соя өндіруші Алматы облысы саналады.
Алматы облысының диқаншыларынан басқа сояны алғаш рет 2009 жылы
Оңтүстік Қазақстан мен Қызылорда, Шығыс Қазақстан облыстарының фермерлері
өсірген. Сондықтан да шикізаттың жалпы көлемі былтырғы жылдарға қарағанда
13 бөлігіне артты.
Сояны өндіру ерекше әдіс пен тәжірибені талап етеді. Өйткені ол
жеткілікті мөлшерде су мен жарықты талап ететін өте бап сүйгіш өсімдік. Соя
8-10 С° температурасында өсе бастайды. Бірақ мұндай температура кезінде
өскіндер 20-30 күннен кейін ғана өне бастайды, 14-16 С° - 7-8 күннен
кейін, ал 20-22 С° – 4-5 күннен кейін өсіп – өне бастайды. Орташа тәуліктік
температураның вегетация басында 24-25 С° дейін көтерілуі бірқатар өсу
үдерістерінің төмендеуіне әкеледі, ал 35-37 С° температурасы
түйнекшелердің пайда болуына, өсуіне және дамуына кері әсер етеді.
Вегетативті өсу кезеңіндегі тиімді температура 18-22 С° , репродуктивті
органдарының қалыптасуына – 22-24 С° , гүлдену кезеңі үшін – 25-27 С° ,
бұршақтардың қалыптасуы үшін – 20-22 С° және пісіп – жетілуі үшін – 18-20
С°.
Осындай жағдайда климаты бойынша неғұрлым ұзақ созылмалы жазы бар
ең қолайлы болып Алматы, Жамбыл және Қызылорда облыстары саналады.
Шикізат базасы.
Соя – бұршақтұқымдастарға жататын бір жылдық шөптер тегі. Өсімдік
оның тамырында болатын бактериялардың көмегімен қоршаған ортадан азотты
түрлендіреді. Соя бұршақтарының құрамында 40-45 % ақуыз (мысалы, сиыр
етінде – 20 %), 20 % май, 30 % көмірсулар және 5-6 % түрлі минералды
элементтер бар. Соя бұршақтары ақуыз құрамы мен амин қышқылдар жиынтығы
бойынша жануардан алынатын тағамдардың неғұрлым жақын өсімдік текті
ұқсастығы болып келеді. Азық ретінде төрт мыңжылдық аса мерзімде қолданылып
келеді.
Сонымен қатар соя ерекше биологиялық құндылығымен ерекшеленетін
май өндірісінде де қолданылады. Әлемде майлы дақылдардың арасында соядан 30
% шамасында өсімдік майы (күнбағыс тұқымдарынан – 12 % ) өндіріледі. Майды
өндіру үдерісі кезіндегі алынатын соялық жомы барлық жануарлар түрлері үшін
қоспа жемнің бір компоненті ретінде азықтық ақуыз көзі болып табылады.
90-шы жылдары бүкіл әлемде сояның егістік алқаптарының біртіндеп
ұлғаюы басталды. 1998 жылы мұндай егістік алқаптарының ауданы 70,7 млн. га
құрды және 1991 – 1995 жж. орташа жылдық деңгейінен 20 % көтерілді. Бұл
кезеңде соя аудандарының неғұрлым көп мөлшерде ұлғаюы Үндістанда (55 %
дейін), Аргентинада (29 % дейін), Бразилия мен АҚШ-та (21 % дейін)
байқалды.
Қазіргі уақытта сояның максималды аудандары АҚШ-та (шамамен
ауданның 40 %), Бразилия (17 – 19 % ), Аргентина (10 %), Қытай (12 – 13 %)
және Үндістанда (8 – 9 %) орналасқан.
Еуропада әлемдегі соя егіс алқаптарының жалпы ауданының шамамен 2
% шоғырланған. Соңғы жылдары 1991 – 1995 жылдарға қарағанда егістік
алқаптарының қысқаруы байқалады. Ресейдің егістік алқаптарының аудандары
әлемдегі жалпы соя аудандарының 0,7 – 1 % құрайды.
Жалпы бүкіл әлемде соя өндірісі дамып келе жатыр: 1998 жылы ол 156,5
млн. тонна құрады, ол өз кезегінде 1991 – 1995 жж. орташа жылдық деңгейінен
30 % артық болып тұр. Бұл жылдары соя өндірісі Аргентина, Бразилия,
Үндістан мен Францияда ерекше қарқынды (1,5 есеге дейін ) дамыды.
Бүкіл әлемде соя өндірісінің көлемі бойынша АҚШ пен Бразилия
алдыңғы қатарда. Олар әлемдегі жалпы соя жинаудың шамамен 50 және 20 %
қамтамасыз етеді. Еуропада соя өндірісі онша қарқынды емес – әлемдік өндіру
көлемінің 1,5 % ғана.
Зауыт өнімі
Біздің зауытымыздың дайын өнімдері:
- Толықмайлы азықтық соя;
- Соялық шрот;
- Соя майы.
Толықмайлы азықтық соя
Өңдеудің термомеханикалық үдерісінен өтеді. Берілген өнім Қазақстан
нарығында жануарлар мен құстарды азықтандырудан бірінші орын алады.
- Құс шаруашылығы;
- балық шаруашылығы;
- мал шаруашылығы сияқты ең қарқынды салаларда неғұрлым тиімді
пайдаланылады.
Майлы тұқымдардың дәстүрлі экстрагирленген жомы жоғары протеинді
азықтық компоненті ретінде кеңінен қолданылады. Дегенмен соңғы кездері
құрамында жоғары энергетикалық май көрсеткіштері бар жом протеині болатын
экстрагирлі емес тұқымдарды (толықмайлы соя) пайдалану кеңінен таралып
жатыр. Бұл әсіресе құстарды және күйіс қайырмайтын жануарларды қоректендіру
үшін өте тиімді.
Бұршақты дақылдардың протеинінің құрамында барлық алмастырылмайтын амин
қышқылдары бар екені белгілі. Бұршақтұқымдас өсімдіктер ақуыз алмасуына
қатысатын витаминдерге де бай. Ал олардың кейбіреулері, мысалы, люпин мен
соя майларға бай. Сол үшін де олар құрама жемнің бір бөлшегі ретінде өте
бағалы. Дегенмен кез келген өнімнің қоректік құндылығы тек қана оның
құрамындағы амин қышқылдарына ғана байланысты емес, сонымен бірге олардың
жануарлар ағзасының сіңірілу қасиетіне де байланысты. Өкінішке орай,
бұршақтұқымдастардың, әсіресе сояның көптеген ақуыздарының құрамында
жануарлар денсаулығы үшін қауіп төндіретін шикі түрінде табиғи улы заттар
болады.
Соялық бұршақтар мен оларды қайта өңдеу өнімдерінің (шрот, жом)
құнарлы емес факторларына (ANF) протеаз ингибиторлары, гемагглютининдер,
сапониндер, аллергендер, соин және уреаза жатады. Жануарларды
қоректендіруде өңделмеген бұршақтарды пайдалану гормоналды ауытқуларды
туғызуы мүмкін және рахиттің дамуына себеп болуы мүмкін. Шикі соя
бұршақтарының моногастрильді жануарларына (тауық балапандары, шошқалар,
жабайы қояндар) тигізген зарарлы әсері белгілі. Ол көбінесе баяу даму мен
азықты жаман пайдалануында көрініс табады. Құнарлы емес факторлардың болуы
азықтан биологиялық белсенді және минералды заттардың энергияларын
пайдалану мен сіңімділігіне өте қатты әсер етеді. Бұл өз кезегінде
протеиннің сіңірілуіне әсерін тигізетін протеаза ингибиторларына қатысты.
Ал соя бұршақтарында бұл трипсин ингибиторлары болып табылады. Сонымен
қатар одан басқа лектиндер (фазиндер) де бар. Ол үрме бұршақтарға қарағанда
аз мөлшерде кездеседі. Қазіргі уақытта ғылыми түрде құрама жемнің
компоненттерінің улы құнарлы емес факторларын әсерсіздендірудің, сонымен
қатар оларды жануарлар ағзасының тез әрі жеңіл сіңірілуіне қатысты көптеген
әдіс – тәсілдері мен технологиялық әдістері жетілдіріліп келеді. Ең тиімді
және қол жетімді әдістердің бірі – бұл жылулық өңдеу. Соялық бұршақтарды
өңдеудің қолданыстағы тәсілдері өңдеу жүйесінің салыстырмалы кестесінде
келтірілген.
Өңдеу жүйесінің салыстырмалы кестесі
Құрғақ Дымқыл Ыстық ауаменМикрониза Термомеха
экстру экструзия тостілеу Ция никалық
зия процессор
Тсағ дейінгі 1,0 5,0 10,0 5,0 5,0
өнімділік
Буды қосу Х V х Х V
Әсер ету 30-40 30-40 60-180 60-120 1200
уақыты
(секунд)
Материалдың 130-170 130-170 100-200 100-120 105
температура
сы
Төзімділік 15 15 15 20
индексінің
мәні (PDI)
Геттинген (Германия) қаласындағы университеттің ғалымдары алдын – ала
ұсақтау, кондиционерлеу мен механикалық әрекеттің түрлі әдістерін пайдалана
отырып, өңдеудің бес түрінің қалай әсер ететіні туралы тәжірибелер жасады.
Соялық бұршақтардағы құнарлы емес факторлардың (ANF) азаюына қатысты
жылулық өңдеудің әсері зерттелді. Сонымен бірге мұндай жемнің бройлерлердің
өсуіне қалай әсер ететіні байқалды. Өткізілген тәжірибелердің нәтижесінде
зерттеушілер мынадай шешім шығарды: үдерісті неғұрлым құрғақ жүргізсе,
соғұрлым протеинді зақымдаудың қаупі орасан зор. Сондықтан құрғақ
экструзия әдістері немесе ыстық ауамен тостілеу жарамсыз әдістер болып
келеді. Құрғақ экструзия әдісі бойынша қысқа мерзімді кондициялаумен
болатын экспандердегі өңдеу ең нашар нәтижелерді көрсетеді. Бұл өз
кезегінде ANF - тің жеткіліксіз түрде бөлшектенуімен түсіндіріледі. Мұндай
әдіс экструдерлі қондырғыдағы дәстүрлі өңдеу әдісіне сәйкес келеді. ANF –
тің жеткілікті түрде бөлшектенуі үшін неғұрлым жоғары температуралардағы
неғұрлым қарқынды өңдеу қажет. Бұл өз кезегінде PDI – дің неғұрлым төмен
көрсеткішіне және амин қышқылдарының зақымдануына апарады. Бұршақтарды
неғұрлым төмен температурада неғұрлым ұзақ уақыт өңдеу әрқашан өнім үшін
неғұрлым ұқыпты болып саналады. Ал жоғары температурадағы қысқа мерзімді
өңдеу әдісін шығынды және жеткіліксіз әдіс ретінде санауға болады. Жасалған
зерттеулерге сәйкес экспандердегі қысқа мерзімді өңдеумен бірге жиырма
минуттық кондициялау майлы дақылдардың жасушаларының механикалық ыдырауы
үшін қолайлы өңдеуді қамтамасыз етеді. Яғни өңдеудің термомеханикалық
үрдісі (АПФ – тың ыдырауы үшін) мен бұршақтың физикалық зақымдануы (майдың
қол жетімділігін жақсарту үшін) неғұрлым тиімді өңдеу болып саналады.
Өңдеудің мұндай жүйесі барлық үрдістер шамадан тыс температуралық тәртіпте
жүргізілетін эсктрудердегі қарапайым өңдеуге қарағанда неғұрлым ұқыпты
болып келеді. Құнарсыз емес факторлардың деңгейін қауіпсіз тәртіпке дейін
төмендететін жылулық өңдеуден кейін соя майдың толық құрамымен (толықмайлы,
майсыздандырылмаған) энергия мен жоғары сапалы протеиннің көзі болып
саналады. Толықмайлы сояның ерекшелігі сол, оны өңдегеннен кейін майы
өнімнің құрамында қалады. Яғни толықмайлы соя құрама жемдердегі соялық шрот
пен майды біркелкі алмастырады. Толықмайлы экспандирленген соядағы өсімдік
майлары алмастырылмайтын май қышқылдарын жеткізеді және азықтық жемдердің
жақсы сіңірілуі мен зат алмасуының жақсаруына ықпал етеді.
Толықмайлы экспандирленген сояның келесі артықшылықтары бар:
• Протеині көп жоғары калориялы, барлық жануарлар мен құстардың түрлері
үшін әмбебап, өте күшті жем болып табылады;
• Майдың, сонымен қатар майлы қышқылдарды жоғары сіңірілуімен
сипатталады;
• Сақталу кезінде құрамындағы майға тұрақтылық беретін токоферолы көп
мөлшерде болады. Липоксидаза мен липаза – ыдыраған;
• Негізгі майлы қышқылдардың көп болуы – линолды және леноленолды – 9,0
және 2,0 % тиісінше;
• Құрамында лецитин көп мөлшерде кездеседі (майлы метаболизм үшін
маңызды) – 0,7 % ;
• Дайын өнімде майлы өзегі ашылмаған, яғни ол 6 айға дейін сақталады
және қышқылданбайды;
• Өнімнің жағымды иісі желінуді жақсартады;
• Түйіршіктелу қасиеті жақсы (майлы қоспалары бар басқа компоненттерге
қарағанда).
Құс Толықмайлы экспандирленген соя құстардың барлық түрлерімен
жақсы сіңіріледі. Құрамындағы майдың 50 % құстардың азық мөлшерінде
міндетті түрде болуы керек линолды қышқылды құрайды. Линолды қышқылдың көп
болуы жұмыртқалардың салмағының көбеюіне жағымды әсер береді.
Шошқалар
Толықмайлы соя ұрғашы шошқалардың буаз кезіндегі соңғы сатысында
және жас торапайлардың бейімделу үрдісін жоғарылату үшін емізу кезеңіндегі
уақытта ерекше пайдалы.
Ірі қара мал
Ірі қара малдардың және жемделген бұқалардың азық мөлшеріне экспандирлі
сояны енгізу келесі нәрселерді береді:
• Ірі қара малдың төлдерінің таза салмағын 4 -6 % көтереді;
• Мал басының сақталуы – 1,5 – 2,2 %;
Балық
Толықмайлы сояны балықтардың азық мөлшерінде қолданылуы тұрақты
түрде салмақ пен бойының өсуіне әкеледі. Толықмайлы сояның аминқышқылды
құрамы балықтардың барлық түрлерінің қажеттіліктерін толық өтейді.
Сондықтан да соя ақуыз көзінің неғұрлым қымбат түрлерін алмастыра алады.
Технологиялық үрдістің қысқаша сипаттамасы
Соя Түркияда шығарылатын автомобильды таразыдан, 60 тонна болып
қабылданады.
80 тонна сыйымдылығымен шұңқырға әкелініп, 60 тсағ өнімділігімен
нориямен жоғары көтеріледі. Жоғарғы галереямен қоймаларға және сояның
сапасына байланысты вертикалды резервуарларға (көлемі 2500 т) үлестіріледі.
20 тонналық, 10 тсағ нориясы бар буферлік бункер толтырылады.
Соя иірмекпен зауытқа апарылады және 5 тсағ нориясымен көтеріледі,
тұнбалардан, металдан, шаңнан тазартылады (2-3 % шығынды құрайды).
Вальцовты шеңберлермен бөлінеді де, сыйымдылығы 1 тонна, нориясы 4
тсағ жинақтаушы бункерге жіберіледі 4 тсағ өнімділігі бар иірмекпен
миксер - кондиционерге жеткізіледі. Сонымен бірге онда 95-100 С°
температурадағы құрғақ бу жеткізіледі. Бу өнімділігі 1000 кгсағ, қысымы 7-
8 бар.. Оңтүстік Кореялық қазан арқылы жеткізіледі.
Бумен қаныққан миксер – кондиционерден соя 20-25 минут құнарлы емес
заттар инактивацияланатын (трипсин ингибиторы, гемогелюкинин, уреаза)
терминатор – саниторизаторға апарылады.
Терминатор – саниторизатордан иірмекпен қысымның әсерінен май
жасушалары ашылып, үзіліп, өзегі ұсақталатын экспандерге жеткізіледі.
Экспандерден пневмотиеуішпен салқындатқышқа апарылады және өнімнің дайын
болғанына дейін құрғату мен салқындату жүргізіледі.
Дайын өнім тапсырыс берушінің тапсырысына байланысты полипропиленді
қаптарға өлшеп оралынады немесе даналанған түрде транспортқа жүктеледі.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, соя бұршақтары астығының 80-85 пайызы
мал шаруашылығында жануарлар үшін ақуыз көзі болып табылатын және қосымша
жемнің негізгі бөлшегі ретінде жемге қосымша азық ретінде пайдаланылады.
Қазақстанның тек қана құс шаруашылығында сояға деген қажеттілік жылына 120-
140 мың тонна құрайды және 25-30 пайызға қамтамасыз етіледі.Соялық
жемдерсіз өнеркәсіптік өндіріс дамымайды. Сояның бидайында 40 пайызға жуық
жоғары сапалы ақуыз, 20 пайыздан жоғары май және 30 пайыз көмірсулар бар.
Технологиялық өңдеуден кейін алынатын соялық шрот – барлық жануарлар
түрлері үшін жемдік ақуыз көзі және қоспа азықтардың негізгі бөлігі.
Бройлерлерді азықтандыру үшін 1 килограммға шаққанда 2 900 ккал төмен емес
энергетикалық құндылығы бар және 20 пайыздан кем емес толықмайлы соя немесе
соялық шроты бар жем қажет. Бройлерлерді өсіп – шығару технологиясы мекиен
тауықтарға қарағанда неғұрлым жоғары калориялы жемдерді талап етеді: 1
килограмм жемге 200-300 ккал. Бүкіл әлемде құстарды азықтандыруда
қосымша жемдердің негізгі компоненттері ретінде жүгері мен соялық шрот
саналады. Қазақстандағы құс фабрикаларында құстарды азықтандыруда жүгерінің
орнына бидайды қолданады. Жүгеріге қарағанда бидайдың энергетикалық
құндылығы 150 ккалкг төмен және линолды қышқылы жоқ деуге болады (0,5
пайыз). Ал ол өз кезегінде мекиен тауықтары мен бройлерлерді өсіру үшін өте
қажет. Сондықтан құстарды бидаймен азықтандырғанда қажетті калориялық пен
линолды қышқылдың тиісті концентрациясына жеті үшін жемге күнбағыс майын
қосуға тура келеді. Бұл қоспа жемдердің күрт қымбаттауына әкеліп соғады.
Қазақстандық құс шаруаларының жемді алу үшін шығындары өте жоғары, ал қоспа
жемдердің бағасы құстарды өсірудің өзіндік құнының 70-80 пайызын құрайды.
Мал шарушылығы, сонымен қатар құс шаруашылығының дамуы жемдердің
ішіндегі ақуыздардың жеткіліксіздігін шектейді. Ақуыздардың негізгі қайнар
көзі – бұл бұршақты өсімдіктердің көптігі және сояның қайта өңделген
бидайлары.
Осылайша, соялық шрот – бұл шроттың жоғары ақуызды түрі. Оны соя
тұқымдарынан майды өндіру үрдісі кезінде алады. Соялық шроттың құрамында
минералды заттар, амин қышқылдар мен ақуыздардың кең түрлері бар. Түрлі
қоспа жемдердің негізі ретінде қолданылады. Ол ауыл шаруашылық жануарларды
қоректендіру үшін өсімдік текті өнімдердің ең сапалы өнімдерінің бірі болып
табылады. Соялық шрот жақсы сіңіріледі және өзінің биологиялық құндылығы
жағынан жануарлар текті ақуыздарға жақын. Мал шаруашылығы өндірісінде
кеңінен қолданылады.
Соялық шротты өндірудегі технологиялық үрдіс
Соялық шрот өндірісінің технологиялық үрдісі айтарлықтай күрделі.
Ол келесі өндірістік операциялардан тұрады:
Тазарту. Соялық бұршақтарды соялық шротқа қайта өңдеудің басында көп сатылы
тазарту жүргізіледі. Магниттік сепаратордың көмегімен металды заттар алып
тасталынады, елеуіштер арқылы сояны басқа өсімдіктердің тұқымдарынан және
тұнбалардан бөліп алады және циклон арқылы шикізатты шаңнан тазартады.
Кондициялау. Ауада кептірілген соялық бұршақтардың ұсақтау кезінде шаңға
айналатын қасиеті бар болғандықтан, олар шағын ғана қыздыру мен ылғалдануға
ұшырайды. Яғни кондициялануға.
Қабыршақтарды алып тастау. Соялық шроттағы протеиннің құрамын көтеру үшін
жеке бұршақтардың өте жеңіл қабыршақтары бөлініп, ауа ағынымен созылады.
Майдалау. Ең алдымен соялық бұршақтар бұдыр уатқыштың көмегімен шағын
бөліктерге ұсақталады, кейін тегіс беті бар уатқыштардан өткізіледі. Бұл
жерде жуандығы 0,25 мм шамасында болатын табақшалар тығыздалады.
Экстракция. Жұп-жұқа табақшалар экстракционды қондырғыға жеткізіледі. Мұнда
бұршақтардың жасушалық терісінен майды бөліп алу үшін май еріткіш сұйықтық
гексан қолданылады. 60-70 С° температурасында қайнап жатқан еріткіш соялық
ақуыздың жоғары сапасын сақтап қалу үшін таңдалған.
Тестілеу. Гексанмен сіңірілген соялық табақшалар 30-40 мин шамасында 100-
105 С° температурасы бар су буымен өңделеді. Мұндай әсердің арқасында
еріткіш жойылып, ал протеиннің сапасы неғұрлым жақсарады. Сонымен қатар
трипсинге де ингибиторлық әсері біршама бәсеңдейді және уреазаның
белсенділігі төмендейді.
Кептіру. Шамамен 20 % дейін көтерілген судың құрамы қайтадан 13 % дейін
төмендейді. Бұл шроттың сақталғыштық қасиетін арттырады.
Салқындату. Шроттың көтерілген температурасы сыртқы ауаның температурасы 5-
7 С° асқан деңгейге дейін жеткенде ауаның көмегімен түсіріледі. Сондықтан
жаз айларында шроттың температурасы 24-40 С° дейін жетуі мүмкін.
Сапаны бақылау. Шротты дайындаудан кейін өнеркәсіптің жеке зертханасында
оның сапасына бақылау жүргізіледі. Сапа бақылауына еріткіш қалдықтарының
болуы, ылғал мен майдың болуы, уреазаның белсенділігі, протеиннің болуы,
қажетінше протеиннің суда еруіне және шикі жасұнықтың болуына жүргізілетін
зерттеулер жатады.
Сақтау. Тек қана кептірілген, салқындатылған шрот сақталады. Өйткені оның
сусымалығы жоғалып, протеиннің сапасы нашарлайды. Судың мөлшері 12 % дан
аспау керек, максималды – 14 %.
Соя майын соялық бұршақтарды қайта өңдеу нәтижесінде алады. Бұл
энергиямен құнарланыдырылған құрама жемдерді дайындау үшін өте талап
етілген өнім.
Соя майы - витаминдерге, фосфолипидтерге және басқа да пайдалы
заттарға бай. Оның құрамында қанықпаған май қышқылдары өте көп, әсіресе
линолды және линоленді қышқылдар. Бұл қышқылдар жануарлардың ағзасында
синтезделе алмайды, бірақ жасушалар мен бірқатар гормондардың құрылуы үшін
өте қажет. Соя майында соялық бұршақтарға қарағанда 60 %-ға жуық табиғи
антиоксиданттар бар. Осының нәтижесінде соя майы ірі қара малды,
шошқаларды, тауықтар мен күркетауықтарды, түйеқұстар мен басқа да жануарлар
мен құстарды өсіретін шаруалар үшін таптырмас өнім болып саналады.
Дайын өнімді тұтынушылар
Қазіргі уақытта Қазақстандағы Серіктестікпен шығарылатын дайын
өнімнің ең ірі тұтынушылары:
• Алель Агро АҚ, жылдық тұтыну көлемі – 25 000 тоннаны құрайды;
• Өскемен құс фабрикасы АҚ, жылдық тұтыну көлемі – 15 000 тоннаны
құрайды;
• Шығыс Қазақстан ұн тарту – құрама жем комбинаты АҚ (Ардагер АҚ),
жылдық тұтыну көлемі – 15 000 тоннаны құрайды.
Жоғарыда аталған Компаниялармен Серіктестік көптеген жылдар бойы
жұмыс жасап, бірге қызмет істеп жатыр. Тараптардың ұзақ мерзімді, іскерлік,
серіктестік байланыстары айқындалған. Серіктестік олардың жылдық тұтынудың
40-50 % қамтамасыз етіп отырады.
Қазақстан нарығында дайын өнімді тұтынудың жалпы көлемі 160 000 –
170 000 тонна құрайды. Экспорттық потенциал жылына 30 000 – 40 000 тоннаны
құрайды.
Дайын өнімді тұтынудың негізгі тұтынушылары құс фабрикалары болып
саналады. Себебі біздің өнім құстардың рационындағы таптырмас азығы (жемі)
болып табылады. Сондықтан құс фабрикалары жыл бойы бағалардың өзгеруіне,
дайын өнімнің көлеміне қарамай, Серіктестіктің барлық өнім түрлерін сатып
алады.
Дайын өнімнің өтімі автомобильді және темір жол транспорттары арқылы
жүзеге асырылады. Айта кету керек, тауарды қаптау клиенттің қалауы бойынша
болады, яғни не қаптарға салынады немесе үйме ретінде жасалады.
Өнімнің бағасы тапсырыстың партиясына, сатып алушының категориясына
байланысты орнатылады, егер тауарды жеткізсе, оның бағасына жол шығындары
қосылады.
Дайын өнімді Сатып алушыларға уақытында жөнелту мақсатында
Серіктестік зауытқа жақын жерде орналасқан темір жолдың тұйықталған басы
бар элеваторды жалға алады. Бұл элеваторда Серіктестік өңделген шикізатпен
(соя - бұршақтар) бірге Тұтынушыларға жіберілетін дайын өнімді де сақтайды.
Шикізат өнімін жинау науқанында да Серіктестік Алматы облысының
қажетті аудандарында (Сарқан қаласы, Талдықорған қаласы, Қарабұлақ ауылы
т.б.) тиісті қоймаларды, сақтау үшін Серіктестікпен сатып алынатын
элеваторларды жалға алады.
Қоймалардан, элеваторлардан, сонымен қатар ШҚ егістіктерінен
шикізатты зауытқа жеткізу үшін Серіктестік өзінің жеке көліктерін
пайдаланады. Бұл көліктер сонымен қатар Серіктестіктің ірі Тұтынушысы –
Алель Агро АҚ (құс фабрикасының тұрған орны – Қапшағай қаласы) жеткізу
кезінде де және басқа да Тұтынушыларға (Тұтынушының қалауы мен өтініші
бойынша) шұғыл жағдайда жеткізу кезінде қолданылады.
Сонымен қатар Серіктестіктің Тұтынушыларға дайын өнімді соя майы
ретінде жеткізу үшін автоцистернасы да бар.
Қазіргі уақытта Серіктестіктің жұмысшыларының саны 132 адамды
құрайды, олардың 120 адамы Серіктестіктің зауытында және Алматы облысы
бойынша филиалында жұмыс жасайды. Серіктестік қызметкерлердің табысты
жұмысын, қауіпсіздігі үшін барлық қажетті және қосымша жағдайларды жасауға
тырысады. Серіктестікпен қызметкерлерді жұмыс орнына және жұмыс уақытынан
кейін үйлеріне тегін жеткізу ұйымдастырылған. Зауыт қызметкерлері зауыт
асханасында тегін тамақпен (Серіктестіктің есебінен) қамтамасыз етіледі.
Қазіргі кезде Серіктестіктің жұмысбастылығы 30 – 40 % құрайды, яғни өнімнің
көлемін ұлғайту мен дайын өнімді сату потенциалы үлкен.
Серіктестік дайын өнімді сатудың көлемін жыл сайын 4000 тоннаға
дейін ұлғайтуды жоспарлап отыр. Қазіргі уақытта зауыттағы жабдықтар
Серіктестікке жыл сайын дайын өнімнің қажетті көлемін ұлғайтуға мүмкіндік
береді. Біздің болжамдарымыз бойынша Серіктестіктің дайын өніміне деген
сұраныс жыл сайын 7000 және одан көп тоннаға ұлғаюы мүмкін. Серіктестіктің
дайын өнімінің сапасы барлық стандарттарға сай, тұтынушылармен жақсы
қабылданған, дайын өнімнің бағасы бәсекеге қабілетті болып келеді.
Сапасының жоғары болуынан көптеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 КӘСІПОРЫННЫҢ МАТЕРИАЛДЫҚ РЕСУРСТАРДЫ ТИІМДІ ҚОЛДАНУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫК 8
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Материалдық ресурстар туралы түсінік, олардың құрамы
мен 8
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1.2 Кәсіпорындарды материалдық жағынан қамтамасыз етудің мәні, міндеттері
мен 13
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
1.3 Материалдық жағынан қамтамасыз ету жүйелерін жетілдірудің негізгі 24
бағыттары...
2 УЫЗ МАЙ ИНДАСТРИЗ ЖШС-нің ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНЕ
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
... ... ... ... ...
2.1 Кәсiпорынның экономикалық әлеуетiн 32
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 УЫЗ МАЙ ИНДАСТРИЗ ЖШС материалдық қорларын пайдалануды 35
талдау ... ... ... ... .
2.3 УЫЗ МАЙ ИНДАСТРИЗ ЖШС материалдық ресурстарының басқару жүйесін 42
сипаттау ... ..
3 КӘСІПОРЫНДА МАТЕРИАЛДЫҚ РЕСУРСТАРДЫ ТИІМДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ЫҢТАЛАНДЫРУ
ЖОЛДАРЫН 44
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
3.1 Айналым қорларын тиiмдi пайдалану мақсатында 44
жақсарту ... ... ... ... ...
Кәсіпорындағы материалдық жағынан қамтамасыз ету 49
жүйелерін толық жетілдіру ... ... ... .
Запастарды (қосалқы қорлар) басқарудың және тиімді 55
пайдаланудың проблемалары ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 68
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нақты сектор кәсіпорындары мен
компаниялары Қазақстан экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы
ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа
көрсеткіштердің артуына тікелей әсер етеді.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Экономикалық әдебиеттерде аталған
мәселенің жекелеген аспектілері бойынша теориялық, әдістемелік және
қолданбалы ұсыныстар ғана бар. Кәсіпорыдардын материалдық ресурстарды
тиімді пайдаланудың үдерістерін зерттеу және қызмет тиімділігін
арттыруға ерекше мән беру қажет. Кәсіпорынның материалдық ресурстарын
пайдалану тиімділігін жоғарлатудын ғылыми негізіне тереңнен қалам тартқан
батыс елдерінің осы салада зерттеулер жүргізген маман-ғалымдардың
еңбектері кеңінен қолданылды. Қазақстандық ғалымдардан кәсiпорын
материалдық ресурстарды тиімді пайдаланудың үдерістерін түрлі
аспектілерін, өндіріс тиімділігі мәселесін негіздеу Баймұратов О.Б., Оқаев
Қ.О., Берішев С.Х., Мұхамбетов Т.И., Сағадиев К.Ә., Ниязбекова Р.К.,
Рахметов Б.А., Байнеев П.Т. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Дүйсенбаев
К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г,Оразалин К.Ж, Кәмшат Т. Жуйриков
К.К.,Дауренбекова Ә.Н., Жумагалиева Ж. Т., Манапова Ш. М ., Бердәлиев К.Б.
және т.б. еңбектерінде көрініс тапқан.
Зерттеу объектісі ретінде Уыз Май IndustryЖШС кәсiпорынның
материалдық ресурстарының жағдайы мен оларды тиiмдi пайдалану үрдісін
сипаттайтын өндірістік қатынастар жиынтығы алынды.
Зерттеу пәні – ретінде кәсiпорының материалдық ресурстарды рационалды
пайдаланудың үдерістерін зерттеу нәтижесінде онын тиiмділігін қөтеру
әдiстерi қарастырылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері . Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты
Уыз Май Industry ЖШС-дегі материалдық ресурстарды рационалды
пайдаланудың үдерістерін зерттеу нәтижесінде өндірісті метариалдық жағынан
қамтамасыз ету жүйелерінің неғұрлым тиімді (оңтайлы) жұмыс істеуіне
резервтер (қосымша қорлар) іздестіру болып табылады.
Міндеттері:
- Материалдық ресурстар туралы түсінік, олардың құрамы мен құрылым
мазмұнын зерттеу мен оның көрсеткіштерін анықтау әдістемесін талдау;
-Касипорындарды материалдық жағынан қамтамасыз етудің мәні, міндеттері
мен функцияларын ашу
-Материалдық жағынан қамтамасыз ету жүйелерін жетілдірудің негізгі
бағыттары деңгейін жақсартуға қажет әлеуметтік–экономикалық жағдайларды
анықтау мен оған сәйкес ұсыныстар әзірлеу
-Кәсіпорындағы материалдық жағынан қамтамасыз ету
жүйелерін толық жетілдіру мүмкіндіктерін қарастыруға ерекше көніл
бөлінді.
Дипломдық жұмыс құрылымы кiрiспеден, үш негiзгi бөлiмнен, қорытындыдан
және қолданылған әдебиеттер тiзiмi мен қосымшадан тұрады.
Кiрiспеде зерттелетiн тақырып өзектiлiгi негiзделiп, мақсаттар мен
мiндеттер белгiленiп, зерттелiнетiн тақырып объектiсi мен пәнi айқындалады,
әдiстемелiк және ақпараттық база көрсетiледi.
Зерттеу жұмысында материалдық ресурстармен жабдықтаушылармен
байланыстарды ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты, фактологиялық
деректерге сүйене отырып, объективті талдау жұмыстары жүргізілді.
Сонымен қатар, статистикалық мәліметтерді талдау негізінде өндірісті
материалдық жағынан қамтамасыз ету жөніндегі іс-шараларды қаржыландыру
ықпал ететін факторлар сипатталып, оның жекелеген құраушылары және
аспектілері қарастырылды.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы. Теориялық және әдістемелік
материалдарды жоғары оқу орындарында Кәсіпорын экономикасы, Кәсіпкерлік
пәндерінен дәріс оқу және тәжірибелік сабақтар жүргізу барысында қолдануға
болады.
.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ МАТЕРИАЛДЫҚ РЕСУРСТАРЫНЫҢ БАСКАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫК
НЕГІЗІ
1.1 Материалдық ресурстар туралы түсінік, олардың құрамы
мен маңызы
Касипорындардың құрамына мынадай ресурстар кіреді:
1. Техникалық ресурстар (өндірістік жабдықтар, керек-жарақтар,
қосымша материалдар және тағы да басқа.).
2. Технологиялық ресурстар (технологиялық әдістердің қозғалыста
болатындығы, бәсекеге қабілетті идеялардың болуы және т.б.);
3. Кадрлар ресурстары (жұмыскерлердің біліктілік, демографиялық
құрамы және т.б.);
4. Алқаптық ресурстар (өндірістік жайлардың, кәсіпорындар аумағының,
коммуникациясының, кеңейту мүмкіндігінің сипаты және т.б.);
5. Ақпараттық ресурстар (кәсіпорынның өзі туралы және сыртқы ортасы
туралы қолда бар ақпараттардың сипаты, олардың анықтығын, дәлдігін
арттырудың мүмкіндігі);
6. Қаржы ресурстары (активтердің жағдайы, өтімділігі, несиелік
жолдардың болуы және т.б.).
Осы аталған ресурс түрлерінің әрқайсысы
касипорындардың мақсаттарына жету мүмкіндігінің жиынтығы. Кәсіпорындар
қызметінің мазмұны мен сипаты оның дамуының сыртқы және ішкі жағдайларымен
анықталады. Сыртқы жағдайларға мыналар жатады: шаруашылық жүргізудің
(басқарудың) қабылданған жүйесі (нарықтық, орталықтандырылған – жоспарлы,
аралас), оның құқықтық (заңдық) негізі, мемлекеттік реттеу дәрежесі.
Кәсіпорындар жұмысының нәтижелілігі айтарлықтай дәрежеде
олардың шикізатпен және материалдармен немесе материалдық ресурстармен
қаншалықты қамтамасыз етілгеніне байланысты.
Барлық материалдық ресурстар шартты түрде шикізаттық және отын-
энергетикалық деп бөлінеді. Шикізаттық ресурстар өнеркәсіптік өнімдерді
өндіру үшін пайдаланатын еңбек заттарының жиынтығы болып саналады.
Шикізатты оны өндіруге және қайта өңдеуге шығындалған, және оның
әсерінен белгілі бір өзгерістер жасалған қандай да бір еңбек нысаны деп
түсінуге болады.
Шикізатқа әдетте өндіруші өнеркәсіптердің өнімдерін (кен, мұнай,
құм, ұсақ тас) және ауылшаруашылық өнімдерін (астық, картоп, қызылша)
жатқызады, ал материалдарға - өңдеуші өнеркәсіптердің өнімдерін (күкіртті
және түсті металлдар, цемент, ұн, жіп) жатқызады.
Негізгі және қосалқы материалдар болып бөлінеді. Негізгі деп табиғи
түрде дайын өнімнің құрамына кіріп, оның материалдық негізін құрайтын
материалдарды атайды. Қосалқы материалдар дайын өнімнің құрамына кірмейді,
тек оның түзілуіне мүмкіндік туғызады.
Отын мен энергия өздерінің экономикалық табиғатында қосалқы
материалдарға жатады, алайда маңыздылығының күшіне қарай олар ресурстардың
дербес тобына бөлінеді. Потенциалдық және нақты отын-энергетика ресурстары
(ОЭР) болып бөлінеді, потенциалдық ОЭР – бұл тұтастай республикада, сонда
немесе басқа бір экономикалық ауданда, бар барлық отын мен энергия түрлері
запастарының көлемі.
Потенциалды шикізат базасына жер қойнауының байлығы және оларды
пайдаланудың технологиялық мүмкіндіктері мен қажетті қуаты әлі де
анықталмаған немесе жоқ болған қоршаған ортадағы ресурстар жатады. Оның
құрамына өнеркәсіптік, қоғамдық және жеке пайдаланудан қалған, ештеме
дайындалмайтын қалдықтар кіреді, себебі оларды пайдаланудың өндірістік
әдістері жоқ.
1.2 Кәсiпорында материалдық ресурстарды тиiмдi қолдануға әсер ететiн
факторлар
Айналым қорлары – ақша қорларының айналымының үздiксiздiгiн қамтамасыз
ететiн, өндiрiстiк айналым қорлары мен айналым қорларын құруға аванстайтын
ақша қаражатының жиынтығы.
Айналым қорларын жоспарлау,есептеу және анализ тәжірибелерінде келесі
белгілері бойынша жіктейді:
1.Өндіріс процесіндегі функцияларды рөліне байланысты –айналмалы
өндірістік қорлар және айналыс қоры.
2.Жоспарлау,басқару,бақылау тәжірибелеріне байланысты –нормаланатын
және нормаланбайтын айналым құралдары.
3.Айналым капиталын қалыптастыру көздеріне байланысты-жеке меншік
айналым капиталы және қарызданған айналым капиталы.
4.Ликвидтілігіне байланысты, яғни ақшаға айналу жылдамдығына
байланысты – тез өткізілетін айналым құралдары, баяу өткізілетін айналым
құралдары.
5.Капитал салымдарының тәуекел салымдарына байланысты- минималды
тәуекелділікті салымдар айналым капиталы,азайтылған тәуекелділікті салымдар
айналым капиталы,орташа тәуекелділікті салымдар айналым капиталы,жоғары
тәуекелділікті салымдар айналым капиталы.
6.Материалдық-заттық мазмұнына байланысты-еңбек құралдары
(шикізат,материалдар,жанармай,аяқта лмаған өндіріс және т.б.) дайын өнім мен
тауарлар;ақша қаражаттары және де есепшоттағы қаражаттар [13,47б.].
Материалдық ресурстарының ың топтары . Құрамына кіретін құралдар.
1.Айналмалы өндірістік қорлар (өндіріс сферасындағы немесе өндіріс
процесіндегі қорлар)
1.1. Өндірістік қорлар (запастар)
- шикізат
- Негізгі материалдар
- сатып алынған жартылай фабрикаттар
- жанар май
- қосымша материалдар
- арзан бағалы тез тозатын құралдар
1.2.Өндіріс процесіндегі құралдар
- аяқталмаған өндіріс
- өзі өндірген жартылай фабрикаттар
- болашақтағы шығындар.
2. Айналыс қорлары(айналыстағы айналым құралдары)
2.1.Өткізілмеген өнім:
- кәсіпорын қоймаларындағы дайын өнім
- тиелген бірақ ақысы төленбеген өнім
- қайта сатуға алынған тауарлар
2.2.Ақша қаражаттары
- касса
- есепшот
- валюталық шот
- бағалы қағаздар
- Басқа кәсіпорындармен, мекемелермен есеп айырысулар.
3. Басқару деңгейіне байланысты нормаланатын және нормаланбайтын болып
бөлінеді [14,71б.].
Нормаланатын құралдарға айналмалы өндірістік қордың барлық құрамы және
айналыс қорының қоймадағы өткізілмеген дайын өнім түріндегі құрамы жатады.
Нормаланбайтын құралдарға айналыс құралдарының қалған элементтері
жатады, яғни, тұтынушыларға жөнелтілген, бірақ бірақ әлі ақысы төленбеген
құралдар және есеп айырысулар мен ақша қаражаттарының барлық түрлері
жатады. Нормаланатын айналым құралдары кәсіпорынның қаржылық жоспарында
көрініс табады, ал нормаланбайтын айналым құралдары жоспарлаудың объектісі
болып табылмайды .
4. Материалдық ресурстарының жеке меншік және қарызданатын болып
бөлінуі кәсіпорынға ұсынылатын айналыс құралдарының шығу көздері мен
түрлерін көрсетеді, яғни материалдық ресурстарының ың қолданылу мерзімі
уақытша әлде тұрақты екенін көрсетеді
Жеке меншік айналым капиталы кәсіпрорынның меншік капиталы (жарғылық ,
резервтік капитал) негізінде қалыптасады, бұл құралдар тұрақты қолданыс
режимінде және жоспарлау объектісі болып, қаржылық жоспарда көрініс табады.
1. Кезең шығындары материалдық ресурстарының ың элементi болмайды,
олар жобалауға, өнiмнiң жаңа түрлерiн өндiруге арналған шығындарды
бiлдiредi. Бұл шығындар берiлген кезеңде жүзеге асырылады да,
өнiмнiң өзiндiк құны негiзiнде келесi кезеңде өтелiнедi [16,41б.].
Айналымның үшiншi сатысындағы ақшалай нысанға ие болатын айналым
құралдары сонымен бiрге материалдық ресурстарының ың алғашқы сатысы болады.
Материалдық ресурстарының айналысы келесi сызбамен жүредi:
Д – Т ...П ...Т1 – Д1 (1)
мұндағы
Д – шаруашылық жүргiзушi субъектпен авансталатын ақша қаражаттары;
Т - өндiрiс құралдары;
П - өндiрiс;
Т1 – дайын өнiм;
Д1 - өнiмдi өткiзуден түскен және жүзеге асырылған табысты қосатын
ақша қаражаттары.
Нүктелер (...) – құралдар айналымның үзiлгендiгiн, бiрақ олардың айналыс
үрдiсi өндiрiстiк сферада жалғасып жатқанын бiлдiредi.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы айналмалы қорлардың жағдайына тікелей
тәуелді, сондықтан кәсіпорын айналмалы қорларды пайдалану және ұтымды
қозғалысын ұйымдастыруға қызығушылық танытады.
Аналыым құралдарын қалыптастырудың меншiктi көздерiнен басқа тауарлық-
материалдық меншiктi көздерге теңестiрiлген тұрақты пассивтер бөлiгiмен
қамтамасыз етiледi [23,65б.].
Тауарлық-материалдық құндылықтармен қамтамасыз ету үшiн айналыстағы
емес активтерге салынған инвестициялармен байланысты меншiктi көздердiң
жетiспеушiлiгi болса, онда оған мақсатты заемдық қаражаттар тартылады.
Материалдық ресурстарының қалыптастырудағы меншiктi заемдық және тартылған
қаражаттар көздерi арасындағы қатынастың дұрыс болуы – кәсiпорынның қаржы
жағдайын күшейтуге мүмкiндiк бередi.
Кәсiпорынның материалдық ресурстарының тиiмдi қолдануға жиi қарама-
қарсы бағытта болып келетiн көптеген факторлар әсер етедi (1-сурет). Әсер
ету кеңдiгi мен басқарылу деңгейiне байланысты факторларды шартты үш топқа
бiрiктiруге болады: жалпы экономикалық, ұйымдастырушылық және техникалық
прогреспен байланысты факторлар.
Cурет 2. Материалдық ресурстарының тиiмдi қолдануға әсер ететiн
факторлар
Ескерту - Грибов В.Д., Грузинов В.П. Экономика предприятия: Учебное
пособие. – 2-е издание, переработанное и дополненное. – М.: Издательство
Финансы и статистика, 2013г. –208 с
Материалдық ресурстарының көлемiн ұлғайтатын факторларға: саудалық
қызмет көрсетудiң сапасының артуы, жаңа салынған аудандарда дүкендер
желiсiнiң кеңейуi, баяу айналымдылықта болатын тауарлар айналымы
құрылымында тауарлардың үлес салмағының ұлғайуы жағына қарай өзгеруi
сияқтылары мысал бола алады [28,10б.].
Тәжiрибе жүзiнде тiкелей есеп әдiсi кеңiнен қолданылады. Бұл әдiстiң
артықшылығы деп жеке және жиынтық нормативтердi дәл есептеуге мүмкiндiк
беретiн нақтылық, дәлдiктi айтуға болады. Материалдық ресурстарының ың жеке
нормативтерiне өндiрiстiк запастарға шикiзат, негiзгi және көмекшi
материалдар, сатып алынған жартылай фабрикаттар, жинақталған бұйымдар,
отын, таралар, қосалқы бөлiктер; меншiктi өндiрiстегi жартылай фабрикаттың
аяқталмаған өндiрiсi; болашақ кезеңдегi шығындарындағы өндiрiстiк запастар
жатады. Әр элемент нормалау ерекшелiгiн айқындатады [34,78б.].
Шикiзат негiзгi құралдар мен сатып алынған жартылай фабрикаттарға
авансталған айналым құралдары нормативi келесi формуламен есептеледi:
Н = Р х Д (5)
Мұндағы: Н – шикзат, негiзгi материалдар мен сатып алынған жартылай
фабрикаттардағы материалдық ресурстарының ың нормативi;
Р – шикiзат, материалдар мен жартылай фабрикаттардың орташа тәулiктiк
шығыны;
Д – күндер түрiндегi запас нормасы.
Тұтынылатын шикiзат, негiзгi материалдар мен жартылай фабрикаттар
номенклатурасы бойынша орташа тәулiктiк шығыны сәйкес тоқсандағы шығын
сомасын тоқсанның күндерi санына бөлу арқылы есептеледi.
Запас нормасын анықтау – нормалаудың еңбек сыйымды және маңызды
бөлiгi. Запас нормасы материалдардың түрiне ментобына қатысты анықталады.
Егер материалдар мен шикiзаттардың көп түрi тұтынылса, норма ортақ
құнда 70-80% алатын негiзгi түр бойынша анықталады [35,46б.].
Күндер түрiндегi запас нормасы транспорттық, даярлау, технологиялық,
ағымдағы сақтандырылған қорларға қажет уақыттағы шикiзат материалдар мен
жартылай фабрикаттардың жеке түрiмен айқындалады. Бiр күндегi шикiзат,
негiзгi материалдар мен жартылай фабрикаттардың запасының ортақ нормасы
жоғарыда айтылған запас түрлерiнен қалыптасады.
Кәсіпорынның шикізаты 100% меншігінде болғандықтан, олар бүкіл
техникалық параметрлерінде және керамзит өндірісінде бәсекелестікке
қабілетті өнім шығарады. Осы факторға байланысты бағасы төмен, басқа
аймақтарға өз керамзит зауыттары бар жерлерге де тасмалдайды, осы зауыттар
өзіне жақын жерден керамзитті алмай, Солют ЖШС-гі өндірген құрылыс
материалын алады. Өйткені бағасы өте тиімді болып келеді. Кәсіпорын өнімін
тек қана Қазақстан аймағында теміржол көлігі және автокөліктері арқылы
тасмалдайды. Көп жылдар бойы серіктес компанияларымен өз ісін жүзеге
асыруда, ол келесі (кесте 1) көрсетілген:
Кесте 1
ҚР-ның құрылыс серіктестіктері
№ Аты Жеткізу шарты Тұрғылықты жері
1 КСМК-1 Вагонмен Алматы
2 КСМК-5 Вагонмен Алматы
3 Корпорация Казахмыс Вагонмен Жезқазған
4 ЖШС Фаворит Вагонмен Астана
5 ЖШС СК Атил Автокөлікпен Талдықорған
6 ААҚ Құрылысматериалы Вагонмен Алматы
7 ЖШС Испат Кармет Вагонмен Қарағанды
8 Узеньнефтегазстрой Вагонмен Өзен қаласы
Ескерту - Солют ЖШС-нің Жарғысы
Мына аймақтарда негізіне керамзит зауыттары болған: Талдықорған (КПД),
Алматы (АДК), Астанадағы керамзит зауаттары керамзит түріне және сапасына
байланысты бәсекелес бола алмады. Шымкент, Жамбыл облысындағы керамзит
зауыттары өнімді сатып алып, оны жоғары бағамен өткізеді.
Өнім шығару кезінде кәспорын өнім сапасына толығымен жауапты, соған
байланысты кәсіпорында Керамзит сапасын бақылау саясатын жүргізеді бұл
саясатқа тек қана бақылау ғана емес, сонымен бірге жаңа технология арқылы
өндіру, өнімді толық жетілдіру және сапаны бір қалыпты ұстау кіреді.
Керамзит сапасын жоғарлатуда күнделікті технологиялық жөндеу жұмыстары
және модернизациялау, өндіріс жабдықтарының қолдану мерзімін ұзартады және
өнім көлемін көбейтеді.Осы жерде мазут майын сақтайтын сыйымдылығы 700
тонна, бағасы 2223 мың тг. тұратын емкость салынды бұл өндірісті үзіліссіз
үнемі жалғастырып отыратын процесс болып табылады .
2003 жылы пештің реконструкциясы жасалынды бұл көп қаражатты қажет
етті. Керамзит өндірісінде мазут майының сапасы үлкен рөл атқарады, мазут
күйдіру процесінде қолданылады, диллерлері мұнай компаниясы ААҚ Шнос,
ЖШС АНПЗ-Транс Атырау қаласынан әкелінеді.
Өнімнің бесекеге қабілеттілігін, бағасын, сапасын, өтімділігін
зерттейтін арнайы Қарағанды және Астана қалаларынан диллерлер нарыққа
түсетін өнімге бақылау жүргізеді. Маркетинг саясатында өзгерген өнімнің
сапасын, бағасын белгілейді кәсіпорынға алдын ала ескертулер жасайды.
Кәсіпорында ИСО 9000 сапа стандарты негізінде танысу жұмыстары
жүргізіліп жатыр. Бұл жүйені енгізу халықаралық нарықта кәсіпорынды
бәсекелестікке қабілеттілігін көрсетеді. ИСО 9000 өнім сапа стандартының
бірінші кезеңінің өзінде технологиялық процесті жақсарту, реконструкция
жүргізу, өнімнің сапасын бақылауға өзгертулер енгізу арқылы біз бүкіл өнім
сапасының жақсаруына және ИСО 9000 сапа стандартына сәйкес келтіруіміз
керек дейді кәсіпорын басшысы Бузыкин А.А.
Осылай нормаланатын материалдық ресурстарының ың әр элементiне жеке
нормативтер белгiленедi. Одан кейiн барлық жеке нормативтердi қосу жолымен
жоспарланатын кезеңдегi материалдық ресурстарының а деген қажеттiлiктi
бейнелейтiн жиынтық норматив анықталады.
2 УЫЗ МАЙ ИНДАСТРИЗ ЖШС МЫСАЛЫНДАҒЫ МАТЕРИАЛДЫҚ РЕСУРСТАРЫНЫҢ
ТАЛДАУ
2.1Кәсiпорынның экономикалық әлеуетiн талдау
Уыз Май Industry жауапкершілігі шектеулі серіктестігі (әрі қарай
Серіктестік) 2009 жылғы 2 қарашада ҚР Әділет министрлігінде тіркелген.
Серіктестіктің жалғыз құрылтайшысы Қазақстан Республикасының азаматы –
Көпесов Қайрат Қонысбайұлы болып саналады. Серіктестіктің ресми тіркелген
заңды мекенжайы – ҚР, ШҚО, Өскемен қаласы, Қазақстан көшесі, 641. Нақты
мекенжайы – ҚР, Алматы қаласы, Әл-Фараби даңғылы, 17, Нұрлы Тау БО, 4б
блогы, 505 кеңсе. Зауыттың (өндірістің) орналасу жері – ҚР, Алматы облысы,
Көксу ауданы, Теректі ауылы, Е.Исамберлин көш, 51.
Жарғыға сәйкес Серіктестіктің негізгі қызметі:
Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру, қайта өңдеу, сатып алу, сақтау және
оларды сату; Акцизделетін тауарларды өндіру мен өткізуден басқа көтерме-
бөлшек саудасы; Делдалдық қызмет; Сыртқы экономикалық қызмет; Коммерциялық
қызмет; Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамамен рұқсат етілген
қызметтің барлық түрлері.
Қазіргі уақытта ауыл шаруашылығының дамуы мен құс шаруашылығы мен
мал шаруашылығы үшін қосымша мал азығы өндірісінің дамуына ерекше көңіл
бөлініп жатыр. Мұндай ауқымды міндеттің жүзеге асырылуы ҚР нарығында
экспандирлі сояның көлемін ұлғайтуға мүмкіндік беретін, өндіріс қуаты 4
тсағ, сояны өңдеу бойынша контейнерлік зауытты (СӨКЗ) іске қосу, оны сатып
алу мен орналастыру жобасында көрініс тапты.
Берілген жобаны іске асыру мақсатында Серіктестік пен Оттенвагер
Миллинг Инжениерс Б.В. нидерландтық фирманың арасында 2009 жылы СӨКЗ
пайдалануға қосу, сояны жеткізу мен шеф-монтаж жасауға арналған келісімшарт
жасалды. Оның алдында күзет бөлмесі (26,8 м), кеңсе ғимараты (98,6 м),
содан кейін көкөніс қоймасы (ауданы 3480,20 м) болған ауданы 1,9493 га жер
телімі сатып алынды.
2010 жылы жеке ресурстарының есебінен кеңсе ғимараты толық
жөндеуден өтті. Соның ішінде әрлеу жұмыстары, аумақты абаттандыру, сыртқы
келбетінің жөндеу жұмыстары. Сонымен қатар көкөніс қоймасының өзінде де
жөндеу жұмыстары жүргізілді. Ол өнімді сақтауға арналған қоймалық бөлмесіне
қайта жабдықталды, сол жерде СӨКЗ орналасқан. Күзет бөлмесі өлшеу бөлмесіне
айналды.
Зауыт ғимараты автомобильды және темір жол магистральдарының
бойында орналасқан. Бұл өз кезегінде Серіктестіктің транспорттық шығындарын
қысқартуға септігін тигізеді.
Жеке және қарызға алынған қаражаттың есебінен Серіктестікпен СӨКЗ
толық жұмыс істеу үшін барлық қажетті қосымша жабдықтар мен дайын өнімді
Контрагентке жеткізу үшін арнайы техника сатып алынды.
2010 жылдың мамырында зауыт толық іске қосылды және қазіргі уақытта
толық көлемде жұмыс істейді.
Өндірілетін өнімнің сұрыпталымын, сонымен қатар Қазақстанның ішкі
нарығы мен оның сыртында өз үлесін көбейту үшін құрылтайшымен соя-бұршақты
(соялық шрот пен соя майын бөліп шығару) өңдеу бойынша жаңа жабдықтарды
сатып алуға шешім қабылданды. Осыған орай Wuxi COFCO EngineeringTechnology
Co. Ltd Қытай компаниясымен тәулігіне 200 т өндіретін соялық бұршақтарды
дайындау мен сығып шығаруға арналған өндірістік желіні және тәулігіне 200 т
өндірілетін экструдерлі соялық бұршақтарды (соялық шротты өндіру, соя майын
бөліп алу) бөліп шығаруға арналған желіні жеткізу мен орнатуға келісімшарт
жасалды.
Жобаның стратегиялық артықшылығы іс жүзінде тауарды өткізудің
шектелмеген нарығы болып табылады. Өйткені толықмайлы экспандирлі соя мен
соялық шротты алу нәтижесімен соя бұршақтарын қайта өңдеу индустриясы тек
қана аймақта ғана емес, сонымен қатар елімізде өте нашар дамыған.
Қазақстанда толықмайлы жемдік сояны, соялық шрот пен майды
өндірушілер:
Өндірушінің атауы ҚР нарығындағы үлесі,
%
"ЭФКО Казахстан" ЖШС 21,20
"Шымкент Май" АҚ 13,3
"Agromean" ЖШС 10,9
"Сары-Бұлақ компаниясы" ЖШС 9,1
Басқалары 15,2
"Уыз Май Industry" ЖШС 21,2
Барлығы 90,9
Шымкент Май АҚ қызметі көбінесе мақтаны қайта өңдеуге бағытталған.
Сары-Бұлақ компаниясы ЖШС жеке құс фабрикасы бар және көбінесе өндірілген
дайын өнімдері жеке тұтынуға арналады.
Соялық шрот пен толықмайлы экспандирлі сояның қалған 9,1 %
Қазақстан нарығына қиыр және таяу шет елдерінен жеткізіледі. Шетелдік
жеткізушілерге Достастық (Ресей), Белагро Ресей (Аргентиналық шрот) жатады.
Зауыттың орналасуы – Алматы облысы, Көксу ауданы, Теректі ауылы. Қазіргі
уақытта жалғыз ірі соя өндіруші Алматы облысы саналады.
Алматы облысының диқаншыларынан басқа сояны алғаш рет 2009 жылы
Оңтүстік Қазақстан мен Қызылорда, Шығыс Қазақстан облыстарының фермерлері
өсірген. Сондықтан да шикізаттың жалпы көлемі былтырғы жылдарға қарағанда
13 бөлігіне артты.
Сояны өндіру ерекше әдіс пен тәжірибені талап етеді. Өйткені ол
жеткілікті мөлшерде су мен жарықты талап ететін өте бап сүйгіш өсімдік. Соя
8-10 С° температурасында өсе бастайды. Бірақ мұндай температура кезінде
өскіндер 20-30 күннен кейін ғана өне бастайды, 14-16 С° - 7-8 күннен
кейін, ал 20-22 С° – 4-5 күннен кейін өсіп – өне бастайды. Орташа тәуліктік
температураның вегетация басында 24-25 С° дейін көтерілуі бірқатар өсу
үдерістерінің төмендеуіне әкеледі, ал 35-37 С° температурасы
түйнекшелердің пайда болуына, өсуіне және дамуына кері әсер етеді.
Вегетативті өсу кезеңіндегі тиімді температура 18-22 С° , репродуктивті
органдарының қалыптасуына – 22-24 С° , гүлдену кезеңі үшін – 25-27 С° ,
бұршақтардың қалыптасуы үшін – 20-22 С° және пісіп – жетілуі үшін – 18-20
С°.
Осындай жағдайда климаты бойынша неғұрлым ұзақ созылмалы жазы бар
ең қолайлы болып Алматы, Жамбыл және Қызылорда облыстары саналады.
Шикізат базасы.
Соя – бұршақтұқымдастарға жататын бір жылдық шөптер тегі. Өсімдік
оның тамырында болатын бактериялардың көмегімен қоршаған ортадан азотты
түрлендіреді. Соя бұршақтарының құрамында 40-45 % ақуыз (мысалы, сиыр
етінде – 20 %), 20 % май, 30 % көмірсулар және 5-6 % түрлі минералды
элементтер бар. Соя бұршақтары ақуыз құрамы мен амин қышқылдар жиынтығы
бойынша жануардан алынатын тағамдардың неғұрлым жақын өсімдік текті
ұқсастығы болып келеді. Азық ретінде төрт мыңжылдық аса мерзімде қолданылып
келеді.
Сонымен қатар соя ерекше биологиялық құндылығымен ерекшеленетін
май өндірісінде де қолданылады. Әлемде майлы дақылдардың арасында соядан 30
% шамасында өсімдік майы (күнбағыс тұқымдарынан – 12 % ) өндіріледі. Майды
өндіру үдерісі кезіндегі алынатын соялық жомы барлық жануарлар түрлері үшін
қоспа жемнің бір компоненті ретінде азықтық ақуыз көзі болып табылады.
90-шы жылдары бүкіл әлемде сояның егістік алқаптарының біртіндеп
ұлғаюы басталды. 1998 жылы мұндай егістік алқаптарының ауданы 70,7 млн. га
құрды және 1991 – 1995 жж. орташа жылдық деңгейінен 20 % көтерілді. Бұл
кезеңде соя аудандарының неғұрлым көп мөлшерде ұлғаюы Үндістанда (55 %
дейін), Аргентинада (29 % дейін), Бразилия мен АҚШ-та (21 % дейін)
байқалды.
Қазіргі уақытта сояның максималды аудандары АҚШ-та (шамамен
ауданның 40 %), Бразилия (17 – 19 % ), Аргентина (10 %), Қытай (12 – 13 %)
және Үндістанда (8 – 9 %) орналасқан.
Еуропада әлемдегі соя егіс алқаптарының жалпы ауданының шамамен 2
% шоғырланған. Соңғы жылдары 1991 – 1995 жылдарға қарағанда егістік
алқаптарының қысқаруы байқалады. Ресейдің егістік алқаптарының аудандары
әлемдегі жалпы соя аудандарының 0,7 – 1 % құрайды.
Жалпы бүкіл әлемде соя өндірісі дамып келе жатыр: 1998 жылы ол 156,5
млн. тонна құрады, ол өз кезегінде 1991 – 1995 жж. орташа жылдық деңгейінен
30 % артық болып тұр. Бұл жылдары соя өндірісі Аргентина, Бразилия,
Үндістан мен Францияда ерекше қарқынды (1,5 есеге дейін ) дамыды.
Бүкіл әлемде соя өндірісінің көлемі бойынша АҚШ пен Бразилия
алдыңғы қатарда. Олар әлемдегі жалпы соя жинаудың шамамен 50 және 20 %
қамтамасыз етеді. Еуропада соя өндірісі онша қарқынды емес – әлемдік өндіру
көлемінің 1,5 % ғана.
Зауыт өнімі
Біздің зауытымыздың дайын өнімдері:
- Толықмайлы азықтық соя;
- Соялық шрот;
- Соя майы.
Толықмайлы азықтық соя
Өңдеудің термомеханикалық үдерісінен өтеді. Берілген өнім Қазақстан
нарығында жануарлар мен құстарды азықтандырудан бірінші орын алады.
- Құс шаруашылығы;
- балық шаруашылығы;
- мал шаруашылығы сияқты ең қарқынды салаларда неғұрлым тиімді
пайдаланылады.
Майлы тұқымдардың дәстүрлі экстрагирленген жомы жоғары протеинді
азықтық компоненті ретінде кеңінен қолданылады. Дегенмен соңғы кездері
құрамында жоғары энергетикалық май көрсеткіштері бар жом протеині болатын
экстрагирлі емес тұқымдарды (толықмайлы соя) пайдалану кеңінен таралып
жатыр. Бұл әсіресе құстарды және күйіс қайырмайтын жануарларды қоректендіру
үшін өте тиімді.
Бұршақты дақылдардың протеинінің құрамында барлық алмастырылмайтын амин
қышқылдары бар екені белгілі. Бұршақтұқымдас өсімдіктер ақуыз алмасуына
қатысатын витаминдерге де бай. Ал олардың кейбіреулері, мысалы, люпин мен
соя майларға бай. Сол үшін де олар құрама жемнің бір бөлшегі ретінде өте
бағалы. Дегенмен кез келген өнімнің қоректік құндылығы тек қана оның
құрамындағы амин қышқылдарына ғана байланысты емес, сонымен бірге олардың
жануарлар ағзасының сіңірілу қасиетіне де байланысты. Өкінішке орай,
бұршақтұқымдастардың, әсіресе сояның көптеген ақуыздарының құрамында
жануарлар денсаулығы үшін қауіп төндіретін шикі түрінде табиғи улы заттар
болады.
Соялық бұршақтар мен оларды қайта өңдеу өнімдерінің (шрот, жом)
құнарлы емес факторларына (ANF) протеаз ингибиторлары, гемагглютининдер,
сапониндер, аллергендер, соин және уреаза жатады. Жануарларды
қоректендіруде өңделмеген бұршақтарды пайдалану гормоналды ауытқуларды
туғызуы мүмкін және рахиттің дамуына себеп болуы мүмкін. Шикі соя
бұршақтарының моногастрильді жануарларына (тауық балапандары, шошқалар,
жабайы қояндар) тигізген зарарлы әсері белгілі. Ол көбінесе баяу даму мен
азықты жаман пайдалануында көрініс табады. Құнарлы емес факторлардың болуы
азықтан биологиялық белсенді және минералды заттардың энергияларын
пайдалану мен сіңімділігіне өте қатты әсер етеді. Бұл өз кезегінде
протеиннің сіңірілуіне әсерін тигізетін протеаза ингибиторларына қатысты.
Ал соя бұршақтарында бұл трипсин ингибиторлары болып табылады. Сонымен
қатар одан басқа лектиндер (фазиндер) де бар. Ол үрме бұршақтарға қарағанда
аз мөлшерде кездеседі. Қазіргі уақытта ғылыми түрде құрама жемнің
компоненттерінің улы құнарлы емес факторларын әсерсіздендірудің, сонымен
қатар оларды жануарлар ағзасының тез әрі жеңіл сіңірілуіне қатысты көптеген
әдіс – тәсілдері мен технологиялық әдістері жетілдіріліп келеді. Ең тиімді
және қол жетімді әдістердің бірі – бұл жылулық өңдеу. Соялық бұршақтарды
өңдеудің қолданыстағы тәсілдері өңдеу жүйесінің салыстырмалы кестесінде
келтірілген.
Өңдеу жүйесінің салыстырмалы кестесі
Құрғақ Дымқыл Ыстық ауаменМикрониза Термомеха
экстру экструзия тостілеу Ция никалық
зия процессор
Тсағ дейінгі 1,0 5,0 10,0 5,0 5,0
өнімділік
Буды қосу Х V х Х V
Әсер ету 30-40 30-40 60-180 60-120 1200
уақыты
(секунд)
Материалдың 130-170 130-170 100-200 100-120 105
температура
сы
Төзімділік 15 15 15 20
индексінің
мәні (PDI)
Геттинген (Германия) қаласындағы университеттің ғалымдары алдын – ала
ұсақтау, кондиционерлеу мен механикалық әрекеттің түрлі әдістерін пайдалана
отырып, өңдеудің бес түрінің қалай әсер ететіні туралы тәжірибелер жасады.
Соялық бұршақтардағы құнарлы емес факторлардың (ANF) азаюына қатысты
жылулық өңдеудің әсері зерттелді. Сонымен бірге мұндай жемнің бройлерлердің
өсуіне қалай әсер ететіні байқалды. Өткізілген тәжірибелердің нәтижесінде
зерттеушілер мынадай шешім шығарды: үдерісті неғұрлым құрғақ жүргізсе,
соғұрлым протеинді зақымдаудың қаупі орасан зор. Сондықтан құрғақ
экструзия әдістері немесе ыстық ауамен тостілеу жарамсыз әдістер болып
келеді. Құрғақ экструзия әдісі бойынша қысқа мерзімді кондициялаумен
болатын экспандердегі өңдеу ең нашар нәтижелерді көрсетеді. Бұл өз
кезегінде ANF - тің жеткіліксіз түрде бөлшектенуімен түсіндіріледі. Мұндай
әдіс экструдерлі қондырғыдағы дәстүрлі өңдеу әдісіне сәйкес келеді. ANF –
тің жеткілікті түрде бөлшектенуі үшін неғұрлым жоғары температуралардағы
неғұрлым қарқынды өңдеу қажет. Бұл өз кезегінде PDI – дің неғұрлым төмен
көрсеткішіне және амин қышқылдарының зақымдануына апарады. Бұршақтарды
неғұрлым төмен температурада неғұрлым ұзақ уақыт өңдеу әрқашан өнім үшін
неғұрлым ұқыпты болып саналады. Ал жоғары температурадағы қысқа мерзімді
өңдеу әдісін шығынды және жеткіліксіз әдіс ретінде санауға болады. Жасалған
зерттеулерге сәйкес экспандердегі қысқа мерзімді өңдеумен бірге жиырма
минуттық кондициялау майлы дақылдардың жасушаларының механикалық ыдырауы
үшін қолайлы өңдеуді қамтамасыз етеді. Яғни өңдеудің термомеханикалық
үрдісі (АПФ – тың ыдырауы үшін) мен бұршақтың физикалық зақымдануы (майдың
қол жетімділігін жақсарту үшін) неғұрлым тиімді өңдеу болып саналады.
Өңдеудің мұндай жүйесі барлық үрдістер шамадан тыс температуралық тәртіпте
жүргізілетін эсктрудердегі қарапайым өңдеуге қарағанда неғұрлым ұқыпты
болып келеді. Құнарсыз емес факторлардың деңгейін қауіпсіз тәртіпке дейін
төмендететін жылулық өңдеуден кейін соя майдың толық құрамымен (толықмайлы,
майсыздандырылмаған) энергия мен жоғары сапалы протеиннің көзі болып
саналады. Толықмайлы сояның ерекшелігі сол, оны өңдегеннен кейін майы
өнімнің құрамында қалады. Яғни толықмайлы соя құрама жемдердегі соялық шрот
пен майды біркелкі алмастырады. Толықмайлы экспандирленген соядағы өсімдік
майлары алмастырылмайтын май қышқылдарын жеткізеді және азықтық жемдердің
жақсы сіңірілуі мен зат алмасуының жақсаруына ықпал етеді.
Толықмайлы экспандирленген сояның келесі артықшылықтары бар:
• Протеині көп жоғары калориялы, барлық жануарлар мен құстардың түрлері
үшін әмбебап, өте күшті жем болып табылады;
• Майдың, сонымен қатар майлы қышқылдарды жоғары сіңірілуімен
сипатталады;
• Сақталу кезінде құрамындағы майға тұрақтылық беретін токоферолы көп
мөлшерде болады. Липоксидаза мен липаза – ыдыраған;
• Негізгі майлы қышқылдардың көп болуы – линолды және леноленолды – 9,0
және 2,0 % тиісінше;
• Құрамында лецитин көп мөлшерде кездеседі (майлы метаболизм үшін
маңызды) – 0,7 % ;
• Дайын өнімде майлы өзегі ашылмаған, яғни ол 6 айға дейін сақталады
және қышқылданбайды;
• Өнімнің жағымды иісі желінуді жақсартады;
• Түйіршіктелу қасиеті жақсы (майлы қоспалары бар басқа компоненттерге
қарағанда).
Құс Толықмайлы экспандирленген соя құстардың барлық түрлерімен
жақсы сіңіріледі. Құрамындағы майдың 50 % құстардың азық мөлшерінде
міндетті түрде болуы керек линолды қышқылды құрайды. Линолды қышқылдың көп
болуы жұмыртқалардың салмағының көбеюіне жағымды әсер береді.
Шошқалар
Толықмайлы соя ұрғашы шошқалардың буаз кезіндегі соңғы сатысында
және жас торапайлардың бейімделу үрдісін жоғарылату үшін емізу кезеңіндегі
уақытта ерекше пайдалы.
Ірі қара мал
Ірі қара малдардың және жемделген бұқалардың азық мөлшеріне экспандирлі
сояны енгізу келесі нәрселерді береді:
• Ірі қара малдың төлдерінің таза салмағын 4 -6 % көтереді;
• Мал басының сақталуы – 1,5 – 2,2 %;
Балық
Толықмайлы сояны балықтардың азық мөлшерінде қолданылуы тұрақты
түрде салмақ пен бойының өсуіне әкеледі. Толықмайлы сояның аминқышқылды
құрамы балықтардың барлық түрлерінің қажеттіліктерін толық өтейді.
Сондықтан да соя ақуыз көзінің неғұрлым қымбат түрлерін алмастыра алады.
Технологиялық үрдістің қысқаша сипаттамасы
Соя Түркияда шығарылатын автомобильды таразыдан, 60 тонна болып
қабылданады.
80 тонна сыйымдылығымен шұңқырға әкелініп, 60 тсағ өнімділігімен
нориямен жоғары көтеріледі. Жоғарғы галереямен қоймаларға және сояның
сапасына байланысты вертикалды резервуарларға (көлемі 2500 т) үлестіріледі.
20 тонналық, 10 тсағ нориясы бар буферлік бункер толтырылады.
Соя иірмекпен зауытқа апарылады және 5 тсағ нориясымен көтеріледі,
тұнбалардан, металдан, шаңнан тазартылады (2-3 % шығынды құрайды).
Вальцовты шеңберлермен бөлінеді де, сыйымдылығы 1 тонна, нориясы 4
тсағ жинақтаушы бункерге жіберіледі 4 тсағ өнімділігі бар иірмекпен
миксер - кондиционерге жеткізіледі. Сонымен бірге онда 95-100 С°
температурадағы құрғақ бу жеткізіледі. Бу өнімділігі 1000 кгсағ, қысымы 7-
8 бар.. Оңтүстік Кореялық қазан арқылы жеткізіледі.
Бумен қаныққан миксер – кондиционерден соя 20-25 минут құнарлы емес
заттар инактивацияланатын (трипсин ингибиторы, гемогелюкинин, уреаза)
терминатор – саниторизаторға апарылады.
Терминатор – саниторизатордан иірмекпен қысымның әсерінен май
жасушалары ашылып, үзіліп, өзегі ұсақталатын экспандерге жеткізіледі.
Экспандерден пневмотиеуішпен салқындатқышқа апарылады және өнімнің дайын
болғанына дейін құрғату мен салқындату жүргізіледі.
Дайын өнім тапсырыс берушінің тапсырысына байланысты полипропиленді
қаптарға өлшеп оралынады немесе даналанған түрде транспортқа жүктеледі.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, соя бұршақтары астығының 80-85 пайызы
мал шаруашылығында жануарлар үшін ақуыз көзі болып табылатын және қосымша
жемнің негізгі бөлшегі ретінде жемге қосымша азық ретінде пайдаланылады.
Қазақстанның тек қана құс шаруашылығында сояға деген қажеттілік жылына 120-
140 мың тонна құрайды және 25-30 пайызға қамтамасыз етіледі.Соялық
жемдерсіз өнеркәсіптік өндіріс дамымайды. Сояның бидайында 40 пайызға жуық
жоғары сапалы ақуыз, 20 пайыздан жоғары май және 30 пайыз көмірсулар бар.
Технологиялық өңдеуден кейін алынатын соялық шрот – барлық жануарлар
түрлері үшін жемдік ақуыз көзі және қоспа азықтардың негізгі бөлігі.
Бройлерлерді азықтандыру үшін 1 килограммға шаққанда 2 900 ккал төмен емес
энергетикалық құндылығы бар және 20 пайыздан кем емес толықмайлы соя немесе
соялық шроты бар жем қажет. Бройлерлерді өсіп – шығару технологиясы мекиен
тауықтарға қарағанда неғұрлым жоғары калориялы жемдерді талап етеді: 1
килограмм жемге 200-300 ккал. Бүкіл әлемде құстарды азықтандыруда
қосымша жемдердің негізгі компоненттері ретінде жүгері мен соялық шрот
саналады. Қазақстандағы құс фабрикаларында құстарды азықтандыруда жүгерінің
орнына бидайды қолданады. Жүгеріге қарағанда бидайдың энергетикалық
құндылығы 150 ккалкг төмен және линолды қышқылы жоқ деуге болады (0,5
пайыз). Ал ол өз кезегінде мекиен тауықтары мен бройлерлерді өсіру үшін өте
қажет. Сондықтан құстарды бидаймен азықтандырғанда қажетті калориялық пен
линолды қышқылдың тиісті концентрациясына жеті үшін жемге күнбағыс майын
қосуға тура келеді. Бұл қоспа жемдердің күрт қымбаттауына әкеліп соғады.
Қазақстандық құс шаруаларының жемді алу үшін шығындары өте жоғары, ал қоспа
жемдердің бағасы құстарды өсірудің өзіндік құнының 70-80 пайызын құрайды.
Мал шарушылығы, сонымен қатар құс шаруашылығының дамуы жемдердің
ішіндегі ақуыздардың жеткіліксіздігін шектейді. Ақуыздардың негізгі қайнар
көзі – бұл бұршақты өсімдіктердің көптігі және сояның қайта өңделген
бидайлары.
Осылайша, соялық шрот – бұл шроттың жоғары ақуызды түрі. Оны соя
тұқымдарынан майды өндіру үрдісі кезінде алады. Соялық шроттың құрамында
минералды заттар, амин қышқылдар мен ақуыздардың кең түрлері бар. Түрлі
қоспа жемдердің негізі ретінде қолданылады. Ол ауыл шаруашылық жануарларды
қоректендіру үшін өсімдік текті өнімдердің ең сапалы өнімдерінің бірі болып
табылады. Соялық шрот жақсы сіңіріледі және өзінің биологиялық құндылығы
жағынан жануарлар текті ақуыздарға жақын. Мал шаруашылығы өндірісінде
кеңінен қолданылады.
Соялық шротты өндірудегі технологиялық үрдіс
Соялық шрот өндірісінің технологиялық үрдісі айтарлықтай күрделі.
Ол келесі өндірістік операциялардан тұрады:
Тазарту. Соялық бұршақтарды соялық шротқа қайта өңдеудің басында көп сатылы
тазарту жүргізіледі. Магниттік сепаратордың көмегімен металды заттар алып
тасталынады, елеуіштер арқылы сояны басқа өсімдіктердің тұқымдарынан және
тұнбалардан бөліп алады және циклон арқылы шикізатты шаңнан тазартады.
Кондициялау. Ауада кептірілген соялық бұршақтардың ұсақтау кезінде шаңға
айналатын қасиеті бар болғандықтан, олар шағын ғана қыздыру мен ылғалдануға
ұшырайды. Яғни кондициялануға.
Қабыршақтарды алып тастау. Соялық шроттағы протеиннің құрамын көтеру үшін
жеке бұршақтардың өте жеңіл қабыршақтары бөлініп, ауа ағынымен созылады.
Майдалау. Ең алдымен соялық бұршақтар бұдыр уатқыштың көмегімен шағын
бөліктерге ұсақталады, кейін тегіс беті бар уатқыштардан өткізіледі. Бұл
жерде жуандығы 0,25 мм шамасында болатын табақшалар тығыздалады.
Экстракция. Жұп-жұқа табақшалар экстракционды қондырғыға жеткізіледі. Мұнда
бұршақтардың жасушалық терісінен майды бөліп алу үшін май еріткіш сұйықтық
гексан қолданылады. 60-70 С° температурасында қайнап жатқан еріткіш соялық
ақуыздың жоғары сапасын сақтап қалу үшін таңдалған.
Тестілеу. Гексанмен сіңірілген соялық табақшалар 30-40 мин шамасында 100-
105 С° температурасы бар су буымен өңделеді. Мұндай әсердің арқасында
еріткіш жойылып, ал протеиннің сапасы неғұрлым жақсарады. Сонымен қатар
трипсинге де ингибиторлық әсері біршама бәсеңдейді және уреазаның
белсенділігі төмендейді.
Кептіру. Шамамен 20 % дейін көтерілген судың құрамы қайтадан 13 % дейін
төмендейді. Бұл шроттың сақталғыштық қасиетін арттырады.
Салқындату. Шроттың көтерілген температурасы сыртқы ауаның температурасы 5-
7 С° асқан деңгейге дейін жеткенде ауаның көмегімен түсіріледі. Сондықтан
жаз айларында шроттың температурасы 24-40 С° дейін жетуі мүмкін.
Сапаны бақылау. Шротты дайындаудан кейін өнеркәсіптің жеке зертханасында
оның сапасына бақылау жүргізіледі. Сапа бақылауына еріткіш қалдықтарының
болуы, ылғал мен майдың болуы, уреазаның белсенділігі, протеиннің болуы,
қажетінше протеиннің суда еруіне және шикі жасұнықтың болуына жүргізілетін
зерттеулер жатады.
Сақтау. Тек қана кептірілген, салқындатылған шрот сақталады. Өйткені оның
сусымалығы жоғалып, протеиннің сапасы нашарлайды. Судың мөлшері 12 % дан
аспау керек, максималды – 14 %.
Соя майын соялық бұршақтарды қайта өңдеу нәтижесінде алады. Бұл
энергиямен құнарланыдырылған құрама жемдерді дайындау үшін өте талап
етілген өнім.
Соя майы - витаминдерге, фосфолипидтерге және басқа да пайдалы
заттарға бай. Оның құрамында қанықпаған май қышқылдары өте көп, әсіресе
линолды және линоленді қышқылдар. Бұл қышқылдар жануарлардың ағзасында
синтезделе алмайды, бірақ жасушалар мен бірқатар гормондардың құрылуы үшін
өте қажет. Соя майында соялық бұршақтарға қарағанда 60 %-ға жуық табиғи
антиоксиданттар бар. Осының нәтижесінде соя майы ірі қара малды,
шошқаларды, тауықтар мен күркетауықтарды, түйеқұстар мен басқа да жануарлар
мен құстарды өсіретін шаруалар үшін таптырмас өнім болып саналады.
Дайын өнімді тұтынушылар
Қазіргі уақытта Қазақстандағы Серіктестікпен шығарылатын дайын
өнімнің ең ірі тұтынушылары:
• Алель Агро АҚ, жылдық тұтыну көлемі – 25 000 тоннаны құрайды;
• Өскемен құс фабрикасы АҚ, жылдық тұтыну көлемі – 15 000 тоннаны
құрайды;
• Шығыс Қазақстан ұн тарту – құрама жем комбинаты АҚ (Ардагер АҚ),
жылдық тұтыну көлемі – 15 000 тоннаны құрайды.
Жоғарыда аталған Компаниялармен Серіктестік көптеген жылдар бойы
жұмыс жасап, бірге қызмет істеп жатыр. Тараптардың ұзақ мерзімді, іскерлік,
серіктестік байланыстары айқындалған. Серіктестік олардың жылдық тұтынудың
40-50 % қамтамасыз етіп отырады.
Қазақстан нарығында дайын өнімді тұтынудың жалпы көлемі 160 000 –
170 000 тонна құрайды. Экспорттық потенциал жылына 30 000 – 40 000 тоннаны
құрайды.
Дайын өнімді тұтынудың негізгі тұтынушылары құс фабрикалары болып
саналады. Себебі біздің өнім құстардың рационындағы таптырмас азығы (жемі)
болып табылады. Сондықтан құс фабрикалары жыл бойы бағалардың өзгеруіне,
дайын өнімнің көлеміне қарамай, Серіктестіктің барлық өнім түрлерін сатып
алады.
Дайын өнімнің өтімі автомобильді және темір жол транспорттары арқылы
жүзеге асырылады. Айта кету керек, тауарды қаптау клиенттің қалауы бойынша
болады, яғни не қаптарға салынады немесе үйме ретінде жасалады.
Өнімнің бағасы тапсырыстың партиясына, сатып алушының категориясына
байланысты орнатылады, егер тауарды жеткізсе, оның бағасына жол шығындары
қосылады.
Дайын өнімді Сатып алушыларға уақытында жөнелту мақсатында
Серіктестік зауытқа жақын жерде орналасқан темір жолдың тұйықталған басы
бар элеваторды жалға алады. Бұл элеваторда Серіктестік өңделген шикізатпен
(соя - бұршақтар) бірге Тұтынушыларға жіберілетін дайын өнімді де сақтайды.
Шикізат өнімін жинау науқанында да Серіктестік Алматы облысының
қажетті аудандарында (Сарқан қаласы, Талдықорған қаласы, Қарабұлақ ауылы
т.б.) тиісті қоймаларды, сақтау үшін Серіктестікпен сатып алынатын
элеваторларды жалға алады.
Қоймалардан, элеваторлардан, сонымен қатар ШҚ егістіктерінен
шикізатты зауытқа жеткізу үшін Серіктестік өзінің жеке көліктерін
пайдаланады. Бұл көліктер сонымен қатар Серіктестіктің ірі Тұтынушысы –
Алель Агро АҚ (құс фабрикасының тұрған орны – Қапшағай қаласы) жеткізу
кезінде де және басқа да Тұтынушыларға (Тұтынушының қалауы мен өтініші
бойынша) шұғыл жағдайда жеткізу кезінде қолданылады.
Сонымен қатар Серіктестіктің Тұтынушыларға дайын өнімді соя майы
ретінде жеткізу үшін автоцистернасы да бар.
Қазіргі уақытта Серіктестіктің жұмысшыларының саны 132 адамды
құрайды, олардың 120 адамы Серіктестіктің зауытында және Алматы облысы
бойынша филиалында жұмыс жасайды. Серіктестік қызметкерлердің табысты
жұмысын, қауіпсіздігі үшін барлық қажетті және қосымша жағдайларды жасауға
тырысады. Серіктестікпен қызметкерлерді жұмыс орнына және жұмыс уақытынан
кейін үйлеріне тегін жеткізу ұйымдастырылған. Зауыт қызметкерлері зауыт
асханасында тегін тамақпен (Серіктестіктің есебінен) қамтамасыз етіледі.
Қазіргі кезде Серіктестіктің жұмысбастылығы 30 – 40 % құрайды, яғни өнімнің
көлемін ұлғайту мен дайын өнімді сату потенциалы үлкен.
Серіктестік дайын өнімді сатудың көлемін жыл сайын 4000 тоннаға
дейін ұлғайтуды жоспарлап отыр. Қазіргі уақытта зауыттағы жабдықтар
Серіктестікке жыл сайын дайын өнімнің қажетті көлемін ұлғайтуға мүмкіндік
береді. Біздің болжамдарымыз бойынша Серіктестіктің дайын өніміне деген
сұраныс жыл сайын 7000 және одан көп тоннаға ұлғаюы мүмкін. Серіктестіктің
дайын өнімінің сапасы барлық стандарттарға сай, тұтынушылармен жақсы
қабылданған, дайын өнімнің бағасы бәсекеге қабілетті болып келеді.
Сапасының жоғары болуынан көптеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz