Теориялық тұрғыда қалыптасқан әр түрлі, әр бағыттағы ғылыми классикалық концепцияларға мән беріп, олардың өзектілігі мен артықшылықтарын анықтау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 АЙМАҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ.РЕТРОСПЕКТИВАЛЫҚ ТЕОРИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Аймақтық экономика ғылымының әлеуметтік.экономикалық даму сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Қазіргі кезеңдегі аймақтық басқару ерекшеліктері: әдістері, нысандары және атқаратын қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Аймақтық экономиканы мемлекеттік реттеу және оның заңды.құқықтық аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...1
2 АЙМАҚТЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКА НЕГІЗІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Аймақтық әлеуметтік.экономика маңыздылығы және оның қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.2 Аймақтық әлеуметтік.экономиканың бәсекеге қабілеттілігін бағалау ... ..39
2.3 Алматы облысының әлеуметтік.экономикалық даму жағдайына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3 ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ АЙМАҚТЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМУ БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
3.1 Қазақстан Республикасы аймақтарының әлеуметтік.экономикалық әлеуеті және оның қызметін модернизациялау бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
3.2 Аймақтық әлеуметтік.экономиканың тиімділігін қамтамасыз ету жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81
1 АЙМАҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ.РЕТРОСПЕКТИВАЛЫҚ ТЕОРИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Аймақтық экономика ғылымының әлеуметтік.экономикалық даму сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Қазіргі кезеңдегі аймақтық басқару ерекшеліктері: әдістері, нысандары және атқаратын қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Аймақтық экономиканы мемлекеттік реттеу және оның заңды.құқықтық аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...1
2 АЙМАҚТЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКА НЕГІЗІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Аймақтық әлеуметтік.экономика маңыздылығы және оның қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.2 Аймақтық әлеуметтік.экономиканың бәсекеге қабілеттілігін бағалау ... ..39
2.3 Алматы облысының әлеуметтік.экономикалық даму жағдайына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3 ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ АЙМАҚТЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМУ БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
3.1 Қазақстан Республикасы аймақтарының әлеуметтік.экономикалық әлеуеті және оның қызметін модернизациялау бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
3.2 Аймақтық әлеуметтік.экономиканың тиімділігін қамтамасыз ету жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81
Аймақтық дамуды нақты реттеудің бірінші маңызды шарты – төменгі деңгейдің біреуінде де жеткілікті құқы және (немесе) ресурс жоқ болған кезде, федералды өкімет жақтан қолдауына жүгінбей-ақ, сол немесе басқа аумақтық даму мәселесін өз бетінше шешуде ғана қолдану болып табылады. Әрбір нақты жағдайда мемлекет араласуы тек қалаулы ғана емес, керекті, баламасыз екенін дәлелдеу керек.
Қазіргі кезеңде негізгі шаруашылық қызметтің аймақтарда жүзеге асырылатындығын ескерсек, оларға әлеуметтік –экономикалық мәселелерді өздігінен шешуге лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып табылады [1, 19 б]. Осымен байланысты бүгінгі таңда мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді ажырату, бюджетаралық қатынастарды реттеу мәселелері еліміз аймақтарының экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін негізгі шарттар ретінде қарастырылуда. Осындай маңызды мәселелердің шешімін табуы аймақтық басқаруды дамытумен тікелей байланысты. Осы аталып өткен мәселелер дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға негіз болды.
Аймақтық жүйе шаруашылық құрылымдарға қарағанда күрделі және инерциялы, ал аймақтық ұдайы өндіріс циклі уақыты бойынша шаруашылықтікімен тіпті салыстыруға келмейді. Аумақтық даму процесі барысының ерекшеліктері жедел нәтижелерге сенуге негізделмейді. Тек аймақтық байланыстардың барлық тізбегі бойынша өзгерістерден өткеннен кейін болуы мүмкін маңызды және оқшауланған өзгерістерден ағымдағы және кездейсоқ өзгерістерді ажырата білу керек.
Әлеуметтік норма - адамдардың жеке мінез-құлқы мен қарым-қатынастарын реттеудің тарихи бекітілген формасы.Қоғам өмірін құндылық тұрғыдан реттеу үшін оларды құқықтық жөне моральдық нормаларға бөлудін маңызы зор. Құқықтық нормалар заң пішімінде кейде мемлекеттік немесе әкімшілік нормативтік актілер түрінде көрініп, тиісті органдар жүзеге асыратын нақты занды нормаларды санкцияларды қолдану жайын анықтаушыдиспозицияларды мазмұңдайды [2,22 б].
Индикаторлар белгілі бір саладағы тенденцияларды анықтайды және түзетуді қажет ететін және/немесе мақсаттар мен іс-шараларды салыстыруға және соларға қол жеткізуге мүмкіндік беретін салалар жөнінде белгі береді. Сонымен қатар, оларды сапаның теоретикалық аспектілерін басқаша түсіндіру үшін де пайдаланады.
2005 жылдан бастап бірыңғай базалық әлеуметтік индикатор – адам денсаулығын сақтау және оның тұрмыс-тіршілігін қамтамасыз ету үшін қажетті ең төменгі тұтынушы кәрзеңкесі құнының негізінде анықталатын ең төмен күнкөріс деңгейі болып табылады. Зейнетақы мөлшерін анықтау, әлеуметтік көмек беру ең төмен күнкөріс деңгейі негізінде жүзеге асырылады.
Қоғам дамуын анықтаушы-аймақтық экономиканы зерттеу нысаны мен пәні, әлемнің көптеген елдерінің экономикалық кеңістігі бір тұтас болғанымен біріңғай емес әртекті. Тұтас аймақ деңгейінде қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық проблемаларды қарастыруда аймақтық ілім өте қажетті. Бұл синтетикалық ғылыми бағыт басымдылықты пәнаралық зерттеулерге бере отырып аймақты тұтас жүйе ретінде зерттеуге бағытталады.
Аймақтық экономика жайындағы бітіру жұмысымның басты мақсаты мен міндеті, теориялық тұрғыда қалыптасқан әр түрлі, әр бағыттағы ғылыми классикалық концепцияларға мән беріп, олардың өзектілігі мен артықшылықтарын анықтау болып табылады. Сонымен бірге қазіргі Қазақстан жағдайына үйлестіре отырып, ұлттық экономикамызға тән ерекшеліктеріне баға беріп, өзекті мәселелерді шешу үшін қолданылды.
Қазіргі кезеңде негізгі шаруашылық қызметтің аймақтарда жүзеге асырылатындығын ескерсек, оларға әлеуметтік –экономикалық мәселелерді өздігінен шешуге лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып табылады [1, 19 б]. Осымен байланысты бүгінгі таңда мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді ажырату, бюджетаралық қатынастарды реттеу мәселелері еліміз аймақтарының экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін негізгі шарттар ретінде қарастырылуда. Осындай маңызды мәселелердің шешімін табуы аймақтық басқаруды дамытумен тікелей байланысты. Осы аталып өткен мәселелер дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға негіз болды.
Аймақтық жүйе шаруашылық құрылымдарға қарағанда күрделі және инерциялы, ал аймақтық ұдайы өндіріс циклі уақыты бойынша шаруашылықтікімен тіпті салыстыруға келмейді. Аумақтық даму процесі барысының ерекшеліктері жедел нәтижелерге сенуге негізделмейді. Тек аймақтық байланыстардың барлық тізбегі бойынша өзгерістерден өткеннен кейін болуы мүмкін маңызды және оқшауланған өзгерістерден ағымдағы және кездейсоқ өзгерістерді ажырата білу керек.
Әлеуметтік норма - адамдардың жеке мінез-құлқы мен қарым-қатынастарын реттеудің тарихи бекітілген формасы.Қоғам өмірін құндылық тұрғыдан реттеу үшін оларды құқықтық жөне моральдық нормаларға бөлудін маңызы зор. Құқықтық нормалар заң пішімінде кейде мемлекеттік немесе әкімшілік нормативтік актілер түрінде көрініп, тиісті органдар жүзеге асыратын нақты занды нормаларды санкцияларды қолдану жайын анықтаушыдиспозицияларды мазмұңдайды [2,22 б].
Индикаторлар белгілі бір саладағы тенденцияларды анықтайды және түзетуді қажет ететін және/немесе мақсаттар мен іс-шараларды салыстыруға және соларға қол жеткізуге мүмкіндік беретін салалар жөнінде белгі береді. Сонымен қатар, оларды сапаның теоретикалық аспектілерін басқаша түсіндіру үшін де пайдаланады.
2005 жылдан бастап бірыңғай базалық әлеуметтік индикатор – адам денсаулығын сақтау және оның тұрмыс-тіршілігін қамтамасыз ету үшін қажетті ең төменгі тұтынушы кәрзеңкесі құнының негізінде анықталатын ең төмен күнкөріс деңгейі болып табылады. Зейнетақы мөлшерін анықтау, әлеуметтік көмек беру ең төмен күнкөріс деңгейі негізінде жүзеге асырылады.
Қоғам дамуын анықтаушы-аймақтық экономиканы зерттеу нысаны мен пәні, әлемнің көптеген елдерінің экономикалық кеңістігі бір тұтас болғанымен біріңғай емес әртекті. Тұтас аймақ деңгейінде қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық проблемаларды қарастыруда аймақтық ілім өте қажетті. Бұл синтетикалық ғылыми бағыт басымдылықты пәнаралық зерттеулерге бере отырып аймақты тұтас жүйе ретінде зерттеуге бағытталады.
Аймақтық экономика жайындағы бітіру жұмысымның басты мақсаты мен міндеті, теориялық тұрғыда қалыптасқан әр түрлі, әр бағыттағы ғылыми классикалық концепцияларға мән беріп, олардың өзектілігі мен артықшылықтарын анықтау болып табылады. Сонымен бірге қазіргі Қазақстан жағдайына үйлестіре отырып, ұлттық экономикамызға тән ерекшеліктеріне баға беріп, өзекті мәселелерді шешу үшін қолданылды.
1. Гранберг А.Г. «Основы региональной экономики» -3-е изд.М, 2003г. ГУ ВШЕ, 495 стр.
2. Т.Г.Морозов «Региональная экономика» - Учеб. для вуз. М. 2000г. 445стр.
3. Искалиев М.Ж. Өткен кезеңнің ойшыл экономистері және бүгінгі көзқарас, Оқу құралы, Қазақ университеті, Алматы, 2008 ж.
4. JOURNAL OF SUSTAINABLE TOURISM Volume: 20 Issue: 3 Special Issue: SI Pages: 457-475 DOI: 10.1080/09669582.2012.663378 Published: 2012
5. Гутман В.Г. Мироедов А.А. «Управление региональной экономикой» Уч. М: Инфра 2001г. 322 стр.
6. «Региональная экономика» Уч. пособие. Под ред. М.В.Степанова, М. 2011г. 257 стр.
7. BUSINESS, ECONOMICS AND TOURISM MANAGEMENT Book Series: International Proceedings of Economics Development and Research Volume: 24 Pages: 57-60 Published: 2011
8. Бутов В.И. и др. «Основы региональной экономики» Уч. М: Юнити 2000г. 450 стр.
9. Коволенко Е.Г. «Региональная экономика и управление» С-Пб. Питер, 2005г. 283 стр.
10. Шапкин И.Н., Блинов А.О. «Управление региональным хозяйством» М. 2015г.
11. INT ASSOC COMPUTER SCIENCE & INFORMATION TECHNOLOGY PRESS-IACSIT PRESS, SINGAPORE OFFICE, NO. 07-42, BLK 708, JURONG WEST STREET 81, SINGAPORE, 00000, SINGAPORE
12. Алиев О.Ж. Общая теория и структура предмета теоретической экономики как научной дисциплины. Алматы, 2002. – 111б.
13. BUSINESS, ECONOMICS AND TOURISM MANAGEMENT Book Series: International Proceedings of Economics Development and Research Volume: 24 Pages: 57-60 Published: 2011
14. Арбатов А. «Механизм регулирования развития регионов экономий» М: НПС 2011г. 211 стр.
15. Пелиха А.С «Экономика отрасли» Р-Д;Феникс ;2007г-445стр.
16. Бежаев О.Г. «Межбюджетные отношения. Теория и практика реформирования» - Уч. М: Инфра 2005г. 397 стр.
17. CHINESE GEOGRAPHICAL SCIENCE Volume: 16 Issue: 3 Pages: 203-210 DOI: 10.1007//s11769-006-0203-2 Published: AUG 2006
18. Баймуратов У.Б. «Национальная экномическая система» А. 2000г.
19. Исингарин Н. «10 лет СНГ: проблемы, поиски решения» А: Білім 2001г. 345 стр. 1998г. – 472 стр.
20. Сатубалдин С. «Приоритеты развития единого экономического пространства» А: Бис, 2004г. 311 стр.
21. Омаров Б.Р., Омаров К.Т. «Организация и методология регионального планирования социально-экономического развития» Уч.пособ. А. 2001г. 157 стр.
22. Аубакиров Я.А. «Национальная экономика в условиях глобализации» А. 2005г
23. Шокаманов Ю.К. «Человеческое развитие в Казахстане: методология измерения и анализ» А. «Білім» 2003г. 267стр.
24. Ашимбаева А.Т. Структура экономики: закономерности формирования, тенденции и приоритеты развития.- Алматы, Дайк-пресс, 2000.
25. Мами К.А. Некоторые итоги реформирования административного судопроизводства в Казахстане и перспективы развития. В кн.: Международная научно-практическая конференция «Административное судопроизводство: проблемы и перспективы развития» 9-10 июня 2005 года. Астана, 2005
26. Закон РК «О Республиканском бюджете на 2007г от 1512.2001г.» (Казахстанская правда, 30 декабрь, 2006г )
27. Хамитов Н.Н. «Местный бюджет: современные состояния и перспективы» А: Атамекен, 2007г. 335 стр.
28. Анимица Е.Г. Тертышный А.Г. «Основы местного самоуправления» Уч. М: НПС 2008г. 437 стр.
29. Архангельский В. «Региональная экономическая политика и механизмы ее реализации» // Аль –Пари – 2011, №3. - С. 17-21
30. Нұрпейсова К. Қазіргі заманғы аймақтық экономикалық интеграциялық топтардың қалыптасуы мен даму жолдары/э.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған авторефераты, Алматы, 2004
31. Смағұлова Г. С. «Аймақтық экономиканы басқару мәселелері» Оқу құралы. Алматы: Экономика, 2005. - 5-21б.
32. Нургисаев С. У. «Экономическая безопасность депрессивного региона» // Алматы: НИЦ «Ғылым», 2011. - С. 22-26
33. Калдаяков К.Д. Региональная политика. Учебное пособие. – М.: ИНФРА-М, 2008.
34. Нұрпейсова К.Қ. ЕурАзЭҚ-тың интеграциялық әлеуеті. ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы.-2005.-26 б.
35. Татаркин А.И. Формирование конкурентных преимуществ регионов //Регион: экономика и социология. -2006. -№ 1. -С. 141-154.
36. Телеужанов Е. Ресурсный потенциал региона и приоритетные направления развития // Транзитная экономика - 2009, №2.
37. Бримбетова Н.Ж. Социально – экономическая дифференциация регионов Казахстана и стратегические приоритеты их развития / Под ред. академика НИА РК, д.э.н., профессора О.С.Сабдена.- Алматы, Институт экономики МОН РК, 2006.-26 с.
38. Қазақстан Республикасының 2007 – 2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы. Астана, 2006 ж.
39. Қазақстан Республикасының статистика бойынша агенттігінен берілген мәліметтер. Экономика және статистика/Алматы.-2015.-№2.-С.12
40. Қазақстан Республикасының статистика бойынша агенттігінен берілген мәліметтер . Өңірлер.-Алматы.-2015.-№3.-С.32
41. Нурбаева М. «Стратегия социально – экономического развитие региона» // Транзитная экономика – 2016, №6, с. 16-21
42. Айтаханов Е. «Региональная политика: основные ориентиры реализации в РК» // Саясат – 2014, №4. - С.56-58
43. Повышение конкурентоспособности экономики Казахстана: вопросы теории и практики. /Под научной редакцией: С.Н. Нугербекова, А.Н. Токсановой, Ш.Ш. Жакуповой – Астана: АО «Институт экономических исследований», 2008. - 344 б.
44. Алимбаева А.А., Утешев С.Б., Ахметов С.Н., Таубаев А.А. Региональная социально-экономическая система. –Караганда: Санат, 2002, Том 2.409 с.
45. Баймурзина С. М. «Проблемы упрвления социально – экономическим развитием регионов» // Поиск – 2016, № 4-5. - С. 120-123
46. www.zhetysu-gov.kz. Облыстың әлеуметтік-экономикалық даму барысы туралы есеп. Талдықорған, 2016 ж.
47. www.zhetysu-gov.kz. Алматы облысы туралы ақпарат, 2016
48. Мұратқызы О.Р. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу жүйесі. // Ізденіс.-Алматы: – 2013. №2.
49. www.psu.kz. Саяси зерттеулер аймақтық орталығының мәліметтері.- Астана, 2016
50. John Humphrey "Opportunities for SMEs in Developing Countries to Upgrade in a Global Economy", published as a SEED Working Paper, 2002, 25p.
51. www.kaz.stat.kz. Өңірлер.-Астана, 2016
52. Кaрбетовa З.Р., Кaрбетовa Ш.Р. Қaзaқстaндaғы инновaциялық дaмуындaғы адами капиталдын өзекті мәселелері // Турaн жaршысы №3, 2014ж. 9-15бб.
2. Т.Г.Морозов «Региональная экономика» - Учеб. для вуз. М. 2000г. 445стр.
3. Искалиев М.Ж. Өткен кезеңнің ойшыл экономистері және бүгінгі көзқарас, Оқу құралы, Қазақ университеті, Алматы, 2008 ж.
4. JOURNAL OF SUSTAINABLE TOURISM Volume: 20 Issue: 3 Special Issue: SI Pages: 457-475 DOI: 10.1080/09669582.2012.663378 Published: 2012
5. Гутман В.Г. Мироедов А.А. «Управление региональной экономикой» Уч. М: Инфра 2001г. 322 стр.
6. «Региональная экономика» Уч. пособие. Под ред. М.В.Степанова, М. 2011г. 257 стр.
7. BUSINESS, ECONOMICS AND TOURISM MANAGEMENT Book Series: International Proceedings of Economics Development and Research Volume: 24 Pages: 57-60 Published: 2011
8. Бутов В.И. и др. «Основы региональной экономики» Уч. М: Юнити 2000г. 450 стр.
9. Коволенко Е.Г. «Региональная экономика и управление» С-Пб. Питер, 2005г. 283 стр.
10. Шапкин И.Н., Блинов А.О. «Управление региональным хозяйством» М. 2015г.
11. INT ASSOC COMPUTER SCIENCE & INFORMATION TECHNOLOGY PRESS-IACSIT PRESS, SINGAPORE OFFICE, NO. 07-42, BLK 708, JURONG WEST STREET 81, SINGAPORE, 00000, SINGAPORE
12. Алиев О.Ж. Общая теория и структура предмета теоретической экономики как научной дисциплины. Алматы, 2002. – 111б.
13. BUSINESS, ECONOMICS AND TOURISM MANAGEMENT Book Series: International Proceedings of Economics Development and Research Volume: 24 Pages: 57-60 Published: 2011
14. Арбатов А. «Механизм регулирования развития регионов экономий» М: НПС 2011г. 211 стр.
15. Пелиха А.С «Экономика отрасли» Р-Д;Феникс ;2007г-445стр.
16. Бежаев О.Г. «Межбюджетные отношения. Теория и практика реформирования» - Уч. М: Инфра 2005г. 397 стр.
17. CHINESE GEOGRAPHICAL SCIENCE Volume: 16 Issue: 3 Pages: 203-210 DOI: 10.1007//s11769-006-0203-2 Published: AUG 2006
18. Баймуратов У.Б. «Национальная экномическая система» А. 2000г.
19. Исингарин Н. «10 лет СНГ: проблемы, поиски решения» А: Білім 2001г. 345 стр. 1998г. – 472 стр.
20. Сатубалдин С. «Приоритеты развития единого экономического пространства» А: Бис, 2004г. 311 стр.
21. Омаров Б.Р., Омаров К.Т. «Организация и методология регионального планирования социально-экономического развития» Уч.пособ. А. 2001г. 157 стр.
22. Аубакиров Я.А. «Национальная экономика в условиях глобализации» А. 2005г
23. Шокаманов Ю.К. «Человеческое развитие в Казахстане: методология измерения и анализ» А. «Білім» 2003г. 267стр.
24. Ашимбаева А.Т. Структура экономики: закономерности формирования, тенденции и приоритеты развития.- Алматы, Дайк-пресс, 2000.
25. Мами К.А. Некоторые итоги реформирования административного судопроизводства в Казахстане и перспективы развития. В кн.: Международная научно-практическая конференция «Административное судопроизводство: проблемы и перспективы развития» 9-10 июня 2005 года. Астана, 2005
26. Закон РК «О Республиканском бюджете на 2007г от 1512.2001г.» (Казахстанская правда, 30 декабрь, 2006г )
27. Хамитов Н.Н. «Местный бюджет: современные состояния и перспективы» А: Атамекен, 2007г. 335 стр.
28. Анимица Е.Г. Тертышный А.Г. «Основы местного самоуправления» Уч. М: НПС 2008г. 437 стр.
29. Архангельский В. «Региональная экономическая политика и механизмы ее реализации» // Аль –Пари – 2011, №3. - С. 17-21
30. Нұрпейсова К. Қазіргі заманғы аймақтық экономикалық интеграциялық топтардың қалыптасуы мен даму жолдары/э.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған авторефераты, Алматы, 2004
31. Смағұлова Г. С. «Аймақтық экономиканы басқару мәселелері» Оқу құралы. Алматы: Экономика, 2005. - 5-21б.
32. Нургисаев С. У. «Экономическая безопасность депрессивного региона» // Алматы: НИЦ «Ғылым», 2011. - С. 22-26
33. Калдаяков К.Д. Региональная политика. Учебное пособие. – М.: ИНФРА-М, 2008.
34. Нұрпейсова К.Қ. ЕурАзЭҚ-тың интеграциялық әлеуеті. ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы.-2005.-26 б.
35. Татаркин А.И. Формирование конкурентных преимуществ регионов //Регион: экономика и социология. -2006. -№ 1. -С. 141-154.
36. Телеужанов Е. Ресурсный потенциал региона и приоритетные направления развития // Транзитная экономика - 2009, №2.
37. Бримбетова Н.Ж. Социально – экономическая дифференциация регионов Казахстана и стратегические приоритеты их развития / Под ред. академика НИА РК, д.э.н., профессора О.С.Сабдена.- Алматы, Институт экономики МОН РК, 2006.-26 с.
38. Қазақстан Республикасының 2007 – 2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы. Астана, 2006 ж.
39. Қазақстан Республикасының статистика бойынша агенттігінен берілген мәліметтер. Экономика және статистика/Алматы.-2015.-№2.-С.12
40. Қазақстан Республикасының статистика бойынша агенттігінен берілген мәліметтер . Өңірлер.-Алматы.-2015.-№3.-С.32
41. Нурбаева М. «Стратегия социально – экономического развитие региона» // Транзитная экономика – 2016, №6, с. 16-21
42. Айтаханов Е. «Региональная политика: основные ориентиры реализации в РК» // Саясат – 2014, №4. - С.56-58
43. Повышение конкурентоспособности экономики Казахстана: вопросы теории и практики. /Под научной редакцией: С.Н. Нугербекова, А.Н. Токсановой, Ш.Ш. Жакуповой – Астана: АО «Институт экономических исследований», 2008. - 344 б.
44. Алимбаева А.А., Утешев С.Б., Ахметов С.Н., Таубаев А.А. Региональная социально-экономическая система. –Караганда: Санат, 2002, Том 2.409 с.
45. Баймурзина С. М. «Проблемы упрвления социально – экономическим развитием регионов» // Поиск – 2016, № 4-5. - С. 120-123
46. www.zhetysu-gov.kz. Облыстың әлеуметтік-экономикалық даму барысы туралы есеп. Талдықорған, 2016 ж.
47. www.zhetysu-gov.kz. Алматы облысы туралы ақпарат, 2016
48. Мұратқызы О.Р. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу жүйесі. // Ізденіс.-Алматы: – 2013. №2.
49. www.psu.kz. Саяси зерттеулер аймақтық орталығының мәліметтері.- Астана, 2016
50. John Humphrey "Opportunities for SMEs in Developing Countries to Upgrade in a Global Economy", published as a SEED Working Paper, 2002, 25p.
51. www.kaz.stat.kz. Өңірлер.-Астана, 2016
52. Кaрбетовa З.Р., Кaрбетовa Ш.Р. Қaзaқстaндaғы инновaциялық дaмуындaғы адами капиталдын өзекті мәселелері // Турaн жaршысы №3, 2014ж. 9-15бб.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 АЙМАҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ-РЕТРОСПЕКТИВАЛЫҚ
ТЕОРИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Аймақтық экономика ғылымының әлеуметтік-экономикалық даму
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2. Қазіргі кезеңдегі аймақтық басқару ерекшеліктері: әдістері, нысандары
және атқаратын
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...14
3. Аймақтық экономиканы мемлекеттік реттеу және оның заңды–құқықтық
аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1
1. Аймақтық әлеуметтік-экономика негізі және оның тұрақты дамуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Аймақтық әлеуметтік-экономика маңыздылығы және оның қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2 Аймақтық әлеуметтік-экономиканың бәсекеге қабілеттілігін
бағалау ... ..39
2.3 Алматы облысының әлеуметтік-экономикалық даму жағдайына
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
3 қазіргі кездегі Аймақтық әлеуметтік-экономиканың даму
басымдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .58
3.1 Қазақстан Республикасы аймақтарының әлеуметтік-экономикалық әлеуеті
және оның қызметін модернизациялау
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
3.2 Аймақтық әлеуметтік-экономиканың тиімділігін қамтамасыз ету
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .79
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
КІРІСПЕ
Аймақтық дамуды нақты реттеудің бірінші маңызды шарты – төменгі
деңгейдің біреуінде де жеткілікті құқы және (немесе) ресурс жоқ болған
кезде, федералды өкімет жақтан қолдауына жүгінбей-ақ, сол немесе басқа
аумақтық даму мәселесін өз бетінше шешуде ғана қолдану болып табылады.
Әрбір нақты жағдайда мемлекет араласуы тек қалаулы ғана емес, керекті,
баламасыз екенін дәлелдеу керек.
Қазіргі кезеңде негізгі шаруашылық қызметтің аймақтарда жүзеге
асырылатындығын ескерсек, оларға әлеуметтік –экономикалық мәселелерді
өздігінен шешуге лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып
табылады [1, 19 б]. Осымен байланысты бүгінгі таңда мемлекеттік басқару
деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді ажырату, бюджетаралық қатынастарды
реттеу мәселелері еліміз аймақтарының экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін
негізгі шарттар ретінде қарастырылуда. Осындай маңызды мәселелердің шешімін
табуы аймақтық басқаруды дамытумен тікелей байланысты. Осы аталып өткен
мәселелер дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға негіз болды.
Аймақтық жүйе шаруашылық құрылымдарға қарағанда күрделі және инерциялы,
ал аймақтық ұдайы өндіріс циклі уақыты бойынша шаруашылықтікімен тіпті
салыстыруға келмейді. Аумақтық даму процесі барысының ерекшеліктері жедел
нәтижелерге сенуге негізделмейді. Тек аймақтық байланыстардың барлық
тізбегі бойынша өзгерістерден өткеннен кейін болуы мүмкін маңызды және
оқшауланған өзгерістерден ағымдағы және кездейсоқ өзгерістерді ажырата білу
керек.
Әлеуметтік норма - адамдардың жеке мінез-құлқы мен қарым-қатынастарын
реттеудің тарихи бекітілген формасы.Қоғам өмірін құндылық тұрғыдан реттеу
үшін оларды құқықтық жөне моральдық нормаларға бөлудін маңызы зор. Құқықтық
нормалар заң пішімінде кейде мемлекеттік немесе әкімшілік нормативтік
актілер түрінде көрініп, тиісті органдар жүзеге асыратын нақты занды
нормаларды санкцияларды қолдану жайын анықтаушыдиспозицияларды мазмұңдайды
[2,22 б].
Индикаторлар белгілі бір саладағы тенденцияларды анықтайды және
түзетуді қажет ететін жәненемесе мақсаттар мен іс-шараларды салыстыруға
және соларға қол жеткізуге мүмкіндік беретін салалар жөнінде белгі береді.
Сонымен қатар, оларды сапаның теоретикалық аспектілерін басқаша түсіндіру
үшін де пайдаланады.
2005 жылдан бастап бірыңғай базалық әлеуметтік индикатор – адам
денсаулығын сақтау және оның тұрмыс-тіршілігін қамтамасыз ету үшін қажетті
ең төменгі тұтынушы кәрзеңкесі құнының негізінде анықталатын ең төмен
күнкөріс деңгейі болып табылады. Зейнетақы мөлшерін анықтау, әлеуметтік
көмек беру ең төмен күнкөріс деңгейі негізінде жүзеге асырылады.
Қоғам дамуын анықтаушы-аймақтық экономиканы зерттеу нысаны мен пәні,
әлемнің көптеген елдерінің экономикалық кеңістігі бір тұтас болғанымен
біріңғай емес әртекті. Тұтас аймақ деңгейінде қалыптасқан әлеуметтік-
экономикалық проблемаларды қарастыруда аймақтық ілім өте қажетті. Бұл
синтетикалық ғылыми бағыт басымдылықты пәнаралық зерттеулерге бере отырып
аймақты тұтас жүйе ретінде зерттеуге бағытталады.
Аймақтық экономика жайындағы бітіру жұмысымның басты мақсаты мен
міндеті, теориялық тұрғыда қалыптасқан әр түрлі, әр бағыттағы ғылыми
классикалық концепцияларға мән беріп, олардың өзектілігі мен
артықшылықтарын анықтау болып табылады. Сонымен бірге қазіргі Қазақстан
жағдайына үйлестіре отырып, ұлттық экономикамызға тән ерекшеліктеріне баға
беріп, өзекті мәселелерді шешу үшін қолданылды.
Аймақтық экономиканың тәжірибедегі маңыздылығы - аймақтарының
дамуындағы әр қилы деңгейдегі теңсіздігін, мемлекеттік аймақ саясатындағы
басты стратегиялық басымдылықтарындағы бағдарламаға сүйене отырып, жою,
ұтымды әрекет жасау, жаңғарту болып табылады.
Тақырыптың зерттеліну деңгейі. Аймақтық теорияның бағыттары ең белгілі,
беделді ғылыми мектептер Германия, Швеция, Ұлыбритания, АҚШ және Францияда
қалыптасты. Германияда дәстүрлі ең көп көңіл бөлінген орналастыру теориясы
Й.Г.фон Тюннен, В.Лаунхардт, А.Вегер, А.Предель, А.Лещ, Р.Гроц, Х. Зиберт,
В.Кристаллер және А.Лещ және б.т..
Аймақтық теория төңірегінде зерттеудегі жетістіктерге орыс экономистері
мен географтары Н. Н. Барановский, Н. Н. Колоссовский, И. А. Витвер және
Ю. Г. Саушкин өз үлестерін қосты.
XIX және XX ғасырлардың қазақстандық ағартушы ғалымдары Ш. Уәлиханов,
Ә. Бөкейханов, А. Байтұсынов және т.б. ғалымдардың еңбектерінде аймақтық
экономикаға жақын концептуалды жетістіктерін атауға болады. Сонымен қатар,
аймақтық экономика мәселелерін жетілдіру, маңыздылығы жайында келесі
Қазақстандық ғалымдардың еңбектерінде жарияланған: Әубәкіров Я.Ә., Кошанов
А.К., Сабден О.С., Кенжегозин М.Б., Е.Б.Жатқанбаев, Р.Е.Елемесов, Кубаев
К.Е. С.Б. Байзақов, А.Е. Есентугелов, және т.б.
Қоғам дамуын анықтаушы-аймақтық экономиканы зерттеу нысаны мен пәні,
әлемнің көптеген елдерінің экономикалық кеңістігі бір тұтас болғанымен
біріңғай емес әртекті. Тұтас аймақ деңгейінде қалыптасқан әлеуметтік-
экономикалық проблемаларды қарастыруда аймақтық ілім өте қажетті. Бұл
синтетикалық ғылыми бағыт басымдылықты пәнаралық зерттеулерге бере отырып,
аймақты тұтас жүйе ретінде зерттеуге бағытталады.
Ғылыми жұмыстың мақсаты мен міндеті. Теориялық тұрғыда қалыптасқан әр
түрлі, әр бағыттағы ғылыми классикалық концепцияларға мән беріп, олардың
өзектілігі мен артықшылықтарын анықтау болып табылады. Сонымен бірге
қазіргі Қазақстан жағдайына үйлестіре отырып, ұлттық экономикамызға тән
ерекшеліктеріне баға беріп, аймақтың әлеуметтік-экономикалық өзекті
мәселелерін шешу үшін қолданылады.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі Аймақтық экономика тақырыбына
жазылған шетелдік және отандық монографиялық еңбектер мен оқулықтар, сондай-
ақ оқу құралдары, ғылыми-тәжірибелік конференциялар материалдары, Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдаулары, ҚР Ұлттық
Статистика Агентінің статистикалық деректері, бұқаралық ақпарат
құралдарының материалдары, мерзімді басылым мақалалары негізін құрайды.
Зерттеу жұмысында дәстүрлі салыстыру, статистика-экономикалық талдау және
модельдер құру арқылы талдау әдісі қолданылады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы келесі нәтижелерден көрініс тапты:
- аймақтық экономиканың әлеуметтік-экономикалық негіздерін, негізгі
құрылымдарын, мәнін, мазмұны мен мемлекеттік реттеу жолдары мен орнықты
дамуына әсер етуші факторларын соңғы дамыған дәуірдегі өзгерістерге
байланысты талданды;
- аймақ ұғымына мән беріліп, аймақтық экономика туралы анықтамаларға
талдау жасалды. Аймақтық жүйедегі ерекшеліктеріне яғни аумақтың даму және
аймақтың ұдайы өндіріс әлеуетіне көңіл бөлінді;
- елімізде соңғы жылдары аймақтық экономикаға, аймақтарды дамытуға,
дәлірек айтсақ, республикадағы әрбір аймақтың экономикалық өсуіне,
әлеуметтік жағдайына, қаржы жағдайын тұрақтандыруға, халықтың әл-ауқатын
көтеруге, отандық және шетелдік инвестицияларды тарту және оны тиімді
пайдалануға, өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын сонымен қатар шағын және орта
бизнесті дамытуға көңіл бөлінуде. Ғылыми еңбекте осы мәселелерге
айтарлықтай көңіл бөлініп, нақты талдаулар жасалды.
Диплом жұмысының тәжірибелік маңызы. Аймақтық экономиканың дамуындағы
әр қилы деңгейдегі теңсіздігін, мемлекеттің аймақ саясатындағы басты
стратегиялық басымдылықтарындағы түрлі бағдарламаға сүйене отырып, жою,
ұтымды әрекет жасау, жаңғарту болып табылады.
Диплом жұмысымның құрылымы үш бөлімнен тұрады. кіріспеден, үш тараудан,
тұжырымдардан, қолданылған әдебиеттер тізімі, суреттер, кестелерден тұрады.
1 АЙМАҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ-РЕТРОСПЕКТИВАЛЫҚ ТЕОРИЯСЫ
1.1 Аймақтық экономика ғылымының әлеуметтік-экономикалық даму сипаты
Аймақтық ілімнің басталуы сонау антикалық ойшылдарды еңбектерінде,
кейіннен біздің заманымызда социал-утопистер, XVII-XVIII ғасырлардың
аралығындағы экономикалық теорияның құрылымында жиі кездесіп, аумақтың
ретіндегі байланыстарын әржақты қарастырады. Аймақтық экономика көптеген
теориялық ілімдермен үйлесіп экономикалық ілімдер жүйесінде орнықты орнын
тапты. Айталық, оның эволюциясын және қазіргі құрылымдық теориясын түсіну
үшін жалпы экономикалық теорияның, теоретикалық географияны және де басқа
тән аралық теориялардың әсерін талдап, бағалау қажет. Сонымен, аймақтық
теорияны негізін қалаушылар, батыс елдерінде жарияланған алғашқы
көзқарастарына көңіл бөлейік. Аймақтық теорияның бағыттары әр елде әр түрлі
басымдылыққа ие болады. Ең белгілі, беделді ғылыми мектептер Германия,
Швеция, Ұлыбритания, АҚШ және Францияда қалыптасты. Германияда дәстүрлі ең
көп көңіл бөлінген орналастыру теориясы (Й.Г.фон Тюннен, В.Лаунхардт,
А.Вегер, А.Предель, А.Лещ, Р.Гроц және басқалар); аймақтық өсу проблемасын
зерттеген (Х. Зиберт) және аумақтық дамуды зерттеу (В.Кристаллер және
А.Лещ) көбінесе тек басқа ұлттық мектептердің өкілдерінің идеясын дамытып,
жалғастырады [3, 61 б].
XX ғасырдың бірінші жартысында орналастыру теориясымен қарқынды
шұғылданылды, Швецияда смокгомдық мектеп экономикалық ілімнің ішінде 1920-
1930-шы жылдары ең әйгілі, танымалы Т.Палландар еңбегі атанды. Кейіннен
Г.Мюрдаль аймақтық өсу базалық үлгісінің бірін құрды. Швед ғалым-
аймақшылардың арасынан және де Т.Хэгерстрандты атауға болады, оның орны
орналастыру ретіндегі даму теориясында да, сонымен және аумақтық дамуды
реттеуде де ерекше мәнге ие.
Британдық мектеп аймақтық теорияны барлық бағытындағы зерттеулермен
ерекшеленеді. (Д. Смит, Х. Ричардсон, С. Деннисон, Э. Робинсон, Г. Камерон
және бірнеше басқа ғалымдар). Мұнда бұлар американдық мектеппен ұқсас.
(орналастыру теориясына басымды үлестерін қосқан: Х. Хотеллинг, Р. Верном,
М. Сторпер, Р. Уолкер, аймақтық өсу теориясына – Дж. Фридман, Э. Таафе,
аумақтық дамудың мемлекеттік реттеу теориясын – Э. Гувер болып табылады.)
Дегенмен, англо-саксондық аймақтық проблемаларды зерттеуде Германия
классикалық орналастыру теориясының деңгейінде толықтырып қалыптастыра
алмады [4,33б.].
Француз экономистері және экономгеографтары барлық уақытта әлеуметтік
сұрақтарға жоғарғы талпыныстық қызығушылықпен қарады, аймақтық теориясында
олардың урбанистикамен байланысты – өсу полюстары және даму осі (Ф.
Перру, Ж-Р. Будвиль, П: Потье) концепциялары ғылыми даму бағытында ең көп
үлестерін қосты.
Аймақтық теория төңірегінде зерттеудегі жетістіктерге орыс экономистері
мен географтары да ерісті. Ең басты ерекшеліктері университеттік жергілікті
райондық мектептердің экономикалық және әлеуметтік географтардың
өкілдерінің еңбектері болып табылады. Оның нығаюына қосқан ауқымды үлестері
бар. Н. Н. Барановский, Н. Н. Колоссовский, И. А. Витвер және Ю. Г. Саушкин
[5,56б.].
Ал, Шығыс елдеріндегі әлеуметтік-экономикалық сараптаудың өзгешелігі
бар. Қазақстан аймағында экономика ілімі қалыптаспағанымен, тарихи-
экономикалық ілімге және алғашқы институционалистерге сәйкес ғылыми-
шығармашылық еңбектерді кездестіруге болады. Ғұлама философ әл-Фарабиден
бастап, XIX және XX ғасырлардың ағартушы ғалымдары Ш. Уәлиханов, Ә.
Бөкейханов, А. Байтұсынов және т.б. ғалымдардың еңбектерінде аймақтық
экономикаға жақын концептуалды жетістіктерін атауға болады.
Қазақ қоғамының дамуының объективті шарттары өмірдің көшіп-қону
салтымен және кең дала кеңістігін пайдаланудағы мал шаруашылығымен
айналысатын экстенсивтілігімен айқындалады. Мысалы Ш. Уәлиханов жайлау
аумағының кесілуіне байланысты (Ресей саясаты) жерді пайдалану жүйесін
қайта құру міндетін алға қойды. Оның кеңесі Аз жердің кеңістігінен көп
пайда алуға болатындығын - айтады. Сонымен, аймақтық экономика және
географияның қиылсқан жері ретінде қарастырады дұрысы: физикалық география
және қоғамдық ілім бөлігі). Яғни, қорыта келсек жеке ғалым тұлғаларының
еңбектерінде қазақтың аймақтық теория ретінде талдап аталып өткеніне куә
болып отырмыз.
Ал, енді қайта батыс елдерінің аймақтық теория концепцияларын
қарастырайық. Жоғарыда аталған аймақшылардың басым бөлігі орналастыру
теориясына тоқталады. Барлық орналастыру теориясы статикалыққа және
динамикалыққа бөлінеді. Статикалық теория XIX-шы ғасырдың бірінші
жартысында, динамикалық жобамен бір ғасыр аралығында XX-шы ғасырдың басында
пайда болды. Алғашқы орналастыру теориясы, қазір классикалық штандартты
теория деп санайды, И. Г. фон Тюнен, В. Лаунхарт және А. Вегер аттарымен
байланысты. Бұл теорияның негізгі ерекшеліктері:
- ауыл шаруашылығындағы немесе өнеркәсіптік кәсіпорынды жеке бөлек
алумен қарастырады.
- Кәсіпорын құрылысының үйлесімді, орнықты орны жайында өндіріс
факторларының барлық көрсеткіштерін жинау, біріктіру және нақты
жауабын алудағы алдын ала мүмкіндігі (өндірісті орналастыру)
И.Г. фон Тюнен өндіріс тауарларын орналастырудың объективті
заңдылықтарының барлығын көрсеткен алғашқылардың бірі болып саналады (оның
бірінші еңбегі 1826 жылы жарық көрді). Тюнен ауылшаруашылық өнімдерін
өткізу және өндірістік тауарды жеткізу нарығына арналған орналастыру
моделін, мамандандыру және қалаға дейінгі аралыққа байланысты ауыл шаруасын
жүргізу тәсілдерін таңдауды ұсынды. Тюнен моделінде орналастыру негізгі
факторы ретінде транспорттық шығындар енеді [6,95б.].
Өнеркәсіп кәсіпорынды қарастырушы В. Лаунхартта транспортты факторды
шешуші деп санады. Оларды орналастыру үшін орынды дұрыс таңдау, шикізатты,
көмекші материалдарды және даяр өнімдерді жеткізудегі транспортты
шығындарды минимизациялауды негіздеді.
А. Вебер өнеркәсіптік орналастыру теориясының тұтастығын алғашқы
қарастырушы болып саналады. (XX ғ. Басында пайда болды) Үйлесімді
орналастыру негізгі критериясын Вебер теориясының сәйкес өндіру мен өткізу
шығындарының қосындысын минимизациялау болып табылады. Бұл жағдайда да
транспорттың және еңбек шығындары, шикізат, энергия шығындары және де
агломерация факторы есепке алынады.
Классикалық стандартты теория 1920-шы жылдары А. Предел және
Е.Паландера тарапынан сынға ұшырады. А.Предел орналастырудың көптеген ең
ұтымды орындарын көрсетті, яғни локализациялау орнының үйлесімділігін
математикалық анықтау мүмкіндігін терістеді. Паландер арнаулы (әр түрлі
саладағы кәсіпорындар үшін) және жалпы штандартты теорияларды ұсынды. Одан
алдындағылардың қарастырған орналастыру факторларынан басқа, ол сұраныстағы
әр түрлі аумақтарға, ресурстарға баға дифференциясы және де кәсіпорынның
орналастыру орнына байланысты альтернативті технологияларды пайдалану
мүмкіншілігіне ерекше көңіл бөлді. Предел және Паландер еңбектерді
орналастыру теориясының дамуындағы жаңа кезеңге өтуін көрсетті.
Берілген штандарттық теория дамуы кәсіпорынды орналастыру орнын
таңдауда есепке алынатын факторлардың көп саны қарастырылды. А. Лещ салық
жүйесін, мемлекеттік шекараны, техникалық прогресті есепке алу қажеттілігін
айтты, Д.Смит: - қоршаған ортаны күзету проблемаларын, Б.Зимин: -
орналастыру инерция факторын (жаңа орналастыруға ескі қуаттылық орнының
әсері) қарастырды [7,25б.].
Динамикалық орналастыру теориясы жоғарыда айтылғандай XX ғасырдың
бірінші жартысында пайда болды. Біріншісі, өте қарапайым ескі динамикалық
концепциясы деп атауға болатын Х.Хотеллинг моделі, өндірушілердің өзара
бәсекелесуіндегі екі кәсіпорынның үйлесімді орналасуы 1920-шы жылдың
соңындағы еңбектерінде орын алған. Статикалықтан ерекшелігі динамикалық
теория шеңберінде бірзаводты компаниялар емес, көбінесе көпзаводтылықты
қарастырады. Динамикалық орналастыру теориясын Р.Вернон өнімдік-өндіріс
цикл концепциясын санауға болады (1960 жылдары пайда болды) дегенмен, әрине
ол аймақтық теория шеңберінен тыс алыста жатыр. Р.Вернон негізі болып
табылатын тезисі – кез-келген өнім шектеулі өмірлік циклы бар, оны өндіру
процесіндегі оның ағымындағы өзгеріс сипаты, сонымен қоса және оны
орналастыру үйлесімділігіндегі өзгерісі көрінеді. Жаңа өнімнің өмірлік
циклы бірнеше сатыны қамтиды - өңдеу, меңгеру, жетілуі, стандарттанылуы
және орналастыру негізгі факторлар қатынасына байланысты айрықша
өзгешеленеді [8,68б.].
Қазіргі динамикалық теория салыстырмалы көп санды емес, олардың
зерттеуі онша таныс емес зерттеушілердің аттарымен байланысты. Динамикалық
концепция шеңберінде өнеркәсіптік фирмалар аумақтық даму сатыларында
бөлінеді, компаниялардың әрбіреуі өз іс-әрекетінде орналастыру
критерияларын басшылыққа алады. Осымен, Сторпер және Уолкер сондай төрт
кезеңге бөледі. Бірінші – локализация (таратпаушылық) – жаңа аумақтарға
жаңа өнеркәсіптік фирмалармен кәсіпорындарды орналастыру. Екінші –
селективті субурбанизация (қалалану маңайында өзгерту арқылы асылдандыру)
– бастан таңдалған аумақта фирманың нарықтық позициясын нығайту шамасына
байланысты олардың қуаттылығы өсе береді. Үшінші – дисперсия (бытырау,
шашылу) - өнеркәсіптік фирмалардың қозғалуы кейіннен периферия (орталық
орыннан алшақтау). Сонымен, төртінші – орналастыруда орталық ауырлығының
ауыстырылуы - өнеркәсіптік құрылымды жаңарту әсерімен өндірісті
тасымалдау, мысалы технологиялық жаңалықты енгізу, сұраныс құрылымының
өзгеруінен, ескі салалар және өндіріс эволюциясы негізінде. Фирмалар –
жаңғырту процестерін алып жүрушілер – алдында пайда болған ірі өнеркәсіптік
орталықтан тыс жерлерге жиі орналасады, процесс локализация сатысына алып
келеді.
Тікелей шетел инвестицияларына қолданбалы А.Кузнецов инвестицияны
қабылдаушы, елдің аумағы бойынша әр түрлі мемлекеттерден кәсіпорын
фирмалардың таралуының екі негізгі типі бар. Бірінші, ұзақ қашықтықтағы
елдердің компанияларына тән, өз іс-әрекетін елдің ірі экономикалық
орталықтарынан бастап, кейіннен жақын жатқан қалаларға таралады, немесе
елдің басқа райондарында иерархиялық деңгейі төмен орталықтарында. Екінші –
жақын арадағы фирмалар үшін, алғашқы ашылып жатқан ірі кәсіпорындар ірі
қалаларда ғана емес, сонымен бірге географиялық және мәдени-тарихи
жақындығы салдарынан кішігірім орталықтарда да ашылып жатады [9,45б.].
Қаншалықты дегенмен тұтас динамикалық орналастыру теориясы қазіргі
уақытта өкінішке орай қалыптаса қойған жоқ. Келесі кезек аймақтық
экономиканың негізгі өзекті мәселелерінің бірі аймақтық өсу теориясы болып
табылады. Алдымен жеке аймақтың өсу теориясын талдаудан бұрын, осыған
байланысты екі сұрақты қарастыру қажет. Бірінші – өсу және даму
категорияларының қатынасы, екінші – аймақтардың шекарасын анықтау, онда
қолдануға болатын өсу проблемаларын қарастырады. Өсу мен дамудың ара
қатынасына не тиесілі болып табылады, жай өсу емес. Сонымен, П.Самульсон
жазғандай тек өндірістің жай сандық өсуіне ғана талпынуына болмайды
(халықтың адам басына есептеуде болсын [10, 61 б]. Сонымен бірге барлық
қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымының ішкі дамуы да қажетті.
Кейіннен көптеген шетел және отандық авторлардың ескерткеніндей,
қадағалаусыз сандық өсу барлық адамзат тіршілігіне қауіп төндіруі мүмкін,
солай болғандықтан ол экологиялық, энергетикалық шикізат және де басқа
жаһандық проблемаларды туғызады. Осы қиыншылыққа қарамастан, аймақтық
теория шеңберінде және аймақтық саясат шараларын тәжірибе болсын, сөз
жайында емес, көбірек экономикалық өсу туралы айтылады. Біріншіден,
экономикалық өсу дамудан өзгешілігі сандық бағалауға келеді және сондықтан
да оны көбірек зерттеулерде және тәжірибеге қолдануға әлдеқайда ыңғайлы.
Екіншіден, бір елдің төңірегінде, ереже бойынша даму емес, экономикалық өсу
қарқыныда аймақтық диспропорциялар жайында айтылуы әділеттілеу. Тағы бір
айта кететін жайт, бірқатар зерттеушілер өсуді даму деп түсінеді. Бұл
айрықша Француз экономикалық мектебіен тән. Олар өсуді, қоғам құрылымын
трансформациялау ретінде анықталады [11,25б.].
Аймақтық өсу теориялары дамушы батыс елдерінде мемлекеттің
тәжірибесіндегі іс-әрекетпен тығыз байланысты болды және бар статистикалық
көрсеткіштерге сүйенеді.
Аймақтық өсу теориясын екі топқа бөлуге болады: - неокейнсиандық,
инстиционалды және эконом-географиялық модельдердің синтезі болып
табылатын, өндірістік функциясында және кумулятивті өсу теориясында
негізделген неоклассикалық теория (анығы бірінші кумулятивті өсу моделін
институционалистер ұсынды, эконом-географтар басты болып дамытты, ал оларға
неокейнсиандықтар аймақтық саясат шарасын тәжірибеде іске асыруда
сүйенеді.)
Неоклассикалық мектепке тиісті, алғашқы аймақтық қарқынды өсуде
зерттеу айырмашылығы мұнда жалпы ұлттық экономикалық өсуді түсіндіру үшін
және пайдаланылатын теорияға негізделген. Алғашқы аталған қағиданы
қолданған Дж.Бортс. Мұндай амал 1960 жылдың ортасына дейін билік етті,
бірақ ол қазіргі уақытта да пайдаланылады. Негізгі сүйеніші мұнда
экономикалық жүйенің өндірістік потенциалын көтеруші факторларды айтады.
Осы тәсілге сәйкес аймақтық өсу көрсеткіштері табиғи ресурстардың сапасы
немесе санына, еңбек ресурстарының квалификациясымен жалпы санына, капитал
қорымен технология деңгейінде анықталады. Әрі, аймақтардың экономикалық
даму деңгейін теңестіруге алып келетін өндіріс факторларына оның тұсындағы
мобилділігі бағаның жақындауы болжанады [12,58б.].
Ертедегі неоклассиктер теориялары аймақтық ерекшеліктерін жеткіліксіз
есептегені үшін сынға ұшырады. Және 1960-шы жылдары У.Айзард кеңістіктік
құраушы зиянына динамикалы аспектілерімен экономист-теоретиктердің көбеюі
жайында жазды. Сол уақыттағы неоклассикалық экономикалық теорияның негізін
қалаушы болып табылатын А. Маршалл аумақтық аспектілердің өте зор
маңыздылығы бар екеніне сенімін білдіріп, математикалық есептеу олардың
әсерінің күрделілігі үшін оны қарастыруды кейінгі кезеңгі қалдырды. Шынында
да ол, тұрған орнының айрықша құны барлығын көрсете отырып, сыртқы
экономия концепциясын өндірісті орналастыру факторларын түсіндіру үшін
енгізді. Неоклассикалық мектеп соңғы онжылдықта көбінесе осы базада
техникалық прогресті қоса әр түрлі өндірістік факторлардың ондағы мүмкін
болатын есепке алу ролін, өндірістік функцияны және де пайдаланылатын, жеке
аймақтық өсу теориясын дамытты [13,141б.].
Ең басты аяқталған концепцияны Х.Зиберт ұсынды. Ол өндірістік
функцияға сүйенеді, өндірістің мүмкін болатын потенциалды көлемі районда
капитал, еңбек, жер және техникалық білім ретіндегі осындай шығын
түрлерімен байланыстылықта тұрады. Зиберт аймақтың географиялық
ерекшеліктерін есептеу үшін моделге қосымша транспорттық шығыстарды және
әлеуметтік жүйе ерекшеліктеріне әсерін қосымша енгізеді. Мұндағы
транспортты шығыстар еңбек капитал және жер көрсеткішеріне сәйкес
байланысты, үш құрамдас бөлікке бөлінеді, - дәл осылай аумақтың біркелкі
емес кеңістігін есепке алады. Аймақтың әлеуметтік жүйе ерекшелігі
экономикалық өсудің ішкі детерминаттарымен мойындатылды. Бұдан басқа жеке
факторлардың өзара орын ауысстыру мүмкіншілігіне мүмкіндік беріледі:
агрегировты өсудегі олардың үлесі аймақтар бойынша әр түрлі болуы мүмкін.
Жеке районнан бөлек, Зиберт басқа елдердің аймақтарын және шетел
мемлекеттерімен тығыз экономикалық байланыстары бар аймақтың экономикалық
өсу сыртқы детерминаттарын зерттеді [14,77б.].
Зиберттің негізгі қорытындысы оның енгізген моделігнен алатын болсақ
келесіні айтуға болады. Біріншіден, аймақтық экономика өсу қарқындындағы
дифференциясы ішкі детерминаттар дамуы сандық өзгеріс жылдамдығымен
анықталады, ондағы жұмысшы күшінің ұсынысының ұлғаюы және оның
квалификациясының көтерілуі, қорлану капиталының жылдамдығы, техникалық
инновацияның жиіленуі болып табылады. Екіншіден, аймақаралық диспропорциясы
әрқилы аумақтарда(елдің ішінде және мемлекет аралығында) өндіріс
факторларды жұмылдыру үдетеді. Үшіншіден, өсуді жеделдетуде сонымен әрбір
детерминанттың үлесін бағалау қажет, өндірістік функция базасында Зиберттің
құрған моделіндегі коэфицентті көрсетеді.
Біздің ойымша, аймақтық өсу неоклассикалық теориясында аймақаралық
жұмылдыру факторларының өсуі ең көп пікір таласты болып келеді. Еңбек
миграциясы, шын мәнінде тәжірибеде әлсіз дамыған экономикалық аймақтарға
негативті әсер етеді, халықтың білімді және жас бөлігі бұл жерден кетуге
тырысады.
Кумулятивті өсу теориясында негізгі базалы моделі Т.Мюрдалға тиесілі.
Көбінесе, тұтас ел мысалы ретінде ол, мамандыру көмегімен және әрекеті
масштабы аумақтың кішігірім артықшылықтары, уақыт өте ұлғайып, көбеюі
мүмкін. Бұл жағдайдың аймақтағы іске асырылуы мынадай нәтижеге алып келеді,
орталықтың (полюс) өсу деп аталатын белгілі орындардың артықшылығы олардың
дамуын жеделдетуге себепші болады, осы уақытша әлсіз дамушы аймақтардың
артта қалуы одан әрі тереңделе беруі мүмкін. Осы концепцияның формалды
нұсқасы Н.Калдордың және басқа зерттеушілердің еңбектерінде қаланды
[15,91б.].
Қорыта келе, біз аймақтық экономиканың өзекті мәселелерін қарастырған
бірнеше бағыттағы теориялар концепциясын жинақтап, олардың жетістіктерімен
қазргі проблемаларды шешуге өз септігін тигізетіні анық.
Қазақстан Республикасының болашақтағы әлеуметтік-экономикалық өсуі,
оның аймақтарының дамуымен байланысты. Сондықтан экономикалық механизм
келесілермен қалыптасу керек:
- аймақ - мемлекет экономикасын тікелей және жанама ресурстары, ғылыми-
техникалық, қаржы- несиелік, несие және әлеуметтік байланысы дамыған
біртұтас бөлігі болуы тиіс;
- бұл жерде ұдайы өндіріс пен еңбек ресурстары, қаржылай айналыммен ұлттық
байлықтың жартысы, үйлестіру, айырбастау, тұтынушылар өндірісі іске асады ;
- басқару органдарының біріккен әрекеті, территориялық өндірісітің
дамуына орындаушы органдардың бірігуіне әкеледі ;
- аймақтың табиғи құзіретіне жоспарлау , қаржыландыру , несиелеу,
ақшалай айналыммен еңбек ресурстарын жетілдіру жатады .
Қазақстан аймақтарын мынадай топтарға бөлуге болады:
1) Стратегиялық маңызы зор, минералдық ресурстарға бай, елдің
экономикалық дамуының тұрақтылығын қамтамасыз ете алатын аймақтар: Шығыс
Қазақстан және Батыс Қазақстан. Осы топтағы аймақтарға мемлекет қолайлы
инвестициялық климаты қамтамасыз етуге, инновациялық, индустриалдық дамуына
қолдау көрсетуі қажет.
2) Елдің азық-түлік қорын қамтамасыз ете алатын, ауыл шаруашылық
салаларына негізделген аймақтар. Қостанай, Солтүстік, Оңтүстік Қазақстан,
Қызылорда.
3) Депрессивті дамыған аймақтар. Семей, Батыс Қазақстандағы кейбір
аудандар.
Аймақтарға мемлекет ауыл шаруашылық өнімдерін реализациялау нарығын
дамытуға, шағын кәсіпкерлікті дамытуға, оған несие, салық жеңілдіктерін
ұсыну механизмін дамыту, агроөнеркәсіптік интеграцияны дамыту.
Бүгінгі күні Қазақстанда аймақтық сипатындағы да үш мәселені шешудің
қажеттілігі бар: әлеуметтік артта қалған, жекелеген шалғайдағы аудандар,
тоқыраған шағын және орташа қалалар және арнайы экономикалық аймақ.Осы
мәселелерді шешу салық салу, кедендік режим, протекция механизмдерін
қалыптастыруда бағдарламалы мақсатты көзқарасты және олардың басыңқылығын
жалпымемлекеттік қабылдауды талап етеді.
1.2 Қазіргі кезеңдегі аймақтық басқару ерекшеліктері: әдістері,
нысандары және атқаратын қызметі
Ұлттық экономикамыздың жетістігін – ең алдымен табиғи және адам
ресурстарының молдығы мен біліктілігі, нарықтық реформаларды іске асыруда
тек қана заң шығаратын өкімет қана емес, атқарушы өкіметтің де еңбектерінің
үйлесімділігімен байланыстыруға болады. Кеңістік кезеңнен кейінгі
кеңістікте Орталық Азия өңірінде Қазақстанның ролі мен беделі күшейе түсті,
біздің еліміздің әлемінің саяси және экономикалық кеңістігінде маңызы да
артып келеді.
Аймақтық экономикаға соңғы жылдары көп көңіл бөлініп жатыр. Мемлекет
тарапынан тиімді жолдарын белгілеп аймақтық саясатты іске асыру қажеттілігі
туындап отыр. Алдымен, аймақтандыру қажеттілігі экономикалық реформаларды
іске асыруда бірнеше негізгі факторларды ескереді:
- Қазақстанның аумағы өте кең, ал аймақтары әр түрлі сападағы табиғи
ауа райы жағдайымен сипатталады.
- табиғи ауа райы әр түрлі болғандықтан, Қазақстанда әлеуметтік-
экономикалық біркелкі емес деңгейімен де көрінеді.
аймақ өте жоғары әлеуметтік-мәдени біркелкі еместігі қамтиды [17,91б.].
Қазіргі уақытта, нарыққа аймақтардың қарқынды енуімен байланысты
аймақты бөлудің жаңа критериясына пікір айтылуда, атап айтқанда нарықтың
көлемі қоғамдық еңбектің мамандану деңгейімен, яғни еңбек бөлінісі қанша
терең болса қандай да бір аумақта кәсіпорындар арасындағы кооперациялық
байланыстар соншалықты күшті, интеграциясы терең болады. Сонымен, аймақ –
бұл өндірістік құрылымды сипаттайтын, барлық меншік формаларының бар болуы,
халықтың шоғырлануы, жұмыс орны, кеңістік және уақыт бірлігіне есептегенде
адамның рухани өмірі, өз аумағында басқару ұйымы бар әлеуметтік-
экономикалық тұтастық. Экономикалық теорияда сараланып, жан-жағына көңіл
бөлінген анықтама тәрізді.
Аймақтарды жіктеуді өндірістің негізгі мамандыру көздерімен де
мүмкін: агроөнеркәсіптік, транспорт-өнеркәсіптік, теңізөнеркәсіптік,
балықөнеркәсіптік, газмұнайөнеркәсібін және т.б. атауға болады. Біркелкі
аймақтар жоқ; ертеден игерілген және жақында игерілгені бар; орталықтың
және перефершінді бар; мынадай да болуы мүмкін халықтың саны өсіп,
басқаларда ттөмендейді; біреулерінде - керісінше жастардың салмағы көп.
Аймақтар өндіргіш күштерінің тану деңгейімен, әлеуметтік құрылымы, шикізат
базасы және қазба байлықтардың бар болуы, астана орталығы және мәдени,
өнеркәсіптердің жоғары дамуындағы жерлерден қашықтығы. Осы және басқа
айырмашылықтары аймақтық экономиканың дағдарыстан шығуы, рыноктық
қатынастар дамуы бойынша ұсыныстарын есепке алып, нәтижесін шығаруы тиіс.
Аймақ қазір экономикалық және саяси қатынастарының басты объектісі болып
табылады. Бұл жағдайда аймақтық экономиканың қалыптасу ерекшеліктері мен
басыдылықтарын анықтау өте қажет, аймақтардың осы немесе басқа салыстырмалы
артықшылықтарына негізделеді, оның тарихи және мәдени дамуы ерекшеліктеріне
сүйенеді.
Аймақтық экономиканың атқаратын қызметі, тұрақты аймақтың халқының өмір
санасы және жоғары деңгейін қамтамасыздандыру болып отыр. Аймақтық
экономика үш негізгі принциптерден тұрады: 1) Аймақтағы тұрғындардың
тұтынуын нақты есепке алу, қалыптасқан нарықтардың жағдайы мен динамикасы,
мемлекеттің және жеке кәсіпорындардың мүддесі. 2) Аймақтық экономика
құрылымы сыртқы және ішкі факторларына максималды жақындауы үшін жағдайлары
жасалады. 3) Аймақтық мүдделерді активті іске асыру [18,88б.].
Аймақтық экономиканың келесі қызметтері:
- өндіріс облысында: ішкі және сыртқы нарықтары үшін аймақтық
бағдарламалар бойынша өнімді өндіру және қызмет көрсету; қоғамдық
тауарларды өндіру (авия, теміржол, автомобильді линия мен жолдар,
тазалау құралдары, көкті отырғызу және т.б.); қоғамдық қызмет
көрсету(туризм, білім беру, медицина, тұрғын үй, мәдени шаралар және
т.б.)
- баға қалыптасу облысында: баға және тарифтерді реттеу, мүмкін болатын
жеңілдіктер және штрафтық санкцияларды өңдеу, салық саясатын анықтау.
- бөлу облысында: тауар және қызметті бөлудегі аймақтық каналдардың
қалыптасуы.
- айырбастау облысында: тауар және қызметті сатуды ынталандыру, сатудан
кейінгі сервистік қызмет көрсету, жарнаманы ұйымдастыру, қоғамдық
ақпарат жүйесін қалыптастыру, аймақтық жүйедегі телекомуникация,
статистикалық базалар көрсеткіштері және т.б.
- тұтыну облысында: тұтынудың ұтымды деңгейін қамту [19,77б.].
Аймақтық экономиканың табысты атқаратын қызметі көбінесе аймақ
әкімшіліктердің мүмкіншіліктері мен шеберліктері дер кезінде ұтымды шешім
қабылдау, аймақтар мен орталықтың мүддесін есепке алумен байланысты. Әр
аймақтың әлпеті меншік формаларымен анықталмайды, оның экономиканы басқару
тәсілімен, әлеуметтік-экономикалық қатынастарымен, аймақтың жетістіктерін
ұтымды пайдалану үшін, аймақтың әлеуметтік-экономикалық мүддесінің
әдістерін іздеу болып табылады.
Жоспарлау мен басқарудың аймақық мәселелері республикадағы экономикалық
қатынастарды қайта құру бойынша іс-шаралар жүйесінде маңызды орын алады.
Мемлекеттің дамуында аймақтар мен олардың билік органдарының ролін арттыру
әлемдік тенденцияға жатады. Аймақтық басқаруға қойылатын негізігі
міндеттерге:
- Республика мен ТМД елдерінде кәсіпорындардың дамуы мен жұмыс
істеуінде қорықтық қатынастар мен тауар - ақша, жоспардың арақатынасы;
- өзін-өзі басқару механизміндегі экономикалық және ұйымдастырушылық -
әкімшілік әдістері мен экономикалық арақатынасы;
- аймақтық басқару процесіндегі орталықтанған және орталықтан-
дырылмаған басқару шешімдерінің арақатынасы. Басқарудың экономикалық
механизмінің маңызды элементіне ақша айналымын үздіксіз нығайту кезінде
жоспарды қаржымен қамтамассыз ету жатады. Сондықтан да жергілікті
шаруашылықтың аймақтық жүйесінің дамуы мен қызмет етуіне кешенді әлеуметтік
– экономикалық дамуға қызмет ететін механизм қажет, ол механизм мыналарды
қарастыруға тиіс:
- аймақтық экономикалық мүмкіндігінің материалдық өндірістік саласының
тиімді қызмет етуіне байланысты болуы;
- аймақтық жүйенің барлық тармақтарының тепе – тең болуы;
- аймақтық әлеуметтік – экономикалық дамуының кешенді жоспарын қаржылай
және материалды – техникалық қамтамасыз ету;
- әлеуметтік саланың дамуының нәтижелілігі мен аймақтың шаруашылық
қызметінің тиімділігін есепке ала отырып бюджеттік жоспарлауды қайта құру;
- әрбір өндірушінің жағдайының жақсаруы әлеуметтік мәселелерді шешуге
байланысты болады.
Аймақтық басқарудың әдістері аймақтың өндірісітік және өндірістік емес
сфералар жиынтығы мен кәсіпорындар мен ұйымдарға шаруашылық әрекеттің пайда
болуын қамтамассыз етуі тиіс. Соның ішінде:
- республикалық стратегиялық тұжырымдардың әлеуметтік – экономикалық
даму жағдайына біртұтас мақсатты бағыттанушылық;
- жергілікті өзін - өзі басқару органдарының саяси және әкімшілік
қызметтерінің біртұтастығын сақтау;
- әлеуметтік – экономикалық , құрылыс – инвестициялық және табиғатты
қорғау саясатының жылдық жоспарын жан-жақты және біртұтас мамандануын
қадағалау;
- аймақтық басқару мен жоспарлаудың тікелей және керсінше иерархиялық
жүйе бөліміне біртұтас бюджеттік және қаржы - несиелік негізіне
территориялық әкімшілік білім беру.
Аймақтық саясат механизмдерін жүзеге асыру, соның ішінде әлеуметтік –
экономикалық ұдайы өндірістің қоршаған ортамен тепе теңдігінің бұзыуына
байланысты, экологиялық қауіпті аймақтарға арнайы мемлекеттік бағдарламалар
жасап нақты аймақтардың дамуының өзекті проблемалары шешімін табуы қажет
[20, 69б.].
Қазақстан Республикасының болашақтағы әлеуметтік-экономикалық өсуі,
оның аймақтарының дамуымен байланысты. Сондықтан экономикалық механизм
келесілермен қалыптасу керек:
- аймақ - мемлекет экономикасын тікелей және жанама ресурстары, ғылыми-
техникалық, қаржы- несиелік, несие және әлеуметтік байланысы дамыған
біртұтас бөлігі болуы тиіс;
- бұл жерде ұдайы өндіріс пен еңбек ресурстары, қаржылай айналыммен ұлттық
байлықтың жартысы, үйлестіру, айырбастау, тұтынушылар өндірісі іске асады ;
- басқару органдарының біріккен әрекеті, территориялық өндірісітің
дамуына орындаушы органдардың бірігуіне әкеледі ;
- аймақтың табиғи құзіретіне жоспарлау, қаржыландыру, несиелеу, ақшалай
айналыммен еңбек ресурстарын жетілдіру жатады .
1.3 Аймақтық экономиканы мемлекеттік реттеу және оның заңды–құқықтық
аясы
Қоғамның қай тұсында болмасын экономиканы басқару мемлекетке қашанда
оңай болған емес. Қазіргі ғылымы мен техникасы, ақпараты мен пікір алмасу
үрдіс қарқынды дамып келе жатқан қоғамда басқаруды тізгіндеп орталықта
бұрынғысынша ұстап отыру мүмкін еместігі күн санап дәлелденіп келеді. Соның
ішінде саяси және әкімшілік реформалардың басым бағытын қамтитын жергілікті
мемлекеттік басқару өкілеттігін кеңейту, жергілікті басқарудың бюджеттік
мүмкіндіктерін көтеру сияқты бағдарламалар ұсынылған [21, 10 б].
Мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесін құру мақсатында біртұтастық пен
басқарушылық талаптарының бұлжымай орындалуы жағдайында мемлекеттік
биліктің түрлі деңгейлері арасындағы қызметтер аясын, функциялары мен
жауапкершіліктерін нақты ажыратуды қамтамасыз ететін заңдарды одан әрі
жетілдіріп, сонымен бірге жергілікті мемлекеттік басқарудың тиімді жұмыс
істеуі үшін жағдайлар тұрғызу басты мақсат Жергілікті өзін-өзі басқару
институттарын кезең-кезеңімен қалыптастыру азаматтық қоғам институттарын
нығайтуға ықпал етпек.
Аймақтық саясатты жүзеге асыра отырып Европа Одағы қолайсыздау
жағдайларда орналасқан аймақтардың артта қалуын азайтып, басқалармен
теңестіруге тырысуда. Көптеген елдерде аймақтардың өз әлеуеттерін толық
жүзеге асыруына, сөйтіп олардың ұлттық экономикаға қосатын үлесін барынша
арттыруға жағдайлар байқалады. Мәселен Испанияда теңдік принципі елдің
конституциясында жазылған. Скандинавия елдері өз халқында олардың тұрған
жерлеріне қарамастан бірдей жағдай жасауға тырысып, аймақтардың біркелкі
дамуына назар аударады. Басқа елдерде бұл принцип туралы белгілі бір
кезеңдерде айиылмағанымен, қазіргі саясатта ол үнемі көрініс таба бермейді.
Соған қарамастан, барлық мемлекеттер елдің ішін одан әрі интеграциялау
қажеттілігін мойындайды [23,86б.].
Германиядаға аймақтық-мемлекеттік реттеуді нығайтуда Конституция
маңызды рөл атқарады. Онда елдің барлық бөлігінде адамдардың өмірі мен
қызметіне бірдей жағдай жасау қажеттілігі атап көрсетілген. Сондықтан да
аймақтық саясаттың бірінші кезектегі міндеті – құрылымдық жағынан әлсіз
аймақтарға теріс әсер ететін факторлардың ықпалын азайта отырып, олардың
елдің экономикалық дамуына басқалармен тең дәрежеде қатысу мүмкіндігін
қамтамасыз ету болып табылады. Аймақтық саясат сондай-ақ экономикалық өсу
мен халықтың жұмыспен қамтамасыз етілуіне бағытталған.
Аймақтанудың келесі деңгейі – мемлекеттердің өз ішіндегі аймақтарға
бөлінуі. Бұл орайда аймақшылдықтың тарихи тамыры терең Ресейдің тәжірибесін
қарастыруға болады. 1991ж. Бастап Ресейде бірнеше аймақтық стратегия жүзеге
асырылды. Б.Ельциннің президенттігі кезінде аймақтық саясат аймақтарға
егемендік пен экономикалық мүмкіндіктер беру принципіне негізделді. Келесі
стратегия губернаторлармен тепе-теңдік ұстау үшін жергілікті өзін-өзі
басқару органдары басшылары мен Президенттің өкілдерін пайдалана отырып,
қаржы-экономикалық орталықтандыруды көздеді. Тағы бір стратегияны ұсынған
Е.Примаков биліктік вертикальды қайта орнату және губернаторларды сайлаудан
бас тарту, немесе билігін шектеу арқылы орталықтандыруды күшейтуді мақсат
тұтты. М.Прусак бастаған губернаторлардың бір тобы билік вертикалын қайта
орнатуды қуаттап, аудандар мен салалардың деңгейіндегі сайланып қойылатын
өзін-өзі басқару органдарын таратуды жөн деп есептеді. Бұл аймақтық
стратегиялардың барлығының дерлік өзіндік кемшіліктері болды, өйткені олар
көп жағдайларда саяси процесс субъектілерінің мүдделерін ескере бермеді
[24,164б.].
Аймақтық саясат мәселесі Қазақстан үшін де аса өзекті. Республиканың 14
облысы әртүрлі табиғи-климаттық аймақтарда орналасқан, әртүрлі даму тарихы,
экологиясы бар және сондықтан олардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі
айтарлықтай өзгеше. Осыған байланысты егемен Қазақстанда белгілі бір
аймақтық саясат жүргізіліп келеді. Дегенмен реформа жылдары саралану
күшейді, ал әлеуметтік мәселелер шиеленісті. Сондықтан да басқа елдердің
тәжірибесін пайдалана отырып, Қазақстан Республикасы аймақтық саясатының
2002-2006 жж. арналған тұжырымдамасы жасалды [25,19б.]. Бұл
тұжырымдамада Қазақстандағы аймақтық саясаттың мақсаттары анықталған. Олар:
Қазақстандағы мемлекеттілігін, ұлттық қауіпсіздігін және елдің
біртұтастығын нығайту; проблемалық аймақтарды таңдап қолдау саясатымен
ұштастыра отырып, инфрақұрылыымды, шаруашылық қызметті нығайтуға және
халықтың тұрмыс деңгейін жақсартуға ықпал ететін маңызды инвестициялық
жобаларды жүзеге асыру жолымен аймақтар арасындағы әлеуметтік-эконмикалық
даму деңгейіндегі айырмашылықтарды төмендету болып табылады.
Қазақстандағы аймақтық саясаттың маңызды міндеттерінің бірі –
республикалық және жергілікті басқару деңгейлері арасындағы қатынастарды
жетілдіру, өкілеттіліктерінің ара жігін ажырату. Қазіргі уақытта бұл туралы
арнайы тұжырымдама әзірленуде. Заңдарға 150-ден астам өзгерістер
енгізілмек, бірқатарына енгізілді де. Аймақтық саясат мәселесіне арналған
көптеген еңбектерде Дортмунд университетінің профессоры Л.Рэмхэльдтің
көзқарасы келтіріледі. Оның пікірінше, аймақ супертермин болып табылады.
Оның негізі – белгілі бір территория, халық және олардың тарихының, табиғат
жағдайларының, шешетін проблемаларының бірлігі. Ал қалғандары болса
зерттеушінің алға қоятын мақсатына байанысты. Мысалы, бір зерттеуші
аймақтық экономикалық проблемаларын, екіншісі этниалық-мәдени өзгерісін,
келесісі тағы да бір қырын зерттейді, мәселе кешенді түрде зерттелуі де
мүмкін.
Біздің заманымыздың басты ерекшеліктерінің бірі – рөлі күн сайын өсіп
келе жатқан аймақтар болып табылады. Ол тек географиялық түсінік ғана емес,
сонымен қатар адамдардың тарихи қауымдастығы да. Сондықтан бұл тұрғыдағы
мемлекеттік саясатты белгілеуде халықаралық тәжірибені молырақ зерттеп,
белсенді ғылыми көзқарасты орнықтырған абзал.
Бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму Қазақстан
Республикасы Конституциясының 1-бабының 2-тармағында Республика қызметінің
түбегейлі қағидасы ретінде бекіген болатын. Дамыған елдердің барлығы адам
мүддесі үшін күшті жұмылдыруға бет алуда [26,185б.]. Қазақстан
Республикасы да дамыған елу елдің қатарынан көрінуді, қазір өзінің алдына
мақсат етіп қойғандықтан, сол бағыттарды бетке ала отыра, дамуға тырысуда.
Қазақстан Республикасының Конституциясында көрініс тапқан қағиданы жүзеге
асыру үшін адамның экономикалық құқықтарын және бостандықтарын бекітетін
заңнаманы жетілдіре түсу қажет. Қазақстан Республикасының құқықтық саясат
тұжырымдамасында бұл блоктағы заңдардың реттелуі туралы шаралар мына
бағытта қолданылатындығы айтылған: Экономиканы мемлекеттік реттеу
саласындағы заңдар экономиканы мемлекеттік реттеудің оңтайлы тетігін жасау
және оның қызмет істеуіне қолайлы жағдайлар туғызу саласындағы қатынастарды
реттеуге, нарықтық қатынастарғақатысушылардың әлеуметтік-экономикалық даму
процесіндегі өзара іс-қимыл тәртібін реттеуге тиіс [27,24б.].
Пайдаланылмаған резервтер мен ресурстардың көп бөлігінің
шаруашылығындағы қызметіне толық енуін қамтамасыз ететін аймақтық аспект –
еліміздің экономикасының жалпы реформалауында да маңызды орынға ие. Бұл
дегеніміз – Қазақстанның ұлттық өндірістік күші аумақтық дамудағы
экономикалық заңдарының өзгерістерінің талабын есепке алу.
Елімізде нарықтық қатынастардың қалыптасуы экономиканы басқару
жүйесінің өзгеруіне әсер етті. Әсіресе, мемлекеттік басқарудың
орталықтандырылған жүйесінен біртіндеп орталықтандырмай басқару жүйесіне
ауысу процесінің басталуы уақыт талабына сай екенін өмір көрсетіп отыр.
Сондықтан да қазір мемлекеттік басқаруды тиімді ету жолдарын қарастыруда
еліміздің аймақтарына біртіндеп өкілеттіктерді беру арқылы жергілікті
мәселелердің тиімді әрі уақытында шешімін табуға, халықтың мүддесінің
толығымен сақталуының негізгі жолдары іздестірілуде. Жергілікті басқаруды
қалыптастыру, дамыту және жетілдіру мақсатында көптеген қарама-
қайшылықтармен бірге, оны әрі қарай дамытпайынша, тұтастай экономиканың
тиімді дамуына қол жеткізу мүмкін еместігі де аян.
Экономиканы қайта қалыптастыру кезінде нарықтық өзгерістерге аймақтық
басқару деңгейі дайын болмай шықты. Әміршіл-әкімшіл жүйеде аумақтардың
экономикасы жеке секторларға бөлініп, одақтық, республикалық, салалық,
жергілікті билік органдарымен басқарылды. Сондықтан Қазақстан Республикасы
аймақтық саясатының ғылыми дәлелденген тұжырымдамасын жасақтау қажеттілігі
туындады. Соңғы онжылдықта көптеген мемлекеттерде экономикалық және
әлеуметтік процесстерді аймақтандыру жүріп жатыр. Сол себепті реттеу
функциялары мемлекеттік биліктің орталық деңгейінен аумақтық деңгейге
ауысып жатыр.
Мемлекеттік басқарудың тиімді болуы үшін оның барлық функцияларын
басқару деңгейлері арасында нақты бөлу тек қана уақытты талап етіп қоймай,
сонымен бірге, ел мүддесіне залал келтіретіндей қателіктер жіберіп алмау
үшін шетелдердің тәжірибелеріне талдау жүргізу, кейбір елдерде болған
кемшіліктерді болдырмау, бюджет жүйесіне өзгерістер енгізу, өкілеттіктерді
айқын ажырату, салықтарды бөлу, бюджетаралық қатынастарды дұрыс шешу, ең
маңыздысы мемлекеттік мүдденің халық мүддесімен астарласып жатуына аса
сақтықты талап ететін мәселе. Аймақтарды және олардың қаржылық ресурстарын
басқару адамдардың өмір сүру деңгейін көтермелеуде, республикалық және
жергілікті бюджеттерді толтыруда, кәсіпкерлікті дамытуда, жаңа жұмыс
орындарын құруда маңызы өте зор.
Нарықтық экономикаға ауысу жағдайында шаруашылық реттеудің және меншік
формаларының көптүрлілігін негізгі объектісі облыс болып табылады. Дәл осы
звеноға жүйе белгілерінің барлығы тән, соның ішінде тұтастық қасиеті.
Облыс звено ретінде аймақтық экономиканың субъектісі болып табылады. Яғни
экономикалық, қаржылық, құқықтық сфералардағы өкілеттіктері одан төменгі
деңгейдегі – қала, аудан, ауылдық жерлермен тең.
Аймақтық басқарудың үш түрлі астарын көрсетуге болады: аймақ пен
орталықтың қарым-қатынасы; аймақ пен өзін-өзі басқару (қала, аудан) қарым-
қатынасы; шаруашылық ретінде аймақтың кешенді дамуын қамтамасыз ету (жеке
аймақтық басқару).
Қазақстан Республикасы экономикасының күрделі кеңістіктік құрылымы мен
жүргізіліп жатқан экономикалық саясаттың жемісті болуы оның жергілікті
деңгейге жүзеге асуына тікелей байланысты.
Әкімшілік-аумақтық құрылысты қайта қалыптастыруда мына мәселелер
басыңқылықты болып келеді: тарихи тәжірибені ескере отырып, әкімшілік-
аумақтық құрылыстың ел Конституциясымен сәйкес келуі, әлемдік тәжірибенің
ескерілуі, еліміздің қазіргі географиялық, экономикалық, демографиялық және
саяси өзгерістері.
Әкімшілік-аумақтық құрылыстағы кез келген өзгеріс ондағы түбегейлі
болған әлеуметтік-экономикалық қайта құруларға байланысты [29, 11 б].
Әкімшілік-аумақтық құрылысты әкімшілік-аумақтық бөлініспен теңестіріп қарау
заңды тұрғыдан дұрыс болмайды. Мемлекеттің әкімшілік-аумақтық бөлінісі оны
құрайтын департаменттерден, облыстардан, аудандар мен басқа да аумақтық
бірліктерден тұрса, әкімшілік-аумақтық құрылысы мемлекет билігінің аумақтық
функциялар (мемлекет міндеттері, мақсаттары, саяси тәртібі) кешенін
қамтиды. Дамыған унитарлы мемлекеттердің ең күшті буындары қала, аудан мен
село болып табылады.
Әкімшілік-аумақтық құрылыс – географиялық, демографиялық, экономикалық
және саяси факторлармен, мемлекеттің міндеттерімен және функцияларымен,
сондай-ақ, мемлекеттік билік органдарының қызмет етуін және оның тиімді
ұйымдастырылуын мақсат ете отырып, белгілі бір әкімшілік-аумақтық бөлінісі
мемлекеттік басқаруды ұйымдастырудың тарихи қалыптасқан нысаны. Әкімшілік-
аумақтық құрылыс түсінігі мемлекеттік және жергілікті басқару органдарының
арасындағы құқықтық реттеу механизмін де қарастырады. Әкімшілік-аумақтық
құрылыс мәселесіне осындай тұрғыдан қарау мынадай бағыттардың дамуына оң
әсерін тигізеді:
- елдің әкімшілік-аумақтық бөлінісін оның географиялық, демографиялық,
экономикалық және қазіргі саяси жағдайын қарастыра отырып бөлудің
тиімділігіне;
- әкімшілік-аумақтық құрылыстың нормативтік-құқықтық базасын еліміздің
Конституциясына негіздеп дайындауға;
- аймақтық деңгейде мемлекет билігін жетілдіру және жергілікті өзін-өзі
басқарудың болашақ дамуына.
Аумақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын басқарудың маңызды бөлігін
құрай отырып, аймақтардың дамуын мемлекеттік реттеу арнайы экономикалық
заңдылықтарға және өндірістік күштерді орналастыруға негізделеді.
Өндірістік күштерді орналастыру заңдылығы өндірістік күштер мен аумақтар
арасындағы жалпы қатынастарды анықтайды. Әсіресе, аумақтардың дамуы мен
орналасуында аймақ шаруашылықтарының кешенді дамуы, олардың дамуын
әлеуметтік және экономикалық теңестіру, аймақ пен оның шегіндегі аумақ
арасында еңбекті аумақтық бөлу сияқты заңдылықтардың рөлі зор. Ондай
заңдылықтардың мәні мынада болса керек: аймақ шаруашылықтарының кешенді
дамуы инфрақұрылымды, аумақты өндіріс кешенімен толықтыруды, салаларды
нарық талабына сай мамандандыруды ұсынады. Еңбектің аумақтық бөлінісінде
ерекше тоқтала кетуді қажетсінетін мәселе ол – аймақтардың дамуын
әлеуметтік және экономикалық теңестіруді мемлекеттік реттеу болып табылады.
Оның нәтижесі табиғи-географиялық, тарихи, экономикалық, әлеуметтік-
демографиялық және басқа да жағдайлармен өзін-өзі қамтамасыз етуден
көрінеді.
1995 жылдың 19 желтоқсанында Қазақстан Республикасының әкімшілік-
аумақтық құрылысы туралы заңына енгізілген өзгерістер мен толықтырулардан
кейін еліміздің әкімшілік-аумақтық бірлік категориясы мынадай болып
бөлінеді:
Аймақ: облыс – аудан – ауылдық (селолық) округ болып бөлінеді. Елді
мекендер: қалалық және селолық. Қалалар республикалық маңызы бар, облыстық
маңызы бар қалалар, аудандық маңызы бар қалалар және поселкелер болып
бөлінеді. Аймақ – бірнеше елді мекеннен тұратын республика аумағының
бөлігі. Республикалық мәні бар қала – ерекше мемлекеттік мәні бар не
болмаса бір миллионнан астам халқы бар елді мекен. Облыстық мәні бар қала –
өндірістік және әлеуметтік дамыған инфрақұрылымы мен 50 мыңнан астам халқы
бар ірі экономикалық және мәдени орталық болып табылатын елді мекен.
Аудандық мәні бар қала – халқының саны 10 мың адамнан асатын, ірі
кәсіпорындары, коммуналды шаруашылығы, мемлекеттік тұрғын үй қоры, сонымен
бірге, оқу және мәдени-ағарту, емдеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 АЙМАҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ-РЕТРОСПЕКТИВАЛЫҚ
ТЕОРИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Аймақтық экономика ғылымының әлеуметтік-экономикалық даму
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2. Қазіргі кезеңдегі аймақтық басқару ерекшеліктері: әдістері, нысандары
және атқаратын
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...14
3. Аймақтық экономиканы мемлекеттік реттеу және оның заңды–құқықтық
аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1
1. Аймақтық әлеуметтік-экономика негізі және оның тұрақты дамуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Аймақтық әлеуметтік-экономика маңыздылығы және оның қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2 Аймақтық әлеуметтік-экономиканың бәсекеге қабілеттілігін
бағалау ... ..39
2.3 Алматы облысының әлеуметтік-экономикалық даму жағдайына
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
3 қазіргі кездегі Аймақтық әлеуметтік-экономиканың даму
басымдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .58
3.1 Қазақстан Республикасы аймақтарының әлеуметтік-экономикалық әлеуеті
және оның қызметін модернизациялау
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
3.2 Аймақтық әлеуметтік-экономиканың тиімділігін қамтамасыз ету
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .79
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
КІРІСПЕ
Аймақтық дамуды нақты реттеудің бірінші маңызды шарты – төменгі
деңгейдің біреуінде де жеткілікті құқы және (немесе) ресурс жоқ болған
кезде, федералды өкімет жақтан қолдауына жүгінбей-ақ, сол немесе басқа
аумақтық даму мәселесін өз бетінше шешуде ғана қолдану болып табылады.
Әрбір нақты жағдайда мемлекет араласуы тек қалаулы ғана емес, керекті,
баламасыз екенін дәлелдеу керек.
Қазіргі кезеңде негізгі шаруашылық қызметтің аймақтарда жүзеге
асырылатындығын ескерсек, оларға әлеуметтік –экономикалық мәселелерді
өздігінен шешуге лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып
табылады [1, 19 б]. Осымен байланысты бүгінгі таңда мемлекеттік басқару
деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді ажырату, бюджетаралық қатынастарды
реттеу мәселелері еліміз аймақтарының экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін
негізгі шарттар ретінде қарастырылуда. Осындай маңызды мәселелердің шешімін
табуы аймақтық басқаруды дамытумен тікелей байланысты. Осы аталып өткен
мәселелер дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға негіз болды.
Аймақтық жүйе шаруашылық құрылымдарға қарағанда күрделі және инерциялы,
ал аймақтық ұдайы өндіріс циклі уақыты бойынша шаруашылықтікімен тіпті
салыстыруға келмейді. Аумақтық даму процесі барысының ерекшеліктері жедел
нәтижелерге сенуге негізделмейді. Тек аймақтық байланыстардың барлық
тізбегі бойынша өзгерістерден өткеннен кейін болуы мүмкін маңызды және
оқшауланған өзгерістерден ағымдағы және кездейсоқ өзгерістерді ажырата білу
керек.
Әлеуметтік норма - адамдардың жеке мінез-құлқы мен қарым-қатынастарын
реттеудің тарихи бекітілген формасы.Қоғам өмірін құндылық тұрғыдан реттеу
үшін оларды құқықтық жөне моральдық нормаларға бөлудін маңызы зор. Құқықтық
нормалар заң пішімінде кейде мемлекеттік немесе әкімшілік нормативтік
актілер түрінде көрініп, тиісті органдар жүзеге асыратын нақты занды
нормаларды санкцияларды қолдану жайын анықтаушыдиспозицияларды мазмұңдайды
[2,22 б].
Индикаторлар белгілі бір саладағы тенденцияларды анықтайды және
түзетуді қажет ететін жәненемесе мақсаттар мен іс-шараларды салыстыруға
және соларға қол жеткізуге мүмкіндік беретін салалар жөнінде белгі береді.
Сонымен қатар, оларды сапаның теоретикалық аспектілерін басқаша түсіндіру
үшін де пайдаланады.
2005 жылдан бастап бірыңғай базалық әлеуметтік индикатор – адам
денсаулығын сақтау және оның тұрмыс-тіршілігін қамтамасыз ету үшін қажетті
ең төменгі тұтынушы кәрзеңкесі құнының негізінде анықталатын ең төмен
күнкөріс деңгейі болып табылады. Зейнетақы мөлшерін анықтау, әлеуметтік
көмек беру ең төмен күнкөріс деңгейі негізінде жүзеге асырылады.
Қоғам дамуын анықтаушы-аймақтық экономиканы зерттеу нысаны мен пәні,
әлемнің көптеген елдерінің экономикалық кеңістігі бір тұтас болғанымен
біріңғай емес әртекті. Тұтас аймақ деңгейінде қалыптасқан әлеуметтік-
экономикалық проблемаларды қарастыруда аймақтық ілім өте қажетті. Бұл
синтетикалық ғылыми бағыт басымдылықты пәнаралық зерттеулерге бере отырып
аймақты тұтас жүйе ретінде зерттеуге бағытталады.
Аймақтық экономика жайындағы бітіру жұмысымның басты мақсаты мен
міндеті, теориялық тұрғыда қалыптасқан әр түрлі, әр бағыттағы ғылыми
классикалық концепцияларға мән беріп, олардың өзектілігі мен
артықшылықтарын анықтау болып табылады. Сонымен бірге қазіргі Қазақстан
жағдайына үйлестіре отырып, ұлттық экономикамызға тән ерекшеліктеріне баға
беріп, өзекті мәселелерді шешу үшін қолданылды.
Аймақтық экономиканың тәжірибедегі маңыздылығы - аймақтарының
дамуындағы әр қилы деңгейдегі теңсіздігін, мемлекеттік аймақ саясатындағы
басты стратегиялық басымдылықтарындағы бағдарламаға сүйене отырып, жою,
ұтымды әрекет жасау, жаңғарту болып табылады.
Тақырыптың зерттеліну деңгейі. Аймақтық теорияның бағыттары ең белгілі,
беделді ғылыми мектептер Германия, Швеция, Ұлыбритания, АҚШ және Францияда
қалыптасты. Германияда дәстүрлі ең көп көңіл бөлінген орналастыру теориясы
Й.Г.фон Тюннен, В.Лаунхардт, А.Вегер, А.Предель, А.Лещ, Р.Гроц, Х. Зиберт,
В.Кристаллер және А.Лещ және б.т..
Аймақтық теория төңірегінде зерттеудегі жетістіктерге орыс экономистері
мен географтары Н. Н. Барановский, Н. Н. Колоссовский, И. А. Витвер және
Ю. Г. Саушкин өз үлестерін қосты.
XIX және XX ғасырлардың қазақстандық ағартушы ғалымдары Ш. Уәлиханов,
Ә. Бөкейханов, А. Байтұсынов және т.б. ғалымдардың еңбектерінде аймақтық
экономикаға жақын концептуалды жетістіктерін атауға болады. Сонымен қатар,
аймақтық экономика мәселелерін жетілдіру, маңыздылығы жайында келесі
Қазақстандық ғалымдардың еңбектерінде жарияланған: Әубәкіров Я.Ә., Кошанов
А.К., Сабден О.С., Кенжегозин М.Б., Е.Б.Жатқанбаев, Р.Е.Елемесов, Кубаев
К.Е. С.Б. Байзақов, А.Е. Есентугелов, және т.б.
Қоғам дамуын анықтаушы-аймақтық экономиканы зерттеу нысаны мен пәні,
әлемнің көптеген елдерінің экономикалық кеңістігі бір тұтас болғанымен
біріңғай емес әртекті. Тұтас аймақ деңгейінде қалыптасқан әлеуметтік-
экономикалық проблемаларды қарастыруда аймақтық ілім өте қажетті. Бұл
синтетикалық ғылыми бағыт басымдылықты пәнаралық зерттеулерге бере отырып,
аймақты тұтас жүйе ретінде зерттеуге бағытталады.
Ғылыми жұмыстың мақсаты мен міндеті. Теориялық тұрғыда қалыптасқан әр
түрлі, әр бағыттағы ғылыми классикалық концепцияларға мән беріп, олардың
өзектілігі мен артықшылықтарын анықтау болып табылады. Сонымен бірге
қазіргі Қазақстан жағдайына үйлестіре отырып, ұлттық экономикамызға тән
ерекшеліктеріне баға беріп, аймақтың әлеуметтік-экономикалық өзекті
мәселелерін шешу үшін қолданылады.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі Аймақтық экономика тақырыбына
жазылған шетелдік және отандық монографиялық еңбектер мен оқулықтар, сондай-
ақ оқу құралдары, ғылыми-тәжірибелік конференциялар материалдары, Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдаулары, ҚР Ұлттық
Статистика Агентінің статистикалық деректері, бұқаралық ақпарат
құралдарының материалдары, мерзімді басылым мақалалары негізін құрайды.
Зерттеу жұмысында дәстүрлі салыстыру, статистика-экономикалық талдау және
модельдер құру арқылы талдау әдісі қолданылады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы келесі нәтижелерден көрініс тапты:
- аймақтық экономиканың әлеуметтік-экономикалық негіздерін, негізгі
құрылымдарын, мәнін, мазмұны мен мемлекеттік реттеу жолдары мен орнықты
дамуына әсер етуші факторларын соңғы дамыған дәуірдегі өзгерістерге
байланысты талданды;
- аймақ ұғымына мән беріліп, аймақтық экономика туралы анықтамаларға
талдау жасалды. Аймақтық жүйедегі ерекшеліктеріне яғни аумақтың даму және
аймақтың ұдайы өндіріс әлеуетіне көңіл бөлінді;
- елімізде соңғы жылдары аймақтық экономикаға, аймақтарды дамытуға,
дәлірек айтсақ, республикадағы әрбір аймақтың экономикалық өсуіне,
әлеуметтік жағдайына, қаржы жағдайын тұрақтандыруға, халықтың әл-ауқатын
көтеруге, отандық және шетелдік инвестицияларды тарту және оны тиімді
пайдалануға, өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын сонымен қатар шағын және орта
бизнесті дамытуға көңіл бөлінуде. Ғылыми еңбекте осы мәселелерге
айтарлықтай көңіл бөлініп, нақты талдаулар жасалды.
Диплом жұмысының тәжірибелік маңызы. Аймақтық экономиканың дамуындағы
әр қилы деңгейдегі теңсіздігін, мемлекеттің аймақ саясатындағы басты
стратегиялық басымдылықтарындағы түрлі бағдарламаға сүйене отырып, жою,
ұтымды әрекет жасау, жаңғарту болып табылады.
Диплом жұмысымның құрылымы үш бөлімнен тұрады. кіріспеден, үш тараудан,
тұжырымдардан, қолданылған әдебиеттер тізімі, суреттер, кестелерден тұрады.
1 АЙМАҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ-РЕТРОСПЕКТИВАЛЫҚ ТЕОРИЯСЫ
1.1 Аймақтық экономика ғылымының әлеуметтік-экономикалық даму сипаты
Аймақтық ілімнің басталуы сонау антикалық ойшылдарды еңбектерінде,
кейіннен біздің заманымызда социал-утопистер, XVII-XVIII ғасырлардың
аралығындағы экономикалық теорияның құрылымында жиі кездесіп, аумақтың
ретіндегі байланыстарын әржақты қарастырады. Аймақтық экономика көптеген
теориялық ілімдермен үйлесіп экономикалық ілімдер жүйесінде орнықты орнын
тапты. Айталық, оның эволюциясын және қазіргі құрылымдық теориясын түсіну
үшін жалпы экономикалық теорияның, теоретикалық географияны және де басқа
тән аралық теориялардың әсерін талдап, бағалау қажет. Сонымен, аймақтық
теорияны негізін қалаушылар, батыс елдерінде жарияланған алғашқы
көзқарастарына көңіл бөлейік. Аймақтық теорияның бағыттары әр елде әр түрлі
басымдылыққа ие болады. Ең белгілі, беделді ғылыми мектептер Германия,
Швеция, Ұлыбритания, АҚШ және Францияда қалыптасты. Германияда дәстүрлі ең
көп көңіл бөлінген орналастыру теориясы (Й.Г.фон Тюннен, В.Лаунхардт,
А.Вегер, А.Предель, А.Лещ, Р.Гроц және басқалар); аймақтық өсу проблемасын
зерттеген (Х. Зиберт) және аумақтық дамуды зерттеу (В.Кристаллер және
А.Лещ) көбінесе тек басқа ұлттық мектептердің өкілдерінің идеясын дамытып,
жалғастырады [3, 61 б].
XX ғасырдың бірінші жартысында орналастыру теориясымен қарқынды
шұғылданылды, Швецияда смокгомдық мектеп экономикалық ілімнің ішінде 1920-
1930-шы жылдары ең әйгілі, танымалы Т.Палландар еңбегі атанды. Кейіннен
Г.Мюрдаль аймақтық өсу базалық үлгісінің бірін құрды. Швед ғалым-
аймақшылардың арасынан және де Т.Хэгерстрандты атауға болады, оның орны
орналастыру ретіндегі даму теориясында да, сонымен және аумақтық дамуды
реттеуде де ерекше мәнге ие.
Британдық мектеп аймақтық теорияны барлық бағытындағы зерттеулермен
ерекшеленеді. (Д. Смит, Х. Ричардсон, С. Деннисон, Э. Робинсон, Г. Камерон
және бірнеше басқа ғалымдар). Мұнда бұлар американдық мектеппен ұқсас.
(орналастыру теориясына басымды үлестерін қосқан: Х. Хотеллинг, Р. Верном,
М. Сторпер, Р. Уолкер, аймақтық өсу теориясына – Дж. Фридман, Э. Таафе,
аумақтық дамудың мемлекеттік реттеу теориясын – Э. Гувер болып табылады.)
Дегенмен, англо-саксондық аймақтық проблемаларды зерттеуде Германия
классикалық орналастыру теориясының деңгейінде толықтырып қалыптастыра
алмады [4,33б.].
Француз экономистері және экономгеографтары барлық уақытта әлеуметтік
сұрақтарға жоғарғы талпыныстық қызығушылықпен қарады, аймақтық теориясында
олардың урбанистикамен байланысты – өсу полюстары және даму осі (Ф.
Перру, Ж-Р. Будвиль, П: Потье) концепциялары ғылыми даму бағытында ең көп
үлестерін қосты.
Аймақтық теория төңірегінде зерттеудегі жетістіктерге орыс экономистері
мен географтары да ерісті. Ең басты ерекшеліктері университеттік жергілікті
райондық мектептердің экономикалық және әлеуметтік географтардың
өкілдерінің еңбектері болып табылады. Оның нығаюына қосқан ауқымды үлестері
бар. Н. Н. Барановский, Н. Н. Колоссовский, И. А. Витвер және Ю. Г. Саушкин
[5,56б.].
Ал, Шығыс елдеріндегі әлеуметтік-экономикалық сараптаудың өзгешелігі
бар. Қазақстан аймағында экономика ілімі қалыптаспағанымен, тарихи-
экономикалық ілімге және алғашқы институционалистерге сәйкес ғылыми-
шығармашылық еңбектерді кездестіруге болады. Ғұлама философ әл-Фарабиден
бастап, XIX және XX ғасырлардың ағартушы ғалымдары Ш. Уәлиханов, Ә.
Бөкейханов, А. Байтұсынов және т.б. ғалымдардың еңбектерінде аймақтық
экономикаға жақын концептуалды жетістіктерін атауға болады.
Қазақ қоғамының дамуының объективті шарттары өмірдің көшіп-қону
салтымен және кең дала кеңістігін пайдаланудағы мал шаруашылығымен
айналысатын экстенсивтілігімен айқындалады. Мысалы Ш. Уәлиханов жайлау
аумағының кесілуіне байланысты (Ресей саясаты) жерді пайдалану жүйесін
қайта құру міндетін алға қойды. Оның кеңесі Аз жердің кеңістігінен көп
пайда алуға болатындығын - айтады. Сонымен, аймақтық экономика және
географияның қиылсқан жері ретінде қарастырады дұрысы: физикалық география
және қоғамдық ілім бөлігі). Яғни, қорыта келсек жеке ғалым тұлғаларының
еңбектерінде қазақтың аймақтық теория ретінде талдап аталып өткеніне куә
болып отырмыз.
Ал, енді қайта батыс елдерінің аймақтық теория концепцияларын
қарастырайық. Жоғарыда аталған аймақшылардың басым бөлігі орналастыру
теориясына тоқталады. Барлық орналастыру теориясы статикалыққа және
динамикалыққа бөлінеді. Статикалық теория XIX-шы ғасырдың бірінші
жартысында, динамикалық жобамен бір ғасыр аралығында XX-шы ғасырдың басында
пайда болды. Алғашқы орналастыру теориясы, қазір классикалық штандартты
теория деп санайды, И. Г. фон Тюнен, В. Лаунхарт және А. Вегер аттарымен
байланысты. Бұл теорияның негізгі ерекшеліктері:
- ауыл шаруашылығындағы немесе өнеркәсіптік кәсіпорынды жеке бөлек
алумен қарастырады.
- Кәсіпорын құрылысының үйлесімді, орнықты орны жайында өндіріс
факторларының барлық көрсеткіштерін жинау, біріктіру және нақты
жауабын алудағы алдын ала мүмкіндігі (өндірісті орналастыру)
И.Г. фон Тюнен өндіріс тауарларын орналастырудың объективті
заңдылықтарының барлығын көрсеткен алғашқылардың бірі болып саналады (оның
бірінші еңбегі 1826 жылы жарық көрді). Тюнен ауылшаруашылық өнімдерін
өткізу және өндірістік тауарды жеткізу нарығына арналған орналастыру
моделін, мамандандыру және қалаға дейінгі аралыққа байланысты ауыл шаруасын
жүргізу тәсілдерін таңдауды ұсынды. Тюнен моделінде орналастыру негізгі
факторы ретінде транспорттық шығындар енеді [6,95б.].
Өнеркәсіп кәсіпорынды қарастырушы В. Лаунхартта транспортты факторды
шешуші деп санады. Оларды орналастыру үшін орынды дұрыс таңдау, шикізатты,
көмекші материалдарды және даяр өнімдерді жеткізудегі транспортты
шығындарды минимизациялауды негіздеді.
А. Вебер өнеркәсіптік орналастыру теориясының тұтастығын алғашқы
қарастырушы болып саналады. (XX ғ. Басында пайда болды) Үйлесімді
орналастыру негізгі критериясын Вебер теориясының сәйкес өндіру мен өткізу
шығындарының қосындысын минимизациялау болып табылады. Бұл жағдайда да
транспорттың және еңбек шығындары, шикізат, энергия шығындары және де
агломерация факторы есепке алынады.
Классикалық стандартты теория 1920-шы жылдары А. Предел және
Е.Паландера тарапынан сынға ұшырады. А.Предел орналастырудың көптеген ең
ұтымды орындарын көрсетті, яғни локализациялау орнының үйлесімділігін
математикалық анықтау мүмкіндігін терістеді. Паландер арнаулы (әр түрлі
саладағы кәсіпорындар үшін) және жалпы штандартты теорияларды ұсынды. Одан
алдындағылардың қарастырған орналастыру факторларынан басқа, ол сұраныстағы
әр түрлі аумақтарға, ресурстарға баға дифференциясы және де кәсіпорынның
орналастыру орнына байланысты альтернативті технологияларды пайдалану
мүмкіншілігіне ерекше көңіл бөлді. Предел және Паландер еңбектерді
орналастыру теориясының дамуындағы жаңа кезеңге өтуін көрсетті.
Берілген штандарттық теория дамуы кәсіпорынды орналастыру орнын
таңдауда есепке алынатын факторлардың көп саны қарастырылды. А. Лещ салық
жүйесін, мемлекеттік шекараны, техникалық прогресті есепке алу қажеттілігін
айтты, Д.Смит: - қоршаған ортаны күзету проблемаларын, Б.Зимин: -
орналастыру инерция факторын (жаңа орналастыруға ескі қуаттылық орнының
әсері) қарастырды [7,25б.].
Динамикалық орналастыру теориясы жоғарыда айтылғандай XX ғасырдың
бірінші жартысында пайда болды. Біріншісі, өте қарапайым ескі динамикалық
концепциясы деп атауға болатын Х.Хотеллинг моделі, өндірушілердің өзара
бәсекелесуіндегі екі кәсіпорынның үйлесімді орналасуы 1920-шы жылдың
соңындағы еңбектерінде орын алған. Статикалықтан ерекшелігі динамикалық
теория шеңберінде бірзаводты компаниялар емес, көбінесе көпзаводтылықты
қарастырады. Динамикалық орналастыру теориясын Р.Вернон өнімдік-өндіріс
цикл концепциясын санауға болады (1960 жылдары пайда болды) дегенмен, әрине
ол аймақтық теория шеңберінен тыс алыста жатыр. Р.Вернон негізі болып
табылатын тезисі – кез-келген өнім шектеулі өмірлік циклы бар, оны өндіру
процесіндегі оның ағымындағы өзгеріс сипаты, сонымен қоса және оны
орналастыру үйлесімділігіндегі өзгерісі көрінеді. Жаңа өнімнің өмірлік
циклы бірнеше сатыны қамтиды - өңдеу, меңгеру, жетілуі, стандарттанылуы
және орналастыру негізгі факторлар қатынасына байланысты айрықша
өзгешеленеді [8,68б.].
Қазіргі динамикалық теория салыстырмалы көп санды емес, олардың
зерттеуі онша таныс емес зерттеушілердің аттарымен байланысты. Динамикалық
концепция шеңберінде өнеркәсіптік фирмалар аумақтық даму сатыларында
бөлінеді, компаниялардың әрбіреуі өз іс-әрекетінде орналастыру
критерияларын басшылыққа алады. Осымен, Сторпер және Уолкер сондай төрт
кезеңге бөледі. Бірінші – локализация (таратпаушылық) – жаңа аумақтарға
жаңа өнеркәсіптік фирмалармен кәсіпорындарды орналастыру. Екінші –
селективті субурбанизация (қалалану маңайында өзгерту арқылы асылдандыру)
– бастан таңдалған аумақта фирманың нарықтық позициясын нығайту шамасына
байланысты олардың қуаттылығы өсе береді. Үшінші – дисперсия (бытырау,
шашылу) - өнеркәсіптік фирмалардың қозғалуы кейіннен периферия (орталық
орыннан алшақтау). Сонымен, төртінші – орналастыруда орталық ауырлығының
ауыстырылуы - өнеркәсіптік құрылымды жаңарту әсерімен өндірісті
тасымалдау, мысалы технологиялық жаңалықты енгізу, сұраныс құрылымының
өзгеруінен, ескі салалар және өндіріс эволюциясы негізінде. Фирмалар –
жаңғырту процестерін алып жүрушілер – алдында пайда болған ірі өнеркәсіптік
орталықтан тыс жерлерге жиі орналасады, процесс локализация сатысына алып
келеді.
Тікелей шетел инвестицияларына қолданбалы А.Кузнецов инвестицияны
қабылдаушы, елдің аумағы бойынша әр түрлі мемлекеттерден кәсіпорын
фирмалардың таралуының екі негізгі типі бар. Бірінші, ұзақ қашықтықтағы
елдердің компанияларына тән, өз іс-әрекетін елдің ірі экономикалық
орталықтарынан бастап, кейіннен жақын жатқан қалаларға таралады, немесе
елдің басқа райондарында иерархиялық деңгейі төмен орталықтарында. Екінші –
жақын арадағы фирмалар үшін, алғашқы ашылып жатқан ірі кәсіпорындар ірі
қалаларда ғана емес, сонымен бірге географиялық және мәдени-тарихи
жақындығы салдарынан кішігірім орталықтарда да ашылып жатады [9,45б.].
Қаншалықты дегенмен тұтас динамикалық орналастыру теориясы қазіргі
уақытта өкінішке орай қалыптаса қойған жоқ. Келесі кезек аймақтық
экономиканың негізгі өзекті мәселелерінің бірі аймақтық өсу теориясы болып
табылады. Алдымен жеке аймақтың өсу теориясын талдаудан бұрын, осыған
байланысты екі сұрақты қарастыру қажет. Бірінші – өсу және даму
категорияларының қатынасы, екінші – аймақтардың шекарасын анықтау, онда
қолдануға болатын өсу проблемаларын қарастырады. Өсу мен дамудың ара
қатынасына не тиесілі болып табылады, жай өсу емес. Сонымен, П.Самульсон
жазғандай тек өндірістің жай сандық өсуіне ғана талпынуына болмайды
(халықтың адам басына есептеуде болсын [10, 61 б]. Сонымен бірге барлық
қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымының ішкі дамуы да қажетті.
Кейіннен көптеген шетел және отандық авторлардың ескерткеніндей,
қадағалаусыз сандық өсу барлық адамзат тіршілігіне қауіп төндіруі мүмкін,
солай болғандықтан ол экологиялық, энергетикалық шикізат және де басқа
жаһандық проблемаларды туғызады. Осы қиыншылыққа қарамастан, аймақтық
теория шеңберінде және аймақтық саясат шараларын тәжірибе болсын, сөз
жайында емес, көбірек экономикалық өсу туралы айтылады. Біріншіден,
экономикалық өсу дамудан өзгешілігі сандық бағалауға келеді және сондықтан
да оны көбірек зерттеулерде және тәжірибеге қолдануға әлдеқайда ыңғайлы.
Екіншіден, бір елдің төңірегінде, ереже бойынша даму емес, экономикалық өсу
қарқыныда аймақтық диспропорциялар жайында айтылуы әділеттілеу. Тағы бір
айта кететін жайт, бірқатар зерттеушілер өсуді даму деп түсінеді. Бұл
айрықша Француз экономикалық мектебіен тән. Олар өсуді, қоғам құрылымын
трансформациялау ретінде анықталады [11,25б.].
Аймақтық өсу теориялары дамушы батыс елдерінде мемлекеттің
тәжірибесіндегі іс-әрекетпен тығыз байланысты болды және бар статистикалық
көрсеткіштерге сүйенеді.
Аймақтық өсу теориясын екі топқа бөлуге болады: - неокейнсиандық,
инстиционалды және эконом-географиялық модельдердің синтезі болып
табылатын, өндірістік функциясында және кумулятивті өсу теориясында
негізделген неоклассикалық теория (анығы бірінші кумулятивті өсу моделін
институционалистер ұсынды, эконом-географтар басты болып дамытты, ал оларға
неокейнсиандықтар аймақтық саясат шарасын тәжірибеде іске асыруда
сүйенеді.)
Неоклассикалық мектепке тиісті, алғашқы аймақтық қарқынды өсуде
зерттеу айырмашылығы мұнда жалпы ұлттық экономикалық өсуді түсіндіру үшін
және пайдаланылатын теорияға негізделген. Алғашқы аталған қағиданы
қолданған Дж.Бортс. Мұндай амал 1960 жылдың ортасына дейін билік етті,
бірақ ол қазіргі уақытта да пайдаланылады. Негізгі сүйеніші мұнда
экономикалық жүйенің өндірістік потенциалын көтеруші факторларды айтады.
Осы тәсілге сәйкес аймақтық өсу көрсеткіштері табиғи ресурстардың сапасы
немесе санына, еңбек ресурстарының квалификациясымен жалпы санына, капитал
қорымен технология деңгейінде анықталады. Әрі, аймақтардың экономикалық
даму деңгейін теңестіруге алып келетін өндіріс факторларына оның тұсындағы
мобилділігі бағаның жақындауы болжанады [12,58б.].
Ертедегі неоклассиктер теориялары аймақтық ерекшеліктерін жеткіліксіз
есептегені үшін сынға ұшырады. Және 1960-шы жылдары У.Айзард кеңістіктік
құраушы зиянына динамикалы аспектілерімен экономист-теоретиктердің көбеюі
жайында жазды. Сол уақыттағы неоклассикалық экономикалық теорияның негізін
қалаушы болып табылатын А. Маршалл аумақтық аспектілердің өте зор
маңыздылығы бар екеніне сенімін білдіріп, математикалық есептеу олардың
әсерінің күрделілігі үшін оны қарастыруды кейінгі кезеңгі қалдырды. Шынында
да ол, тұрған орнының айрықша құны барлығын көрсете отырып, сыртқы
экономия концепциясын өндірісті орналастыру факторларын түсіндіру үшін
енгізді. Неоклассикалық мектеп соңғы онжылдықта көбінесе осы базада
техникалық прогресті қоса әр түрлі өндірістік факторлардың ондағы мүмкін
болатын есепке алу ролін, өндірістік функцияны және де пайдаланылатын, жеке
аймақтық өсу теориясын дамытты [13,141б.].
Ең басты аяқталған концепцияны Х.Зиберт ұсынды. Ол өндірістік
функцияға сүйенеді, өндірістің мүмкін болатын потенциалды көлемі районда
капитал, еңбек, жер және техникалық білім ретіндегі осындай шығын
түрлерімен байланыстылықта тұрады. Зиберт аймақтың географиялық
ерекшеліктерін есептеу үшін моделге қосымша транспорттық шығыстарды және
әлеуметтік жүйе ерекшеліктеріне әсерін қосымша енгізеді. Мұндағы
транспортты шығыстар еңбек капитал және жер көрсеткішеріне сәйкес
байланысты, үш құрамдас бөлікке бөлінеді, - дәл осылай аумақтың біркелкі
емес кеңістігін есепке алады. Аймақтың әлеуметтік жүйе ерекшелігі
экономикалық өсудің ішкі детерминаттарымен мойындатылды. Бұдан басқа жеке
факторлардың өзара орын ауысстыру мүмкіншілігіне мүмкіндік беріледі:
агрегировты өсудегі олардың үлесі аймақтар бойынша әр түрлі болуы мүмкін.
Жеке районнан бөлек, Зиберт басқа елдердің аймақтарын және шетел
мемлекеттерімен тығыз экономикалық байланыстары бар аймақтың экономикалық
өсу сыртқы детерминаттарын зерттеді [14,77б.].
Зиберттің негізгі қорытындысы оның енгізген моделігнен алатын болсақ
келесіні айтуға болады. Біріншіден, аймақтық экономика өсу қарқындындағы
дифференциясы ішкі детерминаттар дамуы сандық өзгеріс жылдамдығымен
анықталады, ондағы жұмысшы күшінің ұсынысының ұлғаюы және оның
квалификациясының көтерілуі, қорлану капиталының жылдамдығы, техникалық
инновацияның жиіленуі болып табылады. Екіншіден, аймақаралық диспропорциясы
әрқилы аумақтарда(елдің ішінде және мемлекет аралығында) өндіріс
факторларды жұмылдыру үдетеді. Үшіншіден, өсуді жеделдетуде сонымен әрбір
детерминанттың үлесін бағалау қажет, өндірістік функция базасында Зиберттің
құрған моделіндегі коэфицентті көрсетеді.
Біздің ойымша, аймақтық өсу неоклассикалық теориясында аймақаралық
жұмылдыру факторларының өсуі ең көп пікір таласты болып келеді. Еңбек
миграциясы, шын мәнінде тәжірибеде әлсіз дамыған экономикалық аймақтарға
негативті әсер етеді, халықтың білімді және жас бөлігі бұл жерден кетуге
тырысады.
Кумулятивті өсу теориясында негізгі базалы моделі Т.Мюрдалға тиесілі.
Көбінесе, тұтас ел мысалы ретінде ол, мамандыру көмегімен және әрекеті
масштабы аумақтың кішігірім артықшылықтары, уақыт өте ұлғайып, көбеюі
мүмкін. Бұл жағдайдың аймақтағы іске асырылуы мынадай нәтижеге алып келеді,
орталықтың (полюс) өсу деп аталатын белгілі орындардың артықшылығы олардың
дамуын жеделдетуге себепші болады, осы уақытша әлсіз дамушы аймақтардың
артта қалуы одан әрі тереңделе беруі мүмкін. Осы концепцияның формалды
нұсқасы Н.Калдордың және басқа зерттеушілердің еңбектерінде қаланды
[15,91б.].
Қорыта келе, біз аймақтық экономиканың өзекті мәселелерін қарастырған
бірнеше бағыттағы теориялар концепциясын жинақтап, олардың жетістіктерімен
қазргі проблемаларды шешуге өз септігін тигізетіні анық.
Қазақстан Республикасының болашақтағы әлеуметтік-экономикалық өсуі,
оның аймақтарының дамуымен байланысты. Сондықтан экономикалық механизм
келесілермен қалыптасу керек:
- аймақ - мемлекет экономикасын тікелей және жанама ресурстары, ғылыми-
техникалық, қаржы- несиелік, несие және әлеуметтік байланысы дамыған
біртұтас бөлігі болуы тиіс;
- бұл жерде ұдайы өндіріс пен еңбек ресурстары, қаржылай айналыммен ұлттық
байлықтың жартысы, үйлестіру, айырбастау, тұтынушылар өндірісі іске асады ;
- басқару органдарының біріккен әрекеті, территориялық өндірісітің
дамуына орындаушы органдардың бірігуіне әкеледі ;
- аймақтың табиғи құзіретіне жоспарлау , қаржыландыру , несиелеу,
ақшалай айналыммен еңбек ресурстарын жетілдіру жатады .
Қазақстан аймақтарын мынадай топтарға бөлуге болады:
1) Стратегиялық маңызы зор, минералдық ресурстарға бай, елдің
экономикалық дамуының тұрақтылығын қамтамасыз ете алатын аймақтар: Шығыс
Қазақстан және Батыс Қазақстан. Осы топтағы аймақтарға мемлекет қолайлы
инвестициялық климаты қамтамасыз етуге, инновациялық, индустриалдық дамуына
қолдау көрсетуі қажет.
2) Елдің азық-түлік қорын қамтамасыз ете алатын, ауыл шаруашылық
салаларына негізделген аймақтар. Қостанай, Солтүстік, Оңтүстік Қазақстан,
Қызылорда.
3) Депрессивті дамыған аймақтар. Семей, Батыс Қазақстандағы кейбір
аудандар.
Аймақтарға мемлекет ауыл шаруашылық өнімдерін реализациялау нарығын
дамытуға, шағын кәсіпкерлікті дамытуға, оған несие, салық жеңілдіктерін
ұсыну механизмін дамыту, агроөнеркәсіптік интеграцияны дамыту.
Бүгінгі күні Қазақстанда аймақтық сипатындағы да үш мәселені шешудің
қажеттілігі бар: әлеуметтік артта қалған, жекелеген шалғайдағы аудандар,
тоқыраған шағын және орташа қалалар және арнайы экономикалық аймақ.Осы
мәселелерді шешу салық салу, кедендік режим, протекция механизмдерін
қалыптастыруда бағдарламалы мақсатты көзқарасты және олардың басыңқылығын
жалпымемлекеттік қабылдауды талап етеді.
1.2 Қазіргі кезеңдегі аймақтық басқару ерекшеліктері: әдістері,
нысандары және атқаратын қызметі
Ұлттық экономикамыздың жетістігін – ең алдымен табиғи және адам
ресурстарының молдығы мен біліктілігі, нарықтық реформаларды іске асыруда
тек қана заң шығаратын өкімет қана емес, атқарушы өкіметтің де еңбектерінің
үйлесімділігімен байланыстыруға болады. Кеңістік кезеңнен кейінгі
кеңістікте Орталық Азия өңірінде Қазақстанның ролі мен беделі күшейе түсті,
біздің еліміздің әлемінің саяси және экономикалық кеңістігінде маңызы да
артып келеді.
Аймақтық экономикаға соңғы жылдары көп көңіл бөлініп жатыр. Мемлекет
тарапынан тиімді жолдарын белгілеп аймақтық саясатты іске асыру қажеттілігі
туындап отыр. Алдымен, аймақтандыру қажеттілігі экономикалық реформаларды
іске асыруда бірнеше негізгі факторларды ескереді:
- Қазақстанның аумағы өте кең, ал аймақтары әр түрлі сападағы табиғи
ауа райы жағдайымен сипатталады.
- табиғи ауа райы әр түрлі болғандықтан, Қазақстанда әлеуметтік-
экономикалық біркелкі емес деңгейімен де көрінеді.
аймақ өте жоғары әлеуметтік-мәдени біркелкі еместігі қамтиды [17,91б.].
Қазіргі уақытта, нарыққа аймақтардың қарқынды енуімен байланысты
аймақты бөлудің жаңа критериясына пікір айтылуда, атап айтқанда нарықтың
көлемі қоғамдық еңбектің мамандану деңгейімен, яғни еңбек бөлінісі қанша
терең болса қандай да бір аумақта кәсіпорындар арасындағы кооперациялық
байланыстар соншалықты күшті, интеграциясы терең болады. Сонымен, аймақ –
бұл өндірістік құрылымды сипаттайтын, барлық меншік формаларының бар болуы,
халықтың шоғырлануы, жұмыс орны, кеңістік және уақыт бірлігіне есептегенде
адамның рухани өмірі, өз аумағында басқару ұйымы бар әлеуметтік-
экономикалық тұтастық. Экономикалық теорияда сараланып, жан-жағына көңіл
бөлінген анықтама тәрізді.
Аймақтарды жіктеуді өндірістің негізгі мамандыру көздерімен де
мүмкін: агроөнеркәсіптік, транспорт-өнеркәсіптік, теңізөнеркәсіптік,
балықөнеркәсіптік, газмұнайөнеркәсібін және т.б. атауға болады. Біркелкі
аймақтар жоқ; ертеден игерілген және жақында игерілгені бар; орталықтың
және перефершінді бар; мынадай да болуы мүмкін халықтың саны өсіп,
басқаларда ттөмендейді; біреулерінде - керісінше жастардың салмағы көп.
Аймақтар өндіргіш күштерінің тану деңгейімен, әлеуметтік құрылымы, шикізат
базасы және қазба байлықтардың бар болуы, астана орталығы және мәдени,
өнеркәсіптердің жоғары дамуындағы жерлерден қашықтығы. Осы және басқа
айырмашылықтары аймақтық экономиканың дағдарыстан шығуы, рыноктық
қатынастар дамуы бойынша ұсыныстарын есепке алып, нәтижесін шығаруы тиіс.
Аймақ қазір экономикалық және саяси қатынастарының басты объектісі болып
табылады. Бұл жағдайда аймақтық экономиканың қалыптасу ерекшеліктері мен
басыдылықтарын анықтау өте қажет, аймақтардың осы немесе басқа салыстырмалы
артықшылықтарына негізделеді, оның тарихи және мәдени дамуы ерекшеліктеріне
сүйенеді.
Аймақтық экономиканың атқаратын қызметі, тұрақты аймақтың халқының өмір
санасы және жоғары деңгейін қамтамасыздандыру болып отыр. Аймақтық
экономика үш негізгі принциптерден тұрады: 1) Аймақтағы тұрғындардың
тұтынуын нақты есепке алу, қалыптасқан нарықтардың жағдайы мен динамикасы,
мемлекеттің және жеке кәсіпорындардың мүддесі. 2) Аймақтық экономика
құрылымы сыртқы және ішкі факторларына максималды жақындауы үшін жағдайлары
жасалады. 3) Аймақтық мүдделерді активті іске асыру [18,88б.].
Аймақтық экономиканың келесі қызметтері:
- өндіріс облысында: ішкі және сыртқы нарықтары үшін аймақтық
бағдарламалар бойынша өнімді өндіру және қызмет көрсету; қоғамдық
тауарларды өндіру (авия, теміржол, автомобильді линия мен жолдар,
тазалау құралдары, көкті отырғызу және т.б.); қоғамдық қызмет
көрсету(туризм, білім беру, медицина, тұрғын үй, мәдени шаралар және
т.б.)
- баға қалыптасу облысында: баға және тарифтерді реттеу, мүмкін болатын
жеңілдіктер және штрафтық санкцияларды өңдеу, салық саясатын анықтау.
- бөлу облысында: тауар және қызметті бөлудегі аймақтық каналдардың
қалыптасуы.
- айырбастау облысында: тауар және қызметті сатуды ынталандыру, сатудан
кейінгі сервистік қызмет көрсету, жарнаманы ұйымдастыру, қоғамдық
ақпарат жүйесін қалыптастыру, аймақтық жүйедегі телекомуникация,
статистикалық базалар көрсеткіштері және т.б.
- тұтыну облысында: тұтынудың ұтымды деңгейін қамту [19,77б.].
Аймақтық экономиканың табысты атқаратын қызметі көбінесе аймақ
әкімшіліктердің мүмкіншіліктері мен шеберліктері дер кезінде ұтымды шешім
қабылдау, аймақтар мен орталықтың мүддесін есепке алумен байланысты. Әр
аймақтың әлпеті меншік формаларымен анықталмайды, оның экономиканы басқару
тәсілімен, әлеуметтік-экономикалық қатынастарымен, аймақтың жетістіктерін
ұтымды пайдалану үшін, аймақтың әлеуметтік-экономикалық мүддесінің
әдістерін іздеу болып табылады.
Жоспарлау мен басқарудың аймақық мәселелері республикадағы экономикалық
қатынастарды қайта құру бойынша іс-шаралар жүйесінде маңызды орын алады.
Мемлекеттің дамуында аймақтар мен олардың билік органдарының ролін арттыру
әлемдік тенденцияға жатады. Аймақтық басқаруға қойылатын негізігі
міндеттерге:
- Республика мен ТМД елдерінде кәсіпорындардың дамуы мен жұмыс
істеуінде қорықтық қатынастар мен тауар - ақша, жоспардың арақатынасы;
- өзін-өзі басқару механизміндегі экономикалық және ұйымдастырушылық -
әкімшілік әдістері мен экономикалық арақатынасы;
- аймақтық басқару процесіндегі орталықтанған және орталықтан-
дырылмаған басқару шешімдерінің арақатынасы. Басқарудың экономикалық
механизмінің маңызды элементіне ақша айналымын үздіксіз нығайту кезінде
жоспарды қаржымен қамтамассыз ету жатады. Сондықтан да жергілікті
шаруашылықтың аймақтық жүйесінің дамуы мен қызмет етуіне кешенді әлеуметтік
– экономикалық дамуға қызмет ететін механизм қажет, ол механизм мыналарды
қарастыруға тиіс:
- аймақтық экономикалық мүмкіндігінің материалдық өндірістік саласының
тиімді қызмет етуіне байланысты болуы;
- аймақтық жүйенің барлық тармақтарының тепе – тең болуы;
- аймақтық әлеуметтік – экономикалық дамуының кешенді жоспарын қаржылай
және материалды – техникалық қамтамасыз ету;
- әлеуметтік саланың дамуының нәтижелілігі мен аймақтың шаруашылық
қызметінің тиімділігін есепке ала отырып бюджеттік жоспарлауды қайта құру;
- әрбір өндірушінің жағдайының жақсаруы әлеуметтік мәселелерді шешуге
байланысты болады.
Аймақтық басқарудың әдістері аймақтың өндірісітік және өндірістік емес
сфералар жиынтығы мен кәсіпорындар мен ұйымдарға шаруашылық әрекеттің пайда
болуын қамтамассыз етуі тиіс. Соның ішінде:
- республикалық стратегиялық тұжырымдардың әлеуметтік – экономикалық
даму жағдайына біртұтас мақсатты бағыттанушылық;
- жергілікті өзін - өзі басқару органдарының саяси және әкімшілік
қызметтерінің біртұтастығын сақтау;
- әлеуметтік – экономикалық , құрылыс – инвестициялық және табиғатты
қорғау саясатының жылдық жоспарын жан-жақты және біртұтас мамандануын
қадағалау;
- аймақтық басқару мен жоспарлаудың тікелей және керсінше иерархиялық
жүйе бөліміне біртұтас бюджеттік және қаржы - несиелік негізіне
территориялық әкімшілік білім беру.
Аймақтық саясат механизмдерін жүзеге асыру, соның ішінде әлеуметтік –
экономикалық ұдайы өндірістің қоршаған ортамен тепе теңдігінің бұзыуына
байланысты, экологиялық қауіпті аймақтарға арнайы мемлекеттік бағдарламалар
жасап нақты аймақтардың дамуының өзекті проблемалары шешімін табуы қажет
[20, 69б.].
Қазақстан Республикасының болашақтағы әлеуметтік-экономикалық өсуі,
оның аймақтарының дамуымен байланысты. Сондықтан экономикалық механизм
келесілермен қалыптасу керек:
- аймақ - мемлекет экономикасын тікелей және жанама ресурстары, ғылыми-
техникалық, қаржы- несиелік, несие және әлеуметтік байланысы дамыған
біртұтас бөлігі болуы тиіс;
- бұл жерде ұдайы өндіріс пен еңбек ресурстары, қаржылай айналыммен ұлттық
байлықтың жартысы, үйлестіру, айырбастау, тұтынушылар өндірісі іске асады ;
- басқару органдарының біріккен әрекеті, территориялық өндірісітің
дамуына орындаушы органдардың бірігуіне әкеледі ;
- аймақтың табиғи құзіретіне жоспарлау, қаржыландыру, несиелеу, ақшалай
айналыммен еңбек ресурстарын жетілдіру жатады .
1.3 Аймақтық экономиканы мемлекеттік реттеу және оның заңды–құқықтық
аясы
Қоғамның қай тұсында болмасын экономиканы басқару мемлекетке қашанда
оңай болған емес. Қазіргі ғылымы мен техникасы, ақпараты мен пікір алмасу
үрдіс қарқынды дамып келе жатқан қоғамда басқаруды тізгіндеп орталықта
бұрынғысынша ұстап отыру мүмкін еместігі күн санап дәлелденіп келеді. Соның
ішінде саяси және әкімшілік реформалардың басым бағытын қамтитын жергілікті
мемлекеттік басқару өкілеттігін кеңейту, жергілікті басқарудың бюджеттік
мүмкіндіктерін көтеру сияқты бағдарламалар ұсынылған [21, 10 б].
Мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесін құру мақсатында біртұтастық пен
басқарушылық талаптарының бұлжымай орындалуы жағдайында мемлекеттік
биліктің түрлі деңгейлері арасындағы қызметтер аясын, функциялары мен
жауапкершіліктерін нақты ажыратуды қамтамасыз ететін заңдарды одан әрі
жетілдіріп, сонымен бірге жергілікті мемлекеттік басқарудың тиімді жұмыс
істеуі үшін жағдайлар тұрғызу басты мақсат Жергілікті өзін-өзі басқару
институттарын кезең-кезеңімен қалыптастыру азаматтық қоғам институттарын
нығайтуға ықпал етпек.
Аймақтық саясатты жүзеге асыра отырып Европа Одағы қолайсыздау
жағдайларда орналасқан аймақтардың артта қалуын азайтып, басқалармен
теңестіруге тырысуда. Көптеген елдерде аймақтардың өз әлеуеттерін толық
жүзеге асыруына, сөйтіп олардың ұлттық экономикаға қосатын үлесін барынша
арттыруға жағдайлар байқалады. Мәселен Испанияда теңдік принципі елдің
конституциясында жазылған. Скандинавия елдері өз халқында олардың тұрған
жерлеріне қарамастан бірдей жағдай жасауға тырысып, аймақтардың біркелкі
дамуына назар аударады. Басқа елдерде бұл принцип туралы белгілі бір
кезеңдерде айиылмағанымен, қазіргі саясатта ол үнемі көрініс таба бермейді.
Соған қарамастан, барлық мемлекеттер елдің ішін одан әрі интеграциялау
қажеттілігін мойындайды [23,86б.].
Германиядаға аймақтық-мемлекеттік реттеуді нығайтуда Конституция
маңызды рөл атқарады. Онда елдің барлық бөлігінде адамдардың өмірі мен
қызметіне бірдей жағдай жасау қажеттілігі атап көрсетілген. Сондықтан да
аймақтық саясаттың бірінші кезектегі міндеті – құрылымдық жағынан әлсіз
аймақтарға теріс әсер ететін факторлардың ықпалын азайта отырып, олардың
елдің экономикалық дамуына басқалармен тең дәрежеде қатысу мүмкіндігін
қамтамасыз ету болып табылады. Аймақтық саясат сондай-ақ экономикалық өсу
мен халықтың жұмыспен қамтамасыз етілуіне бағытталған.
Аймақтанудың келесі деңгейі – мемлекеттердің өз ішіндегі аймақтарға
бөлінуі. Бұл орайда аймақшылдықтың тарихи тамыры терең Ресейдің тәжірибесін
қарастыруға болады. 1991ж. Бастап Ресейде бірнеше аймақтық стратегия жүзеге
асырылды. Б.Ельциннің президенттігі кезінде аймақтық саясат аймақтарға
егемендік пен экономикалық мүмкіндіктер беру принципіне негізделді. Келесі
стратегия губернаторлармен тепе-теңдік ұстау үшін жергілікті өзін-өзі
басқару органдары басшылары мен Президенттің өкілдерін пайдалана отырып,
қаржы-экономикалық орталықтандыруды көздеді. Тағы бір стратегияны ұсынған
Е.Примаков биліктік вертикальды қайта орнату және губернаторларды сайлаудан
бас тарту, немесе билігін шектеу арқылы орталықтандыруды күшейтуді мақсат
тұтты. М.Прусак бастаған губернаторлардың бір тобы билік вертикалын қайта
орнатуды қуаттап, аудандар мен салалардың деңгейіндегі сайланып қойылатын
өзін-өзі басқару органдарын таратуды жөн деп есептеді. Бұл аймақтық
стратегиялардың барлығының дерлік өзіндік кемшіліктері болды, өйткені олар
көп жағдайларда саяси процесс субъектілерінің мүдделерін ескере бермеді
[24,164б.].
Аймақтық саясат мәселесі Қазақстан үшін де аса өзекті. Республиканың 14
облысы әртүрлі табиғи-климаттық аймақтарда орналасқан, әртүрлі даму тарихы,
экологиясы бар және сондықтан олардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі
айтарлықтай өзгеше. Осыған байланысты егемен Қазақстанда белгілі бір
аймақтық саясат жүргізіліп келеді. Дегенмен реформа жылдары саралану
күшейді, ал әлеуметтік мәселелер шиеленісті. Сондықтан да басқа елдердің
тәжірибесін пайдалана отырып, Қазақстан Республикасы аймақтық саясатының
2002-2006 жж. арналған тұжырымдамасы жасалды [25,19б.]. Бұл
тұжырымдамада Қазақстандағы аймақтық саясаттың мақсаттары анықталған. Олар:
Қазақстандағы мемлекеттілігін, ұлттық қауіпсіздігін және елдің
біртұтастығын нығайту; проблемалық аймақтарды таңдап қолдау саясатымен
ұштастыра отырып, инфрақұрылыымды, шаруашылық қызметті нығайтуға және
халықтың тұрмыс деңгейін жақсартуға ықпал ететін маңызды инвестициялық
жобаларды жүзеге асыру жолымен аймақтар арасындағы әлеуметтік-эконмикалық
даму деңгейіндегі айырмашылықтарды төмендету болып табылады.
Қазақстандағы аймақтық саясаттың маңызды міндеттерінің бірі –
республикалық және жергілікті басқару деңгейлері арасындағы қатынастарды
жетілдіру, өкілеттіліктерінің ара жігін ажырату. Қазіргі уақытта бұл туралы
арнайы тұжырымдама әзірленуде. Заңдарға 150-ден астам өзгерістер
енгізілмек, бірқатарына енгізілді де. Аймақтық саясат мәселесіне арналған
көптеген еңбектерде Дортмунд университетінің профессоры Л.Рэмхэльдтің
көзқарасы келтіріледі. Оның пікірінше, аймақ супертермин болып табылады.
Оның негізі – белгілі бір территория, халық және олардың тарихының, табиғат
жағдайларының, шешетін проблемаларының бірлігі. Ал қалғандары болса
зерттеушінің алға қоятын мақсатына байанысты. Мысалы, бір зерттеуші
аймақтық экономикалық проблемаларын, екіншісі этниалық-мәдени өзгерісін,
келесісі тағы да бір қырын зерттейді, мәселе кешенді түрде зерттелуі де
мүмкін.
Біздің заманымыздың басты ерекшеліктерінің бірі – рөлі күн сайын өсіп
келе жатқан аймақтар болып табылады. Ол тек географиялық түсінік ғана емес,
сонымен қатар адамдардың тарихи қауымдастығы да. Сондықтан бұл тұрғыдағы
мемлекеттік саясатты белгілеуде халықаралық тәжірибені молырақ зерттеп,
белсенді ғылыми көзқарасты орнықтырған абзал.
Бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму Қазақстан
Республикасы Конституциясының 1-бабының 2-тармағында Республика қызметінің
түбегейлі қағидасы ретінде бекіген болатын. Дамыған елдердің барлығы адам
мүддесі үшін күшті жұмылдыруға бет алуда [26,185б.]. Қазақстан
Республикасы да дамыған елу елдің қатарынан көрінуді, қазір өзінің алдына
мақсат етіп қойғандықтан, сол бағыттарды бетке ала отыра, дамуға тырысуда.
Қазақстан Республикасының Конституциясында көрініс тапқан қағиданы жүзеге
асыру үшін адамның экономикалық құқықтарын және бостандықтарын бекітетін
заңнаманы жетілдіре түсу қажет. Қазақстан Республикасының құқықтық саясат
тұжырымдамасында бұл блоктағы заңдардың реттелуі туралы шаралар мына
бағытта қолданылатындығы айтылған: Экономиканы мемлекеттік реттеу
саласындағы заңдар экономиканы мемлекеттік реттеудің оңтайлы тетігін жасау
және оның қызмет істеуіне қолайлы жағдайлар туғызу саласындағы қатынастарды
реттеуге, нарықтық қатынастарғақатысушылардың әлеуметтік-экономикалық даму
процесіндегі өзара іс-қимыл тәртібін реттеуге тиіс [27,24б.].
Пайдаланылмаған резервтер мен ресурстардың көп бөлігінің
шаруашылығындағы қызметіне толық енуін қамтамасыз ететін аймақтық аспект –
еліміздің экономикасының жалпы реформалауында да маңызды орынға ие. Бұл
дегеніміз – Қазақстанның ұлттық өндірістік күші аумақтық дамудағы
экономикалық заңдарының өзгерістерінің талабын есепке алу.
Елімізде нарықтық қатынастардың қалыптасуы экономиканы басқару
жүйесінің өзгеруіне әсер етті. Әсіресе, мемлекеттік басқарудың
орталықтандырылған жүйесінен біртіндеп орталықтандырмай басқару жүйесіне
ауысу процесінің басталуы уақыт талабына сай екенін өмір көрсетіп отыр.
Сондықтан да қазір мемлекеттік басқаруды тиімді ету жолдарын қарастыруда
еліміздің аймақтарына біртіндеп өкілеттіктерді беру арқылы жергілікті
мәселелердің тиімді әрі уақытында шешімін табуға, халықтың мүддесінің
толығымен сақталуының негізгі жолдары іздестірілуде. Жергілікті басқаруды
қалыптастыру, дамыту және жетілдіру мақсатында көптеген қарама-
қайшылықтармен бірге, оны әрі қарай дамытпайынша, тұтастай экономиканың
тиімді дамуына қол жеткізу мүмкін еместігі де аян.
Экономиканы қайта қалыптастыру кезінде нарықтық өзгерістерге аймақтық
басқару деңгейі дайын болмай шықты. Әміршіл-әкімшіл жүйеде аумақтардың
экономикасы жеке секторларға бөлініп, одақтық, республикалық, салалық,
жергілікті билік органдарымен басқарылды. Сондықтан Қазақстан Республикасы
аймақтық саясатының ғылыми дәлелденген тұжырымдамасын жасақтау қажеттілігі
туындады. Соңғы онжылдықта көптеген мемлекеттерде экономикалық және
әлеуметтік процесстерді аймақтандыру жүріп жатыр. Сол себепті реттеу
функциялары мемлекеттік биліктің орталық деңгейінен аумақтық деңгейге
ауысып жатыр.
Мемлекеттік басқарудың тиімді болуы үшін оның барлық функцияларын
басқару деңгейлері арасында нақты бөлу тек қана уақытты талап етіп қоймай,
сонымен бірге, ел мүддесіне залал келтіретіндей қателіктер жіберіп алмау
үшін шетелдердің тәжірибелеріне талдау жүргізу, кейбір елдерде болған
кемшіліктерді болдырмау, бюджет жүйесіне өзгерістер енгізу, өкілеттіктерді
айқын ажырату, салықтарды бөлу, бюджетаралық қатынастарды дұрыс шешу, ең
маңыздысы мемлекеттік мүдденің халық мүддесімен астарласып жатуына аса
сақтықты талап ететін мәселе. Аймақтарды және олардың қаржылық ресурстарын
басқару адамдардың өмір сүру деңгейін көтермелеуде, республикалық және
жергілікті бюджеттерді толтыруда, кәсіпкерлікті дамытуда, жаңа жұмыс
орындарын құруда маңызы өте зор.
Нарықтық экономикаға ауысу жағдайында шаруашылық реттеудің және меншік
формаларының көптүрлілігін негізгі объектісі облыс болып табылады. Дәл осы
звеноға жүйе белгілерінің барлығы тән, соның ішінде тұтастық қасиеті.
Облыс звено ретінде аймақтық экономиканың субъектісі болып табылады. Яғни
экономикалық, қаржылық, құқықтық сфералардағы өкілеттіктері одан төменгі
деңгейдегі – қала, аудан, ауылдық жерлермен тең.
Аймақтық басқарудың үш түрлі астарын көрсетуге болады: аймақ пен
орталықтың қарым-қатынасы; аймақ пен өзін-өзі басқару (қала, аудан) қарым-
қатынасы; шаруашылық ретінде аймақтың кешенді дамуын қамтамасыз ету (жеке
аймақтық басқару).
Қазақстан Республикасы экономикасының күрделі кеңістіктік құрылымы мен
жүргізіліп жатқан экономикалық саясаттың жемісті болуы оның жергілікті
деңгейге жүзеге асуына тікелей байланысты.
Әкімшілік-аумақтық құрылысты қайта қалыптастыруда мына мәселелер
басыңқылықты болып келеді: тарихи тәжірибені ескере отырып, әкімшілік-
аумақтық құрылыстың ел Конституциясымен сәйкес келуі, әлемдік тәжірибенің
ескерілуі, еліміздің қазіргі географиялық, экономикалық, демографиялық және
саяси өзгерістері.
Әкімшілік-аумақтық құрылыстағы кез келген өзгеріс ондағы түбегейлі
болған әлеуметтік-экономикалық қайта құруларға байланысты [29, 11 б].
Әкімшілік-аумақтық құрылысты әкімшілік-аумақтық бөлініспен теңестіріп қарау
заңды тұрғыдан дұрыс болмайды. Мемлекеттің әкімшілік-аумақтық бөлінісі оны
құрайтын департаменттерден, облыстардан, аудандар мен басқа да аумақтық
бірліктерден тұрса, әкімшілік-аумақтық құрылысы мемлекет билігінің аумақтық
функциялар (мемлекет міндеттері, мақсаттары, саяси тәртібі) кешенін
қамтиды. Дамыған унитарлы мемлекеттердің ең күшті буындары қала, аудан мен
село болып табылады.
Әкімшілік-аумақтық құрылыс – географиялық, демографиялық, экономикалық
және саяси факторлармен, мемлекеттің міндеттерімен және функцияларымен,
сондай-ақ, мемлекеттік билік органдарының қызмет етуін және оның тиімді
ұйымдастырылуын мақсат ете отырып, белгілі бір әкімшілік-аумақтық бөлінісі
мемлекеттік басқаруды ұйымдастырудың тарихи қалыптасқан нысаны. Әкімшілік-
аумақтық құрылыс түсінігі мемлекеттік және жергілікті басқару органдарының
арасындағы құқықтық реттеу механизмін де қарастырады. Әкімшілік-аумақтық
құрылыс мәселесіне осындай тұрғыдан қарау мынадай бағыттардың дамуына оң
әсерін тигізеді:
- елдің әкімшілік-аумақтық бөлінісін оның географиялық, демографиялық,
экономикалық және қазіргі саяси жағдайын қарастыра отырып бөлудің
тиімділігіне;
- әкімшілік-аумақтық құрылыстың нормативтік-құқықтық базасын еліміздің
Конституциясына негіздеп дайындауға;
- аймақтық деңгейде мемлекет билігін жетілдіру және жергілікті өзін-өзі
басқарудың болашақ дамуына.
Аумақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын басқарудың маңызды бөлігін
құрай отырып, аймақтардың дамуын мемлекеттік реттеу арнайы экономикалық
заңдылықтарға және өндірістік күштерді орналастыруға негізделеді.
Өндірістік күштерді орналастыру заңдылығы өндірістік күштер мен аумақтар
арасындағы жалпы қатынастарды анықтайды. Әсіресе, аумақтардың дамуы мен
орналасуында аймақ шаруашылықтарының кешенді дамуы, олардың дамуын
әлеуметтік және экономикалық теңестіру, аймақ пен оның шегіндегі аумақ
арасында еңбекті аумақтық бөлу сияқты заңдылықтардың рөлі зор. Ондай
заңдылықтардың мәні мынада болса керек: аймақ шаруашылықтарының кешенді
дамуы инфрақұрылымды, аумақты өндіріс кешенімен толықтыруды, салаларды
нарық талабына сай мамандандыруды ұсынады. Еңбектің аумақтық бөлінісінде
ерекше тоқтала кетуді қажетсінетін мәселе ол – аймақтардың дамуын
әлеуметтік және экономикалық теңестіруді мемлекеттік реттеу болып табылады.
Оның нәтижесі табиғи-географиялық, тарихи, экономикалық, әлеуметтік-
демографиялық және басқа да жағдайлармен өзін-өзі қамтамасыз етуден
көрінеді.
1995 жылдың 19 желтоқсанында Қазақстан Республикасының әкімшілік-
аумақтық құрылысы туралы заңына енгізілген өзгерістер мен толықтырулардан
кейін еліміздің әкімшілік-аумақтық бірлік категориясы мынадай болып
бөлінеді:
Аймақ: облыс – аудан – ауылдық (селолық) округ болып бөлінеді. Елді
мекендер: қалалық және селолық. Қалалар республикалық маңызы бар, облыстық
маңызы бар қалалар, аудандық маңызы бар қалалар және поселкелер болып
бөлінеді. Аймақ – бірнеше елді мекеннен тұратын республика аумағының
бөлігі. Республикалық мәні бар қала – ерекше мемлекеттік мәні бар не
болмаса бір миллионнан астам халқы бар елді мекен. Облыстық мәні бар қала –
өндірістік және әлеуметтік дамыған инфрақұрылымы мен 50 мыңнан астам халқы
бар ірі экономикалық және мәдени орталық болып табылатын елді мекен.
Аудандық мәні бар қала – халқының саны 10 мың адамнан асатын, ірі
кәсіпорындары, коммуналды шаруашылығы, мемлекеттік тұрғын үй қоры, сонымен
бірге, оқу және мәдени-ағарту, емдеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz