Туристік қызмет саласындағы мемлекеттік реттеу мен қолдау жүйесі мен оның қажеттілігін, маңыздылығын көрсету
КІРІСПЕ
1 ТУРИЗМ САЛАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ МЕН ҚОЛДАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1.1 Мемлекеттік реттеу мен қолдау жүйесі және оның туризм саласындағы қажеттілігі
1.2 Туризм саласында мемлекеттік реттеу мен қолдауды жүзеге асырушы отандық және халықаралық органдар
1.3 Қазақстан Республикасындағы туристік қызметті мемлекеттік реттеу жүйесінің құқықтық.нормативтік негіздемесі
2 ТУРИЗМ САЛАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ МЕН ҚОЛДАУ ШАРАЛАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ (Алматы облысының мысалында)
2.1 Алматы облысының туризм, дене шынықтыру және спорт басқармасының қызметі мен аймақтық туризмді дамытудағы рөлі
2.2 Аймақтық туризмді мемлекеттік реттеу мен қолдаудағы Алматы облысының туризм, дене шынықтыру және спорт басқармасымен атқарылатын іс.шаралар бағыты
2.3 Алматы облысындағы туризм саласын мемлекеттік реттеу мен қолдау барысында кездесетін мәселелер және оларды шешу жолдары
3 ОТАНДЫҚ ТУРИЗМ САЛАСЫН ДАМЫТУ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Туризм саласын мемлекеттік реттеу мен қолдаудың шетелдік тәжірибесі
3.2 Отандық туризм саласын дамыту мәселелерін шешуде енгізуді қажет ететін жаңашылдықтар
3.3 Қазақстан Республикасы туризм саласының даму болашағы
ҚОРЫТЫНДЫ
1 ТУРИЗМ САЛАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ МЕН ҚОЛДАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1.1 Мемлекеттік реттеу мен қолдау жүйесі және оның туризм саласындағы қажеттілігі
1.2 Туризм саласында мемлекеттік реттеу мен қолдауды жүзеге асырушы отандық және халықаралық органдар
1.3 Қазақстан Республикасындағы туристік қызметті мемлекеттік реттеу жүйесінің құқықтық.нормативтік негіздемесі
2 ТУРИЗМ САЛАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ МЕН ҚОЛДАУ ШАРАЛАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ (Алматы облысының мысалында)
2.1 Алматы облысының туризм, дене шынықтыру және спорт басқармасының қызметі мен аймақтық туризмді дамытудағы рөлі
2.2 Аймақтық туризмді мемлекеттік реттеу мен қолдаудағы Алматы облысының туризм, дене шынықтыру және спорт басқармасымен атқарылатын іс.шаралар бағыты
2.3 Алматы облысындағы туризм саласын мемлекеттік реттеу мен қолдау барысында кездесетін мәселелер және оларды шешу жолдары
3 ОТАНДЫҚ ТУРИЗМ САЛАСЫН ДАМЫТУ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Туризм саласын мемлекеттік реттеу мен қолдаудың шетелдік тәжірибесі
3.2 Отандық туризм саласын дамыту мәселелерін шешуде енгізуді қажет ететін жаңашылдықтар
3.3 Қазақстан Республикасы туризм саласының даму болашағы
ҚОРЫТЫНДЫ
Тарихи практиканың көрсетуі бойынша, экономиканың қай саласының болсын дамуы мемлекеттік-құқықтық институттармен реттеледі. Бұл жағдайда мемелекет заң жүйесі мен басқару органдарының қызметіне сүйене отырып, қызмет көрсетуші мен тұтынушы арасындағы қарым-қатынасты реттейтін, белсенділік қызмет субъектілерінің арасында жүретін бәсекелестік күрестің ережелерін анықтайтын, кәсіпкерлердің белгілі бір қызмет түрін монополиялау мүмкіндіктерін шектейтін ерекше аппарат ретінде көрініс табады. Осы мүмкіндігінің арқасында мемлекеттік-құқықтық жүйе қоғамда тұрақтылықты сақтап, экономика мен қоғамдық тәжірибедегі дағдарыстық процестерді дұрыс жолға бағыттап, реттей алды.
Экономиканың ең табысты салаларының бірі туризмнің толыққанды дамуы саланың дұрыс қалыптасуы мен оның көрсеткіштерінің ілгерілеуі үшін құқықтық-нормативтік негіздеменің болуын, оған қоғам мен экономикадағы өзгерістерге сәйкес толықтырулар енгізіліп тұруын, туризм саласында қызмет атқаратын мемлекеттік басқару органдарының болуын, бұл органдардың саланы дамытуда нақты мақсаттар мен шетелдік тәжірибенің қыр-сырын ескеру негізінде даму бағдарламаларын әзірлеуін және олардың жүзеге асуын бақылауын талап етеді.
Еліміз тәуелсіздік алған жылдардан бастап-ақ мемлекет тарапынан осы саланы дамыту үшін қажетті деген барлық іс-шаралар жүргізіле бастады. Бұл шаралар қатарына сала мамандарын дайындайтын Абай атындағы Алматы мемлекеттік университетінде алғашқы туризм мамандығы мен кафедрасының ашылуы, алғашқы туристік жорықтардың ұйымдастырылуы мен туристік базалардың ашылуын айтуға болады. Ал мемлекеттік басқару органдарының бұл реттегі алғашқы қадамы туризм саласын мемлекеттік реттеудің негізі болып табылатын 2001 жылы 13 маусымда «ҚР-ның Туристік қызмет туралы заңын» қабылдауы болды.
Экономиканың ең табысты салаларының бірі туризмнің толыққанды дамуы саланың дұрыс қалыптасуы мен оның көрсеткіштерінің ілгерілеуі үшін құқықтық-нормативтік негіздеменің болуын, оған қоғам мен экономикадағы өзгерістерге сәйкес толықтырулар енгізіліп тұруын, туризм саласында қызмет атқаратын мемлекеттік басқару органдарының болуын, бұл органдардың саланы дамытуда нақты мақсаттар мен шетелдік тәжірибенің қыр-сырын ескеру негізінде даму бағдарламаларын әзірлеуін және олардың жүзеге асуын бақылауын талап етеді.
Еліміз тәуелсіздік алған жылдардан бастап-ақ мемлекет тарапынан осы саланы дамыту үшін қажетті деген барлық іс-шаралар жүргізіле бастады. Бұл шаралар қатарына сала мамандарын дайындайтын Абай атындағы Алматы мемлекеттік университетінде алғашқы туризм мамандығы мен кафедрасының ашылуы, алғашқы туристік жорықтардың ұйымдастырылуы мен туристік базалардың ашылуын айтуға болады. Ал мемлекеттік басқару органдарының бұл реттегі алғашқы қадамы туризм саласын мемлекеттік реттеудің негізі болып табылатын 2001 жылы 13 маусымда «ҚР-ның Туристік қызмет туралы заңын» қабылдауы болды.
1. Әкімбеков. С., Баймұхамедова А. С., «Экономикалық теория», - Алматы: - 2005 ж. - 369 б.
2. Байжомартов Ү., Жүнісов Ұ., «Экономикалық теория негіздері», -
Алматы: - 1994 ж. - 212 б.
3. Дүйсенбиев Ш. К., «XXI ғасырға қандай экономикамен кіреміз ?», -
Алматы: - 2001 ж. – 290 б.
4. Мейірбеков А. Қ., «Кәсіпорын экономикасы», - Алматы: - 2001 ж. – 320 б.
5. Сабден О. С., Акбердин Р. 3. «Рыночная экономика», - Алматы: - «Ғылым» баспасы. - 2002 ж. - 669 б.
6. 2001 жылдың 13 маусымында күшіне енген № 211-ІІ «Қазақстан Республикасының туристік қызмет туралы заңы» .
7. Котлер Ф., Боуэн Дж., Мейкенз Дж. Маркетинг. Гостеприимство и туризм: Учебник для вузов/ Пер. с англ. под ред. Р.Б. Ноздревой. – М.: ЮНИТИ, 2001. – 450 с.
8. Кусков А.С., Основы туризма: учебник/- М.:КНОРУС, 2010. - 400 с.
9. Менеджмент туризма: Учеб. Для студентов /Авт.сост. И.В. Зорин.– М.: РМАТ,2001. – 328 б.
10. Қазақстан Республикасы Индустрия және жаңа технологиялар министрлiгiнің Ережесі.
11. Саченкова Н.И., Воздействие государства на туризмУ/Сборник статей ТИСБИ. - Казань, 2008. – 96 с.
12. Смыкова М. Р.,Туризм: экономика, менеджмент и маркетинг. Алматы: Юридическая литература. – 2007. – 265 с.
13. Zhetysu.kz сайты
14. Алматы облысының туризм, дене шынықтыру және спорт басқармасының Ережесі
15. Қазақстан Республикасындағы туризм дамуының Концепциясы
16. Kit.gov.kz, ТИК-нің ресми сайты
17. Қазақстан Республикасында туризмдi дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы
18. Қазақстан Республикасының 2010-2014 ж.ж. арналған туристік индустрияның басым бағыттарын дамытуға арналған бағдарламасы
19. Ильина Н. И. Регулирование туризма в регионах и маркетинг в системе туробразования //Сборник научных статей: « Актуальные проблемы образования». - Казань, МО РТ ИПКРО: « Школа», 2000. – 256 с.
20. Сенин В.С., Введение в туризм: Учебник. –М.: Наука, 2003. – 230 с.
21. Ильина Н.И., Сафина 3. Н. Концепция развития системы подготовки и переподготовки кадров для туристской индустрии, - М.: ИТОП РАО, 2000. – 278 с.
22. Республикалық ақпараттық-танымдық газет «ТУРИСТ» №5(54)14 сәуір 2012 ж. - 54 б.
23. Республикалық ақпараттық-танымдық газет «ТУРИСТ» №16-17(78-79) 2012 ж. – 54 б.
24. Республикалық ақпараттық-танымдық газет «ТУРИСТ» №15(77) 2012 ж. – 54 б.
25. Республикалық ақпараттық-танымдық газет «ТУРИСТ» №18(80) 2012 ж. – 54 б.
26. http://www.testent.ru/publ/predmetnyj_razdel/kazak_tili_sabagi/aza_standa_y_turizm/3-1-0-697
27. http://referatik.kz/load/azasha_referattar/geografija/azastan_respublikasy_turizm_turistik_nysandar/5-1-0-85
28. Қазақстандағы туристік қызметтің дамуы (мақала) баспа «Аманжолов оқулары- 2005» атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары, Өскемен, 2005
29. Кластерлік саясаттағы Қазақстанның туристік өнімі (мақала) баспа «С. Аманжолов оқулары- 2007» атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары, Өскемен, 2007.
30. Туристік фирмалардағы маркетингті басқарудың теориялық негіздері (мақала) баспа Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция «Қазақстанның экономикалық өсуінің даму стратегиясы: тәжірибелер, мәселелері және болашағы», Алматы, 2008
31. Туристік қызметтер нарығында маркетингті қолданудың ерекшеліктері (мақала) баспа «Вестник КАСУ», № 3, Өскемен, 2009
32. Туристік нарық маркетингтік зерттеулердің объектісі ретінде (мақала) баспа IV Рысқұлов оқулары «Ғаламдық экономикалық дағдарыс: себептері, мәні және еңсеру жолдары» Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары, V том, Алматы, 2009
33. Шығыс Қазақстан облысындағы туризмнің даму тенденциялары (мақала) баспа «Модернизация основных фондов – основа перехода у устойчивому экономическому развитию» Материалы международной научно-практической конференции, Алматы, 2009
34. Туристік фирмалар қызметіндегі маркетингті жетілдіру (мақала) баспа «Евразийское сообщество», № 4, Алматы, 2009
35. Туристік фирмалар қызметіндегі маркетингті жетілдіру (мақала) баспа «ҚАЗЭУ хабаршысы», № 6, Алматы, 2009. – 89 б.
2. Байжомартов Ү., Жүнісов Ұ., «Экономикалық теория негіздері», -
Алматы: - 1994 ж. - 212 б.
3. Дүйсенбиев Ш. К., «XXI ғасырға қандай экономикамен кіреміз ?», -
Алматы: - 2001 ж. – 290 б.
4. Мейірбеков А. Қ., «Кәсіпорын экономикасы», - Алматы: - 2001 ж. – 320 б.
5. Сабден О. С., Акбердин Р. 3. «Рыночная экономика», - Алматы: - «Ғылым» баспасы. - 2002 ж. - 669 б.
6. 2001 жылдың 13 маусымында күшіне енген № 211-ІІ «Қазақстан Республикасының туристік қызмет туралы заңы» .
7. Котлер Ф., Боуэн Дж., Мейкенз Дж. Маркетинг. Гостеприимство и туризм: Учебник для вузов/ Пер. с англ. под ред. Р.Б. Ноздревой. – М.: ЮНИТИ, 2001. – 450 с.
8. Кусков А.С., Основы туризма: учебник/- М.:КНОРУС, 2010. - 400 с.
9. Менеджмент туризма: Учеб. Для студентов /Авт.сост. И.В. Зорин.– М.: РМАТ,2001. – 328 б.
10. Қазақстан Республикасы Индустрия және жаңа технологиялар министрлiгiнің Ережесі.
11. Саченкова Н.И., Воздействие государства на туризмУ/Сборник статей ТИСБИ. - Казань, 2008. – 96 с.
12. Смыкова М. Р.,Туризм: экономика, менеджмент и маркетинг. Алматы: Юридическая литература. – 2007. – 265 с.
13. Zhetysu.kz сайты
14. Алматы облысының туризм, дене шынықтыру және спорт басқармасының Ережесі
15. Қазақстан Республикасындағы туризм дамуының Концепциясы
16. Kit.gov.kz, ТИК-нің ресми сайты
17. Қазақстан Республикасында туризмдi дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы
18. Қазақстан Республикасының 2010-2014 ж.ж. арналған туристік индустрияның басым бағыттарын дамытуға арналған бағдарламасы
19. Ильина Н. И. Регулирование туризма в регионах и маркетинг в системе туробразования //Сборник научных статей: « Актуальные проблемы образования». - Казань, МО РТ ИПКРО: « Школа», 2000. – 256 с.
20. Сенин В.С., Введение в туризм: Учебник. –М.: Наука, 2003. – 230 с.
21. Ильина Н.И., Сафина 3. Н. Концепция развития системы подготовки и переподготовки кадров для туристской индустрии, - М.: ИТОП РАО, 2000. – 278 с.
22. Республикалық ақпараттық-танымдық газет «ТУРИСТ» №5(54)14 сәуір 2012 ж. - 54 б.
23. Республикалық ақпараттық-танымдық газет «ТУРИСТ» №16-17(78-79) 2012 ж. – 54 б.
24. Республикалық ақпараттық-танымдық газет «ТУРИСТ» №15(77) 2012 ж. – 54 б.
25. Республикалық ақпараттық-танымдық газет «ТУРИСТ» №18(80) 2012 ж. – 54 б.
26. http://www.testent.ru/publ/predmetnyj_razdel/kazak_tili_sabagi/aza_standa_y_turizm/3-1-0-697
27. http://referatik.kz/load/azasha_referattar/geografija/azastan_respublikasy_turizm_turistik_nysandar/5-1-0-85
28. Қазақстандағы туристік қызметтің дамуы (мақала) баспа «Аманжолов оқулары- 2005» атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары, Өскемен, 2005
29. Кластерлік саясаттағы Қазақстанның туристік өнімі (мақала) баспа «С. Аманжолов оқулары- 2007» атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары, Өскемен, 2007.
30. Туристік фирмалардағы маркетингті басқарудың теориялық негіздері (мақала) баспа Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция «Қазақстанның экономикалық өсуінің даму стратегиясы: тәжірибелер, мәселелері және болашағы», Алматы, 2008
31. Туристік қызметтер нарығында маркетингті қолданудың ерекшеліктері (мақала) баспа «Вестник КАСУ», № 3, Өскемен, 2009
32. Туристік нарық маркетингтік зерттеулердің объектісі ретінде (мақала) баспа IV Рысқұлов оқулары «Ғаламдық экономикалық дағдарыс: себептері, мәні және еңсеру жолдары» Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары, V том, Алматы, 2009
33. Шығыс Қазақстан облысындағы туризмнің даму тенденциялары (мақала) баспа «Модернизация основных фондов – основа перехода у устойчивому экономическому развитию» Материалы международной научно-практической конференции, Алматы, 2009
34. Туристік фирмалар қызметіндегі маркетингті жетілдіру (мақала) баспа «Евразийское сообщество», № 4, Алматы, 2009
35. Туристік фирмалар қызметіндегі маркетингті жетілдіру (мақала) баспа «ҚАЗЭУ хабаршысы», № 6, Алматы, 2009. – 89 б.
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Тарихи практиканың көрсетуі
бойынша, экономиканың қай саласының болсын дамуы мемлекеттік-құқықтық
институттармен реттеледі. Бұл жағдайда мемелекет заң жүйесі мен басқару
органдарының қызметіне сүйене отырып, қызмет көрсетуші мен тұтынушы
арасындағы қарым-қатынасты реттейтін, белсенділік қызмет субъектілерінің
арасында жүретін бәсекелестік күрестің ережелерін анықтайтын,
кәсіпкерлердің белгілі бір қызмет түрін монополиялау мүмкіндіктерін
шектейтін ерекше аппарат ретінде көрініс табады. Осы мүмкіндігінің
арқасында мемлекеттік-құқықтық жүйе қоғамда тұрақтылықты сақтап, экономика
мен қоғамдық тәжірибедегі дағдарыстық процестерді дұрыс жолға бағыттап,
реттей алды.
Экономиканың ең табысты салаларының бірі туризмнің толыққанды дамуы
саланың дұрыс қалыптасуы мен оның көрсеткіштерінің ілгерілеуі үшін құқықтық-
нормативтік негіздеменің болуын, оған қоғам мен экономикадағы өзгерістерге
сәйкес толықтырулар енгізіліп тұруын, туризм саласында қызмет атқаратын
мемлекеттік басқару органдарының болуын, бұл органдардың саланы дамытуда
нақты мақсаттар мен шетелдік тәжірибенің қыр-сырын ескеру негізінде даму
бағдарламаларын әзірлеуін және олардың жүзеге асуын бақылауын талап етеді.
Еліміз тәуелсіздік алған жылдардан бастап-ақ мемлекет тарапынан осы
саланы дамыту үшін қажетті деген барлық іс-шаралар жүргізіле бастады. Бұл
шаралар қатарына сала мамандарын дайындайтын Абай атындағы Алматы
мемлекеттік университетінде алғашқы туризм мамандығы мен кафедрасының
ашылуы, алғашқы туристік жорықтардың ұйымдастырылуы мен туристік базалардың
ашылуын айтуға болады. Ал мемлекеттік басқару органдарының бұл реттегі
алғашқы қадамы туризм саласын мемлекеттік реттеудің негізі болып табылатын
2001 жылы 13 маусымда ҚР-ның Туристік қызмет туралы заңын қабылдауы
болды. Осыдан кейін туристік қызметті мемлекет тарапынан реттеуді жетілдіру
мақсатында ҚР-да туроператорлық, турагенттік қызмет пен туризм инструкторы
қызметтеріне қойылатын квалификациялық талаптар және лицензия алу ережелері
туралы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қазақстан Республикасында
қонақүй қызметтерін көрсету ережелері туралы, Қазақстан Республикасы
Мемлекеттік Стандартының Туристік және қонақүй қызметтерін сертификациялау
ережелері туралы Қаулылары, ал туристік саланы дамыту мақсатында Туризм
дамуының Концепциясын, Жеті пилоттық бағдарламасын, ҚР-ның туризмдi
дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасын қабылдады.
Ал қазіргі таңда жүзеге асырылып жатқан Қазақстан Республикасының 2010-
2014 ж.ж. арналған туристік индустрияның басым бағыттарын дамытуға арналған
бағдарламасының, ЭКСПО - 2017 халықаралық туристік көрмесіне дайындығының
және жалпы Қазақстанның дамуындағы Қазақстан -2030 стратегиялық
жоспарының шеңберінде жасалатын жұмыстардың елдегі туризм саласын
ілгерілетуде маңызы өте зор.
Дипломдық жұмыс осы және өзге мемлекеттік басқару органдарының
жүргізген іс-шаралары мен олардың нәтижелері, болашақта атқарылмақ жұмыстар
мен бағдарламалар және оларға жасалған болжамдарды қамтымақ.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – туристік қызмет саласындағы мемлекеттік
реттеу мен қолдау жүйесі мен оның қажеттілігін, маңыздылығын көрсету;
туристік саланың дамуын тежеуші факторларды анықтау; Отандық туризмдегі
мемлекеттік реттеу мен қолдауды жетілдіру жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыс мақсатының негізінде төмендегі міндеттер анықталады:
1. Туризм саласындағы мемлекеттік реттеудің қаншалықты керек екендігін
анықтау;
2. ҚР-да туристік саланы мемлекеттік реттеу және қолдаумен айналысатын
мемлекеттік басқару органдары мен олардың құзыретін көрсету, органдар
құрамында болған өзгерістерді талқылау;
3. Еліміздегі туризм саласына қатысты құқықтық қатынастарды реттейтін
құқықтық-нормативтік негіздеме мен оның маңыздылығын саралау;
4. Туристік индустрияны дамытуға байланысты әзірленген бағдарламалар мен
олардың жүзеге асу барысын зерттеу;
5. Туризм саласын басқару жүйесіндегі нақты проблемаларды анықтау;
6. Туристік саланы мемлекеттік реттеу мен қолдаудағы шетелдік тәжірибені
талдау, талдау нәтижесін ескере отырып, Отандық туризмді дамытуда ұсыныс
ретінде енгізу.
Дипломдық жұмыстың теориялық-әдістемелік құндылығы. Зерттеу барысында
байқағаным, туризм саласындағы мемлекеттік реттеу мен қолдау тақырыбы ТМД
елдерінің ғалымдары мен зерттеушілері тарапынан ауқымды көтерілмеген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі үш тараудан,
қорытынды бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және жұмыс барысында
қолданылған қосымшалар қатарынан тұрады.
1 ТУРИЗМ САЛАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ МЕН ҚОЛДАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1.1 Мемлекеттік реттеу мен қолдау жүйесі және оның туризм саласындағы
қажеттілігі
Бүгінгі күні туризм дүниежүзіндегі көптеген елдер мен өңірлердің
шаруашылығына елеулі түрде әсер ететін дүниежүзілік экономиканың күрделі
әрі кешенді салаларының бірі ретінде көрініс тапқан. Сондықтан туризм мен
экономиканы екі бөлек сала ретінде емес, туризмді экономиканың маңызды
секторы ретінде қарастырған абзал. Осыған орай, экономика ғылымында
қолданылатын барлық заңдылықтарды, дәлірек айтқанда, мемлекеттік реттеу мен
қолдау жүйесіне қатысты пайымдауларды туризм саласында пайдалануға әбден
болады.
Сонымен, экономиканы мемлекеттік реттеу (ЭМР) қолданып жүрген
әлеуметтік-экономикалық жүйені өзгерген жағдайға бейімдеу және тұрақтандыру
мақсатында құқығы бар мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық ұйымдарда жүзеге
асырылатын заңдық, атқарушы және бақылау сипатындағы типтік шаралар жүйесі
болып табылады. Нарық шаруашылығының даму барысында, жеке меншік шеңберінде
шешілмейтін, яғни экономиканың өзін-өзі реттеу қағидалары негізінде
экономикалық және әлеуметтік проблемалар туындайды және шиеленіседі.
Өндіріс күшінің дамуы елеулі инвестицияның қажеттілігін туғызады, өндірісті
мамандандыру, капиталдың шоғырлануы күшейді, өндіріс пен капиталдың
бірігуі, әр түрлі елдің бір-бірімен өзара тәуелділігі өсті. Сонымен бірге
қоғам дамуының белгілі бір сатысында еңбек пен капиталдың арасындағы қарама-
қайшылық күшейе түсті, жаппай жұмыссыздық пайда болды, экономикалық
дағдарыстар салалық шеңберден асып, жалпы ұлттық кейін әлемдік
дағдарыстарға айналды. Монополияның үстемдігіне әкелген, бәсекелестікті
күшейткен ақша айналымының бұзылуы, нарықтың әрі қарай тиімді дамуына
көмектесетін (экономикалык саясатты жүргізу), нарық пен іс-әрекеттің қарама-
қайшылықтарының жұмсаруына әкелуге тиісті сыртқы күштің әсерін, атап
айтқанда мемлекет күшін талап етеді.
Нарық экономикасына мемлекеттік араласу қатынасы оның дамуы мен
қалыптасуының әртүрлі сатысында түрліше болды. ХVII-XVIII ғасырлардағы
нарықтық қатынастардың қалыптасу кезеңінде үстем болған экономикалық
доктрина-меркантилизм – елдегі сауда мен өндірістің дамуы үшін, мемлекеттік
реттеудің сөзсіз қажеттілігін тануға негізделген. Жалпы мемлекеттің
экономикадағы рөлін бағалауда бір-біріне қарама-қайшы шығатын екі мүдде бар
(1 сурет), олар А. Смит пен Дж. М. Кейнстің есімдерімен байланысты.
Сурет 1. Экономикадағы мемлекеттің рөлін танудағы көзқарастар
Нарықтық қатынастардың дамуымен күш жинаған кәсіпкерлер табы
мемлекеттік араласуды және осымен байланысты шектеуді өз қызметтеріне
кедергі ретінде қарастыра бастады. А. Смит өзінің Табиғат және халықтың
баюының себептері туралы зерттеу еңбегінде, экономикалық либерализм
идеяларының пайда болуын алғаш рет толық негіздеген және оның көптеген
жақтаушылары да болды.
А. Смит көзқарасы бойынша, пайда алуға ұмтылуға байланысты, жеке мүдде
көздеген нарық жүйесі өзін-өзі реттеуге қаблетті екенін байқатты. Бұл мүдде
экономикалық дамудың ең басты қозғаушы ретінде көрінеді.
А.Смиттің іліміндегі идеяларының бірі, экономикадан мемлекеттік
реттеуді алып тастаса, онда экономика тиімді қызмет етеді деген идея
болатын. А. Смит: нарық басты реттеуші болатындықтан, нарыққа толық
еркіндік беру қажет, - деп есептеді.
Нарықтық үйлестіру ресурстардың тиімді пайдалануды қамтамасыз
етпегенде, нарық сәтсіздігі деп аталатын жағдай болатынын экономикалық
тәжірибе растады. Нарықтағы нарық сәтсіздігі қоғамның игілігі мен сыртқы
әсерлерге ғана емес, басқа жағдайларға да байланысты пайда болады. Оның ең
маңызды себебі – нарыққа тән монополияланған беталыс. Бұл жағдайда
бәсекелесті қамтамасыз ету үшін, нарық қызметін реттейтін жағдайды толық
анықтау – монополияға қарсы заңды әзірлеу және оны мемлекеттің қолдануы
өмірлік қажеттілік болды [2, 120 б.].
Нарық экономикасында мемлекеттің рөлін теориялық танудың маңызды
сатысы көрнекті ағылшын экономисі Дж.М. Кейнстің есімімен байланысты.
Кейнсиан революциясы барысында алға қойылған идеялар, экономикалық
құлдыраудан өз бетімен сауығудың мүмкін емес екенін, мемлекеттік саясат
экономиканы дағдарыстық жағдайдан шығару үшін, жиынтықты сұраныс пен
жиынтықты ұсынысты теңдестіруге және әрі қарай тұрақтандыруға көмектесетін
қабілетті құрал ретінде қажет екенін дәлелдеді. Дж.М. Кейнс идеяларын
екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әлемнің көптеген елдері қабылдады.
Сұраныс жиынтығын реттеуде кредиттік-ақшалы және қаржылық саясатты
пайдалану, бұл елдердегі экономиканың кезеңдік ауытқуларын жұмсартуға
көрсетеді деп есептеледі.
Сөйтіп, экономиканы мемлекеттік реттеудің объективті мүмкіндігі
экономикалық дамудың белгілі бір деңгейіне жетумен, өндіріс пен капиталдың
үйлесуінде, өндірістің шоғырлануында, өндіріс күші мен өндіріс
қатынастарының дамуында пайда болды. ЭМР қазіргі замандағы жағдайда ұдайы
өндіріс үдерісінің құрамды бөлігі болып табылады. Олар экономикалық өсуді
ынталандыру, жұмыспен қамтамасыз етуді реттеу, салалық және аймақтық
құрылымдағы ілгерілеушілікті көтермелеу, экспортты қолдау сияқты әр түрлі
тапсырмаларды шешеді. ЭМР-дің көлемінің нақты нысаны қоғам дамуындағы әр
сатыдағы сипатпен, экономикалық және әлеуметтік мәселелердің өткірлігімен
анықталады.
ЭМР-дің объектілері – бұл автоматты турде шешілмейтін немесе алыс
келешекте шешілетін қиындықтар, проблемалар пайда болуы мүмкін немесе пайда
болған еліміздің өміріндегі әлеуметтік жағдай мен оқиғалардың аялары,
салалары, аймақтары, сонымен бірге бұл проблемалардың алып тасталуы -
әлеуметтік тұрақтылықты қолдау және экономиканың қалыпты дамуы үшін
қажетті.
ЭМР-дің негізгі объектілеріне шаруашылықтың экономикалық кезеңін,
секторлық, салалық және аймақтық құрылымын; капитал жинақтау жағдайын;
жұмыспен қамтамасыз етілуін, ақша айналымын; төлем балансын; бағасын;
бәсекелестік жағдайын; әлеуметтік қатынастарын; әлеуметтік қамтамасыз
етілуін; кадрларды дайындауы мен қайта дайындауын; қоршаған ортаны; сыртқы
экономикалық байланыстарды жатқызады.
Мемлекеттің кезеңдікке қарсы немесе шаруашылық жағдайды реттеу
саясатынын мәні тоқырау мен дағдарыс кезінде тауарлар мен қызметке
сұранысты қолдау мен капитал салу және жұмыспен қамтамасыз етуден тұрады.
Ол үшін жеке капиталға қосымша қаржылық жеңілдіктер беріледі, мемлекеттік
шығындар мен инвестициялар өсіріледі.
Экономиканың ұзақ мерзімді көтерілу кезінде, тауар қорларының азаюы,
импорттың өсуі және баланс төлемінің нашарлауы, жұмыс күшіне сұраныстың
күшеюі тәрізді қауіпті жағдайлар пайда болуы мүмкін және осыдан келіп, баға
мен еңбекақының негізсіз өсуіне әкеледі. Мұндай жағдайда, ЭМР-дің міндеті -
экономиканың қызып кетуіне жол бермеу үшін, яғни тауарларды артық өндіру
мен артық қорланудың мүмкін болуына кедергі жасау үшін, сұраныстың күрделі
қаржы жұмсалымының және өндірістің өсуіне жол бермеу қажет
[3, 64 б.].
ЭМР сонымен бірге, аумақтық құрылым мен салалық шеңберде маңызды рөл
атқарады. Мұнда қаржылық ынталандыру мен мемлекеттік күрделі қаржы
жұмсалымы көмегімен бөлек салалар мен аймақтарға артықшылықты жағдай
қамтамасыз етіледі: бір жағдайда созылмалы дағдарыста қалған шаруашылық
бірліктері мен салаларына қолдау көрсетіледі; басқа жағдайда – салалардың
ішінде, салалар арасында және барлық халық шаруашылығында оның тиімділігін
көтеруде және бәсекелестік қабілетін арттыруда құрылымдылық
ілгерілеушілікке әкелетін, өндірістің түрлері мен жаңа шаруашылық саласының
дамуы көтермелейді. Сонымен бірге, өндірісті шектен тыс шоғырландыруға
кедергі жасауға шаралар қабылдануы да мүмкін.
Экономика мемлекеттік реттеудің объектісі капиталды жинақтау болып
табылады. Әр түрлі уақытта инвесторлар үшін экономикалық кезең мен
құрылымға ықпал ететін, қосымша ынталандырулар жасалады.
Жұмыспен қамтамасыз етуді реттеу – бұл нарықтық экономика көзқарасы
тұрғысынан жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс арасындағы қатнастарды қалыпты
қолдау. Бұл қатнастар еңбекақысы еңбекке жеткілікті тартуға қызмет ететін
экономиканың білікті және тәртіпті қызметкерлерге деген талабын
қанағаттандыруы тиіс. Бірақ сұраныс пен ұсыныстың арасындағы қатынастар
ұлттық бәсекелестік қабілетке кері әсер ететін еңбекақының шектен тыс
өсуіне апармауы тиіс. Жұмыспен қамтамасыз етудің қажетсіздігі және тез
төмендеуі жұмыссыздар армиясын көбейтуге, тұтынушы сұранысының, салық
түсімнің төмендеуіне, жәрдемақыға салықтың өсуіне және қауіпті әлеметтік
нәтижелерге әкеледі.
Ақша айналымын реттеуде ерекше назар аударылатын негізгі бағыттар:
инфляциямен күрес, баланс төлемінің жағдайына әсер ету, ұлттық валюта
бағамының көтерлуі мен төмендеуі, (валюталық дәлізді анықтау),
халықаралық экономикалық интеграцияға қатысу.
Реттеудің тағы бір маңызды объектісі баға болып табылады. Бағаның
серпіні мен құрылымы экономиканың жағдайын көрсетеді. Сонымен бірге сол
баға шаруашылық құрылымына, күрделі қаржы жұмсалымының жағдайына, ұлттық
валютаның тұрақтылығына күшті ықпал етеді.
ЭМР объектілерінің шешілетін міндеттерге фирманың деңгейінен,
салалардың ұлттық және интернационалдық деңгейіне дейін байланысты
айырмашылықтары және иерархиялық сипаты болады.
Экономикалық қызметтерді жүзеге асыру үдерісінің мемлекет алдында
тұрған міндеттерді шешу үшін мемлекет өкімінде бірнеше құралдар болады.
Олардың ішіндегі маңыздыларына - қазыналық және қаржылық саясат, әлеуметтік
саясат пен табыстарды реттеу саясаты; сыртқы экономикалық саясат және т.б.
жатады.
ЭМР-дің ең басты мақсаты – экономикалық және әлеуметтік тұрақтылық,
шетелде және елдің ішінде қоғамдық құрылымды нығайту. Осы басты мақсаттан
иерархиялық тәуелділікте болатын көптеген нақты жағдайлар пайда болады. Бұл
нақты мақсат, яғни экономикалық кезеңді тегістеу объектісіне бағытталған.
Шаруашылықтың салалық және аймақтық құрылымын жетілдіру секторлық, салалық
жіне аймақтық құрылымға бағытталған. Көбіне жеке мақсаттарға дараланып қол
жеткізу мүмкін емес.
Мемлекеттік реттеудің құралдары әкімшілік және экономикалық деп бөлінеді.
Әкімшілік құралдары қосымша материалдық ынталандыруды құрумен немесе
қаржылық залалдың қауіптілігімен байланысты емес. Ол мемлекет билігінің
күшіне, яғни тыйым салу, рұқсат беру, күштеуге негізделеді (мысалы, үкімет
Мәскеу шектерінде кәсіпорын салуға тыйым салды. Ол салық пен айыппұлды
көбейткен жоқ, тек лицензия беруді тоқтатты). Мемлекет өндірістік
кәсіпорындарды сол жерде кәсіптік оқытуға, өндірісте жұмыс істейтін
жұмысшылар үшін тұрмыстық жағдай жасауға күштеу шарасы арқылы мәжбүрлейді
[4, 189 б.].
Нарықтық экономикалы дамыған елдерде реттеудің әкімшілік құралы елеусіз
көлемде пайдаланады. Олардың қызметінің аясы негізінен қоршаған ортаны
қорғаумен, әлеуметтік әлсіз қорғалған тұрғындар үшін жағдай жасаумен
шектеледі. Төмендегі суретте (2 сурет ) мемлекеттік реттеудің негізгі
құралдары көрсетілген. Мемлекеттік реттеудің бұл құралдары мемлекеттің
әлеуметтік те, экономикалық нысандарында да пайдаланылады.
Сурет 2. Мемлекеттік реттеуде қолданылатын негізгі құралдар
Жоғарыда аталған негізгі құралдарды қолдана отырып, мемлекет келесі
қызметтерді (2 сурет)орындайды.
1. экономиканың қызмет ету үшін құқықтық негіздерді құру мен реттеу;
2. монополияға қарсы реттеу;
3. макроэкономикалық тұрақтандыру саясатын жүргізу;
4. ресурстарды орналастыруға ықпал ету;
5. табыстарды бөлу аясындағы қызмет;
6. мүліктік қатынастар субъектісі ретіндегі мемлекет қызметі.
Заңдық базаны құру – бұл барлық тауар өндірушілер, тұтынушылар және
мемлекеттің өзі іс - әрекетінде жетекшілікке алуға тиісті экономикалық
агенттің тәртібінің ережесін, экономикалық араласудың заңдық қағидаларын
белгілеу. Бұл ереженің ішінде жеке меншіктің құқығын қорғайтын, кәсіпкерлік
қызметтің нысанын, кәсіпорынның қызмет ету жағдайын, олардың өзімен және
мемлекет арасындағы өзара қатнастарды анықтайтын заңдар мен нормативті
актілерді атап өтуге болады.
Макроэкономикалық тұрақтану экономикалық өсумен, жұмыспен толық
қамтамасыз етілуімен және бағаның тұрақты деңгейімен байланысты.
Ресурстарды қайта бөлу өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы өндірісіне
қатысты болуы мүмкін. Әрбір нақты жағдайда мемлекеттік ықпал етудің белгілі
бір түрлері қолданылады. Салықтар, демеу қаржылар, тікелей реттеу және т.б.
құралдар ретінде қолданылуы мүмкін [5, 97 б.].
Бәсекелестік тетіктерін қамтамасыз етудегі бөлу - әлеуметтік топқа
жіктелуге және кедейлікке әкеледі. Қоғам әлеуметтік қорғау бағдарламасында
қолданылған, табыстарды салықты қайта бөлу арқылы ауқатсыз азаматтарға
қамқорлық жасауды өз мойнына алады.
Мемлекеттік меншік – сату-сатып алу объектісі болмайтын және пайда
әкелмейтін ұлттық игілікті көрсетеді. Мемлекеттік меншіктің қалыптасу көзі
мемлекет меншігіне айналдыру және мемлекеттік кәсіпкерлік болып табылады.
Жоғарыда аталған мемлекеттің негізгі қызметтері 3 суретте айқын
көрсетілген:
Сурет 3. Мемлекеттік реттеудің негізгі қызметтері
Ал нақты туризмді мемлекеттік реттеуге келетін болсақ, бұл дегеніміз -
туристік салада нарықтық құрылымның қалыпты жұмыс жасауын бақылау,
мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық іс-шараларды жүзеге асыру мен
туризмнің біртұтас даму коннцепциясын жасау үшін мемлекеттің нарық
конъюнктурасы мен шаруашылық субъектілерінің қызметіне әсер етуі; туризмнің
дамуының мемлекеттік реттеу саясатын қалыптастыруды, оның мақсаттары мен
міндеттерін, негізгі бағыттарын, оны жүргізудің әдістері мен құралдарын
негіздеу сияқты үрдістерді қамтитын күрделі процесс.
Мемлекеттік реттеу қызметін жүзеге асырудың маңызды жолдарының бірі
мемлекеттің туризм мен сервистік қызмет саласында әртүрлі субъектілердің
қызметтерін жандандыратын немесе шектейтін қажетті нормативтік-құқықтық
актілерді қабылдау болып табылады. Бұл жолдағы алғашқы маңызды қадамдардың
бірі 2001 жылы 13 маусымда Қазақстан Республикасының туристік қызмет
туралы Заңының күшіне енуі болды.Бұл нормативтік құжат Қазақстан
Республикасындағы туристік қызметті мемлекеттік реттеудің болмысы мен
қағидаларын қарастырады.
Қазақстан Республикасының туристік қызмет саласын мемлекеттік реттеудің
негізгі қағидалары төмендегідей:
1. Туристік қызметтің дамуына қалыпты жағдай жасау;
2. Туристік қызметтің басым бағыттарын анықтау және қолдау;
3. Қазақстан Республикасы туралы туристік қызмет немесе сапар үшін
қалыпты ел ретінде түсінік қалыптастыру;
4. Қазақстан Республикасындағы туристердің және туристік мекемелер мен
олардың бірлестіктерінің құқықтарын, қауіпсіздіктерін қамтамасыз ету,
сонымен қатар олардың қызығушылықтары мен меншіктерін қорғау.
Туристік қызмет саласын мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаттары:
1. Азаматтардың туристік қызмет аясында еркін қозғалысын және демалу
құқығын қамтамасыздандыру;
2. Қоршаған ортаны қорғау;
3. Туристерді тәрбиелеу, білім беру және сауықтыру сияқты шараларды
өткізуге жағдай жасау;
4. Саяхат жасау барысында азаматтардың қажеттіліктерін қамтамасыз ететін
туристік индустрияны дамыту;
5. Туристік индустрияны дамыту есебінен жаңа жұмыс орындарын ашу,
мемлекет пен ел азаматтарының табыс көлемін арттыру;
6. Халықаралық туристік байланыстарды жетілдіру.
Туристік қызмет саласын мемлекеттік реттеудің басым бағыттары 4 сурет
ретінде төмендегілер қарастырылады:
1. Туризмнің Қазақстан Республикасы экономикасының жоғарғы рентабельді
саласы ретінде қалыптасуы: туризмнің дұрыс ұйымдастырылған жағдайда
кез-келген елдің табысты салаларының біріне айналуға әбден мүмкіндігі
бар.
2. Туристік ресурстарды пайдалану барысында Қазақстан Республикасының
табиғи және мәдени байлығын қорғау: Елімізде табиғи-мәдени
ресурстарды қорғау 2000 жылдары қолға алынды. Бұл ретте Қазақстан
Республикасының табиғи және мәдени мұраларын қорғау туралы заңын,
сонымен қатар Мәдени мұра бағдарламасын қабылдап, аталған
объектілерге жөндеу жұмыстары жүргізіліп, қорғауға алынған
ескерткіштер тізіміне енгізілді.
3. Балалар, жеткіншектер, жастар, мүгедектер мен жағдайы төмен азаматтар
үшін туристік және экскурциялық қызмет ұйымдастыруда жеңілдіктердің
қарастырылуы: көрсетілген туристер тобы белгілі бір жағдайларға
байланысты шектеулерді сезінетіндіктен, әлеуметтік сала тарапынан
оларға әрдайым көмек көрсетіледі.
4. Қазақстан Республикасы аймағында кіру және шығу туризм түрлерімен
айналысатын туристік мекемелерді дамыту және қолдау көрсету: туризм
саласының кез-келген елдегі дамуының тірегіне айналған туристік
ұйымдар мемлекеттік ұйымдар мен шектеулерге тап болады, бұл олардың
жұмысының алға басуына сөзсіз кедергі болады.
5. Туристік индустрияны инвестициялауға жағдай жасау: елдегі туристік
инфрақұрылымның жағдайының төмен екендігін ескеретін болсақ, оны
дамытуда мемлекет немесе шетелдік инвесторлар тарапынан қолдау
қажеттігі анық көрінеді.
Сурет 4. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік реттеудің басым бағыттары
Ішкі және халықаралық туризмнің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін
туристік қызметтің тиімді жүйесін құру [6].
Туристік қызмет саласын мемлекеттік реттеу келесі жолдармен жүзеге
асады:
1. Туризм индустриясын дамыту және инвестициялау саясатын анықтау;
2. Туристік қызмет аясындағы қарым-қатынасты жетілдіруге бағытталған
нормативтік-құқықтық актілерді қабылдау;
3. Қазақстан Республикасының лицензиялау туралы заңына сәйкес туристік
қызметті лицензиялау мен сертификаттау;
4. Туризмді дамытудың мемлекеттік бағдарламаларын жасау мен жүзеге асыру
үшін бюджеттік қаражаттар бөлу;
5. Туристік қызметті сәйкес кадрмен қамтамасыздандыруға көмектесу;
6. Отандық туристердің, туроператор мен агенттіктердің немесе олардың
бірлестіктерінің халықаралық туристік бағдарламаларға қатысуына
жәрдемдесу;
7. Туристік өнімнің ішкі және халықаралық туристік нарықта жылжуына ат
салысу;
8. Елдің туристік ресурстарын рационалды және тиімді пайдаланылуын,
қорғалуын қамтамасыз ету.
Экономиканы мемлекеттік реттеуді ғана емес, нақты туристік саладағы да
мемлекеттік саясаттың мақсат-міндетін, қағидаларын, басым бағыттарын,
оларды жүзеге асыру жолдарын қарастырғаннан кейін, аталған іс-шаралардың
барлығымен айналысатын, яғни туризмдегі мемлекеттік реттеу мен қолдауды
жүзеге асырушы халықаралық және отандық органдардың бұл ретте маңызы зор
екендігін түсінуге болады.
1.2 Туризм саласында мемлекеттік реттеу мен қолдауды жүзеге асырушы
отандық және халықаралық органдар
Туризм дамуын мемлекеттік реттеу мен қолдау құрамына келесі іс-шаралар
кіретін көпдеңгейлі жүйе болып табылады: халықаралық қаржылық ұйымдар мен
Дүниежүзілік туристік ұйымның қатысуымен жүзеге асатын туризмді жаһандық
деңгейде дамытуға ат салысу мен ұйымдастыру жұмыстары; аудандық туристік
ұйымдар мен мемлекетаралық бірлестіктердің (мысалы, Еуропалық Одақ) арнайы
органдары арқылы келетін туристік саясаттың мемлекетаралық деңгейдегі
келісімі; арнайы ұйымдастырылған мемлекеттік органдармен және туристік
ұйымдардың қоғамдық ассоциациялары арқылы жүзеге асатын туризм саласына
қатысты саясаттың ұлттық және ауданаралық деңгейдегі үйлесімі [7, 94 б.].
Осыған байланысты, кез-келген елдің туристік саладағы даму процестерді
тек сол мемлекеттің тарапынан ғана емес, халықаралық туристік ұйымдармен де
реттеледі. Ал 1994 жылы ДТҰ-ға мүшелікке енген Қазақстан Республикасы үшін
аталған халықаралық деңгейдегі ұйыммен серіктестікте болу үлкен
мүмкіндіктер беруімен қатар, белгілі бір міндеттер мен жауапкершіліктер де
жүктейді. Төмендегі кестеде (1 кесте) ДТҰ мен туризм саласының дамуын
халықаралық дәрежеде реттейтін ұйымдарды, олардың мақсат-міндеттерін және
қызметінің басым бағыттарын қарастыратын боламыз.
Кесте 1
Туризм саласының дамуын халықаралық дәрежеде реттейтін ұйымдар
Халықаралық Халықаралық Халықаралық ұйымның Халықаралық
ұйымның қысқаша ұйымның негізгі қызметі ұйым мүшелері
сипаттамасы құрылған жылы
1 2 3 4
Дүниежүзілік туристік ұйым
Туристік әлемдегі1975 жылы ДТҰ-ның қызметі негізінен 105 мемлекет,
ең атақты және 2 қаңтарда туризмнің ақпараттық бірнеше
танылған ұйым жылжуына, оның маңыздылығыассоциацияланға
мен артықшылықтары н және 150
кеңейтуге, сондай-ақ жаңа астам қосылған
материалдық-техникалық мүше (туристтік
базаны құруға шоғырланады.фирмалар,
авиакомпаниялар
)
Әуе көлігінің халықаралық ассоциациясы
Халықаралық 1919 жылы Халықаралық коммерциялық Халықаралық әуе
рейстерді жүзеге негізі авиациялық хабарларды сапарларын
асыратын қаланған және реттеу, барлық мүшелеріне жасайтын 259
авиациялық 1945 жылы ІІ біртұтас ерержелер пен авиакомпаниялар
компаниялардың дүниежүзілік процедураларды еңгізу және
кәсіби соғыстан кейінхалықаралық маршруттарға
ассоциациясы қайта құрылғанжолаушылар
авиатасымалдарына
келісімді тарифтерін
орнату.
Азаматтық авиацияның халықаралық ұйымы
Біріккен Ұлттар 1944 жылы халықаралық стандартқа ААХҰ мүшеліліге
Ұйымының Чикаго және нормаларға сәйкес 183 мемлекет
эгидасымен жұмыс конвенциясыменавиатасымалының қауіпсіз, кіреді
істейтін белгіленді мамандандырылған және
халықаралық ұйым экономикалы тиімді
халықаралық нарықтарын
дамыту және қамтамасыз ету
Бүгінгі күнде Дүниежүзілік туристік ұйым – туристік әлемде ең атақты және
танылған. Дүниежүзілік туристтік ұйым үкіметтік емес ресми туристік
ұйымдардың халықаралық одағының (РТҰХО) Біріккен Ұлттар Ұйым патронажындағы
үкіметаралық ұйымға ауысуы жолымен 1975 жылы 2 қаңтарда негізі қаланды.
Қазір оның мүшелілігіне 105 мемлекет, бірнеше ассоциацияланған және 150
астам қосылған мүшелер (туристтік фирмалар, авиакомпаниялар, халықаралық
ұйымдар) кіреді.
ДТҰ-ның жарғысы 1975 жылы 27 қыркүйекте қабылданды. 1980 жылдан бастап
бүл күн Дүниежүзілік туризм күні деп есептелінеді. Жыл сайын
дүниежүзілік туризм күні белгілі-бір ұранмен жүргізіледі. 4 жыл сайын ДТҰ
Бас ассамблея сессиясын ұйымдастырады, олардың арасында ДТҰ Бас
ассамблеясының атқарушы комитеті жұмыс істейді. ДТҰ-ның штаб-пәтері Мадрид
қаласында (Испания) орналасқан.
ДТҰ келесі мақсаттарды көздейді:
1. Туризмнің дүние жүзінде тыныштыққа, өзара түсунушілікке, адамдардың
денсаулығына және гүлденуіне әсерін жылдамдату және кеңейту;
2. Саяхат уақытытнда білім алуға және мәдениетке адамдардың қол жетуіне
көмектесу;
3. Шетел туризмі үшін қажетті материалдық-техникалық базасын қамтамасыз
етуде көмек арқылы әлемнің аздап дамыған аудандарында тұру және кему
стандарттарын жақсарту және бұл аудандарды байланыстыратын көлік жолдарын
дамыту;
4. Туристтерді қабылдайтын елдердің мүмкіншіліктерін кеңейту және осыменен
олардың экономикасына үлес қосу;
5. Мемлекет арасында бағдарлау және ыңтымақтастық бойынша халықаралық
агенттік рөлін атқару;
6. Туризм саласында ұлттық ұйымдардың кеңесі үшін ең маңызды деген
мүшелеріне қызмет көрсету;
7. Пленум және отырыстардың тақырыптарын анықтау, сондай-ақ қатысушы-
мемлекеттің туристтік мүдделерін бағдарлау (ұлттық туристтік ұйымдар
сияқты, саяхаттанушылардың мүдделерін білдіретін кәсіптік секторлар және
ұйымдар);
8. Туроператорлардың әртүрлі бірлестіктері арасындағы тұрақты өзара
байланысты орнату;
9. Барлық жоғарыда аталған шараларды ең оңай жолымен жүзеге асыру.
ДТҰ-ның қызметі негізінен туризмнің ақпараттық жылжуына, оның маңыздылығы
мен артықшылықтары кеңейтуге, сондай-ақ жаңа материалдық-техникалық базаны
құруға шоғырланады. Ұйым халықаралық туризм саласында белгілі-бір
қағидаларды өңдеу және еңгізу жолымен туризмдегі әртүрлі ұлттардың іс-
әрекетін тәртіптендіруге ұмтылады.
ДТҰ Бірікке Ұлттар Ұйымындағы туризмнің негізгі өкілдігі болып табылады
және әлемдік туризмнің ең лауазымды органы ретінде әрекет етеді. Одан
басқа, ДТҰ халықаралық құжаттарды (актілерді) өңдейді және олардың
орындалуын бақылайды.
ДТҰ қызметінің басқа аспектілері өзіне туризмге әсер ететін мемлекеттер
арасындағы сұрақтарға қатысты ынтымақтастықты ұйымдастыру және
ынталандыруда мемлекет дамуына көмектесуді қосады.
ДТҰ-ның маңызды міндеттерінің бірі – халықаралық туризм бойынша
статистиканы зерттеу, жаңа өлшеу әдістерін жасау, болжау, өңдеу және
маркетинг сияқтыларды қосатын зерттеулер. Мұның бәрін туристтік ұйымдар
өзінің қызметінде қолдануы мүмкін. Зерттеуші қызметі статистика әдістерінің
артуына әкеледі.
ДТҰ әлемдік туризмнің жағдайы туралы тұрақты есеп беріп тұрады, онда
туристтік индустрияның әрі қарай дамуының жетістіктері сияқты, кедергілерді
ескереді. ДТҰ халықаралық туризмге үкіметтік араласуын болдырмау немесе
шектеу арқылы әлемдік туризмге әрекет етуге талпынады. ДТҰ мемлекеттер
дамуын, әсіресе БҰҰ – мүше елдеріне техникалық қолдауды қамтамасыз етеді.
ДТҰ қызметіндегі ең атақты оқиға – 1980 жылы 27 қыркүйекте Манилада
(Филлипины) болған туризм бойынша дүниежүзілік конференцияның өткізілуі.
Туризм бойынша дүниежүзілік конференцияға шақыру туралы шешімді ДТҰ-ның 2-
ші сессиясының Бас ассамблеясы (мамыр 1977ж.) қабылдады. Конференцияда
туризмнің дамуына мемлекеттердің жауапкершілігінің сұрақтары (әлеуметтік-
экономикалық шарттар, мақсаттары және міндеттері, факторлар) және адам —
өзінің демалысын ұйымдастырушысы; сұраныс пен ұсынысты реттеу; туризм
саласында ғылыми-техникалық ынтымақтастық, туризм индустриясына кадрларды
дайындау сияқты өзекті мәселелерді қарастырады. Қорытынды құжатта талқылау
барысында бірлесе өңделген ұсыныстар сипат алған. Бұл құжат әлемдік туризм
бойынша Манила декларация деп аталды. Конференцияға 100 астам мемлекеттің
өкілдері қатысты [8, 245 б.].
Әуе көлігінің халықаралық ассоциациясы – 1919 жылы негізі қаланған
және 1945 жылы ІІ дүниежүзілік соғыстан кейін қайта құрылған барлық
халықаралық авиа-тасымалдаушылардың дүниежүзілік ұйымы. ӘКХА – халықаралық
рейстерді жүзеге асыратын авиациялық компаниялардың кәсіби ассоциациясы
болып табылады. Оның басты қызметі – халықаралық коммерциялық авиациялық
хабарларды реттеу, барлық мүшелеріне біртұтас ерержелер пен процедураларды
еңгізу және халықаралық маршруттарға жолаушылар авиатасымалдарына келісімді
тарифтерін орнату.
ӘКХА-ның жоғарғы органы – жыл сайынғы Бас ассамблея, оған президент
және атқарушы орган сүйенеді. ӘКХА мақсаты – азаматтық авиация халықаралық
ұйымдарының саясатын жүзеге асыру. ӘКХА – бұл әуе тораптар маршруттарының
әртүрлі комбинацияларын пайдалана отырып бір елден басқа елге адамдарды,
пошталарды және жүктерді жеткізуге әрекеттесу. ӘКХА көліктік
конференциясында қабылданған резолюциялар тек билеттерге ғана емес, сондай-
ақ жол қағаздарына, жүк құжаттарына да қатысты.
Тарифтерді орнату - ӘКХА жұмысының маңызды құрамдас бөлігінің бірі.
Барлық авиакомпаниялар арасында тарифтерді белгілеу қажеттілігі – бұл бір
уақытта саясат, тәжіребие болып табылады, өйткені халықаралық
авиакомпаниялары иелерінің – мемлекет үкіметімен бақыланады. Әрбір ел -
өзінің кеңістігінің иесі, ол өзінің территориясына кіруге тыйым салу немесе
рұқсат беруі мүмкін және өзіне ыңғайлы шарттарды қоюына болады.
ӘКХА-ның мүшелеріне - халықаралық әуе сапарларын жасайтын 259
авиакомпаниялар кіреді. Бұл авиакомпанияларының үлесіне халықаралық тұрақты
хабарламалардың 95 %-не жуығы келеді. ӘКХА-ның мүшесі және конференция
қатысушысы болуы үшін авиакомпанияларының үкімет беретін, халықаралық
азаматтық авиация ұйымына да келетін, тұрақты тасымалдауды растайтын
сертификаты болуы керек.
ӘКХА бүкіл жер шарының аумағын 3 үлкен аймаққа бөледі:
1. Солтүстік және Онтүстік Америка және халықаралық линиядан шығысқа қарай
Тынық мұхиттық аймақ бөлігі;
2. Еуропа, Африка және Таяу Шығыс;
3. Азия, Австралия және халықаралық линиядан басшыа қарай Тынық Мұхиттық
аймақ бөлігі.
Туристтік агенттіктер ӘКХА-ның қызметіне оның арнайы бөлімшесі -
авиакомпаниялар агенттіктерінің халықаралық ұйымы арқылы қатысады.
Аккредитация процедурасынан өткен және тиісті белгілі-бір талаптарға сәйкес
келетін әрбір турагенттікке – визиттық карточканың бір түрі ретінде номер
беріледі және ол авиакомпаниямен және басқа салаларының қатысушыларымен
есеп айырысуды жүзеге асырғанда пайдаланылады.
Азаматтық авиацияның халықаралық ұйымы 1944 жылы Чикаго конвенциясымен
белгіленді. Біріккен Ұлттар Ұйымының эгидасымен жұмыс істейді. ААХҰ қызметі
әуе көлігі индустриясының қызметіне қатысты ұлттар тепе-теңдігіне
негізделеді.
ААХҰ басты міндеті – халықаралық стандартқа және нормаларға сәйкес
авиатасымалының қауіпсіз, мамандандырылған және экономикалы тиімді
халықаралық нарықтарын дамыту және қамтамасыз ету болып табылады.
Ұйым келесі мақсаттарды көздейді:
1. бүкіл әлемде халықаралық азаматтық авиациясының өсуін және дамуын
басқару және қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
2. сыртқы ортаны қорғау есебінен әуе құралдарын құру және пайдалану
процестерін қолдау және көтермелеу;
3. әуежайларды, халықаралық авиация қажеттілігінің шарттарын құруды қолдау
және көтермелеу;
4. авиакөлікке адамдардың негізгі талаптарын тиісті жақсы орындау;
қауіпсіздік, қызмет көрсету сапасы, сапарларды реттеу, үнемділігі;
5. әртүрлі елдердің авиакомпаниялары арасындағы негізсіз қақтығыстарды
болдырмау бойынша экономикалық шараларды көтермелеу;
6. ААХҰ мемлекет-қатысушыларының құқықтары толығымен сақталатынына қол
жеткізу және әрбір елдің халықаралық авиакомпанияны иемденуге және
басқаруға нақты мүмкіншілігі бар екендігіне қол жеткізу;
7. ААХҰ мемлекет-қатысушылары арасындағы дискриминацияны болдырмау.
ААХҰ мүшеліліге 183 мемлекет кіреді. ААХҰ келесі ұйымдармен тығыз
қатынаста жұмыс істейді:
1. Халықаралық ақпараттық одақ;
2. Дүниежүзілік метеорологиялық ұйым;
3. Электр хабарларының (коммуникация) халықаралық одағы;
4. Дүниежүзілік пошталық одақ;
5. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы;
6. Халықаралық теңіз ұйымы.
Экономикалық ынтымақтастық және дамыту ұйымы Парижде бекітілген 1960 жылы
14 желтоқсандағы қаулы бойынша құрылды. Қаулыға сәйкес бұл ұйым келесі
мақсаттарды жүзеге асыру үшін құрылды:
1. қаржылық тұрақтылықты бақылау жолымен ЭЫДҰ мүше-елдердің үзіліссіз
экономикалық дамуы және өсуінің, сондвй-ақ тұрғындардың жұмыспен
қамтамасыз етуінің, өмір деңгейін көтерудің жоғарғы қарқынына жету және
осының салдарынан – әлемдік экономика дамуына үлес қосу;
2. ЭЫДҰ –на кіретін және кірмейтін елдердің экономикалық дамуына жағымды
әсер ету;
3. халықаралық міндеттемелерге сәйкес көпжақтық, дискриминацияланбаған
негізде әлемдік сауданы дамыту.
ЭЫДҰ мүшелілігіне: Австралия, Австрия, Бельгия, Канада, Дания, Финляндия,
Франция, Германия, Греция, Исландия, Ирландия, Италия, Япония, Люксембург,
Нидерланды, Жаңа Зеландия, Норвегия, Португалия, Испания, Швеция,
Швейцария, Туркия, Ұлыбритания, АҚШ.
ЭЫДҰ туристтік комитет туризм мәселесін зерттеу жолымен ұйым мүшелерінің
және Югославияның туризмін дамытуға әрекеттеседі. Туристтік комитет
статистика және жыл сайынғы есеп беруді құрастыру әдістерін және стандартты
анықтамалардың сақталуына белсенді ат салысады.
Азия-Тынық мұхит туристтік ассоциациясы (АТМТА). Ассоциация
1951 жылы Азия-тынық мұхиттық бағыттарды алға жылжыту және әрекеттесуді
дамыту үшін құрылды. Бұл ассоциацияға Азия-Тынық мұхит аймақтағы 34 ел
кіреді. Олар бір мақсатқа жету үшін бірікті: бұл үлкен аймақты туризм және
саяхатты дамытуда жетістіктерге жету. Бұл ұйыммымен жүргізілетін жұмыстар,
зерттеулер, даму, білім, және маркетинг бағдарламалары арқылы туризмді
жылжытуға бағытталған. АТМТА ұқсас халықаралық ұйымдар арасында ең жақсы
орындаушы мәртебесіне жетті.
Ұйым мүшелері идеялармен алмасады, мәселелерді шешу жолдарын іздейді, Азия
және Тынық мұхит аймақтарында туризм болашағының жұмысына қатысады.
Ассоциациядағы мүшелер саны 2 мыңға жуық. Құралғаннан бастап Ассоциация
туризммен байланысты маркетинг, зерттеу, өңдеу, білім беру және басқа
қызмет түрлері саласынан өзінің мүшелері үшін нақтылы және уақытылы
ақпараттың маңызды бір көзі болып табылды.
АТМТА қызметі және оның ұзақ мерзімді жоспарлары жыл сайынғы
Ассоциация конференциясында тексеріледі және бағаланады.
Менеджмент, маркетинг, өңдеу және зерттеу бойынша ұйымдасқан комитеттер
Ассоциациялық бағдарламаларын жүзеге асырады. Баспа бөлімі көптеген есеп
берулерді, зерттеу материалдарын және кезекті басылымдарды жариялайды.
Негізгі басылым – Тынық мұхиттық туристтік жаңалықтар - 58 мың дана
тиражымен шығатын 3 аймақтық басылымдары бар ай сайын шығатын журнал. Баспа
материалдарының арасында 80 % аналитикалық цифрлі мәліметтер және
фотосуреттер құрайды [9, 123 б.].
АТМТА Хатшылығы Сан-Францискода (Калифорния), қызмет көрсетудің
негізгі кеңселері Азия аймақтың – Сингапурде; Тынық мұхиттық аймақтың –
Сиднейде; Америка – Еуропалық бөлікте – Сан-Францискода орналасқан.
Ал еліміздегі туризм саласын мемлекеттік тұрғыдан реттейтін
органдардың қалыптасуы тәуелсіздік алған жылдардан бастап бастау алды,
шамасы 20 жыл ішінде туризм мәселесімен айналысатын ұйымдар жеті рет
ауысқан болатын (2 кесте).
Кесте 2
Туризм саласын мемлекеттік реттеумен айналысқан ҚР-ның мемлекеттік
органдары
Құрылған Мемлекеттік орган атауы
(ауысқан) жылы
КСРО жылдары Туризм мен экскурсия ісі бойынша Қазақ Республикалық Кеңесі,
Интурист, Спутник ұйымдары
1992 жылы ҚР-ның Жастар ісі, туризм және спорт Министрлігі, Туризм
туралы Заң және алғашқы туризмнің даму Концепциясы
қабылданды.
1999 жылы ҚР-ның Көлік, комуникация және туризм Министрлігі
2000 жылы ҚР-ның Туризм және спорт Агенттігі
2004 жылы ҚР-ның Индустрия және сауда Министрлігі
2006 жылы ҚР-ның Туризм және спорт Министрлігі
2011 жылы ҚР-ның Индустрия және жаңа технологиялар Министрлігі
Қайнар көзі:
Қазіргі таңда Қазақстанда туризм дамуын реттейтін мемлекеттік органдар
мен олардың қызметі Қазақстан Республикасының туристік қызмет туралы
заңымен реттеледі. Бұл заң бойынша, Қазақстан Республикасы Үкiметiнің
құзыреті:
1. туристiк қызметтің жүзеге асуына қатысты нормативтiк-құқықтық актiлер
қабылдайды;
2. туристтiк қызметтi лицензиялаудың ережелерін және туристiк қызметке
бiлiктiлiк талаптарын бекiтедi;
3. туристерге баруға тыйым салынған аумақтарды, объектiлерді анықтайды;
4. туристiк қызметтiң облысында мемлекеттiк инвестициялық саясатты
анықтайды;
5. туристiк саланы ғылыми қамтамасыз етудің мемлекеттiк жүйесін жасайды.
Қазақстан Республикасы Индустрия және жаңа технологиялар министрлiгi
индустрия және елдi индустриялық-инновациялық, ғылыми-техникалық дамыту,
тау-кен металлургиялық кешен, машина жасау, химия, фармацевтика, жеңiл,
ағаш өңдеу және жиһаз өнеркәсiбi, құрылыс индустриясы және құрылыс
материалдары өндiрiсi, инвестицияларды мемлекеттiк қолдау, салалық
бағыттылығына сәйкес машиналар мен жабдықтардың қауiпсiздiгi және химия
өнiмiнiң қауiпсiздiгi; арнайы экономикалық аймақтарды құру, олардың жұмыс
iстеуi және оларды тарату, экспорттық бақылау; техникалық реттеу және
өлшемдер бiрлiгiн қамтамасыз ету; электр энергетикасы; көмiрсутегi
шикiзатын қоспағанда, минералдық ресурстар; мемлекеттiк геологиялық
зерделеу, минералдық-шикiзат базасын ұдайы өндiру, жер қойнауын ұтымды және
кешендi пайдалану, жер қойнауын пайдалануды қатты пайдалы қазбалар, жер
асты сулары мен емдiк балшық бөлiгiнде мемлекеттiк басқару; көмiр
өнеркәсiбi; атом энергетикасын пайдалану, жаңартылған энергия көздерiн
пайдалануды қолдау, энергия үнемдеу саласында басшылық етудi, сондай-ақ
оның құзыретiне жатқызылған қызмет саласында мемлекеттiк органдарды
салааралық үйлестiрудi жүзеге асыратын орталық атқарушы орган болып
табылады.
Министрлiктiң төмендегі 5 суретте көрсетілгендегідей бірнеше
ведомстволары бар:
Сурет 5. Қазақстан Республикасы Индустрия және жаңа технологиялар
министрлiгiнің ведомстволары
Қазақстан Республикасы Индустрия және жаңа технологиялар министрлігінің
Туризм индустриясы комитеті Қазақстан Республикасы Индустрия және жаңа
технологиялар министрлігінің құзыреті шегінде және Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес туристік қызмет саласындағы реттеу,
бақылау және іске асыру функцияларын жүзеге асыратын ведомство болып
табылады. Өз қызметін Қазақстан Республикасының Конституциясына, Қазақстан
Республикасы Президентінің және Үкіметінің актілеріне, Қазақстан
Республикасының заңдарына, өзге де нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес
жүзеге асырады. Мемлекеттік мекеменің ұйымдастыру-құқықтық нысандағы заңды
тұлғасы болып табылады, оның мемлекеттік тілде өзінің атауы жазылғын
мөрлері мен мөртабандары, белгіленген үлгідегі бланкілері, сондай-ақ
заңнамаға сәйкес Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Қазынашылық
комитеті органдарында шоттары бар, сондай-ақ, өз атынан азаматтық-құқықтық
қатынастарға түседі.
Комитеттің құрылымын, штат санын Индустрия және жаңа технологиялар
министрлігінің жауапты Министрліктің бірінші басшысымен келіскеннен кейін
Министрліктің штат саны шегінде бекітеді. Комитеттің функциялары болып
табылатын міндеттерді орындау тұрғысында Комитетке кәсіпкерлік
субъектілермен шарттық қатынастарға түсуге тиым салынады. Егер Комитетке
заңнамалық актілермен табыс әкелетін қызметті жүзеге асыруға құқық берілсе,
онда осындай қызметтен алынған кіріс республикалық бюджет кірісіне
жіберіледі. Мекеме қызметін қаржыландыру республикалық бюджет қаражаты
есебінен жүзеге асырылады. Оның заңды мекенжайы: 010000, Астана қаласы,
Сарыарқа ауданы, Абай даңғылы, 33.
Министрлік құзыреті шеңберінде Комитеттің негізгі міндеттері мыналар
болып табылады:
1. туристік қызмет саласындағы мемлекеттік саясатты қалыптастыруға және
іске асыруға қатысу;
2. туристік салаға инвестициялар тарту жөніндегі бірыңғай саясатты
қалыптастыруға және іске асыруға қатысу;
3. Қазақстан Республикасының туристік қызмет туралы заңнамасының орындалуын
мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру.
4. туристік қызмет саласындағы стандарттау аясы қызметін реттейді;
5. Қазақстан және оның туристік мүмкіндіктері туралы ақпаратты халықаралық
туристік нарықта және мемлекет ішінде таратады, оның ішінде туристік
қызмет саласындағы республикалық және халықаралық көрмелер мен
жәрмеңкелер өткізу жолымен;
6. әлемдік жетекші бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдеріне және
туроператорларға арналған конференцияларды, семинарларды, ақпараттық
жарнамалық турларды, туризм саласындағы мамандармен тәжірибе алмасуды
ұйымдастырады және олардың жұмысына қатысады;
7. отандық туристік іс-шараларды ұйымдастырады және өткізеді;
8. туризмді және туристік индустрияны дамытудың стратегиялық бағыттарын
болжауды, кешенді талдауды жүзеге асырады және туристік саланың даму
жағдайына мониторинг жүргізеді;
9. туристік нарықты зерттеуге, туристік қызмет саласындағы басылымдық,
жарнамалық және картографиялық өнімдерге мемлекеттік тапсырысты
орналастырады;
10. туристік саланы дамытуға үлес қосқан тұлғаларды Қазақстан
Республикасының мемлекеттік наградарларымен марапаттауға және құрметті
атақтар беруге ұсынады;
11. Туризм жөніндегі кеңес туралы ережені және оның дербес құрамын
әзірлейді және бекітуге ұсынады;
12. өз құзыреті шегінде туристік қызмет саласындағы халықаралық шарттарды
әзірлеуге, жасасуға және орындауға қатысады, сондай-ақ халықаралық
ұйымдарда және халықаралық іс-шараларда мемлекеттің туризм саласындағы
мүддесін білдіреді және олардың жұмысына қатысады;
13. туристерді орналастыру орындарын сыныптау ережесін әзірлейді;
14. туризмді және туристік индустрияны дамытудың стратегиялық бағыттарын
болжауды, кешенді талдауды жүзеге асырады және туристік саланың даму
жағдайына мониторинг жүргізеді;
Қазақстан Республикасында туристік саланы дамыту бағдарламасын әзірлеуге
қатысады [10].
Облыстық атқарушы органдардың құзыреті:
1. облыста халықтың жұмыспен қамтылуының күшейту шарасы ретінде туристік
саладағы кәсіпкерлікті қолдайды;
2. туризм дамуының аймақтық бағдарламаларын жасайды және орындайды;
3. жергiлiктi туристтiк ресурстарды қорғау бойынша іс-шараларды ойластырады
және іс жүзінде орындайды;
4. әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктер бойынша туристiк қызметтер нарығын
талдайды;
5. туристiк қызметтер нарығын талдайды және талдаудан алынған мәліметтерді
уәкілетті органға табыстайды;
6. туристiк қызметтердi және туризм объектiлерiне жарнама жасайды және
туристiк ақпараттарды туристiк- ақпараттық орталықтарға жiбередi;
7. балалар және жастар лагерьлерiн ұйымдастыру қызметіне жәрдемеседі;
8. туристiк қызмет субъектiлерiне әдiстемелiк және туристiк қызмет
ұйымдастыруға байланысты туындайтын сұрақтарды шешуде консультациялық
көмек көрсетеді.
Туризм жөнiндегi кеңес консультациялық-кеңесшi орган ретiнде Қазақстан
Республикасының Үкiметi жанынан құрылады. Кеңестің құрамына уәкілетті
органның және мүдделі мемлекеттік органдардың өкілдері, сондай-ақ туристік
қызмет саласындағы қауымдастықтар мен өзге де бірлестіктердің өкілдері
кіреді. Өз қызметі ретінде туризмді дамыту, экономиканың осы саласына
инвестициялар тарту, Қазақстан Республикасына келудiң қолайлы режимiн
қамтамасыз ету және туристердiң шетелге шығуы үшiн жағдайлар жасау,
республиканың туристiк имиджін қалыптастыру, туристік қызмет саласында
мамандар даярлау мәселелері бойынша ұсыныстар әзiрлейдi; туристiк қызмет
көрсетудi тұтынушыларды қызмет көрсету сапасы туралы хабардар ету
мақсатында өзi бекiткен тәртiп бойынша туристік қызметті жүзеге асыратын
тұлғалардың рейтингін жүргізеді.
Туристік ақпарат орталығы. Орталық Үкімет және (немесе) облыстың
(республикалық маңызы бар қаланың, астананың) әкімдігі құратын, Қазақстан
мен оның туристік әлеуеті туралы ақпаратты қалыптастыру және тарату,
туристік өнімді халықаралық туристік нарықта және мемлекет ішінде ұсыну
үшін, сондай-ақ туристік қызмет саласында жаңа кәсіпкерлік субъектілерін
дамытуға жағдай жасау және ғылыми-әдістемелік қамтамасыз ету мақсатында
құрылатын ұйым болып табылады.
1.3 Қазақстан Республикасындағы туристік қызметті мемлекеттік реттеу
жүйесінің құқықтық-нормативтік негіздемесі
Туристік бизнестің ерекшелігі туристік өнімнің жиынтық түрінде, яғни
тасымалдау, тамақтану, орналастыру, консулдық және өзге де қызметтер
жиынынан тұратындығы екені белгілі. Осыған орай, туристік қызметті
реттейтін құқықтық және нормативтік құжаттардың да ауқымды болары
түсінікті. Мәселен, кіру туризмі үшін қажетті визаны алу мәселелерін шешуде
әкімшілік заңдар, есеп айырысу формасын валюталық заңдар, декларация
жасалатын тауарларды шекарадан өткізу тәртібін кедендік заңдар қарастырады.
Сонымен қатар туристік салада Қазақстан Республикасы Мемлекеттік
стандартының туристік қызметті стандарттау бойынша нормативтік актілері,
мемлекеттік антимонополиялық органдардың тұтынушы құқығын қорғау
саласындағы заңдардың туристік салада да қолданылуын қадағалайтын актілері
де қабылданған [11, 114 б.].
Қазақстан Республикасы туристік қызмет туралы құқықтық-нормативтік
актілерді халықаралық туристік ұйымдарға мүшелікке енуіне байланысты,
төменде көрсетілген ортақ халықаралық, үкіметаралық туристік заңдар мен
қаулыларға сүйене отырып қабылдайды:
Туризм хартиясы - 1985 жылы 22 қырқүйекте ДТҰ-ның Бас Ассамблеясымен
қабылданған туристік қатынастың барлық субъектілеріне – мемлекеттерге,
туристерге, туристік сфера қызметкерлеріне ұсыныстық сипатта бағытталатын
нормативтік-құқықтық акт. Хартия әрбір адамның демалуға және ақылы
демалысқа деген құқығын мойындай отырып,астарында адам, табиғат, қоғамдық
қатынастар мен мәдениет түсініктері жатқан туристік орта деген ұғымды
енгізді. Соған орай, мемлекеттерге бүкіл адамзат құндылығы болып табылатын
туристік ортаны қорғауды, сонымен қатар, жастар туризмі мен қарт,
мүмкіндігі шектеулі адамдардың демалысын ұйымдастыруды жеңілдетуді
жүктейді. Хартияға сәйкес, туристерге қызмет көрсету процесін әрдайым
жетілдіріп, туристерге жеңілдіктер жасай отырып туристік қызметтің дамуына
кең жол ашу керек.
Гаага декларациясы. 1989 жылы 10-14 сәуір аралығында өткен үкіметаралық
Гаага туризм конференциясы барлық елдер мен халықтардың әлеуметтік-
экономикалық өміріндегі туризмнің орнын анықтауға бағытталды. Үкіметаралық
бұл конференция туризм мен қоршаған орта арасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Тарихи практиканың көрсетуі
бойынша, экономиканың қай саласының болсын дамуы мемлекеттік-құқықтық
институттармен реттеледі. Бұл жағдайда мемелекет заң жүйесі мен басқару
органдарының қызметіне сүйене отырып, қызмет көрсетуші мен тұтынушы
арасындағы қарым-қатынасты реттейтін, белсенділік қызмет субъектілерінің
арасында жүретін бәсекелестік күрестің ережелерін анықтайтын,
кәсіпкерлердің белгілі бір қызмет түрін монополиялау мүмкіндіктерін
шектейтін ерекше аппарат ретінде көрініс табады. Осы мүмкіндігінің
арқасында мемлекеттік-құқықтық жүйе қоғамда тұрақтылықты сақтап, экономика
мен қоғамдық тәжірибедегі дағдарыстық процестерді дұрыс жолға бағыттап,
реттей алды.
Экономиканың ең табысты салаларының бірі туризмнің толыққанды дамуы
саланың дұрыс қалыптасуы мен оның көрсеткіштерінің ілгерілеуі үшін құқықтық-
нормативтік негіздеменің болуын, оған қоғам мен экономикадағы өзгерістерге
сәйкес толықтырулар енгізіліп тұруын, туризм саласында қызмет атқаратын
мемлекеттік басқару органдарының болуын, бұл органдардың саланы дамытуда
нақты мақсаттар мен шетелдік тәжірибенің қыр-сырын ескеру негізінде даму
бағдарламаларын әзірлеуін және олардың жүзеге асуын бақылауын талап етеді.
Еліміз тәуелсіздік алған жылдардан бастап-ақ мемлекет тарапынан осы
саланы дамыту үшін қажетті деген барлық іс-шаралар жүргізіле бастады. Бұл
шаралар қатарына сала мамандарын дайындайтын Абай атындағы Алматы
мемлекеттік университетінде алғашқы туризм мамандығы мен кафедрасының
ашылуы, алғашқы туристік жорықтардың ұйымдастырылуы мен туристік базалардың
ашылуын айтуға болады. Ал мемлекеттік басқару органдарының бұл реттегі
алғашқы қадамы туризм саласын мемлекеттік реттеудің негізі болып табылатын
2001 жылы 13 маусымда ҚР-ның Туристік қызмет туралы заңын қабылдауы
болды. Осыдан кейін туристік қызметті мемлекет тарапынан реттеуді жетілдіру
мақсатында ҚР-да туроператорлық, турагенттік қызмет пен туризм инструкторы
қызметтеріне қойылатын квалификациялық талаптар және лицензия алу ережелері
туралы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қазақстан Республикасында
қонақүй қызметтерін көрсету ережелері туралы, Қазақстан Республикасы
Мемлекеттік Стандартының Туристік және қонақүй қызметтерін сертификациялау
ережелері туралы Қаулылары, ал туристік саланы дамыту мақсатында Туризм
дамуының Концепциясын, Жеті пилоттық бағдарламасын, ҚР-ның туризмдi
дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасын қабылдады.
Ал қазіргі таңда жүзеге асырылып жатқан Қазақстан Республикасының 2010-
2014 ж.ж. арналған туристік индустрияның басым бағыттарын дамытуға арналған
бағдарламасының, ЭКСПО - 2017 халықаралық туристік көрмесіне дайындығының
және жалпы Қазақстанның дамуындағы Қазақстан -2030 стратегиялық
жоспарының шеңберінде жасалатын жұмыстардың елдегі туризм саласын
ілгерілетуде маңызы өте зор.
Дипломдық жұмыс осы және өзге мемлекеттік басқару органдарының
жүргізген іс-шаралары мен олардың нәтижелері, болашақта атқарылмақ жұмыстар
мен бағдарламалар және оларға жасалған болжамдарды қамтымақ.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – туристік қызмет саласындағы мемлекеттік
реттеу мен қолдау жүйесі мен оның қажеттілігін, маңыздылығын көрсету;
туристік саланың дамуын тежеуші факторларды анықтау; Отандық туризмдегі
мемлекеттік реттеу мен қолдауды жетілдіру жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыс мақсатының негізінде төмендегі міндеттер анықталады:
1. Туризм саласындағы мемлекеттік реттеудің қаншалықты керек екендігін
анықтау;
2. ҚР-да туристік саланы мемлекеттік реттеу және қолдаумен айналысатын
мемлекеттік басқару органдары мен олардың құзыретін көрсету, органдар
құрамында болған өзгерістерді талқылау;
3. Еліміздегі туризм саласына қатысты құқықтық қатынастарды реттейтін
құқықтық-нормативтік негіздеме мен оның маңыздылығын саралау;
4. Туристік индустрияны дамытуға байланысты әзірленген бағдарламалар мен
олардың жүзеге асу барысын зерттеу;
5. Туризм саласын басқару жүйесіндегі нақты проблемаларды анықтау;
6. Туристік саланы мемлекеттік реттеу мен қолдаудағы шетелдік тәжірибені
талдау, талдау нәтижесін ескере отырып, Отандық туризмді дамытуда ұсыныс
ретінде енгізу.
Дипломдық жұмыстың теориялық-әдістемелік құндылығы. Зерттеу барысында
байқағаным, туризм саласындағы мемлекеттік реттеу мен қолдау тақырыбы ТМД
елдерінің ғалымдары мен зерттеушілері тарапынан ауқымды көтерілмеген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі үш тараудан,
қорытынды бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және жұмыс барысында
қолданылған қосымшалар қатарынан тұрады.
1 ТУРИЗМ САЛАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ МЕН ҚОЛДАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1.1 Мемлекеттік реттеу мен қолдау жүйесі және оның туризм саласындағы
қажеттілігі
Бүгінгі күні туризм дүниежүзіндегі көптеген елдер мен өңірлердің
шаруашылығына елеулі түрде әсер ететін дүниежүзілік экономиканың күрделі
әрі кешенді салаларының бірі ретінде көрініс тапқан. Сондықтан туризм мен
экономиканы екі бөлек сала ретінде емес, туризмді экономиканың маңызды
секторы ретінде қарастырған абзал. Осыған орай, экономика ғылымында
қолданылатын барлық заңдылықтарды, дәлірек айтқанда, мемлекеттік реттеу мен
қолдау жүйесіне қатысты пайымдауларды туризм саласында пайдалануға әбден
болады.
Сонымен, экономиканы мемлекеттік реттеу (ЭМР) қолданып жүрген
әлеуметтік-экономикалық жүйені өзгерген жағдайға бейімдеу және тұрақтандыру
мақсатында құқығы бар мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық ұйымдарда жүзеге
асырылатын заңдық, атқарушы және бақылау сипатындағы типтік шаралар жүйесі
болып табылады. Нарық шаруашылығының даму барысында, жеке меншік шеңберінде
шешілмейтін, яғни экономиканың өзін-өзі реттеу қағидалары негізінде
экономикалық және әлеуметтік проблемалар туындайды және шиеленіседі.
Өндіріс күшінің дамуы елеулі инвестицияның қажеттілігін туғызады, өндірісті
мамандандыру, капиталдың шоғырлануы күшейді, өндіріс пен капиталдың
бірігуі, әр түрлі елдің бір-бірімен өзара тәуелділігі өсті. Сонымен бірге
қоғам дамуының белгілі бір сатысында еңбек пен капиталдың арасындағы қарама-
қайшылық күшейе түсті, жаппай жұмыссыздық пайда болды, экономикалық
дағдарыстар салалық шеңберден асып, жалпы ұлттық кейін әлемдік
дағдарыстарға айналды. Монополияның үстемдігіне әкелген, бәсекелестікті
күшейткен ақша айналымының бұзылуы, нарықтың әрі қарай тиімді дамуына
көмектесетін (экономикалык саясатты жүргізу), нарық пен іс-әрекеттің қарама-
қайшылықтарының жұмсаруына әкелуге тиісті сыртқы күштің әсерін, атап
айтқанда мемлекет күшін талап етеді.
Нарық экономикасына мемлекеттік араласу қатынасы оның дамуы мен
қалыптасуының әртүрлі сатысында түрліше болды. ХVII-XVIII ғасырлардағы
нарықтық қатынастардың қалыптасу кезеңінде үстем болған экономикалық
доктрина-меркантилизм – елдегі сауда мен өндірістің дамуы үшін, мемлекеттік
реттеудің сөзсіз қажеттілігін тануға негізделген. Жалпы мемлекеттің
экономикадағы рөлін бағалауда бір-біріне қарама-қайшы шығатын екі мүдде бар
(1 сурет), олар А. Смит пен Дж. М. Кейнстің есімдерімен байланысты.
Сурет 1. Экономикадағы мемлекеттің рөлін танудағы көзқарастар
Нарықтық қатынастардың дамуымен күш жинаған кәсіпкерлер табы
мемлекеттік араласуды және осымен байланысты шектеуді өз қызметтеріне
кедергі ретінде қарастыра бастады. А. Смит өзінің Табиғат және халықтың
баюының себептері туралы зерттеу еңбегінде, экономикалық либерализм
идеяларының пайда болуын алғаш рет толық негіздеген және оның көптеген
жақтаушылары да болды.
А. Смит көзқарасы бойынша, пайда алуға ұмтылуға байланысты, жеке мүдде
көздеген нарық жүйесі өзін-өзі реттеуге қаблетті екенін байқатты. Бұл мүдде
экономикалық дамудың ең басты қозғаушы ретінде көрінеді.
А.Смиттің іліміндегі идеяларының бірі, экономикадан мемлекеттік
реттеуді алып тастаса, онда экономика тиімді қызмет етеді деген идея
болатын. А. Смит: нарық басты реттеуші болатындықтан, нарыққа толық
еркіндік беру қажет, - деп есептеді.
Нарықтық үйлестіру ресурстардың тиімді пайдалануды қамтамасыз
етпегенде, нарық сәтсіздігі деп аталатын жағдай болатынын экономикалық
тәжірибе растады. Нарықтағы нарық сәтсіздігі қоғамның игілігі мен сыртқы
әсерлерге ғана емес, басқа жағдайларға да байланысты пайда болады. Оның ең
маңызды себебі – нарыққа тән монополияланған беталыс. Бұл жағдайда
бәсекелесті қамтамасыз ету үшін, нарық қызметін реттейтін жағдайды толық
анықтау – монополияға қарсы заңды әзірлеу және оны мемлекеттің қолдануы
өмірлік қажеттілік болды [2, 120 б.].
Нарық экономикасында мемлекеттің рөлін теориялық танудың маңызды
сатысы көрнекті ағылшын экономисі Дж.М. Кейнстің есімімен байланысты.
Кейнсиан революциясы барысында алға қойылған идеялар, экономикалық
құлдыраудан өз бетімен сауығудың мүмкін емес екенін, мемлекеттік саясат
экономиканы дағдарыстық жағдайдан шығару үшін, жиынтықты сұраныс пен
жиынтықты ұсынысты теңдестіруге және әрі қарай тұрақтандыруға көмектесетін
қабілетті құрал ретінде қажет екенін дәлелдеді. Дж.М. Кейнс идеяларын
екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әлемнің көптеген елдері қабылдады.
Сұраныс жиынтығын реттеуде кредиттік-ақшалы және қаржылық саясатты
пайдалану, бұл елдердегі экономиканың кезеңдік ауытқуларын жұмсартуға
көрсетеді деп есептеледі.
Сөйтіп, экономиканы мемлекеттік реттеудің объективті мүмкіндігі
экономикалық дамудың белгілі бір деңгейіне жетумен, өндіріс пен капиталдың
үйлесуінде, өндірістің шоғырлануында, өндіріс күші мен өндіріс
қатынастарының дамуында пайда болды. ЭМР қазіргі замандағы жағдайда ұдайы
өндіріс үдерісінің құрамды бөлігі болып табылады. Олар экономикалық өсуді
ынталандыру, жұмыспен қамтамасыз етуді реттеу, салалық және аймақтық
құрылымдағы ілгерілеушілікті көтермелеу, экспортты қолдау сияқты әр түрлі
тапсырмаларды шешеді. ЭМР-дің көлемінің нақты нысаны қоғам дамуындағы әр
сатыдағы сипатпен, экономикалық және әлеуметтік мәселелердің өткірлігімен
анықталады.
ЭМР-дің объектілері – бұл автоматты турде шешілмейтін немесе алыс
келешекте шешілетін қиындықтар, проблемалар пайда болуы мүмкін немесе пайда
болған еліміздің өміріндегі әлеуметтік жағдай мен оқиғалардың аялары,
салалары, аймақтары, сонымен бірге бұл проблемалардың алып тасталуы -
әлеуметтік тұрақтылықты қолдау және экономиканың қалыпты дамуы үшін
қажетті.
ЭМР-дің негізгі объектілеріне шаруашылықтың экономикалық кезеңін,
секторлық, салалық және аймақтық құрылымын; капитал жинақтау жағдайын;
жұмыспен қамтамасыз етілуін, ақша айналымын; төлем балансын; бағасын;
бәсекелестік жағдайын; әлеуметтік қатынастарын; әлеуметтік қамтамасыз
етілуін; кадрларды дайындауы мен қайта дайындауын; қоршаған ортаны; сыртқы
экономикалық байланыстарды жатқызады.
Мемлекеттің кезеңдікке қарсы немесе шаруашылық жағдайды реттеу
саясатынын мәні тоқырау мен дағдарыс кезінде тауарлар мен қызметке
сұранысты қолдау мен капитал салу және жұмыспен қамтамасыз етуден тұрады.
Ол үшін жеке капиталға қосымша қаржылық жеңілдіктер беріледі, мемлекеттік
шығындар мен инвестициялар өсіріледі.
Экономиканың ұзақ мерзімді көтерілу кезінде, тауар қорларының азаюы,
импорттың өсуі және баланс төлемінің нашарлауы, жұмыс күшіне сұраныстың
күшеюі тәрізді қауіпті жағдайлар пайда болуы мүмкін және осыдан келіп, баға
мен еңбекақының негізсіз өсуіне әкеледі. Мұндай жағдайда, ЭМР-дің міндеті -
экономиканың қызып кетуіне жол бермеу үшін, яғни тауарларды артық өндіру
мен артық қорланудың мүмкін болуына кедергі жасау үшін, сұраныстың күрделі
қаржы жұмсалымының және өндірістің өсуіне жол бермеу қажет
[3, 64 б.].
ЭМР сонымен бірге, аумақтық құрылым мен салалық шеңберде маңызды рөл
атқарады. Мұнда қаржылық ынталандыру мен мемлекеттік күрделі қаржы
жұмсалымы көмегімен бөлек салалар мен аймақтарға артықшылықты жағдай
қамтамасыз етіледі: бір жағдайда созылмалы дағдарыста қалған шаруашылық
бірліктері мен салаларына қолдау көрсетіледі; басқа жағдайда – салалардың
ішінде, салалар арасында және барлық халық шаруашылығында оның тиімділігін
көтеруде және бәсекелестік қабілетін арттыруда құрылымдылық
ілгерілеушілікке әкелетін, өндірістің түрлері мен жаңа шаруашылық саласының
дамуы көтермелейді. Сонымен бірге, өндірісті шектен тыс шоғырландыруға
кедергі жасауға шаралар қабылдануы да мүмкін.
Экономика мемлекеттік реттеудің объектісі капиталды жинақтау болып
табылады. Әр түрлі уақытта инвесторлар үшін экономикалық кезең мен
құрылымға ықпал ететін, қосымша ынталандырулар жасалады.
Жұмыспен қамтамасыз етуді реттеу – бұл нарықтық экономика көзқарасы
тұрғысынан жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс арасындағы қатнастарды қалыпты
қолдау. Бұл қатнастар еңбекақысы еңбекке жеткілікті тартуға қызмет ететін
экономиканың білікті және тәртіпті қызметкерлерге деген талабын
қанағаттандыруы тиіс. Бірақ сұраныс пен ұсыныстың арасындағы қатынастар
ұлттық бәсекелестік қабілетке кері әсер ететін еңбекақының шектен тыс
өсуіне апармауы тиіс. Жұмыспен қамтамасыз етудің қажетсіздігі және тез
төмендеуі жұмыссыздар армиясын көбейтуге, тұтынушы сұранысының, салық
түсімнің төмендеуіне, жәрдемақыға салықтың өсуіне және қауіпті әлеметтік
нәтижелерге әкеледі.
Ақша айналымын реттеуде ерекше назар аударылатын негізгі бағыттар:
инфляциямен күрес, баланс төлемінің жағдайына әсер ету, ұлттық валюта
бағамының көтерлуі мен төмендеуі, (валюталық дәлізді анықтау),
халықаралық экономикалық интеграцияға қатысу.
Реттеудің тағы бір маңызды объектісі баға болып табылады. Бағаның
серпіні мен құрылымы экономиканың жағдайын көрсетеді. Сонымен бірге сол
баға шаруашылық құрылымына, күрделі қаржы жұмсалымының жағдайына, ұлттық
валютаның тұрақтылығына күшті ықпал етеді.
ЭМР объектілерінің шешілетін міндеттерге фирманың деңгейінен,
салалардың ұлттық және интернационалдық деңгейіне дейін байланысты
айырмашылықтары және иерархиялық сипаты болады.
Экономикалық қызметтерді жүзеге асыру үдерісінің мемлекет алдында
тұрған міндеттерді шешу үшін мемлекет өкімінде бірнеше құралдар болады.
Олардың ішіндегі маңыздыларына - қазыналық және қаржылық саясат, әлеуметтік
саясат пен табыстарды реттеу саясаты; сыртқы экономикалық саясат және т.б.
жатады.
ЭМР-дің ең басты мақсаты – экономикалық және әлеуметтік тұрақтылық,
шетелде және елдің ішінде қоғамдық құрылымды нығайту. Осы басты мақсаттан
иерархиялық тәуелділікте болатын көптеген нақты жағдайлар пайда болады. Бұл
нақты мақсат, яғни экономикалық кезеңді тегістеу объектісіне бағытталған.
Шаруашылықтың салалық және аймақтық құрылымын жетілдіру секторлық, салалық
жіне аймақтық құрылымға бағытталған. Көбіне жеке мақсаттарға дараланып қол
жеткізу мүмкін емес.
Мемлекеттік реттеудің құралдары әкімшілік және экономикалық деп бөлінеді.
Әкімшілік құралдары қосымша материалдық ынталандыруды құрумен немесе
қаржылық залалдың қауіптілігімен байланысты емес. Ол мемлекет билігінің
күшіне, яғни тыйым салу, рұқсат беру, күштеуге негізделеді (мысалы, үкімет
Мәскеу шектерінде кәсіпорын салуға тыйым салды. Ол салық пен айыппұлды
көбейткен жоқ, тек лицензия беруді тоқтатты). Мемлекет өндірістік
кәсіпорындарды сол жерде кәсіптік оқытуға, өндірісте жұмыс істейтін
жұмысшылар үшін тұрмыстық жағдай жасауға күштеу шарасы арқылы мәжбүрлейді
[4, 189 б.].
Нарықтық экономикалы дамыған елдерде реттеудің әкімшілік құралы елеусіз
көлемде пайдаланады. Олардың қызметінің аясы негізінен қоршаған ортаны
қорғаумен, әлеуметтік әлсіз қорғалған тұрғындар үшін жағдай жасаумен
шектеледі. Төмендегі суретте (2 сурет ) мемлекеттік реттеудің негізгі
құралдары көрсетілген. Мемлекеттік реттеудің бұл құралдары мемлекеттің
әлеуметтік те, экономикалық нысандарында да пайдаланылады.
Сурет 2. Мемлекеттік реттеуде қолданылатын негізгі құралдар
Жоғарыда аталған негізгі құралдарды қолдана отырып, мемлекет келесі
қызметтерді (2 сурет)орындайды.
1. экономиканың қызмет ету үшін құқықтық негіздерді құру мен реттеу;
2. монополияға қарсы реттеу;
3. макроэкономикалық тұрақтандыру саясатын жүргізу;
4. ресурстарды орналастыруға ықпал ету;
5. табыстарды бөлу аясындағы қызмет;
6. мүліктік қатынастар субъектісі ретіндегі мемлекет қызметі.
Заңдық базаны құру – бұл барлық тауар өндірушілер, тұтынушылар және
мемлекеттің өзі іс - әрекетінде жетекшілікке алуға тиісті экономикалық
агенттің тәртібінің ережесін, экономикалық араласудың заңдық қағидаларын
белгілеу. Бұл ереженің ішінде жеке меншіктің құқығын қорғайтын, кәсіпкерлік
қызметтің нысанын, кәсіпорынның қызмет ету жағдайын, олардың өзімен және
мемлекет арасындағы өзара қатнастарды анықтайтын заңдар мен нормативті
актілерді атап өтуге болады.
Макроэкономикалық тұрақтану экономикалық өсумен, жұмыспен толық
қамтамасыз етілуімен және бағаның тұрақты деңгейімен байланысты.
Ресурстарды қайта бөлу өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы өндірісіне
қатысты болуы мүмкін. Әрбір нақты жағдайда мемлекеттік ықпал етудің белгілі
бір түрлері қолданылады. Салықтар, демеу қаржылар, тікелей реттеу және т.б.
құралдар ретінде қолданылуы мүмкін [5, 97 б.].
Бәсекелестік тетіктерін қамтамасыз етудегі бөлу - әлеуметтік топқа
жіктелуге және кедейлікке әкеледі. Қоғам әлеуметтік қорғау бағдарламасында
қолданылған, табыстарды салықты қайта бөлу арқылы ауқатсыз азаматтарға
қамқорлық жасауды өз мойнына алады.
Мемлекеттік меншік – сату-сатып алу объектісі болмайтын және пайда
әкелмейтін ұлттық игілікті көрсетеді. Мемлекеттік меншіктің қалыптасу көзі
мемлекет меншігіне айналдыру және мемлекеттік кәсіпкерлік болып табылады.
Жоғарыда аталған мемлекеттің негізгі қызметтері 3 суретте айқын
көрсетілген:
Сурет 3. Мемлекеттік реттеудің негізгі қызметтері
Ал нақты туризмді мемлекеттік реттеуге келетін болсақ, бұл дегеніміз -
туристік салада нарықтық құрылымның қалыпты жұмыс жасауын бақылау,
мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық іс-шараларды жүзеге асыру мен
туризмнің біртұтас даму коннцепциясын жасау үшін мемлекеттің нарық
конъюнктурасы мен шаруашылық субъектілерінің қызметіне әсер етуі; туризмнің
дамуының мемлекеттік реттеу саясатын қалыптастыруды, оның мақсаттары мен
міндеттерін, негізгі бағыттарын, оны жүргізудің әдістері мен құралдарын
негіздеу сияқты үрдістерді қамтитын күрделі процесс.
Мемлекеттік реттеу қызметін жүзеге асырудың маңызды жолдарының бірі
мемлекеттің туризм мен сервистік қызмет саласында әртүрлі субъектілердің
қызметтерін жандандыратын немесе шектейтін қажетті нормативтік-құқықтық
актілерді қабылдау болып табылады. Бұл жолдағы алғашқы маңызды қадамдардың
бірі 2001 жылы 13 маусымда Қазақстан Республикасының туристік қызмет
туралы Заңының күшіне енуі болды.Бұл нормативтік құжат Қазақстан
Республикасындағы туристік қызметті мемлекеттік реттеудің болмысы мен
қағидаларын қарастырады.
Қазақстан Республикасының туристік қызмет саласын мемлекеттік реттеудің
негізгі қағидалары төмендегідей:
1. Туристік қызметтің дамуына қалыпты жағдай жасау;
2. Туристік қызметтің басым бағыттарын анықтау және қолдау;
3. Қазақстан Республикасы туралы туристік қызмет немесе сапар үшін
қалыпты ел ретінде түсінік қалыптастыру;
4. Қазақстан Республикасындағы туристердің және туристік мекемелер мен
олардың бірлестіктерінің құқықтарын, қауіпсіздіктерін қамтамасыз ету,
сонымен қатар олардың қызығушылықтары мен меншіктерін қорғау.
Туристік қызмет саласын мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаттары:
1. Азаматтардың туристік қызмет аясында еркін қозғалысын және демалу
құқығын қамтамасыздандыру;
2. Қоршаған ортаны қорғау;
3. Туристерді тәрбиелеу, білім беру және сауықтыру сияқты шараларды
өткізуге жағдай жасау;
4. Саяхат жасау барысында азаматтардың қажеттіліктерін қамтамасыз ететін
туристік индустрияны дамыту;
5. Туристік индустрияны дамыту есебінен жаңа жұмыс орындарын ашу,
мемлекет пен ел азаматтарының табыс көлемін арттыру;
6. Халықаралық туристік байланыстарды жетілдіру.
Туристік қызмет саласын мемлекеттік реттеудің басым бағыттары 4 сурет
ретінде төмендегілер қарастырылады:
1. Туризмнің Қазақстан Республикасы экономикасының жоғарғы рентабельді
саласы ретінде қалыптасуы: туризмнің дұрыс ұйымдастырылған жағдайда
кез-келген елдің табысты салаларының біріне айналуға әбден мүмкіндігі
бар.
2. Туристік ресурстарды пайдалану барысында Қазақстан Республикасының
табиғи және мәдени байлығын қорғау: Елімізде табиғи-мәдени
ресурстарды қорғау 2000 жылдары қолға алынды. Бұл ретте Қазақстан
Республикасының табиғи және мәдени мұраларын қорғау туралы заңын,
сонымен қатар Мәдени мұра бағдарламасын қабылдап, аталған
объектілерге жөндеу жұмыстары жүргізіліп, қорғауға алынған
ескерткіштер тізіміне енгізілді.
3. Балалар, жеткіншектер, жастар, мүгедектер мен жағдайы төмен азаматтар
үшін туристік және экскурциялық қызмет ұйымдастыруда жеңілдіктердің
қарастырылуы: көрсетілген туристер тобы белгілі бір жағдайларға
байланысты шектеулерді сезінетіндіктен, әлеуметтік сала тарапынан
оларға әрдайым көмек көрсетіледі.
4. Қазақстан Республикасы аймағында кіру және шығу туризм түрлерімен
айналысатын туристік мекемелерді дамыту және қолдау көрсету: туризм
саласының кез-келген елдегі дамуының тірегіне айналған туристік
ұйымдар мемлекеттік ұйымдар мен шектеулерге тап болады, бұл олардың
жұмысының алға басуына сөзсіз кедергі болады.
5. Туристік индустрияны инвестициялауға жағдай жасау: елдегі туристік
инфрақұрылымның жағдайының төмен екендігін ескеретін болсақ, оны
дамытуда мемлекет немесе шетелдік инвесторлар тарапынан қолдау
қажеттігі анық көрінеді.
Сурет 4. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік реттеудің басым бағыттары
Ішкі және халықаралық туризмнің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін
туристік қызметтің тиімді жүйесін құру [6].
Туристік қызмет саласын мемлекеттік реттеу келесі жолдармен жүзеге
асады:
1. Туризм индустриясын дамыту және инвестициялау саясатын анықтау;
2. Туристік қызмет аясындағы қарым-қатынасты жетілдіруге бағытталған
нормативтік-құқықтық актілерді қабылдау;
3. Қазақстан Республикасының лицензиялау туралы заңына сәйкес туристік
қызметті лицензиялау мен сертификаттау;
4. Туризмді дамытудың мемлекеттік бағдарламаларын жасау мен жүзеге асыру
үшін бюджеттік қаражаттар бөлу;
5. Туристік қызметті сәйкес кадрмен қамтамасыздандыруға көмектесу;
6. Отандық туристердің, туроператор мен агенттіктердің немесе олардың
бірлестіктерінің халықаралық туристік бағдарламаларға қатысуына
жәрдемдесу;
7. Туристік өнімнің ішкі және халықаралық туристік нарықта жылжуына ат
салысу;
8. Елдің туристік ресурстарын рационалды және тиімді пайдаланылуын,
қорғалуын қамтамасыз ету.
Экономиканы мемлекеттік реттеуді ғана емес, нақты туристік саладағы да
мемлекеттік саясаттың мақсат-міндетін, қағидаларын, басым бағыттарын,
оларды жүзеге асыру жолдарын қарастырғаннан кейін, аталған іс-шаралардың
барлығымен айналысатын, яғни туризмдегі мемлекеттік реттеу мен қолдауды
жүзеге асырушы халықаралық және отандық органдардың бұл ретте маңызы зор
екендігін түсінуге болады.
1.2 Туризм саласында мемлекеттік реттеу мен қолдауды жүзеге асырушы
отандық және халықаралық органдар
Туризм дамуын мемлекеттік реттеу мен қолдау құрамына келесі іс-шаралар
кіретін көпдеңгейлі жүйе болып табылады: халықаралық қаржылық ұйымдар мен
Дүниежүзілік туристік ұйымның қатысуымен жүзеге асатын туризмді жаһандық
деңгейде дамытуға ат салысу мен ұйымдастыру жұмыстары; аудандық туристік
ұйымдар мен мемлекетаралық бірлестіктердің (мысалы, Еуропалық Одақ) арнайы
органдары арқылы келетін туристік саясаттың мемлекетаралық деңгейдегі
келісімі; арнайы ұйымдастырылған мемлекеттік органдармен және туристік
ұйымдардың қоғамдық ассоциациялары арқылы жүзеге асатын туризм саласына
қатысты саясаттың ұлттық және ауданаралық деңгейдегі үйлесімі [7, 94 б.].
Осыған байланысты, кез-келген елдің туристік саладағы даму процестерді
тек сол мемлекеттің тарапынан ғана емес, халықаралық туристік ұйымдармен де
реттеледі. Ал 1994 жылы ДТҰ-ға мүшелікке енген Қазақстан Республикасы үшін
аталған халықаралық деңгейдегі ұйыммен серіктестікте болу үлкен
мүмкіндіктер беруімен қатар, белгілі бір міндеттер мен жауапкершіліктер де
жүктейді. Төмендегі кестеде (1 кесте) ДТҰ мен туризм саласының дамуын
халықаралық дәрежеде реттейтін ұйымдарды, олардың мақсат-міндеттерін және
қызметінің басым бағыттарын қарастыратын боламыз.
Кесте 1
Туризм саласының дамуын халықаралық дәрежеде реттейтін ұйымдар
Халықаралық Халықаралық Халықаралық ұйымның Халықаралық
ұйымның қысқаша ұйымның негізгі қызметі ұйым мүшелері
сипаттамасы құрылған жылы
1 2 3 4
Дүниежүзілік туристік ұйым
Туристік әлемдегі1975 жылы ДТҰ-ның қызметі негізінен 105 мемлекет,
ең атақты және 2 қаңтарда туризмнің ақпараттық бірнеше
танылған ұйым жылжуына, оның маңыздылығыассоциацияланға
мен артықшылықтары н және 150
кеңейтуге, сондай-ақ жаңа астам қосылған
материалдық-техникалық мүше (туристтік
базаны құруға шоғырланады.фирмалар,
авиакомпаниялар
)
Әуе көлігінің халықаралық ассоциациясы
Халықаралық 1919 жылы Халықаралық коммерциялық Халықаралық әуе
рейстерді жүзеге негізі авиациялық хабарларды сапарларын
асыратын қаланған және реттеу, барлық мүшелеріне жасайтын 259
авиациялық 1945 жылы ІІ біртұтас ерержелер пен авиакомпаниялар
компаниялардың дүниежүзілік процедураларды еңгізу және
кәсіби соғыстан кейінхалықаралық маршруттарға
ассоциациясы қайта құрылғанжолаушылар
авиатасымалдарына
келісімді тарифтерін
орнату.
Азаматтық авиацияның халықаралық ұйымы
Біріккен Ұлттар 1944 жылы халықаралық стандартқа ААХҰ мүшеліліге
Ұйымының Чикаго және нормаларға сәйкес 183 мемлекет
эгидасымен жұмыс конвенциясыменавиатасымалының қауіпсіз, кіреді
істейтін белгіленді мамандандырылған және
халықаралық ұйым экономикалы тиімді
халықаралық нарықтарын
дамыту және қамтамасыз ету
Бүгінгі күнде Дүниежүзілік туристік ұйым – туристік әлемде ең атақты және
танылған. Дүниежүзілік туристтік ұйым үкіметтік емес ресми туристік
ұйымдардың халықаралық одағының (РТҰХО) Біріккен Ұлттар Ұйым патронажындағы
үкіметаралық ұйымға ауысуы жолымен 1975 жылы 2 қаңтарда негізі қаланды.
Қазір оның мүшелілігіне 105 мемлекет, бірнеше ассоциацияланған және 150
астам қосылған мүшелер (туристтік фирмалар, авиакомпаниялар, халықаралық
ұйымдар) кіреді.
ДТҰ-ның жарғысы 1975 жылы 27 қыркүйекте қабылданды. 1980 жылдан бастап
бүл күн Дүниежүзілік туризм күні деп есептелінеді. Жыл сайын
дүниежүзілік туризм күні белгілі-бір ұранмен жүргізіледі. 4 жыл сайын ДТҰ
Бас ассамблея сессиясын ұйымдастырады, олардың арасында ДТҰ Бас
ассамблеясының атқарушы комитеті жұмыс істейді. ДТҰ-ның штаб-пәтері Мадрид
қаласында (Испания) орналасқан.
ДТҰ келесі мақсаттарды көздейді:
1. Туризмнің дүние жүзінде тыныштыққа, өзара түсунушілікке, адамдардың
денсаулығына және гүлденуіне әсерін жылдамдату және кеңейту;
2. Саяхат уақытытнда білім алуға және мәдениетке адамдардың қол жетуіне
көмектесу;
3. Шетел туризмі үшін қажетті материалдық-техникалық базасын қамтамасыз
етуде көмек арқылы әлемнің аздап дамыған аудандарында тұру және кему
стандарттарын жақсарту және бұл аудандарды байланыстыратын көлік жолдарын
дамыту;
4. Туристтерді қабылдайтын елдердің мүмкіншіліктерін кеңейту және осыменен
олардың экономикасына үлес қосу;
5. Мемлекет арасында бағдарлау және ыңтымақтастық бойынша халықаралық
агенттік рөлін атқару;
6. Туризм саласында ұлттық ұйымдардың кеңесі үшін ең маңызды деген
мүшелеріне қызмет көрсету;
7. Пленум және отырыстардың тақырыптарын анықтау, сондай-ақ қатысушы-
мемлекеттің туристтік мүдделерін бағдарлау (ұлттық туристтік ұйымдар
сияқты, саяхаттанушылардың мүдделерін білдіретін кәсіптік секторлар және
ұйымдар);
8. Туроператорлардың әртүрлі бірлестіктері арасындағы тұрақты өзара
байланысты орнату;
9. Барлық жоғарыда аталған шараларды ең оңай жолымен жүзеге асыру.
ДТҰ-ның қызметі негізінен туризмнің ақпараттық жылжуына, оның маңыздылығы
мен артықшылықтары кеңейтуге, сондай-ақ жаңа материалдық-техникалық базаны
құруға шоғырланады. Ұйым халықаралық туризм саласында белгілі-бір
қағидаларды өңдеу және еңгізу жолымен туризмдегі әртүрлі ұлттардың іс-
әрекетін тәртіптендіруге ұмтылады.
ДТҰ Бірікке Ұлттар Ұйымындағы туризмнің негізгі өкілдігі болып табылады
және әлемдік туризмнің ең лауазымды органы ретінде әрекет етеді. Одан
басқа, ДТҰ халықаралық құжаттарды (актілерді) өңдейді және олардың
орындалуын бақылайды.
ДТҰ қызметінің басқа аспектілері өзіне туризмге әсер ететін мемлекеттер
арасындағы сұрақтарға қатысты ынтымақтастықты ұйымдастыру және
ынталандыруда мемлекет дамуына көмектесуді қосады.
ДТҰ-ның маңызды міндеттерінің бірі – халықаралық туризм бойынша
статистиканы зерттеу, жаңа өлшеу әдістерін жасау, болжау, өңдеу және
маркетинг сияқтыларды қосатын зерттеулер. Мұның бәрін туристтік ұйымдар
өзінің қызметінде қолдануы мүмкін. Зерттеуші қызметі статистика әдістерінің
артуына әкеледі.
ДТҰ әлемдік туризмнің жағдайы туралы тұрақты есеп беріп тұрады, онда
туристтік индустрияның әрі қарай дамуының жетістіктері сияқты, кедергілерді
ескереді. ДТҰ халықаралық туризмге үкіметтік араласуын болдырмау немесе
шектеу арқылы әлемдік туризмге әрекет етуге талпынады. ДТҰ мемлекеттер
дамуын, әсіресе БҰҰ – мүше елдеріне техникалық қолдауды қамтамасыз етеді.
ДТҰ қызметіндегі ең атақты оқиға – 1980 жылы 27 қыркүйекте Манилада
(Филлипины) болған туризм бойынша дүниежүзілік конференцияның өткізілуі.
Туризм бойынша дүниежүзілік конференцияға шақыру туралы шешімді ДТҰ-ның 2-
ші сессиясының Бас ассамблеясы (мамыр 1977ж.) қабылдады. Конференцияда
туризмнің дамуына мемлекеттердің жауапкершілігінің сұрақтары (әлеуметтік-
экономикалық шарттар, мақсаттары және міндеттері, факторлар) және адам —
өзінің демалысын ұйымдастырушысы; сұраныс пен ұсынысты реттеу; туризм
саласында ғылыми-техникалық ынтымақтастық, туризм индустриясына кадрларды
дайындау сияқты өзекті мәселелерді қарастырады. Қорытынды құжатта талқылау
барысында бірлесе өңделген ұсыныстар сипат алған. Бұл құжат әлемдік туризм
бойынша Манила декларация деп аталды. Конференцияға 100 астам мемлекеттің
өкілдері қатысты [8, 245 б.].
Әуе көлігінің халықаралық ассоциациясы – 1919 жылы негізі қаланған
және 1945 жылы ІІ дүниежүзілік соғыстан кейін қайта құрылған барлық
халықаралық авиа-тасымалдаушылардың дүниежүзілік ұйымы. ӘКХА – халықаралық
рейстерді жүзеге асыратын авиациялық компаниялардың кәсіби ассоциациясы
болып табылады. Оның басты қызметі – халықаралық коммерциялық авиациялық
хабарларды реттеу, барлық мүшелеріне біртұтас ерержелер пен процедураларды
еңгізу және халықаралық маршруттарға жолаушылар авиатасымалдарына келісімді
тарифтерін орнату.
ӘКХА-ның жоғарғы органы – жыл сайынғы Бас ассамблея, оған президент
және атқарушы орган сүйенеді. ӘКХА мақсаты – азаматтық авиация халықаралық
ұйымдарының саясатын жүзеге асыру. ӘКХА – бұл әуе тораптар маршруттарының
әртүрлі комбинацияларын пайдалана отырып бір елден басқа елге адамдарды,
пошталарды және жүктерді жеткізуге әрекеттесу. ӘКХА көліктік
конференциясында қабылданған резолюциялар тек билеттерге ғана емес, сондай-
ақ жол қағаздарына, жүк құжаттарына да қатысты.
Тарифтерді орнату - ӘКХА жұмысының маңызды құрамдас бөлігінің бірі.
Барлық авиакомпаниялар арасында тарифтерді белгілеу қажеттілігі – бұл бір
уақытта саясат, тәжіребие болып табылады, өйткені халықаралық
авиакомпаниялары иелерінің – мемлекет үкіметімен бақыланады. Әрбір ел -
өзінің кеңістігінің иесі, ол өзінің территориясына кіруге тыйым салу немесе
рұқсат беруі мүмкін және өзіне ыңғайлы шарттарды қоюына болады.
ӘКХА-ның мүшелеріне - халықаралық әуе сапарларын жасайтын 259
авиакомпаниялар кіреді. Бұл авиакомпанияларының үлесіне халықаралық тұрақты
хабарламалардың 95 %-не жуығы келеді. ӘКХА-ның мүшесі және конференция
қатысушысы болуы үшін авиакомпанияларының үкімет беретін, халықаралық
азаматтық авиация ұйымына да келетін, тұрақты тасымалдауды растайтын
сертификаты болуы керек.
ӘКХА бүкіл жер шарының аумағын 3 үлкен аймаққа бөледі:
1. Солтүстік және Онтүстік Америка және халықаралық линиядан шығысқа қарай
Тынық мұхиттық аймақ бөлігі;
2. Еуропа, Африка және Таяу Шығыс;
3. Азия, Австралия және халықаралық линиядан басшыа қарай Тынық Мұхиттық
аймақ бөлігі.
Туристтік агенттіктер ӘКХА-ның қызметіне оның арнайы бөлімшесі -
авиакомпаниялар агенттіктерінің халықаралық ұйымы арқылы қатысады.
Аккредитация процедурасынан өткен және тиісті белгілі-бір талаптарға сәйкес
келетін әрбір турагенттікке – визиттық карточканың бір түрі ретінде номер
беріледі және ол авиакомпаниямен және басқа салаларының қатысушыларымен
есеп айырысуды жүзеге асырғанда пайдаланылады.
Азаматтық авиацияның халықаралық ұйымы 1944 жылы Чикаго конвенциясымен
белгіленді. Біріккен Ұлттар Ұйымының эгидасымен жұмыс істейді. ААХҰ қызметі
әуе көлігі индустриясының қызметіне қатысты ұлттар тепе-теңдігіне
негізделеді.
ААХҰ басты міндеті – халықаралық стандартқа және нормаларға сәйкес
авиатасымалының қауіпсіз, мамандандырылған және экономикалы тиімді
халықаралық нарықтарын дамыту және қамтамасыз ету болып табылады.
Ұйым келесі мақсаттарды көздейді:
1. бүкіл әлемде халықаралық азаматтық авиациясының өсуін және дамуын
басқару және қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
2. сыртқы ортаны қорғау есебінен әуе құралдарын құру және пайдалану
процестерін қолдау және көтермелеу;
3. әуежайларды, халықаралық авиация қажеттілігінің шарттарын құруды қолдау
және көтермелеу;
4. авиакөлікке адамдардың негізгі талаптарын тиісті жақсы орындау;
қауіпсіздік, қызмет көрсету сапасы, сапарларды реттеу, үнемділігі;
5. әртүрлі елдердің авиакомпаниялары арасындағы негізсіз қақтығыстарды
болдырмау бойынша экономикалық шараларды көтермелеу;
6. ААХҰ мемлекет-қатысушыларының құқықтары толығымен сақталатынына қол
жеткізу және әрбір елдің халықаралық авиакомпанияны иемденуге және
басқаруға нақты мүмкіншілігі бар екендігіне қол жеткізу;
7. ААХҰ мемлекет-қатысушылары арасындағы дискриминацияны болдырмау.
ААХҰ мүшеліліге 183 мемлекет кіреді. ААХҰ келесі ұйымдармен тығыз
қатынаста жұмыс істейді:
1. Халықаралық ақпараттық одақ;
2. Дүниежүзілік метеорологиялық ұйым;
3. Электр хабарларының (коммуникация) халықаралық одағы;
4. Дүниежүзілік пошталық одақ;
5. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы;
6. Халықаралық теңіз ұйымы.
Экономикалық ынтымақтастық және дамыту ұйымы Парижде бекітілген 1960 жылы
14 желтоқсандағы қаулы бойынша құрылды. Қаулыға сәйкес бұл ұйым келесі
мақсаттарды жүзеге асыру үшін құрылды:
1. қаржылық тұрақтылықты бақылау жолымен ЭЫДҰ мүше-елдердің үзіліссіз
экономикалық дамуы және өсуінің, сондвй-ақ тұрғындардың жұмыспен
қамтамасыз етуінің, өмір деңгейін көтерудің жоғарғы қарқынына жету және
осының салдарынан – әлемдік экономика дамуына үлес қосу;
2. ЭЫДҰ –на кіретін және кірмейтін елдердің экономикалық дамуына жағымды
әсер ету;
3. халықаралық міндеттемелерге сәйкес көпжақтық, дискриминацияланбаған
негізде әлемдік сауданы дамыту.
ЭЫДҰ мүшелілігіне: Австралия, Австрия, Бельгия, Канада, Дания, Финляндия,
Франция, Германия, Греция, Исландия, Ирландия, Италия, Япония, Люксембург,
Нидерланды, Жаңа Зеландия, Норвегия, Португалия, Испания, Швеция,
Швейцария, Туркия, Ұлыбритания, АҚШ.
ЭЫДҰ туристтік комитет туризм мәселесін зерттеу жолымен ұйым мүшелерінің
және Югославияның туризмін дамытуға әрекеттеседі. Туристтік комитет
статистика және жыл сайынғы есеп беруді құрастыру әдістерін және стандартты
анықтамалардың сақталуына белсенді ат салысады.
Азия-Тынық мұхит туристтік ассоциациясы (АТМТА). Ассоциация
1951 жылы Азия-тынық мұхиттық бағыттарды алға жылжыту және әрекеттесуді
дамыту үшін құрылды. Бұл ассоциацияға Азия-Тынық мұхит аймақтағы 34 ел
кіреді. Олар бір мақсатқа жету үшін бірікті: бұл үлкен аймақты туризм және
саяхатты дамытуда жетістіктерге жету. Бұл ұйыммымен жүргізілетін жұмыстар,
зерттеулер, даму, білім, және маркетинг бағдарламалары арқылы туризмді
жылжытуға бағытталған. АТМТА ұқсас халықаралық ұйымдар арасында ең жақсы
орындаушы мәртебесіне жетті.
Ұйым мүшелері идеялармен алмасады, мәселелерді шешу жолдарын іздейді, Азия
және Тынық мұхит аймақтарында туризм болашағының жұмысына қатысады.
Ассоциациядағы мүшелер саны 2 мыңға жуық. Құралғаннан бастап Ассоциация
туризммен байланысты маркетинг, зерттеу, өңдеу, білім беру және басқа
қызмет түрлері саласынан өзінің мүшелері үшін нақтылы және уақытылы
ақпараттың маңызды бір көзі болып табылды.
АТМТА қызметі және оның ұзақ мерзімді жоспарлары жыл сайынғы
Ассоциация конференциясында тексеріледі және бағаланады.
Менеджмент, маркетинг, өңдеу және зерттеу бойынша ұйымдасқан комитеттер
Ассоциациялық бағдарламаларын жүзеге асырады. Баспа бөлімі көптеген есеп
берулерді, зерттеу материалдарын және кезекті басылымдарды жариялайды.
Негізгі басылым – Тынық мұхиттық туристтік жаңалықтар - 58 мың дана
тиражымен шығатын 3 аймақтық басылымдары бар ай сайын шығатын журнал. Баспа
материалдарының арасында 80 % аналитикалық цифрлі мәліметтер және
фотосуреттер құрайды [9, 123 б.].
АТМТА Хатшылығы Сан-Францискода (Калифорния), қызмет көрсетудің
негізгі кеңселері Азия аймақтың – Сингапурде; Тынық мұхиттық аймақтың –
Сиднейде; Америка – Еуропалық бөлікте – Сан-Францискода орналасқан.
Ал еліміздегі туризм саласын мемлекеттік тұрғыдан реттейтін
органдардың қалыптасуы тәуелсіздік алған жылдардан бастап бастау алды,
шамасы 20 жыл ішінде туризм мәселесімен айналысатын ұйымдар жеті рет
ауысқан болатын (2 кесте).
Кесте 2
Туризм саласын мемлекеттік реттеумен айналысқан ҚР-ның мемлекеттік
органдары
Құрылған Мемлекеттік орган атауы
(ауысқан) жылы
КСРО жылдары Туризм мен экскурсия ісі бойынша Қазақ Республикалық Кеңесі,
Интурист, Спутник ұйымдары
1992 жылы ҚР-ның Жастар ісі, туризм және спорт Министрлігі, Туризм
туралы Заң және алғашқы туризмнің даму Концепциясы
қабылданды.
1999 жылы ҚР-ның Көлік, комуникация және туризм Министрлігі
2000 жылы ҚР-ның Туризм және спорт Агенттігі
2004 жылы ҚР-ның Индустрия және сауда Министрлігі
2006 жылы ҚР-ның Туризм және спорт Министрлігі
2011 жылы ҚР-ның Индустрия және жаңа технологиялар Министрлігі
Қайнар көзі:
Қазіргі таңда Қазақстанда туризм дамуын реттейтін мемлекеттік органдар
мен олардың қызметі Қазақстан Республикасының туристік қызмет туралы
заңымен реттеледі. Бұл заң бойынша, Қазақстан Республикасы Үкiметiнің
құзыреті:
1. туристiк қызметтің жүзеге асуына қатысты нормативтiк-құқықтық актiлер
қабылдайды;
2. туристтiк қызметтi лицензиялаудың ережелерін және туристiк қызметке
бiлiктiлiк талаптарын бекiтедi;
3. туристерге баруға тыйым салынған аумақтарды, объектiлерді анықтайды;
4. туристiк қызметтiң облысында мемлекеттiк инвестициялық саясатты
анықтайды;
5. туристiк саланы ғылыми қамтамасыз етудің мемлекеттiк жүйесін жасайды.
Қазақстан Республикасы Индустрия және жаңа технологиялар министрлiгi
индустрия және елдi индустриялық-инновациялық, ғылыми-техникалық дамыту,
тау-кен металлургиялық кешен, машина жасау, химия, фармацевтика, жеңiл,
ағаш өңдеу және жиһаз өнеркәсiбi, құрылыс индустриясы және құрылыс
материалдары өндiрiсi, инвестицияларды мемлекеттiк қолдау, салалық
бағыттылығына сәйкес машиналар мен жабдықтардың қауiпсiздiгi және химия
өнiмiнiң қауiпсiздiгi; арнайы экономикалық аймақтарды құру, олардың жұмыс
iстеуi және оларды тарату, экспорттық бақылау; техникалық реттеу және
өлшемдер бiрлiгiн қамтамасыз ету; электр энергетикасы; көмiрсутегi
шикiзатын қоспағанда, минералдық ресурстар; мемлекеттiк геологиялық
зерделеу, минералдық-шикiзат базасын ұдайы өндiру, жер қойнауын ұтымды және
кешендi пайдалану, жер қойнауын пайдалануды қатты пайдалы қазбалар, жер
асты сулары мен емдiк балшық бөлiгiнде мемлекеттiк басқару; көмiр
өнеркәсiбi; атом энергетикасын пайдалану, жаңартылған энергия көздерiн
пайдалануды қолдау, энергия үнемдеу саласында басшылық етудi, сондай-ақ
оның құзыретiне жатқызылған қызмет саласында мемлекеттiк органдарды
салааралық үйлестiрудi жүзеге асыратын орталық атқарушы орган болып
табылады.
Министрлiктiң төмендегі 5 суретте көрсетілгендегідей бірнеше
ведомстволары бар:
Сурет 5. Қазақстан Республикасы Индустрия және жаңа технологиялар
министрлiгiнің ведомстволары
Қазақстан Республикасы Индустрия және жаңа технологиялар министрлігінің
Туризм индустриясы комитеті Қазақстан Республикасы Индустрия және жаңа
технологиялар министрлігінің құзыреті шегінде және Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес туристік қызмет саласындағы реттеу,
бақылау және іске асыру функцияларын жүзеге асыратын ведомство болып
табылады. Өз қызметін Қазақстан Республикасының Конституциясына, Қазақстан
Республикасы Президентінің және Үкіметінің актілеріне, Қазақстан
Республикасының заңдарына, өзге де нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес
жүзеге асырады. Мемлекеттік мекеменің ұйымдастыру-құқықтық нысандағы заңды
тұлғасы болып табылады, оның мемлекеттік тілде өзінің атауы жазылғын
мөрлері мен мөртабандары, белгіленген үлгідегі бланкілері, сондай-ақ
заңнамаға сәйкес Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Қазынашылық
комитеті органдарында шоттары бар, сондай-ақ, өз атынан азаматтық-құқықтық
қатынастарға түседі.
Комитеттің құрылымын, штат санын Индустрия және жаңа технологиялар
министрлігінің жауапты Министрліктің бірінші басшысымен келіскеннен кейін
Министрліктің штат саны шегінде бекітеді. Комитеттің функциялары болып
табылатын міндеттерді орындау тұрғысында Комитетке кәсіпкерлік
субъектілермен шарттық қатынастарға түсуге тиым салынады. Егер Комитетке
заңнамалық актілермен табыс әкелетін қызметті жүзеге асыруға құқық берілсе,
онда осындай қызметтен алынған кіріс республикалық бюджет кірісіне
жіберіледі. Мекеме қызметін қаржыландыру республикалық бюджет қаражаты
есебінен жүзеге асырылады. Оның заңды мекенжайы: 010000, Астана қаласы,
Сарыарқа ауданы, Абай даңғылы, 33.
Министрлік құзыреті шеңберінде Комитеттің негізгі міндеттері мыналар
болып табылады:
1. туристік қызмет саласындағы мемлекеттік саясатты қалыптастыруға және
іске асыруға қатысу;
2. туристік салаға инвестициялар тарту жөніндегі бірыңғай саясатты
қалыптастыруға және іске асыруға қатысу;
3. Қазақстан Республикасының туристік қызмет туралы заңнамасының орындалуын
мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру.
4. туристік қызмет саласындағы стандарттау аясы қызметін реттейді;
5. Қазақстан және оның туристік мүмкіндіктері туралы ақпаратты халықаралық
туристік нарықта және мемлекет ішінде таратады, оның ішінде туристік
қызмет саласындағы республикалық және халықаралық көрмелер мен
жәрмеңкелер өткізу жолымен;
6. әлемдік жетекші бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдеріне және
туроператорларға арналған конференцияларды, семинарларды, ақпараттық
жарнамалық турларды, туризм саласындағы мамандармен тәжірибе алмасуды
ұйымдастырады және олардың жұмысына қатысады;
7. отандық туристік іс-шараларды ұйымдастырады және өткізеді;
8. туризмді және туристік индустрияны дамытудың стратегиялық бағыттарын
болжауды, кешенді талдауды жүзеге асырады және туристік саланың даму
жағдайына мониторинг жүргізеді;
9. туристік нарықты зерттеуге, туристік қызмет саласындағы басылымдық,
жарнамалық және картографиялық өнімдерге мемлекеттік тапсырысты
орналастырады;
10. туристік саланы дамытуға үлес қосқан тұлғаларды Қазақстан
Республикасының мемлекеттік наградарларымен марапаттауға және құрметті
атақтар беруге ұсынады;
11. Туризм жөніндегі кеңес туралы ережені және оның дербес құрамын
әзірлейді және бекітуге ұсынады;
12. өз құзыреті шегінде туристік қызмет саласындағы халықаралық шарттарды
әзірлеуге, жасасуға және орындауға қатысады, сондай-ақ халықаралық
ұйымдарда және халықаралық іс-шараларда мемлекеттің туризм саласындағы
мүддесін білдіреді және олардың жұмысына қатысады;
13. туристерді орналастыру орындарын сыныптау ережесін әзірлейді;
14. туризмді және туристік индустрияны дамытудың стратегиялық бағыттарын
болжауды, кешенді талдауды жүзеге асырады және туристік саланың даму
жағдайына мониторинг жүргізеді;
Қазақстан Республикасында туристік саланы дамыту бағдарламасын әзірлеуге
қатысады [10].
Облыстық атқарушы органдардың құзыреті:
1. облыста халықтың жұмыспен қамтылуының күшейту шарасы ретінде туристік
саладағы кәсіпкерлікті қолдайды;
2. туризм дамуының аймақтық бағдарламаларын жасайды және орындайды;
3. жергiлiктi туристтiк ресурстарды қорғау бойынша іс-шараларды ойластырады
және іс жүзінде орындайды;
4. әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктер бойынша туристiк қызметтер нарығын
талдайды;
5. туристiк қызметтер нарығын талдайды және талдаудан алынған мәліметтерді
уәкілетті органға табыстайды;
6. туристiк қызметтердi және туризм объектiлерiне жарнама жасайды және
туристiк ақпараттарды туристiк- ақпараттық орталықтарға жiбередi;
7. балалар және жастар лагерьлерiн ұйымдастыру қызметіне жәрдемеседі;
8. туристiк қызмет субъектiлерiне әдiстемелiк және туристiк қызмет
ұйымдастыруға байланысты туындайтын сұрақтарды шешуде консультациялық
көмек көрсетеді.
Туризм жөнiндегi кеңес консультациялық-кеңесшi орган ретiнде Қазақстан
Республикасының Үкiметi жанынан құрылады. Кеңестің құрамына уәкілетті
органның және мүдделі мемлекеттік органдардың өкілдері, сондай-ақ туристік
қызмет саласындағы қауымдастықтар мен өзге де бірлестіктердің өкілдері
кіреді. Өз қызметі ретінде туризмді дамыту, экономиканың осы саласына
инвестициялар тарту, Қазақстан Республикасына келудiң қолайлы режимiн
қамтамасыз ету және туристердiң шетелге шығуы үшiн жағдайлар жасау,
республиканың туристiк имиджін қалыптастыру, туристік қызмет саласында
мамандар даярлау мәселелері бойынша ұсыныстар әзiрлейдi; туристiк қызмет
көрсетудi тұтынушыларды қызмет көрсету сапасы туралы хабардар ету
мақсатында өзi бекiткен тәртiп бойынша туристік қызметті жүзеге асыратын
тұлғалардың рейтингін жүргізеді.
Туристік ақпарат орталығы. Орталық Үкімет және (немесе) облыстың
(республикалық маңызы бар қаланың, астананың) әкімдігі құратын, Қазақстан
мен оның туристік әлеуеті туралы ақпаратты қалыптастыру және тарату,
туристік өнімді халықаралық туристік нарықта және мемлекет ішінде ұсыну
үшін, сондай-ақ туристік қызмет саласында жаңа кәсіпкерлік субъектілерін
дамытуға жағдай жасау және ғылыми-әдістемелік қамтамасыз ету мақсатында
құрылатын ұйым болып табылады.
1.3 Қазақстан Республикасындағы туристік қызметті мемлекеттік реттеу
жүйесінің құқықтық-нормативтік негіздемесі
Туристік бизнестің ерекшелігі туристік өнімнің жиынтық түрінде, яғни
тасымалдау, тамақтану, орналастыру, консулдық және өзге де қызметтер
жиынынан тұратындығы екені белгілі. Осыған орай, туристік қызметті
реттейтін құқықтық және нормативтік құжаттардың да ауқымды болары
түсінікті. Мәселен, кіру туризмі үшін қажетті визаны алу мәселелерін шешуде
әкімшілік заңдар, есеп айырысу формасын валюталық заңдар, декларация
жасалатын тауарларды шекарадан өткізу тәртібін кедендік заңдар қарастырады.
Сонымен қатар туристік салада Қазақстан Республикасы Мемлекеттік
стандартының туристік қызметті стандарттау бойынша нормативтік актілері,
мемлекеттік антимонополиялық органдардың тұтынушы құқығын қорғау
саласындағы заңдардың туристік салада да қолданылуын қадағалайтын актілері
де қабылданған [11, 114 б.].
Қазақстан Республикасы туристік қызмет туралы құқықтық-нормативтік
актілерді халықаралық туристік ұйымдарға мүшелікке енуіне байланысты,
төменде көрсетілген ортақ халықаралық, үкіметаралық туристік заңдар мен
қаулыларға сүйене отырып қабылдайды:
Туризм хартиясы - 1985 жылы 22 қырқүйекте ДТҰ-ның Бас Ассамблеясымен
қабылданған туристік қатынастың барлық субъектілеріне – мемлекеттерге,
туристерге, туристік сфера қызметкерлеріне ұсыныстық сипатта бағытталатын
нормативтік-құқықтық акт. Хартия әрбір адамның демалуға және ақылы
демалысқа деген құқығын мойындай отырып,астарында адам, табиғат, қоғамдық
қатынастар мен мәдениет түсініктері жатқан туристік орта деген ұғымды
енгізді. Соған орай, мемлекеттерге бүкіл адамзат құндылығы болып табылатын
туристік ортаны қорғауды, сонымен қатар, жастар туризмі мен қарт,
мүмкіндігі шектеулі адамдардың демалысын ұйымдастыруды жеңілдетуді
жүктейді. Хартияға сәйкес, туристерге қызмет көрсету процесін әрдайым
жетілдіріп, туристерге жеңілдіктер жасай отырып туристік қызметтің дамуына
кең жол ашу керек.
Гаага декларациясы. 1989 жылы 10-14 сәуір аралығында өткен үкіметаралық
Гаага туризм конференциясы барлық елдер мен халықтардың әлеуметтік-
экономикалық өміріндегі туризмнің орнын анықтауға бағытталды. Үкіметаралық
бұл конференция туризм мен қоршаған орта арасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz