Д.Исабеков повестеріндегі ұлттық мінез сипаты
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ 82.08:82-31 (092)
Қолжазба құқығында
НЕТАЛИЕВА ДАРМИЯ ҚАЙЫРБАЙҚЫЗЫ
Д.Исабеков повестеріндегі ұлттық мінез сипаты
10.01.02- қазақ әдебиеті
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші:
филология ғылымдарының
кандидаты С.Мақпырұлы
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ 3
1 ҰЛТТЫҚ МІНЕЗДІҢ БЕЙНЕЛЕНУІНДЕГІ ДӘСТҮР ЖӘНЕ
ЖАЛҒАСТЫҚ 16
2 Д.ИСАБЕКОВ ПОВЕСТЕРІНДЕГІ КЕЙІПКЕРДІҢ ҰЛТТЫҚ
СИПАТЫ 64
ҚОРЫТЫНДЫ 134
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 141
К І Р І С П Е
XX ғасырдың 60-90 жылдары кеңестік қазақ әдебиетінің жаңаша
дәуірлеген кезеңі болып тарихқа енді. Қоғамды қайта құрғысы келген КСРО
басшысы М.С.Горбачев қасаң қағиданы бұзып, СОКП-ның соңғы съезіндегі пікірі
арқылы көркем өнердегі бюрократиялық жүйеге төңкеріс жасады. Шындықтың
сыңаржақ баяндалып жүргені белгілі болып, әдебиетке жаңа талаптар қойылды.
Әр құбылыстың күнгейін ғана суреттемей, көлеңкесіне үңілуді міндеттеді.
Сөйтіп, драматизм мен романтизмнің орны анықталып, социалистік реализм
әдісімен бейнелеуде бетбұрыстар жасалды. Тұмшаланған саяси бет-пердесін
сыпыра бастаған әдебиет жетпіс жыл бойғы тоңын жібітіп, кейіпкері арқылы
танытуға мәжбүр болған идеологиялық көзқарас, үгіт-насихаттан арылды. 1926-
28 жылдардағы байшыл-ұлтшыл атанған оппозиция мен КазАПП-тың айтысына
айналған ұлттық ерекшелік, қасиеттердің бейнеленуі осы дәуірде жалғасын
тауып, өзіне тән сипатпен белең алды және кең тұрғыда суреттеуге мүмкіндік
берілді. Бұл дәуірдің жаңа буындары Ә.Кекілбаев, Қ.Жұмаділов, М.Мағауин,
Ә.Тарази, О.Бөкеев, Т.Әбдіков, Б.Нұржекеев, А.Сейдімбеков, Д.Исабеков т.б.
қоғам дамуын ұлттық ұғым-түсінікпен ашып беруді мақсат етті. Реалистік
өнерді дамытып, оны адамның тұрмыс-тіршілігінің қиын жақтарын суреттеумен
өрістетті. Қоғам мен адам, жеке адам дамуының қайшылықтарын саяси тұрғыдан
емес, әлеуметтік аяда шешіп, көркемдік деңгейін жетілдірді. Психологиялық
талдауды өрістетіп, эстетикалық идеал бола алатын жаңа қаһарманды дүниеге
келтірді. Ол -кеңес халқының өкілі деген аттан ада, барлық әрекеті ұлттың
жан әлемімен тұлғаландырылған бейне.
Жоғарыда аталған жазушылар кейіпкер диалектикасын қоғам дамуымен
қатысты алып, өмірдің әділетсіз жағына көп үңіледі. Бұл бағытта тереңірек
жазған Д.Исабеков те әдебиетке болмысы өзгеше бейнелер әкелді. Таптаурын
болған тап күресі, социализм үшін күрестен айырмашылығы - ол күрескерлер
адамдық үшін тартысқа түсті. Көзбен көруден гөрі, оймен сезілетін мұндай
күрестің қаһармандарының әрекетсіздігіндей көрінетін оқиғаларға мол орын
берілді. Сол себепті олар сыншы-ғалымдар тарапынан әр түрлі бағаға ие
болып жатты. Дегенмен, қарымды қаламгер Д.Исабеков тағдыры ауыр кейіпкер
арқылы адам жанының құпиясын ашып, философиялық, әлеуметтік, адамгершілік
мәселелерін ұлттық дүниетаным-мен астастыра білді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ұлттық мінез - өзіндік болмысы, жеке
психологиялық ерекшелігі бар кейіпкердің ұлттық сипаты. Идеологиялық
майданның негізгі факторы болған кеңес дәуіріндегі әдебиетте халықтық,
интернационалдық сипатқа баса назар аударылып, ұлттық ерекшелікке көңіл
бөлінбей, оны жалпы ұлттық белгілермен байланыстыра қарау орын алды. Кеңес
дәуірінде қай шығарманың да ұлттық бояуы болғанмен, арнайы зерделенгені
сирек болды. Өйткені бұл категория ол кезеңде негізгі мәнге әлі ие бола
қоймаған еді. Бұған сталиндік жылымықтан кейінгі ел жағдайының әдеби
процеске әсері де себеп болса керек. КСРО әдебиетінің қалыптасуы толық
аяқталған алпысыншы жылдары ғана көркем әдеби шығармалардың ұлттық
ерекшелігін бағамдау үшін ғылыми айтыстар басталып, ғылым ұлттық арнаға бет
бұра бастаған. Сол пікірталастың ең өзектісі - кеңес одағында ұлттық
мінездің болған-болмағандығы туралы ой талқы. В.Оскоцкий Кеңес Одағының 40
жылы социалистік кеңес халқының ұлттық ерекшелігінің жойылуы үшін
жеткілікті болғандығын айтады[1,261-б.]. Ал бұл пікірді зерттеуші К.Бязарти
екі жақты процесс ретінде қабылдап, былай түсіндіреді: Аталған жағдай
халықтар әдебиетінде ортақтықтар пайда болуына әкеледі және ұлттық
ерекшелікті байытып, дамытады[2,257-б.]. В.Оскоцкий өнер мен өмірді шындық
тұрғысынан қарап, кеңестік көзқараспен ой білдіреді. Ал К.Бязарти дәлелінің
жаны бар. Кеңестік мінез - сол кезең үшін жаңа мінез. Ол мінез көпұлттылық
мәнін ашты. Дегенмен, бұл жамалған жанама мінез болғанын уақыт дәлелдеді.
Өз топырағынан тамыр жайған ұлттық сипат қана тереңге бойлап, жүйелене
береді екен. Қанша өзгеріс болса да, әдебиеттің ұлттық ерекшелігі
сақталады. Ұлттық мінез мәселесі орыс, қазақ, шетел әдебиетін
зерттеушілерін ертеден қызықтырады.
Орыс әдебиеттану ғылымында ұлттық мінез мәселесі туралы кең тараған
қызу пікірталастың бір саласы ұлттық мінез табиғатын анықтауға арналады.
Ұлттық ерекшелік ұлттық мінезбен анықталынады, ұлттық мінез ұлттық
ерекшелікте көрінеді[1,262-б.], - дейді В.Оскоцкий. Кейіпкерді мінез
белгілері емес, оның қалай көрінуі ерекшелейтіндігін анықтады. Ұлттық мінез
мәселесі әр ғылым тұрғысынан қарастырылған. Әлеуметтанушы И.С.Кон “Ұлттық
мінез: миф әлде шындық?” - деген сұрақ қойып, соған жауап іздейді.”Егер
ұлттық мінез белгілі бір ұлттың барлығына тән және басқа этникалық
топтардан айрықшалайтын, әлеуметтік сипатын анықтайтын, өзгермейтін мән
болса, ғылыми тұрғыдан миф деп түсіндіріледі. Бірақ әрбір әлеуметтік-
психологиялық миф ретінде ол белгілі бір тарихи шындықты бейнелейді[3,228-
б.], - дейді. И.С.Кон жантану, әлеуметтану ғылымдары тұрғысынан әр түрлі
әлеуметтік зерттеулер нәтижесінде миф те, шындық та деген тоқтамға келеді.
Біз де бұл пікірге қосыламыз. Белгілі бір мінез нышандары ұлт болуымен
бірге қалыптасып, өзіндік мінез-болмысқа айналып, ұлттық мінез болған да,
бола да береді. Ал кейбір ұлттың психикалық пішіні барлық халықтарда
кездесе беруі мүмкін. Демек, этнопсихология - ұлттық мінез деген байлам
жасауының толық негізі бар. Ұлттық мінез әлеуметтік өмірге әсері бар
күрделі жүйені бейнелейді. Олар өзара тығыз байланысты [4,15-б.], - дейді
әдебиеттану ғылымында орыс ұлттық мінезін зерттеуші Гвоздей В.Н. Ежелгі
берік белгілердің қайта қалыптасқан ұлттық белгілерге ықпалы болатындығын
анықтайды. Сол себепті ұлттық мінезді әлеуметтік тарихи ғана емес,
әлеуметтік-жантану құбылысы ретінде де қарауды ұсынады. Бұл пікір И.С.Кон
идеясымен ұштасып жатыр. Адам қабылдауымен бір мінез екінші мінезге өзгеріс
әкеледі. Кейіпкердің жан дүниесіндегі қайшылықты суреттерде де жазушы
осыны ескереді. Ұлттық мінездің құбылмалы сан қатпарлы болуы осыған саяды.
Ұлттық мінез бен ұлттық сана байланысын ашады. Оны ұлттық психологиялық
сипаттардың ауысып отыруымен сабақтастырады және ұлттық мінезді ұлттық сана
жүйесімен қарым-қатынаста зерттеу керектігін ұсынады.
Көркем шығармадағы әр әдеби кейіпкердің толық мәнінде ұлттық мінез
екеніне де ерекше назар аударады. Нақты бір бейнеде көрініс табатын ұлттық
мінез белгілі бір ұлт өкілдеріне тән ортақ белгілерді бейнелейтін,
кейіпкердің суреттелуінде танылатын жинақтық ұғым [4,27-б.],- дейді
Гвоздей В.Н. Мұны зерттеуші Н.И.Утехин де қолдайды: “Әдеби кейіпкер
мінезі өзі қалыптасқан ұлттық әлеммен бірлікте ғана түсінікті болады” [5,33-
б.],- дейді. В.Н.Гвоздей А.П.Чехов шығармаларындағы ұлттық мінезді ашуға
реалистік характер жасайтын құралдар қызмет етеді деп табады. Ұлттық мінез
А.П.Чехов шығармаларында кейіпкер іс-әрекетінен, эмоционалды-психикалық
жағдайынан көрінетіндігін айтады[4,242-б.]. Жазушы орыс ұлттық мінезінің
ерекшелігін славян жанының жұмбақтығынан емес, орыс халқының тарихи
ерекшелігінен, әлеуметтік сипатынан, табиғи жаратылыс жағдайынан
іздейтіндігіне көз жеткізеді [4,177-б.].
М.Чимпой:Кейіпкердің ұлттық бет-бейнесін ашуда халықтың рухани,
моральдық тәжірибесін бейнелейтін өмірлік материалды жазушының эстетикалық
тұрғыдан игеруі үлкен роль атқарады. Барлығы жазушының эстетикалық
шеберлігіне, сезімталдығына байланысты[6,270-б.],-дейді. Егер халықтың
моральдық, психикалық өмірін көркем тұрғыда көрсете алмаса, халықтың
ұлттық, әлеуметтік, интернационалдық сипатын да ашып бере алмайтындығын
айтады. Кейіпкер мінезінде ұлттық белгі болатыны туралы В.Оскоцкийдің
пікірін методологиялық қателік деп есептейді. Бұл жерде Гвоздей В.Н.
пікірімен қайшылық бар. Шындығында, өмірде әр ұлттың өзіне тән мінезі
болғанымен, көркем шығармадағы ұлттық кейіпкер бейнесін жасайтын – жазушы.
Ол өзінің көркемдік танымымен шығарманы жазып шығуға, өз көркемдік
әлеміндегі ұлттық мінезді танытып беруге құқығы бар деп есептейміз.
Әдебиеттегі ұлттық мінез - суреткердің көркем ойлау кілті. Демек, өмірдегі
ұлттық мінез мен әдебиеттегі ұлттық мінез бірдей деп санай алмаймыз.
Өмірдегі ұлттық мінез қандайда болсын ұлттың қалыптасқан мінез-құлқы. Ал
сөз өнеріндегі ұлттық мінез кейіпкердің тұлға ретінде қалыптасуындағы
психикалық ерекшелігі немесе психикалық, эмоционалдық, философиялық,
педагогикалық қасиетінің жиынтығын құрайтын кейіпкер.
М.Чимпой ұлттық мінезді көркем ойлаумен байланыстыру арқылы әр жазушы
суреттеп отырған ұлт өкілінің психологиясын ашады деген тұжырымға келеді.
Бурсов Б.: Ұлттық мінез мәселесінде жұмбақ ешнәрсе жоқ [7,11-
б.],-дейді. Ұлттық мінез тарихи өмірдің күрделі жағдайында пайда болады.
Сондықтан да ол басқа ұлт мінездерімен ұқсас болып жатады. Өйткені адамзат
тарихы –диалектикалық сипаттағы процесс. Бұл тұрғыда әр ұлттық мінез
жекелеген жалпы адамзаттық белгілерді білдіреді.Үнемі дамып, өзгеріп
отырады[6,11-б.]. Бірақ жалпы адамзаттық белгіден өрбитіндігіне толық
келісуге болмайды. Кеңес Одағында ортақ тарих болғанмен әр елдегі жағдайдың
ішкі себептеріне үңіле түсу керек. Ұлттық мінездің өзіндік те, өзгелік те
белгісі болады.
Орыс ұлттық мінезі түсінігі - тарихи, философиялық, әлеуметтік
психологиялық, адамгершілік, эстетикалық түсініктер жүйесі [6,11-б.]. Егер
біз бұл түсінікті көркем әдебиет саласына аударсақ, Пушкин, Гоголь,
Горький, Маяковский, Чеховқа дейін және одан кейін жасалған образдар көз
алдымыздан өтеді.
Орыс ойлауының мінездік бір белгісі талап қоюмен келіспеушілігі. Мұны
түрлі ғылым тұрғысынан зерттеушілер орыс адамдарының батырлығымен,
ерлігімен байланыстырады. Орыс ерлігі XIX ғасырда дінмен байланысын
сақтады. Талаппен келіспеушілік орыста аскетизм сияқты белгіні тудырады.
Эв. Сокол ұлттықты интернационалдықтың құрамды бөлігі ретінде қарайды.
Ол “интернационалдықты толықтырады [8,4-б.] деп зерделейді. Біз әрбір
ұлттық бейне интернационалдықты өз ерекшелігімен толықтыратынын толық
қолдаймыз. Бүгінгі жаһанданудың кеңестік үлгісі болған көпұлттылық белгілер
әр халықтың ұнамды-ұнамсыз бейнелерінің жиынтығына айналған. Ықпалы басым
ұлттардың қасиеті, өмір сүру салты екінші ұлттың бойына өзіндік нышандарын
сіңіріп, жаңа әдеби қаһармандар туғызуы да соның белгісі.
Суровцев Ю.И. Ұлттық ерекшелік ұлттық мінезге тәуелді[9,24-б.], -
дейді. Ұлттық мінезді өнердің ұлттық ерекшелігін анықтаушы санайды. Себебі
әр халықтың өзіндік ерекшеліктері ұлттық мінезді құрайды. Ұлттық мінез болу
үшін айырма болатын мінез біліністері, тілі, дәстүр-салты, наным-сенімі
т.б. болуы қажет. Суреткер осы ерекшеліктерді ескерсе ғана, шығарма ұлттық
мазмұн бере алатынына көз жеткізе отырып, біз автор пікірінің мәні бар деп
санаймыз. Сондай-ақ зерттеуші: Таптық қоғамда ұлттық мінез белгілі бір
тарихи жағдайдағы әлеуметтік күрес процесінде әр түрлі әлеуметтік күштер
ықпалымен қалыптасады[9,35-б.], - дейді. Орыс әдебиетінің ұлттық сипатын
зерделеген ғалым Б.Бурсов та осылай ойлайды.
Орыстың психикалық сипатының қалыптасуына әлеуметтік ішкі толқулар
ғана емес, монғолдарға қарсы күрес, қилы заман жеңісі, Отан соғысы т.б
септігін тигізетіндігін алға тартады.
Ұлттық психика жалпы адамзаттық белгілерді бойына жинақтайды[9,49-
б.] деген тоқтамға келіп, бір халықты белгілі бір қасиетімен екіншісінен
ерекшелеуге қарсы шығады. Бұл пікірмен келісуге болмайды. Ұлттар өзара
тығыз байланыста болғанмен, ортақтығымен қатар өзіндік айырым белгілері де
болады. Соның негізінде ғана ұлттық психика қалыптасады.
Ұлттық мінез бен халықтық мінез жайында Крившенко С.Ф.: Олар
бірінсіз бірі көрініс таппайды, бұлардың әрбірінде өзіне тән ерекшеліктен
гөрі, ортақтықтар біршама [10,15-б.],- деп таниды, А.О.Большев халықтық
мінез ұғымын ұлттық мінез бен ұнамды қаһарман категорияларының
тоғысынан табылатындығын, олардың негізгі ерекшеліктерін бойына жинақтайтын
құбылыс екендігін алға тартады [11,7-б.]. Бір-бірімен үйлесім тапқан
авторлар ойын біз де қостаймыз. Өйткені халықтық ерекшеліктердің ұлттық
айырмашылықтардың қалыптасуында ықпалы болады. Бірақ түбегейлі өзгеріс
жасай алмайды. Кейіпкердің ұлттық мінез белгілерін бойына жиюы да осыдан
туындайды. Бұл ойымызды екі тілді жазушылар шығармаларының ұлттық сипатын
зерттеген Канафина К.Д. нақтылай түседі. Ол авторлардың (Ә.Әлімжанов,
О.Сүлейменов, И.Друцэ, Т.Пулатова) өзге тілде жазса да, бірнеше әдеби
дәстүрді бағдар етсе де, бірінші кезекте өз топырағына тән ұлттық
кейіпкерді сомдауды мақсат еткендерін баса айтады [12].
Ал Серебрякова З.А. ұлттық мінез бен әдеби тип арақатынасын
анықтайды. Әдеби типке қарағанда ұлттық мінез кең ұғым [13,6-б.], -дейді.
Ұлттық мінездің әр түрлілігі әдебиеттегі типологиясына қарағанда бай
екендігін пайымдайды. Ұлттық мінездің типтік емес болуы да мүмкін екендігін
ескертеді. Ұлттық белгілер қайталанып, тұрақтылыққа ие болса, тип болып
табылады деп белгілейді. Ұлттық кейіпкер типтерін ұлттық дәстүрге қатысына
қарай дәстүрлі және қазіргі мінез деп бөледі. Адамгершілік құндылықтарына
орай ұлттық мінез типтері мыналар деп таниды:1.Парыз адамдары, адал
еңбеккерлер. 2.Материалдық игіліктерді ойлайтын кейіпкер. 3.Таным, білімге
құмартқан кейіпкер. 4. Шығармашылық сипаттағы кейіпкер. 5. Бағдарды
жоғалтып алған бейне. З.А.Серебрякованың жоғарыдағы жіктеуін ұлттық мінез
типтері емес, ұлттық тип түрлері деп атауға болады. Біздіңше, Ю.И.
Суровцев, Б.Бурсов айтқан жалпыадамзаттық белгілердің өзін ұлттық тип
түрлері деген атаумен алмастырып қолдануға болады. Екеуі - бір ұғым, себебі
әрбір адамзат - белгілі бір ұлттың өкілі. Ол сол ұлттың танымымен өмір
сүреді.
В.Оскоцкий кейіпкердің ұлттық мінезінен әдебиеттің ұлттық ерекшелігі
басталады деген тұжырымды қолдайды. Әдеби шығарманың ұлттық ерешелігін
зерттеуде әлеуметтік-тарихи талдау тұрғысынан қарау қажеттігіне көңіл
бөледі. Ұлттық мінезді жағымсыз бейнелер де білдіреді деген пікір айтады.
Бұл оймен келісеміз. Шынында да, “Бір аттан ала да туады, құла да туады”.
Олай болмаса көркем шығармада тартыс та болмас еді. 50 - жылдары
тартыссыздық теориясының қалыптасуына да ұлттық мінездің тек жағымды
жағынан суреттелуі де белгілі бір деңгейде әсер етсе керек.
Ұлттық мінез мәселесі түркі халықтарының әдебиеттану ғылымында да
біршама қарастырылған. А.И.Мусаев [14] қырғыз прозасындағы өзге ұлттық
мінездерге талдау жасайды. Жазушылардың ұлттық сипатты кейіпкердің сыртқы
экзотикалық өзгермелі белгілерінен іздейтіндігіне сын айтып, ұлттық мінезді
ашуда нақты тарихи принципке сүйену керектігін ескертеді. Оны
Т.Сыдықбеков, Ш.Айтматов шығармалары арқылы дәлелдеп береді. А.Мамедова
[15] азербайжан тарихи прозасындағы ұлттық мінезді зерттейді. Ұлттық
мінездің жағымды жағымен қатар жағымсыз жағы барлығын да И.Шихлы,
А.Джафарзаде т.б шығармалары арқылы ашады.
Сонымен орыс әдебиеттану ғылымындағы ұлттық мінез мәселесі бойынша
пікірлерді сараптай келе мынадай қорытындылар жасаймыз:
1.Ұлттық сипат заманға сәйкес өзгеріп, толығып, дамып отырады. Саяси-
тарихи, әлеуметтік-эмоционалды психикалық жағдайлар ұлттық мінездің
қалыптасуына өз ықпалын тигізеді.
2.Тарихи диалектикалық процесс болғандықтан, ол сол процесті бастан кешіріп
отырған халықтардың бәріне ортақ. Сол себепті де бір ұлттық мінез өзге
ұлтта да кездесіп отырады және жекелеген жалпыадамзаттық белгілерден
туындайды. Бірақ адамзат тарихы ортақ еместігін ескере отырып, соған орай
ұлттық мінездің түрленетініне назар аударылу керек.
3. Кейіпкердің ұлттық сипаты жазушының көркем ойлауымен тығыз байланысты.
Суреткер ұлттық кейіпкерді өз эстетикалық сүзгісінен өткізеді.
4.Ұлттық мінез ұлттық сана, ұлттық психикалық сипатпен тығыз байланысты.
Бірақ бір категория емес.
5.Ұлттық мінез екі жақты: жағымды жағы да, жағымсыз жағы да болады.
6.Ұлттық мінез тұрақты сипатты иемденсе, ұлттық тип пайда болады.
7. Көркем туындыда ұлттық мінез ұқсастығын оның шығармада бейнелену
жүйесімен, кейіпкер бойында көріну ерекшелігімен айырып, айрықшалауға
болады.
Жоғарыда айтылғандарды былай тұжырымдауға болады: ұлттық мінез ұлттық
сипат-белгілердің жиынтығы ғана емес, ұлттық психология, ұлттық сана,
ұлттық ойлау, ұлттық сезім т.б белгілерді жан дүниесімен қабылдайтын,
тарихи-әлеуметтік жағдай әсерінен өзгермелі сипатқа ие болатын, көркем
қиялдың қарымымен танылатын кейіпкердің өзіндік ерекшелігі.
Қазақ әдебиеттану ғылымындағы ұлттық мінез мәселесін М.Әуезов,
И.Ғабдиров, М.Дүйсенов, Ш.Елеукенов, Н.Ғабдуллин т.б. ғалымдар уақытына сай
кеңестік идеология аясында қарастырып, одақтас республикалар әдебиеті мен
қазақ әдебиеті туындыларын интернационализм белгілерімен бірлікте
сараптайды. Бұл қазақ әдебиетіндегі төл ұлттық мінездер ерекшелігін
зерделеу мүмкіндігін шектеді. Ұлттық кейіпкер болмысының даралануы таптық
тартыс, жасампаз бейне қалтарысында қалып, біржақты зерттелді. Уақыт пен
көзқарас өзгерісіне орай әдебиет зерттеушілері 90-жылдардан бастап қана
жаңаша пайымдаулар жасауға бет бұрды. Көркем шығармалардың ұлттық сипаты,
әдебиеттің ұлттық ерекшелігі мәселелері осы кезеңде айрықша көтерілді.
Сыдықов Т.С. [16 ], Таханов С. [17], Кәрібозұлы Б. [18], Мұқышева Р.[19],
Әбдезұлы Қ.[20], Шапаев Т.[21], Рамазанова А. [22], Уразаева К.[23],
Тебегенова А. [24] Қамарова Н. [25], Бегманова Б.[26] т.б. еңбектерінде
аталған тақырып әр қырынан сарапталды. Бұрын айтылған пікірлерден өзгеше ой-
толғамдар қосылды. Кеңестік қазақ әдебиетінде көп ұлттық мінез болғанмен,
ұлттық тақырып пен идея, қазақи сана маңызды фактор, шешуші себеп
болғандығын таныды және мұны ғылыми талдаудың өзегі етіп алды. Қазіргі
қазақ әдебиетінде интернационализмнен ада ұлттық мінезді анықтау басты
міндетке айналды. Әдеби дамудың жаңа кезеңінде шығармашылығын бастаған
жазушы Д.Исабеков те қаһарманын өзгеше орта мен жағдайдан таңдап алып,
кейіпкер бейнелеудің ашылмай жатқан қалтарыстарына көңіл бөлді. Мұны
байқаса да, идеологияға сай дәстүрлі көзқараспен сараптағандар да, тың
ізденіс деп бағалағандар да бар. Ш.Елеукенов Д.Исабековте жақсылық азап
шегеді [27,48-б.] деп таныса, Р.Нұрғалиев жаншылған тағдыр [28,154-б.],
Б.Ыбырайымов бейшара жан [29,94-б.] деп, кеңестік пайыммен сынайды. Ал
С.Қирабаев[30], Б.Әлімжанов [31], Т.Тоқбергенов [32], К.Сыздықов [33]
секілді зерттеушілер мұндай бағалауларды суреткердің психологизмді сәтті
пайдалануымен байланыстырады. Д.Исабековтің заманға терең зер салуынан
туған кейіпкерлері өмірінің өзгеше өрілуінің бір себебі шебер психологиялық
мүсіндеуінен деп пайымдайды. 60-70-жылдар жазушыларының ішінен Д.Исабеков
туындыларын жан-жақты қарастырып, суреткердің шығармашылық даралығы
мәселесін көтерген М.А.Қанафина диссертациялық еңбегінде [34] жазушы
шығармаларындағы көркемдік тартыстың түрлерін анықтап, замандастар
проблемасын зерттейді, композиция құру, психологиялық талдау, тілдік
құралдар қолдануын өзіндік стилі деп тұжырымдайды. Қ.М.Хамзина қазақ
повестеріндегі көркем уақыт және кеңістік (XX ғ. 70-80 ж.ж.) мәселесін
зерделей отырып [35], осы категория шеңберінде өзге авторлармен бірге
Д.Исабеков туындыларындағы адам концепциясын, сюжеттік-композициялық
құрылым ерекшеліктерін саралайды. Уақыт пен кеңістік ұғымын жазушы
ізденісіндегі ұлттық болмыс ерекшелігімен байланыстырады. Біз ұлттық мінез
мәселесін осы еңбектердегі көркемдік тартыс түрлерімен, адам концепциясымен
бір табан жақындастырамыз. Себебі жағымды-жағымсыз кейіпкерлер тартысы,
жеке тұлға мен жағдай, жеке тұлға мен қоғам тартысынан, адамгершілік
идеяларынан ұлттық кейіпкер бейнесі сомдалады. Аталған зерттеулерде
Д.Исабеков шығармаларындағы ұлттық мінез мәселесіне алғы шарттар
жасалғанмен, кейіпкердің ұлттық болмысы жеке зерттеу нысаны ретінде
талданбайды. Көркем бейненің ұлттық ерекшелігі, негізі мен маңызы
тұрғысынан арнайы қарастырылмайды. Ал жазушы сомдаған кейіпкерлер әрекеті
тәуелсіз елдің ұлы мақсатымен, тарих және тәрбие тағылымымен үндеседі. Осы
арқылы суреткердің бүгінгі күннің өзекті мәселесі - жаһандануға қарсы
күресі, ұлтын ардақтаған адам екендігі байқалады. Сондықтан Д.Исабеков
повестеріндегі ұлттық мінез және ұлттық кейіпкерді жаңа дүниетаным
тұрғысынан қайта қарастыру, характер мен тартыс арақатынасының ұлттық
сипаты, әдеби процестегі орнының маңыздылығын қарастыру зерттеу жұмысының
көкейтестілігін танытады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиеттану ғылымында әдебиеттің
ұлттық сипаты туралы алғашқы ой иелері А.Байтұрсынов [36], Ж.Аймауытов [37]
болып табылады. Ал арнайы тақырып ретінде зерттеу XX ғасырдың 70- жылдары
басталған. Қазақ әдебиетіндегі ұлттық мінездің зерттелуі екі кезеңді
құрайды: 1.Кеңес дәуіріндегі ұлттық ерекшелік туралы ойлау жүйесі 2.
Тәуелсіздік жылдарымен бірге дүниеге келген ой-пікірлер. Социалистік
әдебиет ұлттық мазмұнның мәнін интернационалдық сипатпен байланыстырып
ашады. Пікірталастың дені ұлттық мінез бен тип, ұлттық мінез бен ұлттың
психикалық сипатын бір немесе екі басқа құбылыс деп қарау төңірегінде
болады. Бұл саладағы алғашқы зерттеу еңбек М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов,
І.Есенберлин туындыларындағы ұлттық пен интернационалдықтың қарым-қатынасын
кең түрде қарастырған И.Ғабдировтікі [38]. Ол ұлттық мінез бен ұлттың
психикалық сипаты категорияларын екі бөлек категория деп есептейді. Ұлттық
ерекшеліктің өзге ұлттық сипаттарды өзіне сіңіру арқылы дамып отыратын
категория екенін дәлелдей отырып, интернационалдықпен байланысын айқындап
берді. М.Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясындағы жалпыадамзаттықтың
ұлттық сипаттан өрбитіндігіне ерекше назар аударады. Зерттеу ұлттық пен
интернационалдық мәселелеріне арналғанмен, жалпыадамзаттық ұғымы ұлттық
сипаттың мәнін тереңдетіп, ұлттық мінездің қалай жасалатындығына көңіл
бөледі. Орыс әдебиеттануында да бұл мәселені Б.Бурсов ұлттық ерекшеліктің
қайнар көзі ретінде бағалаған. И.Ғабдиров ұғымында ұлттық мінез - типтік
мінез. Типтік характерлер бойына белгілі бір ұлттың белгі-қасиеттері
жинақталады [38,46-б.]. Себебі, ұлттық мінез де, тип те адам болмысынан
туындайды. Ал адам - ұлт өмірін таныту құралы. Зерттеуші мұны ұлттық
түрлердің өзара жақындасу үрдісінің объективті заңдылығына телиді. Демек,
типтік мінез дегенінің астары интернационалдықпен біте қабысады. Біздіңше,
ұлттық мінез бір ұлтқа ғана тән типтік мінез болуы тиіс. Өйткені ұлттық
мінез нышандары ортақтасып келгенмен, ұлттық психология, ұлт менталитеті әр
халықта әр түрлі болмақ. Кез келген ұлттық әдебиеттегі типтік характер өз
бойынан ... ұлттық дүниетүсінікті, ұлттық сананы, рухты т.б. көрсетеді
[39, 243-б.].
М.Дүйсенов әдебиеттегі мазмұн мен форма бірлігін ұлттық белгілерден
іздеп, ұлттық мінез бен ұлттық психология сипатын қатар алып бір ұғым деп
санаған. Ұлттық характер деп отырғанымыздың өзі халықтың көптеген жылдар
бойғы тарихи дамуының арқасында қалыптасқан психикалық пішіні немесе
сипаты ғой. Психикалық сипат - әрбір халықтың ұлттық өмір-тіршілігінің
сәулесі. Ол-ұлттың белгілі бір дәуірде туып, дамып отыратын әдет-ғұрып,
салт-санасы, сенімі мен нанымы, мінез-құлқы[40,44-б.]. Психикалық пішін
деген ұғымға ұлттың жан дүниесі, ойлау, сөйлеу, сезім білінісі түгел
сыйыстырылған. Кейіпкерді ұлттық мінез деп тануда біз осы пікірге
сүйенеміз. Себебі, суреттеп отырғаны адам бейнесі болса, оның адам-тұлға
ретіндегі артықшылығы да осы ерекшеліктерден көрінеді. Әдебиет – адамтану
ғылымы(Горький) деген қағида оның сан қилы психологиялық қалпын ескеруден
туғандығы аян. Ұлттық психология ұлттық мінезді сомдаудың жолы ретінде
беріледі. Халқымыздың жантану ілімі, түрлі қасиет-қабілеті, кескін-кейпі
ұлттық кейіпкер бейнесін жасайды, өзге ұлттың кейіпкерінен ерекшелейді.
Сондықтан бірінсіз бірінің танылуы мүмкін емес.
Ғалым образ типтілігін де ұлттық мінезден бөліп, жеке алып қарауға
қарсы. Бір ұлт адамдарының бойындағы түрлі қасиеттер өмір сүрген кезіне,
өскен ортасына сай жалпы сол ұлтқа тән болмыс-бітімді құрайтындықтан,
олардың жиынтығы типтік образ болып есептеледі. Өзге ұлттық бейнелерден
жекелеп көрсету үшін характер образ типтілігінен тууы шарт болып табылады.
Өмір шындығын жинақтап, адам мінезін даралауды алдымен ұлттық мінез
тұрғысынан анықтауда аталған көзқарас жетекші рөл атқарады. Себебі қандай
қоғамдық құрылыс, оның адамы суреттелсе де, бірінші кезекте оны типтік
образға айналдыратын ол өмір сүрген орта мен сол ортадан бой көтеретін ұлт
өкілінің бейнесі. Егер оның ұлттылығы айқын болмаса, образдық дәрежесі де
болмас еді. Зерттеушінің типтік образ негіз болған ұлттық мінездің
категория ретіндегі белгілерін сараптауы кейіпкердің таптық қоғамдағы
бейнесін ашуымен маңызды. М.Әуезовтің Абай жолы, Ғ.Мүсіреповтің Оянған
өлке, С.Мұқановтың Ботакөз, Менің мектептерім романдарындағы кейіпкер
бейнесін талдап, ғалым әдебиеттегі мазмұн мен пішіннің көрінісін ұлттық
ерекшелік шеңберіне тұтастырған, қоғам дамуындағы типтік мінездер өрісін
ашқан. Кеңестік көзқарас аясында жазылғанмен, автор еңбегі ұлттық мінез
ұғымына қазақ әдебиеті мысалында толық дәлелді, ғылыми мазмұнды тұжырым
жасауымен құнды. Ұлттық психикалық сипат пен типтік образдан ұлттық мінезді
бөлмеуі, типтік жағдайдан типтік мінездер туатынын таптық қоғамдағы
бейнеленуімен айқындауының өзі кейінгі әдебиет дамуында зор мәнге ие бола
білгені анық. Бұл - зерттеудің ұлттық мінез сипатын анықтауда, бағыт-
бағдарын көрсетуде маңызды еңбек болғанына дәлел.
Қазақ әдебиетінің классигі М.Әуезов кеңестік ұлттар әдебиетінің даму
ерекшеліктерін сөз ете отырып, социалистік мазмұн мен ұлттық форма бірлігін
дәлелдеген. Түркі тектес халықтар тағдырын, ұнамды кейіпкерлерін бейнелеуде
ұқсастық болғанмен, тақырыптың сюжеттік, композициялық шешімдеріндегі,
кейіпкердің рухани өсуін портреттік, психологиялық мінездеуіндегі, ұлттық
сана эволюциясын көрсетудің бейнелі бояуындағы ұлттық дәстүрлермен
ерекшеленетінін кеңестік әдебиеттің басты ұлттық пішіні санайды [41,225-
б.]. Ұлттық мінездің халықтың тарихи өмірі арқылы қалыптасатынын әр түрлі
ұлт суреткерлері жасаған бейнелер негізінде дәлелдер келтіріп, анықтаған
М.Әуезов өз ойын былай тұжырымдайды: Егер суреткер халықтың өмірін, оның
іс-әрекетінің дамуын терең білмесе, онда толыққанды бейнелердің орнына
құрғақ схемалар туады, өмірлік мазмұн байлығын риторика ауыстырады, ұлттық
форма элементтері өрнектік-экзотикалық әшекейлерге айналады[41,226-б.].
Шындығында, ұлттық мінез туу үшін автор ұлт өмірін жетік білуі керек,
Әуезов осы негізде тағы бір пікір айтады: ұлттың психикалық пішіні
жазушының өзіндік шығармашылық бет-бейнесін анықтайды [41,227-б.]. Демек,
әдебиеттің ұлттық ерекшелігін ұлттық мінезді кейіпкер мен соны жеткізе
білген ұлт жазушысы арқылы тани аламыз. Зерттеуші айтқан интернационалдық,
бүгінгі жалпыхалықтық сипатқа негізгі дәнекер де ұлттық суреткер мен ұлттық
бейне бола алады.
Ғалым Н.Ғабдуллин [42] ұлттық кейіпкер келбетін XX ғ. басындағы қазақ
әдебиеті шығармалары мен ”Абай жолы”роман-эпопеясындағы Абай мен Тоғжан,
Базаралы мен Нұрғаным сезімдері негізінде ашады. Ұлттық мінезді сол ұлт
өкілінің болмыс-бітімі деп түсіндіреді. Аталған кейіпкерлер бейнесін ашуда
ұлттық мінез салт-дәстүрден, халықтың әлеуметтік шындығынан көрінетіндігін
дәлелдейді. Сондай-ақ ұлттық мінез өзгермелілігін қоғам дамуына сәйкес оның
да дамып, кейіпкер танымына әсер ететіндігін айтады. Ғалым ұлттық сипат пен
ұлттық психиканы бірі екіншісінен туындап жататын, өзара байланысты ұғымдар
ретінде қарастырады. Ұлттық кейіпкер келбетін мінез-құлығынан, әдет-
машығынан, сөйлеген сөзінен, сезім білінісінен іздейді.Ұқсас ұлттық мінезді
ұлттық психологиялық өзгешеліктен, түйсінуінен ажырату керектігін ашып
береді[43,194-б.]. Бұл тұрғыдағы ойы орыс әдебиеттанушылары көзқарасымен
сәйкес келетіндігін аңғарамыз. Сонысымен қазақ әдебиеттануындағы ой-
пікірлерден озықтығын байқатты.
Н.Ғабдуллин кеңес дәуіріндегі кейбір көркем шығармаларда қаһарманның
ұлттық ерекшелігінің көмескі көрінетіндігіне, бір жақты ашылатындығына
дәлелдер келтіріп, батыл сынға алды.Ұлттық психика өзгешеліктеріне, оның
бейнесіне баса назар аударуы-зерттеу монографияның басты құндылығы.
Сыншы М.Қаратаев социалистік реализм шығарманың ұлттық ерекшелігін
жояды дегенге қарсы. Қайта “шындықты көркем бейнелеудің бұл жерде ең
қажетті құралы”[44,106-б.] болуын ұлттық мінез ерекшелігі санайды.
Социалистік реализм әдісі ұлт өмірін суреттеуімен маңызды деп таниды.
Ғалым Ш.Елеукенов ұлттық мінездің дамуы турасында айтып, пікірлерін
әр түрлі ұлт өкілдерінің шығармаларымен дәлелдейді. Зерттеуші ұлттық
мінездің өзгеріп, өрістейтіндігіне көңіл бөліп, ұлттық сипат пен
интернационалдық сипаттың бір-бірін толықтырып тұратынын айтады [45].
Б.Майтанов ұлттық пен интернационалдық сипат бір-біріне пара-пар
келмейтіндігін, оған таптық себептер әсері мол екендігін тұжырымдайды [46,
114-б.] және осы бағыттағы И.Ғабдиров пікірін қолдайды. Ойын өзгеше
көзқараспен жеткізеді: қазақтар үшін маңызды қасиеттерді жалпы халыққа
ортақ деп түсіндіреді. Мысалы, бауырмалдық табиғаттың дүлей күшіне қарсы
тұру үшін пайда болған, қонақжайлық, батырлық шығыс халықтары үшін ғана
емес, Европа үшін де жат емес деп санайды [46,115-б.]. Мұндай дәлелдеулер
ұлттық сипаттың жалпыхалықтықпен астарласып жататынын, бірақ оның
көрінісінің әр ұлтта өзіндік ерекшелігі болатынын айқындайды.
Зерттеуші Б.Кәрібозұлы өзінің диссертациялық еңбегінде [18]
әдебиеттің ұлттық сипатын қазақ өлеңінің мазмұны арқылы ашып, ұлттық мінез
бен ұлттың психикалық пішінін әдебиеттің ұлттық сипатын танытатын жеке
категориялар есебінде зерделейді. Ғалым еңбегі ұлттық мінездің танылуын
сараптаған тұжырымдарымен маңызды болып есептеледі.
Р.Мұқышева ұлттық мінезді бірінші кезекте қазіргі қазақ поэзиясының
тақырыптық-идеялық бағыттарына байланысты қарастырады. Ұлттық характер -
ұлттың басым қасиеттерінен тұратын тұтастық. Тұтас бір ұлттың мінезі
жағымсыз болмайтыны белгілі. Ұлттық характер дамығыш, бірақ құбылмалы емес,
белгілі бір тұрақтылыққа ие[19,9-б.].
Адамның жақсы - жаман қасиеттерінің барлығы да ұлттық мінез арқылы
танылады. Ертегі мен мысалға, бүгінгі сан алуан көркем шығармаға негіз
болған, оқиға желісін тудырған - жағымды, жағымсыз образдар. Ал олар -
белгілі бір ұлттың өкілі. Ұлттық мінездің жағымсыз жағы болмаса, көркем
әдебиетте тартыс туар ма еді? Жауыз хан, алаяқ уәзір, Күлембай, Дүтбай,
Оразбай т.б не үшін айқасып еді?
Екіншісі – ұлттық мінездің тұрақтылығы туралы. Ұлттық мінез тұрақты
болса, ұлттық типке айналатынын ғалым З.А.Серебрякова [13]дәлелдеген
болатын. Автор да ұлттық мінезді типтік мінез дейді. Сонымен қатар ұлттық
мінез құбылысы өзгеріске де түседі. Өйткені ұлттық мінезге тарих,
әлеуметтік өмір өз әсерін тигізіп отырады. Бір ғана мысал: ХХ ғ. аяғына
таман болған КСРО-дағы дүмпу елге тәуелсіздік әкелді.Ұлы достықты жыр
қылған әдебиет орнына ұлтжанды, ұлттық сананы ояту бағытындағы көркем
шығармалар ХХ ғ. басындағыдан мүлде басқа арнада дами бастады. ХХ ғ.
басындағы ағартушылық идеясы азаттықты аңсаумен байланыстырылса, ХХ ғ.
соңына таман ұлттық болмыс бағытын түзеуге бет алды.
Сондай-ақ зерттеуші ұлттық мінез бен ұлттық психологияны қатар қояды,
бірін екіншісімен байланыстырады. Біздіңше, ұлттық психология -ғылым
саласы, ұлттық мінез – кейіпкердің ұлттық болмысы.
Р.Мұқышева лирикалық жанрдың мүмкіндіктерін (лирика, сюжетті өлең,
баллада) пайдалана отырып, ұлттық мінездің бейнелену жүйесін ақындар
тұлғалары арқылы, поэзиялық шығарманың суреттілігі арқылы кең түрде
қарастырған. Ұлттық мінездің ұлттық сана, ұлттық мүдде, ұлттық сезім,
ұлттық мақтаныш ұғымдарымен сабақтастығын дәлелдеген.
Б.Кәрібозұлы, Р.Мұқышева ұлттық характерді ұлттық психологияның бір
құрылымы деген байлам жасайды.
Сонымен ұлттық мінез мәселесі уақыт талабына орай түрлі деңгейде
қарастырылған. Қазақ әдебиеттану ғылымының кеңестік кезеңінде шығармалардың
ұлттық сипатының саралануы бір басқа болса, бүгінгі әдеби таным тұрғысынан
ол қайта талданып-таразыланып жатырғанына көз жеткіздік.
Зерттеудің нысаны, мақсаты мен міндеттері.
Диссертацияның негізгі нысаны – Д.Исабеков повестеріндегі ұлттық
мінез сипаты. Теориялық зерттеулер мен ұлттық характерге қатысты қазақ
әдебиетіндегі дәстүр мәселесі, XX ғасырдың 70-80 жылдарындағы жазушылар
туындылары негізінде қаламгердің повестеріндегі ұлттық мінез көрінісін
анықтап, сараптау - жұмыстың басты мақсаты. Осы мақсатқа сай төмендегідей
міндеттер белгіленді:
- Абай, Ж.Аймауытов т.б. дәстүрі және оның Д.Исабеков
повестерінде ұлттық мінезді бейнелеудегі жалғастығын айқындау;
- жазушы повестерінің идеялық-мазмұндық ерекшелігін талдау арқылы
ұлттық мінез бен образ типтілігінің арақатынасын ашу;
- қаламгер повестеріндегі үндес ұлттық мінездердің ерекшелену
жолын, олардың ұнамды, ұнамсыз ұлттық мінез болатындығын анықтау;
- ұлттық кейіпкер болмысының қазақ даналығы мен тағылымы, жантану
ілімі арқылы танылатынын және олардың ұлттық мінездің дамығыш, өзгермелі
әрі тұрақтылығына әсерін дәлелдеу;
- повестердегі қазақ болмысын талдау арқылы ұлттық мінездің адам
концепциясы мен жалпыадамзаттық сипатпен байланыстылығын көрсету;
- тартыс негізінде шығарманың мазмұны мен пішініне ұлттық мінез
ықпалы болатындығына назар аудару;
- автор шығармаларындағы ұлттық мінездің жасалу тәсілдеріне
орай көркемдік ізденістерді саралау.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізін Қазақстан және шетел
ғалымдарының көркем әдебиеттегі, көркем өнердегі т.б. ұлттық мінез көрінісі
жайлы жазылған, көркем шығарманы ғылыми-теориялық тұрғыдан талдаған, сондай-
ақ Д.Исабеков шығармашылығын зерттеген еңбектер құрайды. Атап айтқанда,
В.Оскоцкий, И.С.Кон, В.Н.Гвоздей, М.Чимпой, Б.Бурсов, Ю.И.Суровцев,
А.Мамедова, И.Ғабдиров, М.Дүйсенов, М.Әуезов, М.Базарбаев, Ш.Елеукенов,
Н.Ғабдуллин, Қ.Ергөбеков, С.Таханов, Б.Ыбырайымов, C.Асылбекұлы,
Б.Кәрібозұлы, Р.Мұқышева т.б.
Зерттеу материалы ретінде Д.Исабековтің “Бекет”, “Мазасыз күндер”,
“Пері мен періште”, “Гауһар тас”, “Сүйекші”, “Дермене”, “Тіршілік”, “Біз
соғысты көрген жоқпыз”, “Өкпек жолаушы”, “Ертегі елінде немесе қоштасу
вальсі”, “Тыныштық күзетшісі” повестері алынды.
Зерттеудің әдістері. Жұмыста салыстырмалы-типологиялық, талдау,
сипаттау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Д.Исабеков повестеріндегі ұлттық мінез мәселесі алғаш рет ғылыми
зерттеу нысаны болып қарастырылып отыр. Бұған дейін Д.Исабеков
шығармашылығының әр қырына қатысты бірлі-жарым сын, зерттеулерде
(Ш.Елеукенов, Н.Ғабдуллин, Б.Әлімжанов, С.Қирабаев, Т.Тоқбергенов,
С.Таханов, К.Сыздықов, Б.Ыбырайымов, С.Асылбекұлы т.б.) ғана сөз болған
ұлттық мінез мәселесі арнайы тақырып ретінде сарапталды және қазіргі қазақ
әдебиетіндегі мән-мағынасы, орны анықталды. Д.Исабеков повестеріндегі
ұлттық мінезге талдау жасау арқылы қаламгердің шығармашылық ізденістері
зерттелді, әдеби процестің 70-80-жылдардағы өзіндік ерекшеліктері
айқындалды.
Соңғы жылдары қазақ лирикасындағы ұлттық мінез ұлттық сананы ояту,
ұлттық мүдде, ұлттық мақтаныш тұрғысында қарастырылып зерттелсе, қазақ
әдебиеттану ғылымында прозадағы ұлттық кейіпкер бейнесі мінез нышандарын
шолу түрінде ғана сөз болады. Бұл зерттеу еңбекте ұлттық мінездің прозадағы
бейнеленуі әдеби дәстүр мен жалғастық негізінде кең түрде сарапталды,
ұлттық мінездің әдебиеттану ғылымында талас тудырған образ типтілігіне
қатысы және оның түрлері анықталды, Д.Исабековтің ұлттық характер
сомдаудағы шеберлігі зерделенді. Жағымды, жағымсыз образдар түсінігі ұлттық
мінез ұғымымен байланыстырылды. Бұл орайда қазақтың адамтану және адамды
бағалаудағы даналығы негізінде жазушы қалыптасқан социалистік реализм
әдісіне өзгеше қырынан келіп, кеңестік кеңістіктегі әдебиетке қозғау салуға
үлес қосқандығын айта кеткіміз келеді. Ұлттық рух, ұлттық сана турасындағы
идеясын ашық немесе емеурінмен білдіре отырып, өз заманының идеологиялық
пайымын бұзуға тырысты. Әр қазақтың ана әлдиімен, әке айбарымен өскен
ұлттың өкілі екендігіне мақтану керектігін жеткізе білді. Тұрмыстық
трагедияларды жаза отырып, кейіпкердің белсене күреспесе де жеңіп отыруын
ұлттың жан сырынан, ділінен іздегендігі байқалды. Қазақтың өмір сүру
философиясы арқылы ұлттық характер сипаты сараланып, жазушы
концепциясындағы қазақ реализмі танылды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы.
Зерттеудің негізгі тұжырымдарын XX ғасырдың 60-80 жылдарындағы қазақ
әдебиетінің тарихына арналған лекциялық, практикалық курстарға, қазіргі
қазақ әдебиеті бойынша арнаулы курстар мен семинарларға пайдалануға болады.
Еңбектің ғылыми нәтижелері орта және жоғары мектеп оқулықтарын жазғанда
дәйектік негіз бола алады деп ойлаймыз.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі.
Диссертациялық еңбектің негізгі тұжырымдары М.Өтемісұлы атындағы Батыс
Қазақстан мемлекеттік университеті, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университеттерінде өткен оқытушы-профессорлардың жылдық кезекті ғылыми
конференциялары мен республикалық, халықаралық конференцияларда баяндалып,
талқыланылды. Диссертация тақырыбы бойынша барлығы 10 мақала жарияланды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- Д.Исабеков өзіне дейінгі ұлттық көркемдік тәжірибелерді ескере
отырып, кейіпкердің ұлттық болмысын бейнелеу дәстүріне мазмұн мен пішін
жағынан өзіндік үлес қосқан;
- кейіпкерді төл психикалық пішінмен сомдау арқылы тұрақты ұлттық
характерлердің (Гауһар тас повесіндегі Салтанат, Қайыркен, Өкпек
жолаушы повесіндегі Зейнеп, Айтөре т.б.) уақыт ықпалына тәуелді
болмайтындығын дәлелдеген;
- халықтық моральдық түсінікке қайшы іс-әрекеттер (Дермене
повесіндегі Омаш, Пері мен періштедегі Сафура) ұлттық кейіпкер бейнесін
өзгеше қырынан танытып, ұлттық мінездің өзгермелі категория екендігіне
негіз болған;
- жазушы шығармаларында типтік емес жағдайдан туған характерлер
(Сүйекші повесіндегі Тұңғыш, Пері мен періште повесіндегі Құлахмет)
ұлттық мінезді айқындаушы факторға айналған;
- қаһарманның ұнамды-ұнамсыз әрекетін бейнелеуде қазақтың өмір сүру
философиясына, адамды тану және бағалау қасиетіне сүйенген және мұны ұқсас
ұлттық мінездердің айырмасы ретінде танытқан;
- қазақ қарапайымдылығы, сабырлылығы, көнбістігі т.б. (Тыныштық
күзетшісі повесіндегі Демесін, Ормантай, Ардақ, Пері мен періште
повесіндегі Құлахмет, Мазасыз күндер повесіндегі Мәрия т.б.) контраст
жағдай мен характер тудыруға әрі ұлттық таным аясынан тыс кейіпкер әрекетін
бейнелеуге себеп болған;
- қаһарманның ішкі дүниесі, жан сыры негізінде автор кейіпкерлерін
қазақы дүниетүсінікпен суреттеуді мақсат еткен, жалпыадамзаттық ұғыммен
сәйкестік тапқан ұлттық бейне тудырған және тың көркемдік ізденістерге
барған.
Диссертацияның құрылымы.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҰЛТТЫҚ МІНЕЗДІҢ БЕЙНЕЛЕНУІНДЕГІ ДӘСТҮР ЖӘНЕ ЖАЛҒАСТЫҚ
Сөз өнері дамып, өркендеуімен бірге, кемеліне келгенде әдеби сара жол
- дәстүр пайда болады. Көркемдік дәстүр шығармашылық тарихтың әдеби айнасы,
бағыт-бағдары.
Ұлттық мінездің көркем әдебиеттегі көрінісі де көркем шығармамен
қабат өріліп, біте қайнасып жатыр. Суреткер образ жасап, характер, ұлттық
характер сомдағанда, шығармашылық әдіс қолданғанда өзіне дейінгі әдеби
дамуға, дәстүрге сүйеніп, даралық жолына түседі.
Әдебиет - ұлттық топырақтан нәр алып, көркем өскінге айналған асыл сөз
қазынасы. Халық ауыз әдебиетімен бой көтерген қазақ әдебиеті де орыс, шетел
әдебиетінен бұрын алдымен ұлттық әдеби дәстүр негізінде тамыр жайған. Ал
ұлттық әдеби дәстүр дегеніміз басқа халықтардың көркемдік әлемінен
айрықшаланатын мазмұн мен пішін. Өзіндік ойлау нақышы, сөйлеу мақамы бар
әрбір ұлт әдебиетінің төл кейіпкерлері, ұлттық даналығы мен жантануы
болады. Суреткер өмірді сол ұлттық болмыс негізінен танып барып, әдеби
қаһармандардың өзара қарым-қатынасына негіздейді. Оның шығармасының мазмұны
ақиқат-шындықты құру үшін қаһармандар өмірін, тип пен характерді төл
санамен байланыстыруы тиіс. Ұлттық өзгешеліктер кейіпкердің ойлау
жүйесінде, шешімі мен әрекетінде көрініс табады. Характердің ұлттық сипатын
анықтау типтік жағдай мен типтің ұлттық сипатының дәлелділігінен басталады.
Себебі жалпыадамзаттық мән-мағынаның өзі ұлттық ерекшеліктен туатыны анық.
Кәсібі мен тіршілігі, қасиеті мен пайымында өзгешелігі, артықшылығы бар
ұлттар жолындағы қоғамдық даму ортақ болса да, басынан кешіріп отырған
әлеуметтік құбылысты қабылдауы сан қилы болады. Ұлттық сипаттың уәжділігі
деп отырғанымыз осыдан шығып отыр. Ол қаншалықты нанымды, айғақты болса,
соншалықты артықшылығы арта түсетіні сөзсіз. Дәлелді болған типтік
жағдайдан тип пен характер өсіп-өрбиді. Ұлттық мінез дәстүрі тип және
типтік характерге негізделеді. Тип – бір әлеуметтік ортадағы адамдарға тән
барлық мінез-қасиеттерді бойына жинақтаған образ. Ұлттық мінез бен образ
типтілігі жайындағы мәселе екі бағытта қаралады. Екеуін бір немесе екі
бөлек санағанның өзінде де типтік образ болғанда ғана ұлттық мінез
болатынын, ұлттық кейіпкер типтік жағдайдан туып, бейнеленетінін байқаймыз.
Ал типтік мінез ұлттық әдеби қаһарманның өзіндік бітім-болмысы болып
табылады. Тип қай әдебиетте де болса, типтік ұлттық мінездің тууы мен
қалыптасуы өзгешерек болып келеді. Тип те, типтік ұлттық мінез де типтік
жағдайға тәуелді болады, бірақ характерлер тартысы шиеленісіп, шарықтаған
сайын оқшауланып, даралана түседі. Мінез типтік ұлттық мінез дәрежесіне
жету үшін ақиқат өмір қарама-қайшылықтары да өрши түседі. Шебер суреткер
мұндайда көркем бейнені соны соқпақтарға салып, тың шешулер жасайды.
Сондықтан ұлттық мінездің тууы типтік мінезбен тығыз байланысты болмақ.
Типтік мінез ұлттық кейіпкер болмысын айқындаушы маңызға ие. Ұқсас ұлттық
қасиеттерді, ойлау амалдарын типтік жағдайдан бой көтерген ерекше
характерлер де жасайды деп санаймыз. Бұл арада типтік жағдайдан туатын
ұлттық мінез бен типтік емес жағдайдан туатын ұлттық мінез айырмасы барын
ескеруге тиістіміз. Типтік жағдайдан туатын ұлттық мінезді әдет-ғұрып,
наным-сенім, халық философиясы мен психологиясы, тағылымы бойынша сол халық
өкіліне тән ұқсастықтар тұрғысынан қарастырсақ, типтік емес жағдайдан
туатын ұлттық мінезді қоғамдық - әлеуметтік жағдайдан өзгеше орта тудырған,
басқаға ұқсамайтын өзіндік болмыс-бітімі мен әрекеті бар, бірақ барлығы да
ұлттық нышанға, психикалық құрылымға бағытталған кейіпкер бейнесімен
сәйкестендіреміз. Аталғандардың қай-қайсысы да шығарма мазмұны мен
пішінінен көрініс табады. Мазмұн мен пішін байланысының ұлттық мінезге
әсері бар. Типтік характердің тууының өзі пішіннің мазмұнға қарағанда
өзгерімпаздығына тәуелді. Мазмұнның ұлттық сипаты әр кезеңде жаңа
пішіндерге көшіп отырады да ұлттық характердің белгілі бір тұрақтылыққа ие
болумен қатар дамып, өзгеріп отыратынын да растай түседі. Ғалым М.Базарбаев
айтқандай, ұлттық өзгешелік мазмұнмен танылып, пішін арқылы жүзеге
асады[47,288-б.]. Сөйтіп әр халық өміріндегі ақиқат шындыққа негізделген
тақырып пен идея қаһармандар тартысына айналғанда ұлттық мінез дәстүріне
жол салады.
Әдеби дәстүр – тақырып пен идеяны таңдаудағы, характер жасау
тәсілдеріндегі, сюжет пен композицияны қиюластырудағы, суреттеу
амалдарындағы көркемдік ізденістердің өзіндік бағыты, қалыптасқан жолы.
Дәстүр мен оның жалғасу заңдылығы суреткердің өзіне дейінгі әдеби дамумен
ішкі жақындығы, шығармашылық сабақтастығы болып табылады.
Көркемдік дәстүр әдебиетті байытып, өркендетеді, шығармашылық әсер-
ықпалды ілгерілетеді. Жалғастыққа жол ашып, қаламгердің типтік образ жасап,
оны даралауды өзгеше сипатпен өрістетуіне мүмкіндік береді.
Әрбір жазушыға дүниежүзілік әдебиеттен бұрын ұлттық сөз өнері қымбат.
Ұлттық көркемдік ой, даму дәстүрі оның шығармашылығын кемелдендіреді. Қазақ
әдебиетіндегі психологизм, лиризм, эпикалық суреттеу тәсілі, әдіс, стиль,
бағыт әдебиет дамуына бағдар болып, жаңа сатыға көтерген Абай, Ж.Аймауытов,
С.Сейфуллин, Б.Майлин, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, Т.Ахтанов т.б. суреткерлердің
шығармашылық даралығы бүгінгі әдебиетте шеберлікпен игерілген.
Бір өзі бір әдебиеттің ұлттық дәстүрін қалыптастырған қазақтың ұлы
ақыны – Абай. Абайдың классиктігін дәлелдеген А.Байтұрсынов, М.Әуезов,
Қ.Жұбанов, Ә.Бөкейханов т.б. ғалым-зерттеушілер өлеңінің мазмұны мен
пішініне қарап, ұлт ақыны ретіндегі орнын, сыншыл суреткерлігін, ойшыл
философтығын жоғары бағалайды. Ұлы Абай қазақ даласынан өлең өрісін
жасайды. Оның кейіпкері – жақсы мен жаманды айырмаған, малдан басқа мұңы
жоқ, байы-баспақ, биі саспақ, кедейі-ер, кеселі зор қазақ. Абай
өлеңінде қазақтың аласы мен құласы, жайсаңы мен қасқасы жүр. Абайда оны
таныр сыншыл, сыршыл жүрек бар.
Абай сыншылдығы бір қазақтан мың қазаққа ұласады. Ақын:
Жасы кіші үлкеннен ұялмай жүр,
Сұрамсақтар нәпсісін тыя алмай жүр.
Сәлем борыш, сөз қулық болғаннан соң,
Қандай жан сырттан сөз боп, сыналмай жүр? [48, 23-б.] -
дейді. Бұл - өзге түгіл өзінен ұялмайтын мінез. Түлкі мінез характер мен
заман тынысына кейіпкер іс-әрекетімен жан беріп, байқатпаймын дегеннің
бойын аласартып жіберген ақын қазақтың тағы бір мінезін танытып отыр. Ол -
адамның екіжүзділігі, ішіне қулық сақтаған адам біреуді сыртынан мақтап,
шыға бере жамандап жататыны. Мұндай жағымсыз ұлттық мінездің қоғамдық
теңсіздіктен, әлеуметтік қайшылықтан туып жатқандығын пайымды түйсікпен
түйген.
Абайдың Күлембайға өлеңінде болыс болып, ел жеген, қара халыққа күш
көрсеткен, бірақ қуыс кеуде атқамінер бейнесі сыналады. Күлембай атынан
берілетін толғаныста момындық, ар, ұят, намыстан жұрдай болған кейіпкер
бейнесі жарқ етіп бірден көрінеді. Қалың жұртының қамын ойлаған ақын
Күлембайдың образына жоғарыдағы қасиеттерді қарсы қойып, ел билеушінің
қандай болу керектігін ескертеді. Момындық, ар, ұят, намыстың адамға тоқтау
салар қасиеті барын танытады.
Абай момындықты тек көнбістік деп сөкпейді, қайта жағымды жағын ашып
береді. Абай ұғымындағы момындық тоқтам, қанағат дегенді білдіреді. Мұны
халқының жан-дүниесін терең түсінген суреткер ғана білдіре алады. Себебі
ұлт ақыны болу сол ұлттың сөзіне ғана емес, өзіне айналу[49,11-б.]
екендігі аян.
Ақын Қараша, желтоқсанмен сол бір-екі ай өлеңінде қара суықтағы
кедей күйін суреттейді:
Жалшы үйіне жаны ашып, ас бермес бай,
Артық қайыр артықша қызметке орай.
Байда мейір, жалшы да бейіл де жоқ,
Аңдыстырған екеуін, құдайым-ай! [48,56-б.]
Бай мен кедей өмірін салыстыруды қара күзбен байланыстыра отырып, қазақ
ортасындағы мүсәпірлік пен бағыныштылықтың көңілсіз картинасын жасаған.
Адам көңіл-күйінің табиғатпен байланысты сырын аңдап, қоғамының әлеуметтік
қайшылығын тап басып таниды.
Ауызбірлігі жоқ қазақ мінезін Абай:
Заман ақыр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ 82.08:82-31 (092)
Қолжазба құқығында
НЕТАЛИЕВА ДАРМИЯ ҚАЙЫРБАЙҚЫЗЫ
Д.Исабеков повестеріндегі ұлттық мінез сипаты
10.01.02- қазақ әдебиеті
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші:
филология ғылымдарының
кандидаты С.Мақпырұлы
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ 3
1 ҰЛТТЫҚ МІНЕЗДІҢ БЕЙНЕЛЕНУІНДЕГІ ДӘСТҮР ЖӘНЕ
ЖАЛҒАСТЫҚ 16
2 Д.ИСАБЕКОВ ПОВЕСТЕРІНДЕГІ КЕЙІПКЕРДІҢ ҰЛТТЫҚ
СИПАТЫ 64
ҚОРЫТЫНДЫ 134
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 141
К І Р І С П Е
XX ғасырдың 60-90 жылдары кеңестік қазақ әдебиетінің жаңаша
дәуірлеген кезеңі болып тарихқа енді. Қоғамды қайта құрғысы келген КСРО
басшысы М.С.Горбачев қасаң қағиданы бұзып, СОКП-ның соңғы съезіндегі пікірі
арқылы көркем өнердегі бюрократиялық жүйеге төңкеріс жасады. Шындықтың
сыңаржақ баяндалып жүргені белгілі болып, әдебиетке жаңа талаптар қойылды.
Әр құбылыстың күнгейін ғана суреттемей, көлеңкесіне үңілуді міндеттеді.
Сөйтіп, драматизм мен романтизмнің орны анықталып, социалистік реализм
әдісімен бейнелеуде бетбұрыстар жасалды. Тұмшаланған саяси бет-пердесін
сыпыра бастаған әдебиет жетпіс жыл бойғы тоңын жібітіп, кейіпкері арқылы
танытуға мәжбүр болған идеологиялық көзқарас, үгіт-насихаттан арылды. 1926-
28 жылдардағы байшыл-ұлтшыл атанған оппозиция мен КазАПП-тың айтысына
айналған ұлттық ерекшелік, қасиеттердің бейнеленуі осы дәуірде жалғасын
тауып, өзіне тән сипатпен белең алды және кең тұрғыда суреттеуге мүмкіндік
берілді. Бұл дәуірдің жаңа буындары Ә.Кекілбаев, Қ.Жұмаділов, М.Мағауин,
Ә.Тарази, О.Бөкеев, Т.Әбдіков, Б.Нұржекеев, А.Сейдімбеков, Д.Исабеков т.б.
қоғам дамуын ұлттық ұғым-түсінікпен ашып беруді мақсат етті. Реалистік
өнерді дамытып, оны адамның тұрмыс-тіршілігінің қиын жақтарын суреттеумен
өрістетті. Қоғам мен адам, жеке адам дамуының қайшылықтарын саяси тұрғыдан
емес, әлеуметтік аяда шешіп, көркемдік деңгейін жетілдірді. Психологиялық
талдауды өрістетіп, эстетикалық идеал бола алатын жаңа қаһарманды дүниеге
келтірді. Ол -кеңес халқының өкілі деген аттан ада, барлық әрекеті ұлттың
жан әлемімен тұлғаландырылған бейне.
Жоғарыда аталған жазушылар кейіпкер диалектикасын қоғам дамуымен
қатысты алып, өмірдің әділетсіз жағына көп үңіледі. Бұл бағытта тереңірек
жазған Д.Исабеков те әдебиетке болмысы өзгеше бейнелер әкелді. Таптаурын
болған тап күресі, социализм үшін күрестен айырмашылығы - ол күрескерлер
адамдық үшін тартысқа түсті. Көзбен көруден гөрі, оймен сезілетін мұндай
күрестің қаһармандарының әрекетсіздігіндей көрінетін оқиғаларға мол орын
берілді. Сол себепті олар сыншы-ғалымдар тарапынан әр түрлі бағаға ие
болып жатты. Дегенмен, қарымды қаламгер Д.Исабеков тағдыры ауыр кейіпкер
арқылы адам жанының құпиясын ашып, философиялық, әлеуметтік, адамгершілік
мәселелерін ұлттық дүниетаным-мен астастыра білді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ұлттық мінез - өзіндік болмысы, жеке
психологиялық ерекшелігі бар кейіпкердің ұлттық сипаты. Идеологиялық
майданның негізгі факторы болған кеңес дәуіріндегі әдебиетте халықтық,
интернационалдық сипатқа баса назар аударылып, ұлттық ерекшелікке көңіл
бөлінбей, оны жалпы ұлттық белгілермен байланыстыра қарау орын алды. Кеңес
дәуірінде қай шығарманың да ұлттық бояуы болғанмен, арнайы зерделенгені
сирек болды. Өйткені бұл категория ол кезеңде негізгі мәнге әлі ие бола
қоймаған еді. Бұған сталиндік жылымықтан кейінгі ел жағдайының әдеби
процеске әсері де себеп болса керек. КСРО әдебиетінің қалыптасуы толық
аяқталған алпысыншы жылдары ғана көркем әдеби шығармалардың ұлттық
ерекшелігін бағамдау үшін ғылыми айтыстар басталып, ғылым ұлттық арнаға бет
бұра бастаған. Сол пікірталастың ең өзектісі - кеңес одағында ұлттық
мінездің болған-болмағандығы туралы ой талқы. В.Оскоцкий Кеңес Одағының 40
жылы социалистік кеңес халқының ұлттық ерекшелігінің жойылуы үшін
жеткілікті болғандығын айтады[1,261-б.]. Ал бұл пікірді зерттеуші К.Бязарти
екі жақты процесс ретінде қабылдап, былай түсіндіреді: Аталған жағдай
халықтар әдебиетінде ортақтықтар пайда болуына әкеледі және ұлттық
ерекшелікті байытып, дамытады[2,257-б.]. В.Оскоцкий өнер мен өмірді шындық
тұрғысынан қарап, кеңестік көзқараспен ой білдіреді. Ал К.Бязарти дәлелінің
жаны бар. Кеңестік мінез - сол кезең үшін жаңа мінез. Ол мінез көпұлттылық
мәнін ашты. Дегенмен, бұл жамалған жанама мінез болғанын уақыт дәлелдеді.
Өз топырағынан тамыр жайған ұлттық сипат қана тереңге бойлап, жүйелене
береді екен. Қанша өзгеріс болса да, әдебиеттің ұлттық ерекшелігі
сақталады. Ұлттық мінез мәселесі орыс, қазақ, шетел әдебиетін
зерттеушілерін ертеден қызықтырады.
Орыс әдебиеттану ғылымында ұлттық мінез мәселесі туралы кең тараған
қызу пікірталастың бір саласы ұлттық мінез табиғатын анықтауға арналады.
Ұлттық ерекшелік ұлттық мінезбен анықталынады, ұлттық мінез ұлттық
ерекшелікте көрінеді[1,262-б.], - дейді В.Оскоцкий. Кейіпкерді мінез
белгілері емес, оның қалай көрінуі ерекшелейтіндігін анықтады. Ұлттық мінез
мәселесі әр ғылым тұрғысынан қарастырылған. Әлеуметтанушы И.С.Кон “Ұлттық
мінез: миф әлде шындық?” - деген сұрақ қойып, соған жауап іздейді.”Егер
ұлттық мінез белгілі бір ұлттың барлығына тән және басқа этникалық
топтардан айрықшалайтын, әлеуметтік сипатын анықтайтын, өзгермейтін мән
болса, ғылыми тұрғыдан миф деп түсіндіріледі. Бірақ әрбір әлеуметтік-
психологиялық миф ретінде ол белгілі бір тарихи шындықты бейнелейді[3,228-
б.], - дейді. И.С.Кон жантану, әлеуметтану ғылымдары тұрғысынан әр түрлі
әлеуметтік зерттеулер нәтижесінде миф те, шындық та деген тоқтамға келеді.
Біз де бұл пікірге қосыламыз. Белгілі бір мінез нышандары ұлт болуымен
бірге қалыптасып, өзіндік мінез-болмысқа айналып, ұлттық мінез болған да,
бола да береді. Ал кейбір ұлттың психикалық пішіні барлық халықтарда
кездесе беруі мүмкін. Демек, этнопсихология - ұлттық мінез деген байлам
жасауының толық негізі бар. Ұлттық мінез әлеуметтік өмірге әсері бар
күрделі жүйені бейнелейді. Олар өзара тығыз байланысты [4,15-б.], - дейді
әдебиеттану ғылымында орыс ұлттық мінезін зерттеуші Гвоздей В.Н. Ежелгі
берік белгілердің қайта қалыптасқан ұлттық белгілерге ықпалы болатындығын
анықтайды. Сол себепті ұлттық мінезді әлеуметтік тарихи ғана емес,
әлеуметтік-жантану құбылысы ретінде де қарауды ұсынады. Бұл пікір И.С.Кон
идеясымен ұштасып жатыр. Адам қабылдауымен бір мінез екінші мінезге өзгеріс
әкеледі. Кейіпкердің жан дүниесіндегі қайшылықты суреттерде де жазушы
осыны ескереді. Ұлттық мінездің құбылмалы сан қатпарлы болуы осыған саяды.
Ұлттық мінез бен ұлттық сана байланысын ашады. Оны ұлттық психологиялық
сипаттардың ауысып отыруымен сабақтастырады және ұлттық мінезді ұлттық сана
жүйесімен қарым-қатынаста зерттеу керектігін ұсынады.
Көркем шығармадағы әр әдеби кейіпкердің толық мәнінде ұлттық мінез
екеніне де ерекше назар аударады. Нақты бір бейнеде көрініс табатын ұлттық
мінез белгілі бір ұлт өкілдеріне тән ортақ белгілерді бейнелейтін,
кейіпкердің суреттелуінде танылатын жинақтық ұғым [4,27-б.],- дейді
Гвоздей В.Н. Мұны зерттеуші Н.И.Утехин де қолдайды: “Әдеби кейіпкер
мінезі өзі қалыптасқан ұлттық әлеммен бірлікте ғана түсінікті болады” [5,33-
б.],- дейді. В.Н.Гвоздей А.П.Чехов шығармаларындағы ұлттық мінезді ашуға
реалистік характер жасайтын құралдар қызмет етеді деп табады. Ұлттық мінез
А.П.Чехов шығармаларында кейіпкер іс-әрекетінен, эмоционалды-психикалық
жағдайынан көрінетіндігін айтады[4,242-б.]. Жазушы орыс ұлттық мінезінің
ерекшелігін славян жанының жұмбақтығынан емес, орыс халқының тарихи
ерекшелігінен, әлеуметтік сипатынан, табиғи жаратылыс жағдайынан
іздейтіндігіне көз жеткізеді [4,177-б.].
М.Чимпой:Кейіпкердің ұлттық бет-бейнесін ашуда халықтың рухани,
моральдық тәжірибесін бейнелейтін өмірлік материалды жазушының эстетикалық
тұрғыдан игеруі үлкен роль атқарады. Барлығы жазушының эстетикалық
шеберлігіне, сезімталдығына байланысты[6,270-б.],-дейді. Егер халықтың
моральдық, психикалық өмірін көркем тұрғыда көрсете алмаса, халықтың
ұлттық, әлеуметтік, интернационалдық сипатын да ашып бере алмайтындығын
айтады. Кейіпкер мінезінде ұлттық белгі болатыны туралы В.Оскоцкийдің
пікірін методологиялық қателік деп есептейді. Бұл жерде Гвоздей В.Н.
пікірімен қайшылық бар. Шындығында, өмірде әр ұлттың өзіне тән мінезі
болғанымен, көркем шығармадағы ұлттық кейіпкер бейнесін жасайтын – жазушы.
Ол өзінің көркемдік танымымен шығарманы жазып шығуға, өз көркемдік
әлеміндегі ұлттық мінезді танытып беруге құқығы бар деп есептейміз.
Әдебиеттегі ұлттық мінез - суреткердің көркем ойлау кілті. Демек, өмірдегі
ұлттық мінез мен әдебиеттегі ұлттық мінез бірдей деп санай алмаймыз.
Өмірдегі ұлттық мінез қандайда болсын ұлттың қалыптасқан мінез-құлқы. Ал
сөз өнеріндегі ұлттық мінез кейіпкердің тұлға ретінде қалыптасуындағы
психикалық ерекшелігі немесе психикалық, эмоционалдық, философиялық,
педагогикалық қасиетінің жиынтығын құрайтын кейіпкер.
М.Чимпой ұлттық мінезді көркем ойлаумен байланыстыру арқылы әр жазушы
суреттеп отырған ұлт өкілінің психологиясын ашады деген тұжырымға келеді.
Бурсов Б.: Ұлттық мінез мәселесінде жұмбақ ешнәрсе жоқ [7,11-
б.],-дейді. Ұлттық мінез тарихи өмірдің күрделі жағдайында пайда болады.
Сондықтан да ол басқа ұлт мінездерімен ұқсас болып жатады. Өйткені адамзат
тарихы –диалектикалық сипаттағы процесс. Бұл тұрғыда әр ұлттық мінез
жекелеген жалпы адамзаттық белгілерді білдіреді.Үнемі дамып, өзгеріп
отырады[6,11-б.]. Бірақ жалпы адамзаттық белгіден өрбитіндігіне толық
келісуге болмайды. Кеңес Одағында ортақ тарих болғанмен әр елдегі жағдайдың
ішкі себептеріне үңіле түсу керек. Ұлттық мінездің өзіндік те, өзгелік те
белгісі болады.
Орыс ұлттық мінезі түсінігі - тарихи, философиялық, әлеуметтік
психологиялық, адамгершілік, эстетикалық түсініктер жүйесі [6,11-б.]. Егер
біз бұл түсінікті көркем әдебиет саласына аударсақ, Пушкин, Гоголь,
Горький, Маяковский, Чеховқа дейін және одан кейін жасалған образдар көз
алдымыздан өтеді.
Орыс ойлауының мінездік бір белгісі талап қоюмен келіспеушілігі. Мұны
түрлі ғылым тұрғысынан зерттеушілер орыс адамдарының батырлығымен,
ерлігімен байланыстырады. Орыс ерлігі XIX ғасырда дінмен байланысын
сақтады. Талаппен келіспеушілік орыста аскетизм сияқты белгіні тудырады.
Эв. Сокол ұлттықты интернационалдықтың құрамды бөлігі ретінде қарайды.
Ол “интернационалдықты толықтырады [8,4-б.] деп зерделейді. Біз әрбір
ұлттық бейне интернационалдықты өз ерекшелігімен толықтыратынын толық
қолдаймыз. Бүгінгі жаһанданудың кеңестік үлгісі болған көпұлттылық белгілер
әр халықтың ұнамды-ұнамсыз бейнелерінің жиынтығына айналған. Ықпалы басым
ұлттардың қасиеті, өмір сүру салты екінші ұлттың бойына өзіндік нышандарын
сіңіріп, жаңа әдеби қаһармандар туғызуы да соның белгісі.
Суровцев Ю.И. Ұлттық ерекшелік ұлттық мінезге тәуелді[9,24-б.], -
дейді. Ұлттық мінезді өнердің ұлттық ерекшелігін анықтаушы санайды. Себебі
әр халықтың өзіндік ерекшеліктері ұлттық мінезді құрайды. Ұлттық мінез болу
үшін айырма болатын мінез біліністері, тілі, дәстүр-салты, наным-сенімі
т.б. болуы қажет. Суреткер осы ерекшеліктерді ескерсе ғана, шығарма ұлттық
мазмұн бере алатынына көз жеткізе отырып, біз автор пікірінің мәні бар деп
санаймыз. Сондай-ақ зерттеуші: Таптық қоғамда ұлттық мінез белгілі бір
тарихи жағдайдағы әлеуметтік күрес процесінде әр түрлі әлеуметтік күштер
ықпалымен қалыптасады[9,35-б.], - дейді. Орыс әдебиетінің ұлттық сипатын
зерделеген ғалым Б.Бурсов та осылай ойлайды.
Орыстың психикалық сипатының қалыптасуына әлеуметтік ішкі толқулар
ғана емес, монғолдарға қарсы күрес, қилы заман жеңісі, Отан соғысы т.б
септігін тигізетіндігін алға тартады.
Ұлттық психика жалпы адамзаттық белгілерді бойына жинақтайды[9,49-
б.] деген тоқтамға келіп, бір халықты белгілі бір қасиетімен екіншісінен
ерекшелеуге қарсы шығады. Бұл пікірмен келісуге болмайды. Ұлттар өзара
тығыз байланыста болғанмен, ортақтығымен қатар өзіндік айырым белгілері де
болады. Соның негізінде ғана ұлттық психика қалыптасады.
Ұлттық мінез бен халықтық мінез жайында Крившенко С.Ф.: Олар
бірінсіз бірі көрініс таппайды, бұлардың әрбірінде өзіне тән ерекшеліктен
гөрі, ортақтықтар біршама [10,15-б.],- деп таниды, А.О.Большев халықтық
мінез ұғымын ұлттық мінез бен ұнамды қаһарман категорияларының
тоғысынан табылатындығын, олардың негізгі ерекшеліктерін бойына жинақтайтын
құбылыс екендігін алға тартады [11,7-б.]. Бір-бірімен үйлесім тапқан
авторлар ойын біз де қостаймыз. Өйткені халықтық ерекшеліктердің ұлттық
айырмашылықтардың қалыптасуында ықпалы болады. Бірақ түбегейлі өзгеріс
жасай алмайды. Кейіпкердің ұлттық мінез белгілерін бойына жиюы да осыдан
туындайды. Бұл ойымызды екі тілді жазушылар шығармаларының ұлттық сипатын
зерттеген Канафина К.Д. нақтылай түседі. Ол авторлардың (Ә.Әлімжанов,
О.Сүлейменов, И.Друцэ, Т.Пулатова) өзге тілде жазса да, бірнеше әдеби
дәстүрді бағдар етсе де, бірінші кезекте өз топырағына тән ұлттық
кейіпкерді сомдауды мақсат еткендерін баса айтады [12].
Ал Серебрякова З.А. ұлттық мінез бен әдеби тип арақатынасын
анықтайды. Әдеби типке қарағанда ұлттық мінез кең ұғым [13,6-б.], -дейді.
Ұлттық мінездің әр түрлілігі әдебиеттегі типологиясына қарағанда бай
екендігін пайымдайды. Ұлттық мінездің типтік емес болуы да мүмкін екендігін
ескертеді. Ұлттық белгілер қайталанып, тұрақтылыққа ие болса, тип болып
табылады деп белгілейді. Ұлттық кейіпкер типтерін ұлттық дәстүрге қатысына
қарай дәстүрлі және қазіргі мінез деп бөледі. Адамгершілік құндылықтарына
орай ұлттық мінез типтері мыналар деп таниды:1.Парыз адамдары, адал
еңбеккерлер. 2.Материалдық игіліктерді ойлайтын кейіпкер. 3.Таным, білімге
құмартқан кейіпкер. 4. Шығармашылық сипаттағы кейіпкер. 5. Бағдарды
жоғалтып алған бейне. З.А.Серебрякованың жоғарыдағы жіктеуін ұлттық мінез
типтері емес, ұлттық тип түрлері деп атауға болады. Біздіңше, Ю.И.
Суровцев, Б.Бурсов айтқан жалпыадамзаттық белгілердің өзін ұлттық тип
түрлері деген атаумен алмастырып қолдануға болады. Екеуі - бір ұғым, себебі
әрбір адамзат - белгілі бір ұлттың өкілі. Ол сол ұлттың танымымен өмір
сүреді.
В.Оскоцкий кейіпкердің ұлттық мінезінен әдебиеттің ұлттық ерекшелігі
басталады деген тұжырымды қолдайды. Әдеби шығарманың ұлттық ерешелігін
зерттеуде әлеуметтік-тарихи талдау тұрғысынан қарау қажеттігіне көңіл
бөледі. Ұлттық мінезді жағымсыз бейнелер де білдіреді деген пікір айтады.
Бұл оймен келісеміз. Шынында да, “Бір аттан ала да туады, құла да туады”.
Олай болмаса көркем шығармада тартыс та болмас еді. 50 - жылдары
тартыссыздық теориясының қалыптасуына да ұлттық мінездің тек жағымды
жағынан суреттелуі де белгілі бір деңгейде әсер етсе керек.
Ұлттық мінез мәселесі түркі халықтарының әдебиеттану ғылымында да
біршама қарастырылған. А.И.Мусаев [14] қырғыз прозасындағы өзге ұлттық
мінездерге талдау жасайды. Жазушылардың ұлттық сипатты кейіпкердің сыртқы
экзотикалық өзгермелі белгілерінен іздейтіндігіне сын айтып, ұлттық мінезді
ашуда нақты тарихи принципке сүйену керектігін ескертеді. Оны
Т.Сыдықбеков, Ш.Айтматов шығармалары арқылы дәлелдеп береді. А.Мамедова
[15] азербайжан тарихи прозасындағы ұлттық мінезді зерттейді. Ұлттық
мінездің жағымды жағымен қатар жағымсыз жағы барлығын да И.Шихлы,
А.Джафарзаде т.б шығармалары арқылы ашады.
Сонымен орыс әдебиеттану ғылымындағы ұлттық мінез мәселесі бойынша
пікірлерді сараптай келе мынадай қорытындылар жасаймыз:
1.Ұлттық сипат заманға сәйкес өзгеріп, толығып, дамып отырады. Саяси-
тарихи, әлеуметтік-эмоционалды психикалық жағдайлар ұлттық мінездің
қалыптасуына өз ықпалын тигізеді.
2.Тарихи диалектикалық процесс болғандықтан, ол сол процесті бастан кешіріп
отырған халықтардың бәріне ортақ. Сол себепті де бір ұлттық мінез өзге
ұлтта да кездесіп отырады және жекелеген жалпыадамзаттық белгілерден
туындайды. Бірақ адамзат тарихы ортақ еместігін ескере отырып, соған орай
ұлттық мінездің түрленетініне назар аударылу керек.
3. Кейіпкердің ұлттық сипаты жазушының көркем ойлауымен тығыз байланысты.
Суреткер ұлттық кейіпкерді өз эстетикалық сүзгісінен өткізеді.
4.Ұлттық мінез ұлттық сана, ұлттық психикалық сипатпен тығыз байланысты.
Бірақ бір категория емес.
5.Ұлттық мінез екі жақты: жағымды жағы да, жағымсыз жағы да болады.
6.Ұлттық мінез тұрақты сипатты иемденсе, ұлттық тип пайда болады.
7. Көркем туындыда ұлттық мінез ұқсастығын оның шығармада бейнелену
жүйесімен, кейіпкер бойында көріну ерекшелігімен айырып, айрықшалауға
болады.
Жоғарыда айтылғандарды былай тұжырымдауға болады: ұлттық мінез ұлттық
сипат-белгілердің жиынтығы ғана емес, ұлттық психология, ұлттық сана,
ұлттық ойлау, ұлттық сезім т.б белгілерді жан дүниесімен қабылдайтын,
тарихи-әлеуметтік жағдай әсерінен өзгермелі сипатқа ие болатын, көркем
қиялдың қарымымен танылатын кейіпкердің өзіндік ерекшелігі.
Қазақ әдебиеттану ғылымындағы ұлттық мінез мәселесін М.Әуезов,
И.Ғабдиров, М.Дүйсенов, Ш.Елеукенов, Н.Ғабдуллин т.б. ғалымдар уақытына сай
кеңестік идеология аясында қарастырып, одақтас республикалар әдебиеті мен
қазақ әдебиеті туындыларын интернационализм белгілерімен бірлікте
сараптайды. Бұл қазақ әдебиетіндегі төл ұлттық мінездер ерекшелігін
зерделеу мүмкіндігін шектеді. Ұлттық кейіпкер болмысының даралануы таптық
тартыс, жасампаз бейне қалтарысында қалып, біржақты зерттелді. Уақыт пен
көзқарас өзгерісіне орай әдебиет зерттеушілері 90-жылдардан бастап қана
жаңаша пайымдаулар жасауға бет бұрды. Көркем шығармалардың ұлттық сипаты,
әдебиеттің ұлттық ерекшелігі мәселелері осы кезеңде айрықша көтерілді.
Сыдықов Т.С. [16 ], Таханов С. [17], Кәрібозұлы Б. [18], Мұқышева Р.[19],
Әбдезұлы Қ.[20], Шапаев Т.[21], Рамазанова А. [22], Уразаева К.[23],
Тебегенова А. [24] Қамарова Н. [25], Бегманова Б.[26] т.б. еңбектерінде
аталған тақырып әр қырынан сарапталды. Бұрын айтылған пікірлерден өзгеше ой-
толғамдар қосылды. Кеңестік қазақ әдебиетінде көп ұлттық мінез болғанмен,
ұлттық тақырып пен идея, қазақи сана маңызды фактор, шешуші себеп
болғандығын таныды және мұны ғылыми талдаудың өзегі етіп алды. Қазіргі
қазақ әдебиетінде интернационализмнен ада ұлттық мінезді анықтау басты
міндетке айналды. Әдеби дамудың жаңа кезеңінде шығармашылығын бастаған
жазушы Д.Исабеков те қаһарманын өзгеше орта мен жағдайдан таңдап алып,
кейіпкер бейнелеудің ашылмай жатқан қалтарыстарына көңіл бөлді. Мұны
байқаса да, идеологияға сай дәстүрлі көзқараспен сараптағандар да, тың
ізденіс деп бағалағандар да бар. Ш.Елеукенов Д.Исабековте жақсылық азап
шегеді [27,48-б.] деп таныса, Р.Нұрғалиев жаншылған тағдыр [28,154-б.],
Б.Ыбырайымов бейшара жан [29,94-б.] деп, кеңестік пайыммен сынайды. Ал
С.Қирабаев[30], Б.Әлімжанов [31], Т.Тоқбергенов [32], К.Сыздықов [33]
секілді зерттеушілер мұндай бағалауларды суреткердің психологизмді сәтті
пайдалануымен байланыстырады. Д.Исабековтің заманға терең зер салуынан
туған кейіпкерлері өмірінің өзгеше өрілуінің бір себебі шебер психологиялық
мүсіндеуінен деп пайымдайды. 60-70-жылдар жазушыларының ішінен Д.Исабеков
туындыларын жан-жақты қарастырып, суреткердің шығармашылық даралығы
мәселесін көтерген М.А.Қанафина диссертациялық еңбегінде [34] жазушы
шығармаларындағы көркемдік тартыстың түрлерін анықтап, замандастар
проблемасын зерттейді, композиция құру, психологиялық талдау, тілдік
құралдар қолдануын өзіндік стилі деп тұжырымдайды. Қ.М.Хамзина қазақ
повестеріндегі көркем уақыт және кеңістік (XX ғ. 70-80 ж.ж.) мәселесін
зерделей отырып [35], осы категория шеңберінде өзге авторлармен бірге
Д.Исабеков туындыларындағы адам концепциясын, сюжеттік-композициялық
құрылым ерекшеліктерін саралайды. Уақыт пен кеңістік ұғымын жазушы
ізденісіндегі ұлттық болмыс ерекшелігімен байланыстырады. Біз ұлттық мінез
мәселесін осы еңбектердегі көркемдік тартыс түрлерімен, адам концепциясымен
бір табан жақындастырамыз. Себебі жағымды-жағымсыз кейіпкерлер тартысы,
жеке тұлға мен жағдай, жеке тұлға мен қоғам тартысынан, адамгершілік
идеяларынан ұлттық кейіпкер бейнесі сомдалады. Аталған зерттеулерде
Д.Исабеков шығармаларындағы ұлттық мінез мәселесіне алғы шарттар
жасалғанмен, кейіпкердің ұлттық болмысы жеке зерттеу нысаны ретінде
талданбайды. Көркем бейненің ұлттық ерекшелігі, негізі мен маңызы
тұрғысынан арнайы қарастырылмайды. Ал жазушы сомдаған кейіпкерлер әрекеті
тәуелсіз елдің ұлы мақсатымен, тарих және тәрбие тағылымымен үндеседі. Осы
арқылы суреткердің бүгінгі күннің өзекті мәселесі - жаһандануға қарсы
күресі, ұлтын ардақтаған адам екендігі байқалады. Сондықтан Д.Исабеков
повестеріндегі ұлттық мінез және ұлттық кейіпкерді жаңа дүниетаным
тұрғысынан қайта қарастыру, характер мен тартыс арақатынасының ұлттық
сипаты, әдеби процестегі орнының маңыздылығын қарастыру зерттеу жұмысының
көкейтестілігін танытады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиеттану ғылымында әдебиеттің
ұлттық сипаты туралы алғашқы ой иелері А.Байтұрсынов [36], Ж.Аймауытов [37]
болып табылады. Ал арнайы тақырып ретінде зерттеу XX ғасырдың 70- жылдары
басталған. Қазақ әдебиетіндегі ұлттық мінездің зерттелуі екі кезеңді
құрайды: 1.Кеңес дәуіріндегі ұлттық ерекшелік туралы ойлау жүйесі 2.
Тәуелсіздік жылдарымен бірге дүниеге келген ой-пікірлер. Социалистік
әдебиет ұлттық мазмұнның мәнін интернационалдық сипатпен байланыстырып
ашады. Пікірталастың дені ұлттық мінез бен тип, ұлттық мінез бен ұлттың
психикалық сипатын бір немесе екі басқа құбылыс деп қарау төңірегінде
болады. Бұл саладағы алғашқы зерттеу еңбек М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов,
І.Есенберлин туындыларындағы ұлттық пен интернационалдықтың қарым-қатынасын
кең түрде қарастырған И.Ғабдировтікі [38]. Ол ұлттық мінез бен ұлттың
психикалық сипаты категорияларын екі бөлек категория деп есептейді. Ұлттық
ерекшеліктің өзге ұлттық сипаттарды өзіне сіңіру арқылы дамып отыратын
категория екенін дәлелдей отырып, интернационалдықпен байланысын айқындап
берді. М.Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясындағы жалпыадамзаттықтың
ұлттық сипаттан өрбитіндігіне ерекше назар аударады. Зерттеу ұлттық пен
интернационалдық мәселелеріне арналғанмен, жалпыадамзаттық ұғымы ұлттық
сипаттың мәнін тереңдетіп, ұлттық мінездің қалай жасалатындығына көңіл
бөледі. Орыс әдебиеттануында да бұл мәселені Б.Бурсов ұлттық ерекшеліктің
қайнар көзі ретінде бағалаған. И.Ғабдиров ұғымында ұлттық мінез - типтік
мінез. Типтік характерлер бойына белгілі бір ұлттың белгі-қасиеттері
жинақталады [38,46-б.]. Себебі, ұлттық мінез де, тип те адам болмысынан
туындайды. Ал адам - ұлт өмірін таныту құралы. Зерттеуші мұны ұлттық
түрлердің өзара жақындасу үрдісінің объективті заңдылығына телиді. Демек,
типтік мінез дегенінің астары интернационалдықпен біте қабысады. Біздіңше,
ұлттық мінез бір ұлтқа ғана тән типтік мінез болуы тиіс. Өйткені ұлттық
мінез нышандары ортақтасып келгенмен, ұлттық психология, ұлт менталитеті әр
халықта әр түрлі болмақ. Кез келген ұлттық әдебиеттегі типтік характер өз
бойынан ... ұлттық дүниетүсінікті, ұлттық сананы, рухты т.б. көрсетеді
[39, 243-б.].
М.Дүйсенов әдебиеттегі мазмұн мен форма бірлігін ұлттық белгілерден
іздеп, ұлттық мінез бен ұлттық психология сипатын қатар алып бір ұғым деп
санаған. Ұлттық характер деп отырғанымыздың өзі халықтың көптеген жылдар
бойғы тарихи дамуының арқасында қалыптасқан психикалық пішіні немесе
сипаты ғой. Психикалық сипат - әрбір халықтың ұлттық өмір-тіршілігінің
сәулесі. Ол-ұлттың белгілі бір дәуірде туып, дамып отыратын әдет-ғұрып,
салт-санасы, сенімі мен нанымы, мінез-құлқы[40,44-б.]. Психикалық пішін
деген ұғымға ұлттың жан дүниесі, ойлау, сөйлеу, сезім білінісі түгел
сыйыстырылған. Кейіпкерді ұлттық мінез деп тануда біз осы пікірге
сүйенеміз. Себебі, суреттеп отырғаны адам бейнесі болса, оның адам-тұлға
ретіндегі артықшылығы да осы ерекшеліктерден көрінеді. Әдебиет – адамтану
ғылымы(Горький) деген қағида оның сан қилы психологиялық қалпын ескеруден
туғандығы аян. Ұлттық психология ұлттық мінезді сомдаудың жолы ретінде
беріледі. Халқымыздың жантану ілімі, түрлі қасиет-қабілеті, кескін-кейпі
ұлттық кейіпкер бейнесін жасайды, өзге ұлттың кейіпкерінен ерекшелейді.
Сондықтан бірінсіз бірінің танылуы мүмкін емес.
Ғалым образ типтілігін де ұлттық мінезден бөліп, жеке алып қарауға
қарсы. Бір ұлт адамдарының бойындағы түрлі қасиеттер өмір сүрген кезіне,
өскен ортасына сай жалпы сол ұлтқа тән болмыс-бітімді құрайтындықтан,
олардың жиынтығы типтік образ болып есептеледі. Өзге ұлттық бейнелерден
жекелеп көрсету үшін характер образ типтілігінен тууы шарт болып табылады.
Өмір шындығын жинақтап, адам мінезін даралауды алдымен ұлттық мінез
тұрғысынан анықтауда аталған көзқарас жетекші рөл атқарады. Себебі қандай
қоғамдық құрылыс, оның адамы суреттелсе де, бірінші кезекте оны типтік
образға айналдыратын ол өмір сүрген орта мен сол ортадан бой көтеретін ұлт
өкілінің бейнесі. Егер оның ұлттылығы айқын болмаса, образдық дәрежесі де
болмас еді. Зерттеушінің типтік образ негіз болған ұлттық мінездің
категория ретіндегі белгілерін сараптауы кейіпкердің таптық қоғамдағы
бейнесін ашуымен маңызды. М.Әуезовтің Абай жолы, Ғ.Мүсіреповтің Оянған
өлке, С.Мұқановтың Ботакөз, Менің мектептерім романдарындағы кейіпкер
бейнесін талдап, ғалым әдебиеттегі мазмұн мен пішіннің көрінісін ұлттық
ерекшелік шеңберіне тұтастырған, қоғам дамуындағы типтік мінездер өрісін
ашқан. Кеңестік көзқарас аясында жазылғанмен, автор еңбегі ұлттық мінез
ұғымына қазақ әдебиеті мысалында толық дәлелді, ғылыми мазмұнды тұжырым
жасауымен құнды. Ұлттық психикалық сипат пен типтік образдан ұлттық мінезді
бөлмеуі, типтік жағдайдан типтік мінездер туатынын таптық қоғамдағы
бейнеленуімен айқындауының өзі кейінгі әдебиет дамуында зор мәнге ие бола
білгені анық. Бұл - зерттеудің ұлттық мінез сипатын анықтауда, бағыт-
бағдарын көрсетуде маңызды еңбек болғанына дәлел.
Қазақ әдебиетінің классигі М.Әуезов кеңестік ұлттар әдебиетінің даму
ерекшеліктерін сөз ете отырып, социалистік мазмұн мен ұлттық форма бірлігін
дәлелдеген. Түркі тектес халықтар тағдырын, ұнамды кейіпкерлерін бейнелеуде
ұқсастық болғанмен, тақырыптың сюжеттік, композициялық шешімдеріндегі,
кейіпкердің рухани өсуін портреттік, психологиялық мінездеуіндегі, ұлттық
сана эволюциясын көрсетудің бейнелі бояуындағы ұлттық дәстүрлермен
ерекшеленетінін кеңестік әдебиеттің басты ұлттық пішіні санайды [41,225-
б.]. Ұлттық мінездің халықтың тарихи өмірі арқылы қалыптасатынын әр түрлі
ұлт суреткерлері жасаған бейнелер негізінде дәлелдер келтіріп, анықтаған
М.Әуезов өз ойын былай тұжырымдайды: Егер суреткер халықтың өмірін, оның
іс-әрекетінің дамуын терең білмесе, онда толыққанды бейнелердің орнына
құрғақ схемалар туады, өмірлік мазмұн байлығын риторика ауыстырады, ұлттық
форма элементтері өрнектік-экзотикалық әшекейлерге айналады[41,226-б.].
Шындығында, ұлттық мінез туу үшін автор ұлт өмірін жетік білуі керек,
Әуезов осы негізде тағы бір пікір айтады: ұлттың психикалық пішіні
жазушының өзіндік шығармашылық бет-бейнесін анықтайды [41,227-б.]. Демек,
әдебиеттің ұлттық ерекшелігін ұлттық мінезді кейіпкер мен соны жеткізе
білген ұлт жазушысы арқылы тани аламыз. Зерттеуші айтқан интернационалдық,
бүгінгі жалпыхалықтық сипатқа негізгі дәнекер де ұлттық суреткер мен ұлттық
бейне бола алады.
Ғалым Н.Ғабдуллин [42] ұлттық кейіпкер келбетін XX ғ. басындағы қазақ
әдебиеті шығармалары мен ”Абай жолы”роман-эпопеясындағы Абай мен Тоғжан,
Базаралы мен Нұрғаным сезімдері негізінде ашады. Ұлттық мінезді сол ұлт
өкілінің болмыс-бітімі деп түсіндіреді. Аталған кейіпкерлер бейнесін ашуда
ұлттық мінез салт-дәстүрден, халықтың әлеуметтік шындығынан көрінетіндігін
дәлелдейді. Сондай-ақ ұлттық мінез өзгермелілігін қоғам дамуына сәйкес оның
да дамып, кейіпкер танымына әсер ететіндігін айтады. Ғалым ұлттық сипат пен
ұлттық психиканы бірі екіншісінен туындап жататын, өзара байланысты ұғымдар
ретінде қарастырады. Ұлттық кейіпкер келбетін мінез-құлығынан, әдет-
машығынан, сөйлеген сөзінен, сезім білінісінен іздейді.Ұқсас ұлттық мінезді
ұлттық психологиялық өзгешеліктен, түйсінуінен ажырату керектігін ашып
береді[43,194-б.]. Бұл тұрғыдағы ойы орыс әдебиеттанушылары көзқарасымен
сәйкес келетіндігін аңғарамыз. Сонысымен қазақ әдебиеттануындағы ой-
пікірлерден озықтығын байқатты.
Н.Ғабдуллин кеңес дәуіріндегі кейбір көркем шығармаларда қаһарманның
ұлттық ерекшелігінің көмескі көрінетіндігіне, бір жақты ашылатындығына
дәлелдер келтіріп, батыл сынға алды.Ұлттық психика өзгешеліктеріне, оның
бейнесіне баса назар аударуы-зерттеу монографияның басты құндылығы.
Сыншы М.Қаратаев социалистік реализм шығарманың ұлттық ерекшелігін
жояды дегенге қарсы. Қайта “шындықты көркем бейнелеудің бұл жерде ең
қажетті құралы”[44,106-б.] болуын ұлттық мінез ерекшелігі санайды.
Социалистік реализм әдісі ұлт өмірін суреттеуімен маңызды деп таниды.
Ғалым Ш.Елеукенов ұлттық мінездің дамуы турасында айтып, пікірлерін
әр түрлі ұлт өкілдерінің шығармаларымен дәлелдейді. Зерттеуші ұлттық
мінездің өзгеріп, өрістейтіндігіне көңіл бөліп, ұлттық сипат пен
интернационалдық сипаттың бір-бірін толықтырып тұратынын айтады [45].
Б.Майтанов ұлттық пен интернационалдық сипат бір-біріне пара-пар
келмейтіндігін, оған таптық себептер әсері мол екендігін тұжырымдайды [46,
114-б.] және осы бағыттағы И.Ғабдиров пікірін қолдайды. Ойын өзгеше
көзқараспен жеткізеді: қазақтар үшін маңызды қасиеттерді жалпы халыққа
ортақ деп түсіндіреді. Мысалы, бауырмалдық табиғаттың дүлей күшіне қарсы
тұру үшін пайда болған, қонақжайлық, батырлық шығыс халықтары үшін ғана
емес, Европа үшін де жат емес деп санайды [46,115-б.]. Мұндай дәлелдеулер
ұлттық сипаттың жалпыхалықтықпен астарласып жататынын, бірақ оның
көрінісінің әр ұлтта өзіндік ерекшелігі болатынын айқындайды.
Зерттеуші Б.Кәрібозұлы өзінің диссертациялық еңбегінде [18]
әдебиеттің ұлттық сипатын қазақ өлеңінің мазмұны арқылы ашып, ұлттық мінез
бен ұлттың психикалық пішінін әдебиеттің ұлттық сипатын танытатын жеке
категориялар есебінде зерделейді. Ғалым еңбегі ұлттық мінездің танылуын
сараптаған тұжырымдарымен маңызды болып есептеледі.
Р.Мұқышева ұлттық мінезді бірінші кезекте қазіргі қазақ поэзиясының
тақырыптық-идеялық бағыттарына байланысты қарастырады. Ұлттық характер -
ұлттың басым қасиеттерінен тұратын тұтастық. Тұтас бір ұлттың мінезі
жағымсыз болмайтыны белгілі. Ұлттық характер дамығыш, бірақ құбылмалы емес,
белгілі бір тұрақтылыққа ие[19,9-б.].
Адамның жақсы - жаман қасиеттерінің барлығы да ұлттық мінез арқылы
танылады. Ертегі мен мысалға, бүгінгі сан алуан көркем шығармаға негіз
болған, оқиға желісін тудырған - жағымды, жағымсыз образдар. Ал олар -
белгілі бір ұлттың өкілі. Ұлттық мінездің жағымсыз жағы болмаса, көркем
әдебиетте тартыс туар ма еді? Жауыз хан, алаяқ уәзір, Күлембай, Дүтбай,
Оразбай т.б не үшін айқасып еді?
Екіншісі – ұлттық мінездің тұрақтылығы туралы. Ұлттық мінез тұрақты
болса, ұлттық типке айналатынын ғалым З.А.Серебрякова [13]дәлелдеген
болатын. Автор да ұлттық мінезді типтік мінез дейді. Сонымен қатар ұлттық
мінез құбылысы өзгеріске де түседі. Өйткені ұлттық мінезге тарих,
әлеуметтік өмір өз әсерін тигізіп отырады. Бір ғана мысал: ХХ ғ. аяғына
таман болған КСРО-дағы дүмпу елге тәуелсіздік әкелді.Ұлы достықты жыр
қылған әдебиет орнына ұлтжанды, ұлттық сананы ояту бағытындағы көркем
шығармалар ХХ ғ. басындағыдан мүлде басқа арнада дами бастады. ХХ ғ.
басындағы ағартушылық идеясы азаттықты аңсаумен байланыстырылса, ХХ ғ.
соңына таман ұлттық болмыс бағытын түзеуге бет алды.
Сондай-ақ зерттеуші ұлттық мінез бен ұлттық психологияны қатар қояды,
бірін екіншісімен байланыстырады. Біздіңше, ұлттық психология -ғылым
саласы, ұлттық мінез – кейіпкердің ұлттық болмысы.
Р.Мұқышева лирикалық жанрдың мүмкіндіктерін (лирика, сюжетті өлең,
баллада) пайдалана отырып, ұлттық мінездің бейнелену жүйесін ақындар
тұлғалары арқылы, поэзиялық шығарманың суреттілігі арқылы кең түрде
қарастырған. Ұлттық мінездің ұлттық сана, ұлттық мүдде, ұлттық сезім,
ұлттық мақтаныш ұғымдарымен сабақтастығын дәлелдеген.
Б.Кәрібозұлы, Р.Мұқышева ұлттық характерді ұлттық психологияның бір
құрылымы деген байлам жасайды.
Сонымен ұлттық мінез мәселесі уақыт талабына орай түрлі деңгейде
қарастырылған. Қазақ әдебиеттану ғылымының кеңестік кезеңінде шығармалардың
ұлттық сипатының саралануы бір басқа болса, бүгінгі әдеби таным тұрғысынан
ол қайта талданып-таразыланып жатырғанына көз жеткіздік.
Зерттеудің нысаны, мақсаты мен міндеттері.
Диссертацияның негізгі нысаны – Д.Исабеков повестеріндегі ұлттық
мінез сипаты. Теориялық зерттеулер мен ұлттық характерге қатысты қазақ
әдебиетіндегі дәстүр мәселесі, XX ғасырдың 70-80 жылдарындағы жазушылар
туындылары негізінде қаламгердің повестеріндегі ұлттық мінез көрінісін
анықтап, сараптау - жұмыстың басты мақсаты. Осы мақсатқа сай төмендегідей
міндеттер белгіленді:
- Абай, Ж.Аймауытов т.б. дәстүрі және оның Д.Исабеков
повестерінде ұлттық мінезді бейнелеудегі жалғастығын айқындау;
- жазушы повестерінің идеялық-мазмұндық ерекшелігін талдау арқылы
ұлттық мінез бен образ типтілігінің арақатынасын ашу;
- қаламгер повестеріндегі үндес ұлттық мінездердің ерекшелену
жолын, олардың ұнамды, ұнамсыз ұлттық мінез болатындығын анықтау;
- ұлттық кейіпкер болмысының қазақ даналығы мен тағылымы, жантану
ілімі арқылы танылатынын және олардың ұлттық мінездің дамығыш, өзгермелі
әрі тұрақтылығына әсерін дәлелдеу;
- повестердегі қазақ болмысын талдау арқылы ұлттық мінездің адам
концепциясы мен жалпыадамзаттық сипатпен байланыстылығын көрсету;
- тартыс негізінде шығарманың мазмұны мен пішініне ұлттық мінез
ықпалы болатындығына назар аудару;
- автор шығармаларындағы ұлттық мінездің жасалу тәсілдеріне
орай көркемдік ізденістерді саралау.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізін Қазақстан және шетел
ғалымдарының көркем әдебиеттегі, көркем өнердегі т.б. ұлттық мінез көрінісі
жайлы жазылған, көркем шығарманы ғылыми-теориялық тұрғыдан талдаған, сондай-
ақ Д.Исабеков шығармашылығын зерттеген еңбектер құрайды. Атап айтқанда,
В.Оскоцкий, И.С.Кон, В.Н.Гвоздей, М.Чимпой, Б.Бурсов, Ю.И.Суровцев,
А.Мамедова, И.Ғабдиров, М.Дүйсенов, М.Әуезов, М.Базарбаев, Ш.Елеукенов,
Н.Ғабдуллин, Қ.Ергөбеков, С.Таханов, Б.Ыбырайымов, C.Асылбекұлы,
Б.Кәрібозұлы, Р.Мұқышева т.б.
Зерттеу материалы ретінде Д.Исабековтің “Бекет”, “Мазасыз күндер”,
“Пері мен періште”, “Гауһар тас”, “Сүйекші”, “Дермене”, “Тіршілік”, “Біз
соғысты көрген жоқпыз”, “Өкпек жолаушы”, “Ертегі елінде немесе қоштасу
вальсі”, “Тыныштық күзетшісі” повестері алынды.
Зерттеудің әдістері. Жұмыста салыстырмалы-типологиялық, талдау,
сипаттау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Д.Исабеков повестеріндегі ұлттық мінез мәселесі алғаш рет ғылыми
зерттеу нысаны болып қарастырылып отыр. Бұған дейін Д.Исабеков
шығармашылығының әр қырына қатысты бірлі-жарым сын, зерттеулерде
(Ш.Елеукенов, Н.Ғабдуллин, Б.Әлімжанов, С.Қирабаев, Т.Тоқбергенов,
С.Таханов, К.Сыздықов, Б.Ыбырайымов, С.Асылбекұлы т.б.) ғана сөз болған
ұлттық мінез мәселесі арнайы тақырып ретінде сарапталды және қазіргі қазақ
әдебиетіндегі мән-мағынасы, орны анықталды. Д.Исабеков повестеріндегі
ұлттық мінезге талдау жасау арқылы қаламгердің шығармашылық ізденістері
зерттелді, әдеби процестің 70-80-жылдардағы өзіндік ерекшеліктері
айқындалды.
Соңғы жылдары қазақ лирикасындағы ұлттық мінез ұлттық сананы ояту,
ұлттық мүдде, ұлттық мақтаныш тұрғысында қарастырылып зерттелсе, қазақ
әдебиеттану ғылымында прозадағы ұлттық кейіпкер бейнесі мінез нышандарын
шолу түрінде ғана сөз болады. Бұл зерттеу еңбекте ұлттық мінездің прозадағы
бейнеленуі әдеби дәстүр мен жалғастық негізінде кең түрде сарапталды,
ұлттық мінездің әдебиеттану ғылымында талас тудырған образ типтілігіне
қатысы және оның түрлері анықталды, Д.Исабековтің ұлттық характер
сомдаудағы шеберлігі зерделенді. Жағымды, жағымсыз образдар түсінігі ұлттық
мінез ұғымымен байланыстырылды. Бұл орайда қазақтың адамтану және адамды
бағалаудағы даналығы негізінде жазушы қалыптасқан социалистік реализм
әдісіне өзгеше қырынан келіп, кеңестік кеңістіктегі әдебиетке қозғау салуға
үлес қосқандығын айта кеткіміз келеді. Ұлттық рух, ұлттық сана турасындағы
идеясын ашық немесе емеурінмен білдіре отырып, өз заманының идеологиялық
пайымын бұзуға тырысты. Әр қазақтың ана әлдиімен, әке айбарымен өскен
ұлттың өкілі екендігіне мақтану керектігін жеткізе білді. Тұрмыстық
трагедияларды жаза отырып, кейіпкердің белсене күреспесе де жеңіп отыруын
ұлттың жан сырынан, ділінен іздегендігі байқалды. Қазақтың өмір сүру
философиясы арқылы ұлттық характер сипаты сараланып, жазушы
концепциясындағы қазақ реализмі танылды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы.
Зерттеудің негізгі тұжырымдарын XX ғасырдың 60-80 жылдарындағы қазақ
әдебиетінің тарихына арналған лекциялық, практикалық курстарға, қазіргі
қазақ әдебиеті бойынша арнаулы курстар мен семинарларға пайдалануға болады.
Еңбектің ғылыми нәтижелері орта және жоғары мектеп оқулықтарын жазғанда
дәйектік негіз бола алады деп ойлаймыз.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі.
Диссертациялық еңбектің негізгі тұжырымдары М.Өтемісұлы атындағы Батыс
Қазақстан мемлекеттік университеті, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университеттерінде өткен оқытушы-профессорлардың жылдық кезекті ғылыми
конференциялары мен республикалық, халықаралық конференцияларда баяндалып,
талқыланылды. Диссертация тақырыбы бойынша барлығы 10 мақала жарияланды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- Д.Исабеков өзіне дейінгі ұлттық көркемдік тәжірибелерді ескере
отырып, кейіпкердің ұлттық болмысын бейнелеу дәстүріне мазмұн мен пішін
жағынан өзіндік үлес қосқан;
- кейіпкерді төл психикалық пішінмен сомдау арқылы тұрақты ұлттық
характерлердің (Гауһар тас повесіндегі Салтанат, Қайыркен, Өкпек
жолаушы повесіндегі Зейнеп, Айтөре т.б.) уақыт ықпалына тәуелді
болмайтындығын дәлелдеген;
- халықтық моральдық түсінікке қайшы іс-әрекеттер (Дермене
повесіндегі Омаш, Пері мен періштедегі Сафура) ұлттық кейіпкер бейнесін
өзгеше қырынан танытып, ұлттық мінездің өзгермелі категория екендігіне
негіз болған;
- жазушы шығармаларында типтік емес жағдайдан туған характерлер
(Сүйекші повесіндегі Тұңғыш, Пері мен періште повесіндегі Құлахмет)
ұлттық мінезді айқындаушы факторға айналған;
- қаһарманның ұнамды-ұнамсыз әрекетін бейнелеуде қазақтың өмір сүру
философиясына, адамды тану және бағалау қасиетіне сүйенген және мұны ұқсас
ұлттық мінездердің айырмасы ретінде танытқан;
- қазақ қарапайымдылығы, сабырлылығы, көнбістігі т.б. (Тыныштық
күзетшісі повесіндегі Демесін, Ормантай, Ардақ, Пері мен періште
повесіндегі Құлахмет, Мазасыз күндер повесіндегі Мәрия т.б.) контраст
жағдай мен характер тудыруға әрі ұлттық таным аясынан тыс кейіпкер әрекетін
бейнелеуге себеп болған;
- қаһарманның ішкі дүниесі, жан сыры негізінде автор кейіпкерлерін
қазақы дүниетүсінікпен суреттеуді мақсат еткен, жалпыадамзаттық ұғыммен
сәйкестік тапқан ұлттық бейне тудырған және тың көркемдік ізденістерге
барған.
Диссертацияның құрылымы.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҰЛТТЫҚ МІНЕЗДІҢ БЕЙНЕЛЕНУІНДЕГІ ДӘСТҮР ЖӘНЕ ЖАЛҒАСТЫҚ
Сөз өнері дамып, өркендеуімен бірге, кемеліне келгенде әдеби сара жол
- дәстүр пайда болады. Көркемдік дәстүр шығармашылық тарихтың әдеби айнасы,
бағыт-бағдары.
Ұлттық мінездің көркем әдебиеттегі көрінісі де көркем шығармамен
қабат өріліп, біте қайнасып жатыр. Суреткер образ жасап, характер, ұлттық
характер сомдағанда, шығармашылық әдіс қолданғанда өзіне дейінгі әдеби
дамуға, дәстүрге сүйеніп, даралық жолына түседі.
Әдебиет - ұлттық топырақтан нәр алып, көркем өскінге айналған асыл сөз
қазынасы. Халық ауыз әдебиетімен бой көтерген қазақ әдебиеті де орыс, шетел
әдебиетінен бұрын алдымен ұлттық әдеби дәстүр негізінде тамыр жайған. Ал
ұлттық әдеби дәстүр дегеніміз басқа халықтардың көркемдік әлемінен
айрықшаланатын мазмұн мен пішін. Өзіндік ойлау нақышы, сөйлеу мақамы бар
әрбір ұлт әдебиетінің төл кейіпкерлері, ұлттық даналығы мен жантануы
болады. Суреткер өмірді сол ұлттық болмыс негізінен танып барып, әдеби
қаһармандардың өзара қарым-қатынасына негіздейді. Оның шығармасының мазмұны
ақиқат-шындықты құру үшін қаһармандар өмірін, тип пен характерді төл
санамен байланыстыруы тиіс. Ұлттық өзгешеліктер кейіпкердің ойлау
жүйесінде, шешімі мен әрекетінде көрініс табады. Характердің ұлттық сипатын
анықтау типтік жағдай мен типтің ұлттық сипатының дәлелділігінен басталады.
Себебі жалпыадамзаттық мән-мағынаның өзі ұлттық ерекшеліктен туатыны анық.
Кәсібі мен тіршілігі, қасиеті мен пайымында өзгешелігі, артықшылығы бар
ұлттар жолындағы қоғамдық даму ортақ болса да, басынан кешіріп отырған
әлеуметтік құбылысты қабылдауы сан қилы болады. Ұлттық сипаттың уәжділігі
деп отырғанымыз осыдан шығып отыр. Ол қаншалықты нанымды, айғақты болса,
соншалықты артықшылығы арта түсетіні сөзсіз. Дәлелді болған типтік
жағдайдан тип пен характер өсіп-өрбиді. Ұлттық мінез дәстүрі тип және
типтік характерге негізделеді. Тип – бір әлеуметтік ортадағы адамдарға тән
барлық мінез-қасиеттерді бойына жинақтаған образ. Ұлттық мінез бен образ
типтілігі жайындағы мәселе екі бағытта қаралады. Екеуін бір немесе екі
бөлек санағанның өзінде де типтік образ болғанда ғана ұлттық мінез
болатынын, ұлттық кейіпкер типтік жағдайдан туып, бейнеленетінін байқаймыз.
Ал типтік мінез ұлттық әдеби қаһарманның өзіндік бітім-болмысы болып
табылады. Тип қай әдебиетте де болса, типтік ұлттық мінездің тууы мен
қалыптасуы өзгешерек болып келеді. Тип те, типтік ұлттық мінез де типтік
жағдайға тәуелді болады, бірақ характерлер тартысы шиеленісіп, шарықтаған
сайын оқшауланып, даралана түседі. Мінез типтік ұлттық мінез дәрежесіне
жету үшін ақиқат өмір қарама-қайшылықтары да өрши түседі. Шебер суреткер
мұндайда көркем бейнені соны соқпақтарға салып, тың шешулер жасайды.
Сондықтан ұлттық мінездің тууы типтік мінезбен тығыз байланысты болмақ.
Типтік мінез ұлттық кейіпкер болмысын айқындаушы маңызға ие. Ұқсас ұлттық
қасиеттерді, ойлау амалдарын типтік жағдайдан бой көтерген ерекше
характерлер де жасайды деп санаймыз. Бұл арада типтік жағдайдан туатын
ұлттық мінез бен типтік емес жағдайдан туатын ұлттық мінез айырмасы барын
ескеруге тиістіміз. Типтік жағдайдан туатын ұлттық мінезді әдет-ғұрып,
наным-сенім, халық философиясы мен психологиясы, тағылымы бойынша сол халық
өкіліне тән ұқсастықтар тұрғысынан қарастырсақ, типтік емес жағдайдан
туатын ұлттық мінезді қоғамдық - әлеуметтік жағдайдан өзгеше орта тудырған,
басқаға ұқсамайтын өзіндік болмыс-бітімі мен әрекеті бар, бірақ барлығы да
ұлттық нышанға, психикалық құрылымға бағытталған кейіпкер бейнесімен
сәйкестендіреміз. Аталғандардың қай-қайсысы да шығарма мазмұны мен
пішінінен көрініс табады. Мазмұн мен пішін байланысының ұлттық мінезге
әсері бар. Типтік характердің тууының өзі пішіннің мазмұнға қарағанда
өзгерімпаздығына тәуелді. Мазмұнның ұлттық сипаты әр кезеңде жаңа
пішіндерге көшіп отырады да ұлттық характердің белгілі бір тұрақтылыққа ие
болумен қатар дамып, өзгеріп отыратынын да растай түседі. Ғалым М.Базарбаев
айтқандай, ұлттық өзгешелік мазмұнмен танылып, пішін арқылы жүзеге
асады[47,288-б.]. Сөйтіп әр халық өміріндегі ақиқат шындыққа негізделген
тақырып пен идея қаһармандар тартысына айналғанда ұлттық мінез дәстүріне
жол салады.
Әдеби дәстүр – тақырып пен идеяны таңдаудағы, характер жасау
тәсілдеріндегі, сюжет пен композицияны қиюластырудағы, суреттеу
амалдарындағы көркемдік ізденістердің өзіндік бағыты, қалыптасқан жолы.
Дәстүр мен оның жалғасу заңдылығы суреткердің өзіне дейінгі әдеби дамумен
ішкі жақындығы, шығармашылық сабақтастығы болып табылады.
Көркемдік дәстүр әдебиетті байытып, өркендетеді, шығармашылық әсер-
ықпалды ілгерілетеді. Жалғастыққа жол ашып, қаламгердің типтік образ жасап,
оны даралауды өзгеше сипатпен өрістетуіне мүмкіндік береді.
Әрбір жазушыға дүниежүзілік әдебиеттен бұрын ұлттық сөз өнері қымбат.
Ұлттық көркемдік ой, даму дәстүрі оның шығармашылығын кемелдендіреді. Қазақ
әдебиетіндегі психологизм, лиризм, эпикалық суреттеу тәсілі, әдіс, стиль,
бағыт әдебиет дамуына бағдар болып, жаңа сатыға көтерген Абай, Ж.Аймауытов,
С.Сейфуллин, Б.Майлин, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, Т.Ахтанов т.б. суреткерлердің
шығармашылық даралығы бүгінгі әдебиетте шеберлікпен игерілген.
Бір өзі бір әдебиеттің ұлттық дәстүрін қалыптастырған қазақтың ұлы
ақыны – Абай. Абайдың классиктігін дәлелдеген А.Байтұрсынов, М.Әуезов,
Қ.Жұбанов, Ә.Бөкейханов т.б. ғалым-зерттеушілер өлеңінің мазмұны мен
пішініне қарап, ұлт ақыны ретіндегі орнын, сыншыл суреткерлігін, ойшыл
философтығын жоғары бағалайды. Ұлы Абай қазақ даласынан өлең өрісін
жасайды. Оның кейіпкері – жақсы мен жаманды айырмаған, малдан басқа мұңы
жоқ, байы-баспақ, биі саспақ, кедейі-ер, кеселі зор қазақ. Абай
өлеңінде қазақтың аласы мен құласы, жайсаңы мен қасқасы жүр. Абайда оны
таныр сыншыл, сыршыл жүрек бар.
Абай сыншылдығы бір қазақтан мың қазаққа ұласады. Ақын:
Жасы кіші үлкеннен ұялмай жүр,
Сұрамсақтар нәпсісін тыя алмай жүр.
Сәлем борыш, сөз қулық болғаннан соң,
Қандай жан сырттан сөз боп, сыналмай жүр? [48, 23-б.] -
дейді. Бұл - өзге түгіл өзінен ұялмайтын мінез. Түлкі мінез характер мен
заман тынысына кейіпкер іс-әрекетімен жан беріп, байқатпаймын дегеннің
бойын аласартып жіберген ақын қазақтың тағы бір мінезін танытып отыр. Ол -
адамның екіжүзділігі, ішіне қулық сақтаған адам біреуді сыртынан мақтап,
шыға бере жамандап жататыны. Мұндай жағымсыз ұлттық мінездің қоғамдық
теңсіздіктен, әлеуметтік қайшылықтан туып жатқандығын пайымды түйсікпен
түйген.
Абайдың Күлембайға өлеңінде болыс болып, ел жеген, қара халыққа күш
көрсеткен, бірақ қуыс кеуде атқамінер бейнесі сыналады. Күлембай атынан
берілетін толғаныста момындық, ар, ұят, намыстан жұрдай болған кейіпкер
бейнесі жарқ етіп бірден көрінеді. Қалың жұртының қамын ойлаған ақын
Күлембайдың образына жоғарыдағы қасиеттерді қарсы қойып, ел билеушінің
қандай болу керектігін ескертеді. Момындық, ар, ұят, намыстың адамға тоқтау
салар қасиеті барын танытады.
Абай момындықты тек көнбістік деп сөкпейді, қайта жағымды жағын ашып
береді. Абай ұғымындағы момындық тоқтам, қанағат дегенді білдіреді. Мұны
халқының жан-дүниесін терең түсінген суреткер ғана білдіре алады. Себебі
ұлт ақыны болу сол ұлттың сөзіне ғана емес, өзіне айналу[49,11-б.]
екендігі аян.
Ақын Қараша, желтоқсанмен сол бір-екі ай өлеңінде қара суықтағы
кедей күйін суреттейді:
Жалшы үйіне жаны ашып, ас бермес бай,
Артық қайыр артықша қызметке орай.
Байда мейір, жалшы да бейіл де жоқ,
Аңдыстырған екеуін, құдайым-ай! [48,56-б.]
Бай мен кедей өмірін салыстыруды қара күзбен байланыстыра отырып, қазақ
ортасындағы мүсәпірлік пен бағыныштылықтың көңілсіз картинасын жасаған.
Адам көңіл-күйінің табиғатпен байланысты сырын аңдап, қоғамының әлеуметтік
қайшылығын тап басып таниды.
Ауызбірлігі жоқ қазақ мінезін Абай:
Заман ақыр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz