Даму психологиясының пәні мен міндеттерін анықтаңыз
1 Мектепке дейінгі кезеңнің негізгі іс.әрекеті
2 Даму психологиясының басқа ғылымдармен байланысы
3 Ерте психикалық жасты суреттеу
4 Мектепке дейінгілердің үлкендермен қарым.қатынасы
5 Мектепке дейінгілерді оқуға дайындау
6 Мектепке дейінгі жастағы балалардың рөлдік ойын ерекшеліктері
7 Еңбектеу. нәрестенің сыртқы ортаны тануына қадам жасауы
8 Даму психологиясының қысқаша тарихы
9 Ж.Пиаженің психикалық даму мәселесі жөніндегі пікірлері
10 Жеткіншектің өзін.өзі тәрбиелеуі
11 Жеткіншек жасындағылардағы достық, оның даму ерекшеліктерін негізде
12 Мектепке дейінгілердегі екінші сигналдық жүйенің дамуының шешімі
13 Қарым.қатынастардың жаңа типінің қалыптасуы
2 Даму психологиясының басқа ғылымдармен байланысы
3 Ерте психикалық жасты суреттеу
4 Мектепке дейінгілердің үлкендермен қарым.қатынасы
5 Мектепке дейінгілерді оқуға дайындау
6 Мектепке дейінгі жастағы балалардың рөлдік ойын ерекшеліктері
7 Еңбектеу. нәрестенің сыртқы ортаны тануына қадам жасауы
8 Даму психологиясының қысқаша тарихы
9 Ж.Пиаженің психикалық даму мәселесі жөніндегі пікірлері
10 Жеткіншектің өзін.өзі тәрбиелеуі
11 Жеткіншек жасындағылардағы достық, оның даму ерекшеліктерін негізде
12 Мектепке дейінгілердегі екінші сигналдық жүйенің дамуының шешімі
13 Қарым.қатынастардың жаңа типінің қалыптасуы
Баланың есеюін, оның психикалық дамуын түсіну үшін ең алдымен «даму» деген сөзге тоқталайық. Даму дегеніміз өзгерілудің бір түрі. Бірақ өзгерілудің бәрі даму болып есептелінбейді. Даму деген ұғымды көпшілік әдебиеттерде қарапайым түрден күрделі түрге көшу деп түсінеді. Даму тек алға қарай өсу (прогрессивтік түрде өсу) ғана емес. Даму кейде регресшіл (кері кету мағынада да) кездесуі ықтимал. Психика дегеніміз тіршілікті қамтамасыз етуге арналған қасиеттің бір түрі болып табылады. Әсіресе, тіршілік дүниесінде даму прогрессивтік түрде өріс алады. Кейбір зерттеушілер адам психикасының прогрессивтік дамуын бірбеткей түсініп, оның осы қасиетінің өзгерістерге ұшырауының шегі жоқ, өзгерілгенде ешқандай қалдықсыз, түгі қалмай өзгереді дейді. Психика дамуы үшін жаңамен қатар, көне, ескіден қалған қалдықтар болуы шарт. Психиканың дамуында көнеден қалған қалдықты «инвариант» (лат. тілінен «өзгерілмейтін») деп аталады, осыған тіректелетін жаңаны «өзгерілгіш» деп аталады. Психиканың дамуын дәлелдеуге енгізген осы ерекшеліктің мәнін түсіну үшін мына мысалға жүгінейік: біз баспалдақпен жоғары шығу үшін, әуелі бір аяғымызды көтереміз де, сол кезде екінші аяғымызбен табалдырыққа тіренеміз, егер біз бір аяғымызбен табалдырыққа тіренбесек, екінші аяғымызды көтере алуымыз мүмкін емес. Психиканың дамуы да осы сияқты. Егер психиканың дамуында болып тұратын өзгерістер болмаса, яғни ол өзгеріп жарымайтын психиканың инварианттық қасиетіне сүйенбесе, онда ол алға қарай жылжи алмайды.
Даму психологиясы- психология ғылымының саласы. Оның зерттейтін пәні- адам психикасының жас ерекшелік динамикасы, даму үстіндегі адамның психикалық процестері мен психологиялық қасиеттерінің онтогенезі. Балалар психологиясы, төменгі сынып оқушылары психологиясы, жеткіншектер психологиясы, балаң жас өспірімдер психологиясы, геронтопсихология даму психологиясының тармақтары болып табылады. Даму психологиясы психикалық процестердің жас ерекшеліктерін, білімді игерудің жасқа лайық мүмкіндіктерін, жеке адамның дамуының жетекші факторларын, т.б. зерттейді.
Даму психологиясы- психология ғылымының саласы. Оның зерттейтін пәні- адам психикасының жас ерекшелік динамикасы, даму үстіндегі адамның психикалық процестері мен психологиялық қасиеттерінің онтогенезі. Балалар психологиясы, төменгі сынып оқушылары психологиясы, жеткіншектер психологиясы, балаң жас өспірімдер психологиясы, геронтопсихология даму психологиясының тармақтары болып табылады. Даму психологиясы психикалық процестердің жас ерекшеліктерін, білімді игерудің жасқа лайық мүмкіндіктерін, жеке адамның дамуының жетекші факторларын, т.б. зерттейді.
Даму психологиясының пәні мен міндеттерін анықтаңыз.
Баланың есеюін, оның психикалық дамуын түсіну үшін ең алдымен даму деген
сөзге тоқталайық. Даму дегеніміз өзгерілудің бір түрі. Бірақ өзгерілудің
бәрі даму болып есептелінбейді. Даму деген ұғымды көпшілік әдебиеттерде
қарапайым түрден күрделі түрге көшу деп түсінеді. Даму тек алға қарай өсу
(прогрессивтік түрде өсу) ғана емес. Даму кейде регресшіл (кері кету
мағынада да) кездесуі ықтимал. Психика дегеніміз тіршілікті қамтамасыз
етуге арналған қасиеттің бір түрі болып табылады. Әсіресе, тіршілік
дүниесінде даму прогрессивтік түрде өріс алады. Кейбір зерттеушілер адам
психикасының прогрессивтік дамуын бірбеткей түсініп, оның осы қасиетінің
өзгерістерге ұшырауының шегі жоқ, өзгерілгенде ешқандай қалдықсыз, түгі
қалмай өзгереді дейді. Психика дамуы үшін жаңамен қатар, көне, ескіден
қалған қалдықтар болуы шарт. Психиканың дамуында көнеден қалған қалдықты
инвариант (лат. тілінен өзгерілмейтін) деп аталады, осыған тіректелетін
жаңаны өзгерілгіш деп аталады. Психиканың дамуын дәлелдеуге енгізген осы
ерекшеліктің мәнін түсіну үшін мына мысалға жүгінейік: біз баспалдақпен
жоғары шығу үшін, әуелі бір аяғымызды көтереміз де, сол кезде екінші
аяғымызбен табалдырыққа тіренеміз, егер біз бір аяғымызбен табалдырыққа
тіренбесек, екінші аяғымызды көтере алуымыз мүмкін емес. Психиканың дамуы
да осы сияқты. Егер психиканың дамуында болып тұратын өзгерістер болмаса,
яғни ол өзгеріп жарымайтын психиканың инварианттық қасиетіне сүйенбесе,
онда ол алға қарай жылжи алмайды.
Даму психологиясы- психология ғылымының саласы. Оның зерттейтін пәні- адам
психикасының жас ерекшелік динамикасы, даму үстіндегі адамның психикалық
процестері мен психологиялық қасиеттерінің онтогенезі. Балалар
психологиясы, төменгі сынып оқушылары психологиясы, жеткіншектер
психологиясы, балаң жас өспірімдер психологиясы, геронтопсихология даму
психологиясының тармақтары болып табылады. Даму психологиясы психикалық
процестердің жас ерекшеліктерін, білімді игерудің жасқа лайық
мүмкіндіктерін, жеке адамның дамуының жетекші факторларын, т.б. зерттейді.
Мектепке дейінгі кезеңнің негізгі іс-әрекетін атап шығыңыз.
Мектепке дейінгі жас кезінде балалардың денесі мен ақыл-ой өрісі төменгі
жастарға қарағанда едәуір жетіліп қалады. Бірақ 3-5 жас аралығында бала
бойының өсуі шамалы тоқталып қалады, мектепке кіргенше өсіп қалады. Бала
бойының өсуі салмағының өсуінен шамалы алда жүреді. Мектепке дейінгілердің
анатомо-физиологиялық дамуының негізінде есеюге байланысты жаңа талаптарды
оқу,еңбек орындауға мүмкіндік туады.
Алдымен баланың ойынына нендей нәрсе түрткі болады, соған тоқталайық.
Ф.Шиллердің айтуынша, бала қозғалмай, не бір нәрсемен көп шұғылданбайды,
осының салдарынан “жұмсалмай қалған қуаты” жиналады да, соны жұмсау
қажеттелігі оны ойынға итермелейді. Бұл пікірге көптеген психологтар қарсы
шықты. Күш-қуаты таусылып, шаршап отырған балаға “ойнайсың?” ба деп
сұрасаң, “ойнаймын” деп жауап береді дейді. Осыны есепке алып, австрия
психологы К.Бюллер “жұмсалмай қалған қуат” теориясы баланың не себептен
ойнайтынын толық дәлелдей алмайды деп, ойынның себебін рахаттанумен
байланыстырады. Рахаттану теориясы, алғашқы пікірге қосымша ретінде
қолданылады.
Неміс психологы К.Гросс кішкентай балалардың ойынын зерттеп, 1899 жылы
өзінің осы жөніндегі пікірін жариялады. Оның айтуынша, бала өзінің күшін,
ақыл-ойын дамытып, дағдылану үшін ойнайды. Осы пікірін дәлелдеуде К.Гросс
мынадай деректер келтірді: әсіресе төменгі даму сатысында тұрған
жануарлардың өзгерілмейтін соқыр сезімі инстинкті көп болғандықтан,
олардың балапандары ойнамайды, тек инстинктері аз жануарлардың балапандары
ғана ойнайды. Ойнайтын себебі, олардың туа берілген инстинктері аз
болғандықтан, осыған байланысты ептілікті машықтану арқылы толтырғысы
келеді дейді. Бұл пікірге Голландия психологы Е.И.Бойтендайк қарсы шықты.
Сонымен, баланың неліктен ойнайтын себебі әлі күнге дейін көпшілік
ғалымдар арасында мойындалмаған мәселелердің бірі. Көрнекті орыс
марксисінің бірі – Г.В.Плеханов бала ойын кезінде үлкендердің еңбек
әрекетін қайталайды, сондықтан “ойын – еңбектің інісі” деген болатын. Бала
ойының көбі үлкендердің еңбегін қайталайтыны рас және ұстаздың осы сөзі
ойынды әлеумет тұрғысынан дәлеледеуге мүмкіндік береді. Бірақ,
психологиялық тұрғыдан алып қарағанда баланың ойнауына не түрткі болатынына
ұстаздың бұл сөзі толық жауап бере алмайды.
Әдетте, мектепке дейінгілерде ойыннның неше түрлері кездеседі. Қазіргі
кезде мектепке дейінгілердің ойының көбісі рөлдік ойындар. Рөлдік ойын деп
кішкентайлардың “Мен мұндай боламын, немесе мен мұндаймын” деп тиісті
бейнелерге еліктеуін айтамыз. Рөлдік ойын- ойынның ең көп тараған түрі.
Балалар бақшасында “Бақша”деген ситуацияны қайталау: балалардың біреуі “Мен
тәрбиеші боламын, ал сен бала боласын” деп, кейін осы рөлді атқарады.
Балалардың рөлге байланысты ойындары балалардың ақыл-ой қабілеті мен қиял
процестерін дамытуға әсері көп. Қамтылған рөл ойындарының көпшілігінде
мектепке дейінгілердің қасында объектіге орай аспаптарының көбісі жоқ, сол
жоқ нәрселерді ауызша айтады. Мысалы, самолет үшін баланың өзі гүрілдейді
немесе қолында самолеты жоқ балалар бір ағашты алып “мынау менің самолетым”
дейді. Осыған қарағанда, ойын үстінде бір зат екінші заттың орнына тұрарлық
репрезентиптік қызмет атқарады. Себебі үлкендердің ісін қайталауға
тиісті аспаптар балада жоқ болғандықтан, солардың бәрін ойша жорта
жасап, өзінше ой экспериментін қолданады. Бұл тек үлкендерге ғана тән
емес, себебі болашақ істі алдын-ала ойша бейнелеу психиканың дамуында
негізгі рөл атқарады. Ойындағы рөлдік сипат- бұл ересек адамдардың әр
саладағы қызметі.
Даму психологиясының басқа ғылымдармен байланысын көрсетіңіз.
Даму психолоиясы педагогикалық психологиямен тығыз байланысты.
Педагогикалық психолоияның пәні- оқыту мен тәрбиелеудің психологиялық
заңдылықтарын зерттеу. Педагогикалық және даму психологиясының бір
тұтастығы зерттелу объектісі- бала, жеткіншек, жасөспірім ортақтығымен
түсіндіріледі; олар егер жас ерекшелігіне сай даму динамикасы тұрғысында
зерттелсе, даму психолоиясының зерттеу объектілері, ал егер педагогтың
мақсатты ықпалдары қарастырылса, педагогикалық психологияның объектілері
болып табылады. Мектепке дейінгі балалар психологиясы, төменгі сынып
оқушылар психологиясы, жеткіншектер, жасөспірімдер психологиясы – даму
психологиясының бөлімдері, ал оқыту психологиясы, тәрбиелеу психологиясы,
мұғалімдер психологиясы- педагогикалық психологиясының бөлімдері болып
табылады.
Даму психолоиясы психологияның басқа да салаларымен ( еңбек
психологиясымен, әлеуметтік психологиямен, және т.б.) тығыз байланысты. Тек
қана психология емес, сондай-ақ жас ерекшелік физиологиясымен,
гигиенасымен, анатомиямен және т.б. байланысты.
Ерте психикалық жасты суреттеңіз.
Ерте сәбилік шақтың аса маңызды жетістіктері (бір жастан үш жасқа дейін).
Онтогенезде тең уақыт ішінде адам психикасы дамуы жағынан әртүрлі
“қашықтықтан” өтеді. Бала психикасында алғашқы үш жылда болатын сапалық
қайта өзгерістер айтарлықтай қомақты болады. Сондықтан адамның туған
сәтінен есейгенге дейін психикалық дамуының орта жолы қайсы деп ойлаған
көптеген психологтар оған үш жасар кезді жатқызды.
Үш жасар бала өзін-өзі күтуге қабілетті, айналасындағы адамдармен қарым-
қатынас жасай алады. Мұның өзінде ол қарым-қатынастың сөздік формаларын
ғана емес, мінез-құлықтың қарапайым формаларын да игереді. Үш жасар бала
едәуір белсенді, айналадағыларына түсінікті тәуелсіз болады.
Бір жастан үш жасқа дейінгі баланың психикасының дамуы бірнеше
факторларға байланысты.
Баланың псикалық дамуында тік жүруді үйрену едәуір ықпал жасайды.
Нәрестелік шақтың соңында сәби алғашқы қадамдар жасайды. Тік тұру қалпына
ауысу – ол үшін қиын іс. Кішкентай аяқтарымен аттап басу үлкен күшке
түседі. Локомация программасы әлі қалыптаспағандықтан, бала үнемі тепе-
теңдікті жоғалтып алады. Құлап қалу қаупін де жеңіп, осынау алғашқы
қадамдарды жасау үшін қайта-қайта күш жұмсауға оны не итермелейді? Жүру
кезінде жұмыс істеп тұрған қол, аяқ, арқа және бүкіл дене бұлшық еттерінен
пайда болатын бұлшық ет сезімі маңызды ынталандырушы болып табылады. өз
денесін өзі билеу сезімі бала үшін өзін-өзі мадақтау қызметін атқарады.
Баланың қозғалып жүру ниетін сол сияқты тілегін мақсатына жету мүмкіндігін
және сонымен қоса, үлкендердің қатысуы мен мақұлдауы қолдайды. Өте тез
арада, алғашқы әлсіз қадамдардан соң үйлесімді тура бағытты қимылдар жасау
қабілеті қалыптаса бастайды. Екі жасқа қарай бала орасан зор ынтамен өзінің
жүрген жолынан кедергілер іздестіреді. Қиындықтар және оларды жеңу сәбиде
жағымды эмоциялық көңіл-күй туғызады.
Қозғалып жүруге қабілеттілігінің психоллгиялық салдары. Қозғалып жүруге
қабілеттілік арасында бала сыртқы дүниемен неғұрлым еркінде дербес қарым-
қатынас жасау дәуіріне енеді.Жүруді игеруде кеңестік бағдарлау қабілетін
дамытады.Бұлшық ет сезімі қашықтық пен заттық кеңістікте орналасу есептік
өлшемі болады.Бұл көру қимылдау мен сезінудің бірлескен қызметтері арқылы
жүзеге асады. Өзі қарап тұрған заттқа жақындай отырып, бала оның кеңістікте
орналасу қалпын практикалық түрде игереді. Жүру арқылы бала өзінің таным
объектісі болатын нәрселер шеңберін әлде қайда кеңейтуге мүмкіндік алады.
Ол ата-аналары бұрын оған ұсынуға болмайды деген сан алуан заттар мен іс-
әрекет жасауға қабілетті болады. Жаңа заттарды тексерудің жаңа тәсілдерін
туғызып, сәбиге нәрестелердің осы уақытқа дейінгі жасырын болып келген
қасиеттері мен олардың арасындағы байланысты ашты.
Қартаю және кәрілік жасты сипаттап жазыңыз.
Жеткіншектің болашақ мамандыққа көзқарасын атап шығыңыз .
Жеткіншектік шақ – болашақ туралы балалық армандардың орнына өзінің
мүмкіндіктері мен өмір жағдайларын ескере отырып, ол туралы ойлану
басталатын және өз ниетін іс-тәжірибелік әрекетте жүзеге асыруға ұмтылу
келіп шығатын кезең. Кәсіптік ниеттердің дамуындағы мұндай ілгерілеулер
жеткіншектердің бәрінде бірдей болмайды, кейбіреулерінің барлық ойы
қазіргімен болып, болашақ мамандық туралы аз ойлайды.
Белгілі бір мамандыққа деген ынтаның пайда болуына көп жайлар: оқу,
адамдар, кітап, кино, теледидар, экскурсия себепші болуы мүмкін.
Жеткіншектер көп нәрсеге ден қояды, көбіне бірнеше бағытты бағдар етіп
ұстайды, бірнеше үйірмеге барып жүреді. Жеткіншектер өздеріне ұнаған
кәсіптерді романтикаға бөлейді, көптеген қияншылықтарды аңғармайды, өз
мүмкіндіктерін асыра бағалайды. Кәсіптік мүдделер мен ниеттердің қалыптасуы
үшін үйірмелердегі тыңғылықты ұйымдастырылған сабақтардың маңызы зор. Бұл
сабақтар жеткіншекке өзінің бейімділіктерін, мүмкіндіктерін, кемшіліктерін
ұғынып, бағалауға көмектеседі. Өзін іс-әрекетте сынау – арманын жүзеге
асыру үшін де, түңілуге жол бермеу үшін де жақсы әдіс.
Алайда жеткіншектердің көпшілігі 7 және 8 сыныптарда оқитын уақыт –
болашақ туралы көп ойланатын кезең. Біреулері армандарын іс-әрекетке
айналдыруға тырысады, енді біреулері болашақтың әр түрлі варианттарына
өздерін шамалап көреді, үшіншілері өз мүмкіндіктерінің мамандықтың
талаптарына сай келу мәселесін шешеді, төртіншілері мамандықтың мазмұны ол
туралы түсінікке сай келетін-келмейтінін анықтайды. Қателесем бе деп қорқу
пайда болады.
Балалар өздеріне ұнаған мамандық пен оны алуға болатын оқу орнының
ерекшеліктері туралы хабарлар жинайды, жақын жолдастарымен бірге әр түрлі
мәселелерді талқылайды, сыныптастарының жоспарларын білгісі келеді.
Біреулері байыпты түрде, өз мүмкіндіктерін дәлме-дәл бағалайды, екіншілері
өз мүмкіндіктерін асыра бағалайды және ондай оқушылар аз емес. Кейбір
есейген жеткіншектерде әжептеуір шүбәланулар мен толқулар пайда болып,
бұрынғы армандарын “балалық” арман деп атап ( орындалмайтындығы себепті )
бас тартады. Маңызды және заманға сай мамандықтар, қызғылықты әрі
шығармашылықпен жұмыс істеу мүмкіндігі, кәсіптердің қоғамға пайдалылығы,
болашық қызметтің романтикалық сипаты қызықтырады.
Мектепке дейінгілердің үлкендермен қарым-қатынасын суреттеңіз.
Мектепке дейінгілердің өз құрбыларымен өзара қарым-қатынасы неше
түрлі дәрежеде болып келеді. Баланы құрбыларымен достастыратын ойындар.
Баланың жалғыз өзі ойнай алмайды, біріншіден, бала ойнау үстінде көңілін
көтеріп, өзін өзгелердің алдында осал емес екенін көрсеткісі келеді.
Екіншіден, ойын- өзінше бір іс-әрекет. Осының нәтижесінде бала өз
құрбыларымен не үшін дос боласың деп сұраса, осыны өзі де терең білмейді.
Көбіне, қасындағы құрбысы оны ренжітпейтінін, бірге ойнайтынын айтады.
Мектепке дейінгілердің іс-әрекеті де түрліше болып келеді. Белгілі
тапсырманы орындау, соны қалай жүзеге асыру үлкендердің басшылығымен
орындалады және соларға арналған қатынасына байланысты. Егер баланың
ересектермен қарым-қатынасы жақсы, тату келсе, онда тілін алып, тапсырманы
мүдіртпей орындайды.
Баланы іске итермелеуші күштің ендігі бір түрі сол объектінің оған
қызғылықты келуі. Ойын неғұрлым қызғылықты келсе, соған көп уақытын
жіберіп, мезгілдің қалай өткенін білмей қалады. Ойын қызық болмаса, онда
оған ұмтылмайды.
Сонымен қатар, мектепке дейінгілердің іске итермелейтін күштің бірі
өзгелер алдындағы арлануы не өзінің намысын төмендетпеуге тырысуынан да
кездеспейді.
Қорыта келгенде, мектепке дейінгілердің “Мен” қасиеті және оны іске
итермелейтін мотивтер мен ниеттер едәуір қалыптасып, алдағы кезде баланың
жетістікке жетуіне жағдай туғызады.
Бастауыш сынып оқушысының таным процестерін атап шығыңыз.
Зейін адамның бір немесе бірнеше тітіркендіргішті адамның жүйке жүйесіне
минут сайын әсер ететін тітіркендіргіштер тасқынынан бөліп алып, сол
тітіркендіргіштерге көңіл қоя білуінен көрінеді.
Балалар үшін қайсыбір нәрсеге ұзақ уақыт зейін қоюдың қаншалық қиын
екенін бірден ұғыну үшін, жоғары жүйке қызметінің кішкентай балаларға тән
ерекшеліктерін ескеру өте маңызды. Сабақта мектептің кішкентай балаларымен
атқарылатын күнбе-күнгі жұмысты зейіннің қай түріне негіздеп құру қажет?
Әрине, ырықсыз зейінге. Бірінші сынып оқушыларын мектепте оқытудың алғашқы
апталарында балаларға бірер минут дем алдыру үшін, мұғалімге 3-ші немесе 4-
ші сабақта аздап үзіліс жасау да ұсынылады.
Бастауыш мектеп оқушыларында бір даминантаның сақталу уақыты да, яғни
зейіннің орнықтылығы да көп болмайды. Балалардың қызықты әрі өздеріне
ұғымды әңгімені ұзақ уақыт, барынша зейінмен тыңдай алатыны мұғалімнің
барлығына мәлім.
Қабылдау- айналадағы ортаның заттары мен құбылыстары адамның сезім
мүшелері тікелей әсер еткенде, адамның сол заттар мен құбылыстарды бейнелеу
процесі бүкіл дүние тарихының өнімі болып табылады.
Дамуының бастапқы сатыларында баланың қабылдауы әлі мүлдем жетілмеген
болады, қабылданатын заттардың бейнелері барынша көмескі және бұлыңғыр
болуымен ерекшеленеді. Мәселен, 10-12 айлық бала анасының қауырсындары бар
үлкен қалпақ кигенде шырқырап жылай бастайды. 3-4 жастағы балалар да жаңа
жылда қасқыр болып
жүрген тәрбиешілерін танымайды. Мұндай бұлыңғырлық пен аумақтылық
балалардың қабылдауының өзіне тән ерекшелігі болып табылады және күрделі
әрі онша таныс емес заттарды қабылдаған кезде тіпті 7-9 жастағылар өз
мұғалімдерінің бейнесіне оның бетін, шашының түсін, көзін ғана емес,
сыныпқа киіп келген көйлегін, аяқ-киімі мен сумкасын да қосады.
Балалар кез келген материалды емес, өздерін қызықтыратын, олардың
сезімдеріне дұрыс әсер ете алатын материалды ғана естерінде сақтайды.
Бұған қоса есте сақтаудың шапшаңдығы – бұл есте сақтау процесінің бір ғана
сапалы, бір ғана бөлімін қамтиды.
Мысалы, жекеленген заттардың бейнелері кез келдген мазмұндағы сөздерді
есте сақтау саны сияқты, балалардың жасының есеюіне қарай үнемі көбейіп
отырады. Дегенмен де зерттеуге алынған 3-4 сынып оқушыларының барлығы
дерлік сөздік материалдардан гөрі, көрнекі материалдарды есте сақтайтындығы
анықталды. Мұндай нәтижені Э.А.Фарапанов бірінші және екінші сигналдық
жүйенің бірігіп қызмет істеуінің, затты көзбен көру арқылы қабылдау мен бір
затты білдіретін сөздер арқылы қабылдаудың нәтижесі деп қарайды.
Абстрактылы мазмұнды сөздерді есте қалдыруда жоғары сынып оқушылары ең
жақсы нәтижелер көрсетті.
Есте қалдыру. Еске сақтаудың ерікті және еріксіз түрлері бар.
А.Н.Леонтьевтің және П.П.Блонскийдің зерттеулері бойынша, еріксіз есте қалу
ең алдымен субъективті себептерге байланысты екендігін көрсетіп береді.
Зерттеулер балалардың еріксіз есте қалдыруы кейде тіпті әдейі ерікті есте
сақтаудан әлдеқайда тиімді, әсерлі болатынын көрсетті.
Бала есінде берілген тапсырманың жақсы сақталуы үшін мынадай әрекеттер
мен тәсілдер қолдануға болады:
1. Көрнекі құралдарды қолдану. Баланың жасы неғұрлым кіші болса, соғұрлым
оның танымдық іс-әрекетінде сезімдік қабылдау зор рөл атқарады.
Сондықтан материалды есте қалдыру үшін де, мүмкіндігі бар жерде көрнекі
материалға сүйену өте маңызды.
2. Қайталау. Көптеген мұғалімдер оқу материалдарын есте берік сақтаудың ең
басты және тиімді құралы бірнеше рет біртекті қайталау деп есептейді.
Балалар қайталау арқылы ережелерді жаттап, теориялық білім негізін
толықтырып отырады.
3. Өзін -өзі бақылау. Адам өзі істеген істі бекіту үшін, өзі жеткен
нәтижені білуі қажет. Берілген кез келген дәрежедегі материалды оқып
игерудің кез келген қалыптасуы дәрежесінде өзін-өзі бақылау үлкен рөл
атқарады. Өзін-өзі бақылау балаларды өзіне сын көзбен қарап, берілген
тапсырманы орындауға жауаптылығын артттыруға үйрететіндіктен, әсіресе
төменгі сынып оқушылары үшін өте қажет.
4. Себептер мен нұсқау. Адамның кез келген басқа қызметі сияқты мнемикалық
қызметінің жемістілігі де ізденулерге, яғни оны туғызған себептерге,
нұсқауда берілген дәрежедегідей оны орындау әзірлігіне байланысты. Бала
материалды есте сақтап қалуы үшін есте сақтап қалуға тиісті екенін
білуге және оны есте сақтап қалғысы келуі тиіс.
5. Есте сақталған материалдың мағынасын ұғыну. Кішкентай балаларға сөзбен
немесе тіпті сезімге әсер етерліктей берілген мазмұнның мағынасын
ұғыну өте маңызды. Көптеген тәжірибелер барысында мағыналық жағынан
байланыстыруды қалыптастырған жағдайда, материалды еске түсіріп
қайталауда оқушылар үлкен жетістіктерге жеткен. Есте сақталғанды ұғыну
үшін балаларға әр сөздің, терминнің мәні түсінікті болуы қажет.
Есте сақтау және ұмыту. Материалды жаттау, оны қайтадан еске түсіру
арасында кететін уақыт жасырын немесе латентті кезең деп атайды.
Жаңғырту. Есте сақтау процесінің соңғы сатысы, Қайталап еске түсірудің ең
жеңіл формасы тану процесі болып табылады. Бұл арада қабылддау мен есте
сақтау процестерінің түйісуі жүзеге асады.
Бастауыш сынып оқушыларымен күнделікті жүргізілетін жұмыстың және көптеген
бақылау жұмыстарының қорытынды нәтижелері:
- біріншіден, бұрынғы кезде қажет болғандай ұзақ мерзім ішінде емес, 7-
9 жастағы балаларға көлемі жағынан айтарлықтай үлкен материалдарды
барынша қысқа мерзімде-ақ есінде ұстау балалардан да, мұғалімдерден
де айрықша күш жұмсауды талап етеді;
- екіншіден, төменгі сынып оқушыларының барынша күрделі оқу
материалдарын игерудегі осы жетістігі балаларды оқытудың жаңа
жүйесінің нәтижесі болып табылады. Балалардың қабылдағандарын
ұғынуға мүмкіндіктер бере алатын ақыл-ой белсенділігі мен
жатталынған мазмұнды түсінуге негізделген оқыту есте сақталуға
тиісті материалдардың барынша толық, ұзақ сақталуына, оны қайталап
еске түсірудің дәлдігі және әр түрлі жолдарын барынша еркін
пайдалана білуге жетелейді;
- үшіншіден, логикалық есте ұстау баланың жас шамасына қарай пісіп-
жетілуінің ғана нәтижесі емес, ең алдымен-оқыту жүйесі мен баланың
қысқа өмірінде жинақталған шамалы көрген-түйгенінің нәтижесі
екендігін тәжірибе көрсетіп тұр.
Баланың ұғынып жаттаудың тиімді тәсілдерін үйренуге баланы мектеп жасына
жетпеген кезінен бастап дәйектілікпен үйрету қажет.
Мектепке дейінгілерді оқуға дайындауды сипаттап жазыңыз
Мектепке дейінгілердің негізгі әрекеті-ойын. Ойын олардың өз еркінде,
ықыласы түссе ойнайды, ойнағысы келмесе ойнамайды. Мектепке кіргеннен кейін
оқу міндетті түрде жүзеге асады, тіпті оқығысы келмесе де оқуға міндетті.
Ал баланың ойын әрекетінен оқу әрекетіне көшу үшін біраз мезгіл дайындық
жүргізіледі. Даярлық әр саладан жасалынады. Оқуға орай бақшада балаларды
тиісті тәсіл таяқшалар т.б. арқылы санауға, не тиісті әрекет арқылы
оқу, өлең айту т.б. үстінде түрлі ептіліктерге үйретеді. Осы сияқты
дайындықтар кейін мектепте ойдағыдай оқуға едәуір көмегін тигізеді. Мұнымен
қатар баланың психикалық дамуына да, мектепке бару үшін бірнеше мынадай
талаптар қойылады:
- мектепке кірген баланың оқуға деген ықыласы болуы шарт;
- оқу ойынға қарағанда өзінше жаңа әрекет, бала осыған төзе білуі
қажет;
- сабақ үстінде мұғалімнің не өзге балалардың өзіне зейінді болып,
соны қабылдай алуы шарт;
- оқу материалын ұғынып, оны саналы түрде есінде қалдырып, қиын
мәселелерді шешуге бала ойлана бастауы тиіс.
Оы келтірілген психикалық дамуға байланысты факторлар баланың оқуға түсіп,
жақсы оқып кетуіне мүмкіндік туғызады. Ал бақшадағы балалардың мектепте
оқығың келе ме?- деп сұрағанда, олар: - оқудың ойынға қарағанда ұтымды
жағын тізіп айтып берді. Бірақ, оқу балалар үшін жаңа әрекеттің түрі
болғандықтан, онда көптеген қиындықтар кездесетінін олар әлі білмейді.
Балалардың мектепке дайындығы үй-ішіне қарағанда бақшада жақсы өтеді.
Баланың мектепке дайындығы онымен жүргізіліп келген тәрбие жұмысының түріне
әсіресе, дидактикалық ойындардың түрлеріне т.б. байланысты.
Балалардың бақшада тәрбиеленудің ұтымды жағы баланы еркелеуіне мүмкіндік
берілмейді. Осыған орай, баланың мінез-құлық жағынан тәрбиеленуі, оны өз
ата-анасы емес, танымайтын басқа біреу тәрбиелесе жақсы болады. Мектепке
дейінгі баланы оқуға даярлау үшін сандарды өз бетімен санауға үйрету қажет.
Жалпы айтқанда, баланы кімдер тапқырлыққа, бақылампаздыққа тапсырмаларды
бұлжытпай орындауға жұмсай алса, онда олардың баланы оқуға даярлауда үлкен
жетістікке жете алғаны. Бұл мәселе тым, аса жауапты болғандықтан осыған дер
мерзімінде көңіл бөлу қажет.
Жеткіншектің ересектіктің сыртқы белгілеріне еліктеуін сипаттап жазыңыз.
Ересектіктің дамуында әр түрлі бағыттардың болуы жеткіншектің ересектік
белгілерді қабылдауда соларға теңелсем дейтін үлгілердің әр алуан болуына
байланысты. Қалыптасатын өмірлік құндылықтардың мазмұны, жеткіншектің жеке
басының қалыптасуының жалпы бағыты көбіне-көп белгілі бір үлгілерге
бағдарлануға байланысты болады.
Ересектердің сыртқы келбетінің өзіне тән белгілері мен мінез-құлық
мәнерлері, кейбір артықшылықтары, болғандықтан балалармен салыстырғандағы
артықшылық жағдайлары неғұрлым айқын көрінетін ересектіктің сыртқы
белгілері жеткіншектер үшін тартымды болып көрінеді. Олар- темекі тарту,
карта ойнау, шарап ішу, сөйлеу мәнері, киім мен шаш қоюдағы ересектерге тән
мода сәндік, әсемдік заттар, қылымсу тәсілдері, дем алу, көңіл көтеру,
ілтипат білдіру т.б. тәсілдері. Сигарет ұстаған бала өзіне-өзі ересек
болып көрінеді, төңірегіндегілерге де солай болып көрінемін деп ойлайды.
Жеткіншек үшін ересек еркектің немесе әйелдің мұндай белгілерін қабылдау
оның өзінің ересектігін көрсетудің өзінде сондай сенім орнықтырудың
амалы.Ол еліктеу арқылы қабылданады. Мұның өзі ересектікке жетудің барынша
жұрт көретін ең оңай тәсілі, ал жеткіншек үшін оның ересектігін
айналасындағылардың байқағаны маңызды. Сондықтан мұндай формасы
жеткіншектерде көбінесе бірінші кезекте шығады. Ол өте кең тараған, ерекше
тұрақты болады, жағымсыз екенін ұғындыру қиынға соғады.
Өзінің келбетін сәнді үлгілерге ( модаға ) ұқсас етіп шығаруға тырысу
түріндегі өзін әдемі етіп көрсету қамын ойлау әсіресе, қыз балаларда өте
көп уақыт алуы мүмкін. Кейбір жеткіншектер 5-6 сыныптарда-ақ жолдастарының
көмегімен сән болып жүрген билерді үйрене бастайды. Балалар үшін ұнату
көріністері “балалық” түрде болмай, “ересектерге” ұқсас болғаны,
кездесулер, дәстүрлі формада ілтипат белгілері болғаны, би, шарап болатын
кештер өткізілгені маңызды бола бастайды. Мұндай жағдайларда жеткіншектер
әуелде өздерін көбінесе ыңғайсыз сезінеді: айтатын сөздері де болмайды,
алайда мінез-құлықтың, қарым-қатынастың, көңіл көтерудің белгілі бір
формасын сақтаудың өздігінен алғанда бірінші дәрежелі маңызы болады.
Тұтастай алғанда, балалар көбінесе студенттерге қарап бағдарланады,
кинодан, теледидардан, көшеде көргеніне еліктейді. Көпшілікке тараған
нәрсе игеріледі және осыған сай үлгілер бағалай мен өзін-өзі бағалаудың
өлшемдерірне айналады.
Неғұрлым ересек сыныптары немесе басқа балалар нақты үлгілер болатыны
жиі кездеседі. Әдетте, жеткіншектерді ересектер өмірінің азды-көпті тыйым
салынған жақтарына баулитындар, оларға өздерінше “ мұғалім”, ”үйретуші”
болатындар нақ осылар болады. Естияр жеткіншектердің ( 7-8 сыныптар ) қарым-
қатынастарының негізі, юристер бос уақытты өткізу мәдениетінің төмендігі
деп айтатын ( ішімдік, карта ойнау, би алаңдарына бару, көше кезіп бос
жүру т.б. ) “көңілді, жеңіл” өмір стиліне еліктеу өте қауіпті болып шығады.
Бұл орайда оқу жеткіншектің өмірінде әдетте маңызды орын алмайды,
танымдық ынта жоғалады, сөйтіп өзіне сәйкес өмірлік құндылықтарымен қоса
уақытты көңілді өткізу деген ерекше ниет пайда болады. Уақытты бұлай
өткізуге ақшаның қажет болуы құқылық тәртібін бұзушылықтардың себебіне
айналуы мүмкін. Қазіргі бар мәліметтерге қарағанда, жасы жетпей құқылық
тәртібін бұзушылардың көбінің бос уақытын өткізу мәдениеті төмен болады.
Ересектіктің дамуындағы мұндай бағыт- өте жағмсыз бағыт болып есептеледі.
Алайда, ненің де болса бастауы бар , жағымсыз жағдайлардың да
түйіншектері жеткіншектік шақтың басында пайда болуы мүмкін. Мұның өзі ата-
аналар мен мұғалімдерге байланысты жағдай болып табылады.
Мектепке дейінгі жастағы балалардың рөлдік ойын ерекшеліктерін өз бетіңізше
түсіндіріңіз.
Баланың неліктен ойнайтын себебі әлі күнге дейін көпшілік ғалымдар
арасында мойындалмаған мәселелердің бірі. Көрнекті орыс марксисінің бірі –
Г.В.Плеханов бала ойын кезінде үлкендердің еңбек әрекетін қайталайды,
сондықтан “ойын – еңбектің інісі” деген болатын. Бала ойының көбі
үлкендердің еңбегін қайталайтыны рас және ұстаздың осы сөзі ойынды әлеумет
тұрғысынан дәлеледеуге мүмкіндік береді. Бірақ, психологиялық тұрғыдан алып
қарағанда баланың ойнауына не түрткі болатынына ұстаздың бұл сөзі толық
жауап бере алмайды. Себебі, тек бала емес, жануар көпшілігінің балапандары
да ойнайды, (мысалы, мысық күшігіне лақтың ойнайтыны т.б). Оны тек балаға
ғана емес, жануар балапандарына бірдей тән болғандықтан, жалпы айтқынды
репетицияы сияқт әрекет. Мұның солай екені мынадан: үлкендердің нақты іс-
әрекетін бала болғандықтан, соны дәл дәрежесінде қайталай алмайды. Бірақ
оған бала өзін-өзі даярлауы қажет. Артистер сахнаға шықпай тұрып,
шымылдықтың бергі жағндаөзінің ролін ойнайтыны сияқты бала ойын үстінде
өзін келешектегі еңбек әрекетіне даярлайды. Әрине, тап осылай мақсат
қоймайды. Бірақ ұзақ тарихидамуда баланың ойны үлкендердің ісін үйренуге
арналған.
Әдетте, мектепке дейінгілерде ойыннның неше түрлері кездеседі. Қазіргі
кезде мектепке дейінгілердің ойынның көбісі рөлдік ойындар. Рөлдік ойын деп
кішкентайлардың “Мен мұндай боламын, немесе мен мұндаймын” деп тиісті
бейнелерге еліктеуін айтамыз. Рөлдік ойын- ойынның ең көп тараған түрі.
Балалар бақшасында “Бақша”деген ситуацияны қайталау: балалардың біреуі “Мен
тәрбиеші боламын, ал сен бала боласын” деп, кейін осы рөлді атқарады.
Балалардың рөлге байланысты ойындары балалардың ақыл-ой қабілеті мен
қиял процестерін дамытуға әсері көп. Қамтылған рөл ойындарының көпшілігінде
мектепке дейінгілердің қасында объектіге орай аспаптарының көбісі жоқ, сол
жоқ нәрселерді ауызша айтады. Мысалы, самолет үшін баланың өзі гүрілдейді
немесе қолында самолеты жоқ балалар бір ағашты алып “мынау менің самолетым”
дейді. Осыған қарағанда, ойын үстінде бір зат екінші заттың орнына тұрарлық
репрезентиптік қызмет атқарады. Себебі үлкендердің ісін қайталауға
тиісті аспаптар балада жоқ болғандықтан, солардың бәрін ойша жорта
жасап, өзінше ой экспериментін қолданады. Бұл тек үлкендерге ғана тән
емес, себебі болашақ істі алдын-ала ойша бейнелеу психиканың дамуында
негізгі рөл атқарады. Ойындағы рөлдік сипат- бұл ересек адамдардың әр
саладағы қызметі.
Ойын- мектепке дейінгі кезеңнің негізгі іс-әрекеті екендігін өз бетіңізше
түсіндіріңіз.
Мектепке дейінгі жас кезінде балалардың денесі мен ақыл-ой өрісі төменгі
жастарға қарағанда едәуір жетіліп қалады. Бірақ 3-5 жас аралығында бала
бойының өсуі шамалы тоқталып қалады, мектепке кіргенше өсіп қалады. Бала
бойының өсуі салмағының өсуінен шамалы алда жүреді. Мектепке дейінгілердің
анатомо-физиологиялық дамуының негізінде есеюге байланысты жаңа талаптарды
оқу,еңбек орындауға мүмкіндік туады.
Алдымен баланың ойынына нендей нәрсе түрткі болады, соған тоқталайық.
Ф.Шиллердің айтуынша, бала қозғалмай, не бір нәрсемен көп шұғылданбайды,
осының салдарынан “жұмсалмай қалған қуаты” жиналады да, соны жұмсау
қажеттелігі оны ойынға итермелейді. Бұл пікірге көптеген психологтар қарсы
шықты. Күш-қуаты таусылып, шаршап отырған балаға “ойнайсың?” ба деп
сұрасаң, “ойнаймын” деп жауап береді дейді. Осыны есепке алып, австрия
психологы К.Бюллер “жұмсалмай қалған қуат” теориясы баланың не себептен
ойнайтынын толық дәлелдей алмайды деп, ойынның себебін рахаттанумен
байланыстырады. Рахаттану теориясы, алғашқы пікірге қосымша ретінде
қолданылады.
Неміс психологы К.Гросс кішкентай балалардың ойынын зерттеп, 1899 жылы
өзінің осы жөніндегі пікірін жариялады. Оның айтуынша, бала өзінің күшін,
ақыл-ойын дамытып, дағдылану үшін ойнайды. Осы пікірін дәлелдеуде К.Гросс
мынадай деректер келтірді: әсіресе төменгі даму сатысында тұрған
жануарлардың өзгерілмейтін соқыр сезімі инстинкті көп болғандықтан,
олардың балапандары ойнамайды, тек инстинктері аз жануарлардың балапандары
ғана ойнайды. Ойнайтын себебі, олардың туа берілген инстинктері аз
болғандықтан, осыған байланысты ептілікті машықтану арқылы толтырғысы
келеді дейді. Бұл пікірге Голландия психологы Е.И.Бойтендайк қарсы шықты.
Сонымен, баланың неліктен ойнайтын себебі әлі күнге дейін көпшілік
ғалымдар арасында мойындалмаған мәселелердің бірі. Көрнекті орыс
марксисінің бірі – Г.В.Плеханов бала ойын кезінде үлкендердің еңбек
әрекетін қайталайды, сондықтан “ойын – еңбектің інісі” деген болатын. Бала
ойының көбі үлкендердің еңбегін қайталайтыны рас және ұстаздың осы сөзі
ойынды әлеумет тұрғысынан дәлеледеуге мүмкіндік береді. Бірақ,
психологиялық тұрғыдан алып қарағанда баланың ойнауына не түрткі болатынына
ұстаздың бұл сөзі толық жауап бере алмайды. Себебі, тек бала емес, жануар
көпшілігінің балапандары да ойнайды, (мысалы, мысық күшігіне лақтың
ойнайтыны т.б). Оны тек балаға ғана емес, жануар балапандарына бірдей тән
болғандықтан, жалпы айтқынды репетицияы сияқт әрекет. Мұның солай екені
мынадан: үлкендердің нақты іс-әрекетін бала болғандықтан, соны дәл
дәрежесінде қайталай алмайды. Бірақ оған бала өзін-өзі даярлауы қажет.
Артистер сахнаға шықпай тұрып, шымылдықтың бергі жағндаөзінің ролін
ойнайтыны сияқты бала ойын үстінде өзін келешектегі еңбек әрекетіне
даярлайды. Әрине, тап осылай мақсат қоймайды. Бірақ ұзақ тарихидамуда
баланың ойны үлкендердің ісін үйренуге арналған.
Осыған орай, аса қажетті мәселенің бірі - өткен тарихи дәуірлерде
бала ойнайды ма, ойнаса қай жасынан бастап осыған кірісті. Психологтардың
айтуынша ерте кездерде көпшілік елдердің балалары ойын дегенді білмеген.
Бұған дерек,бұдан біршене жыл бұрын өлген кісілердің моласын қазғанда бала
сүйектерінің қасында ойншықтардың ешқандай түрі кездеспепті. Сондықтан
балалар үшін әдейі ойыншық жасау соңғы ғасырларда пайда болған дейді көбі,
тек 5-6 жасқа дейін ғана ойнап, кейін үлкендермен бірге жұмысқа кірісіп
кеткен.
Осыған орай жүргізілген зертеулерге қарағанда, ерте кезде балаларды,
кішкентайынан материалдың игілікті өндірілуіне үлес қосқан.Д.Б. Эльконин
эскимос балалары 5 жасынан әке-шешелерімен бірге балық аулауға, не егін
айдауға кірісіп, қиын жұмыстарды да орындай алатынан айтады. Бұл туралы
орыс саяхатшысы Миклухо-Маклай өткен ғасырда Шығыс халықтарын кемемен
аралай жүріп, Малинезия т.б. елдерде балалар 5-6 жасынан түгелдей еңбекее
жегілетінін ескертеді. Бұл мәліметтер қазақ үшін жаңалық емес. Өйткені ерте
уақытты қазақ елінің балалары 4-5 жасынан еңбек етуге кірісті. Мысалы, 4
жатсағы балаға биелерді қайырып кел деп тапсырма бергенде, жылқының бірін
құрықпен ұстап алып, бойы жетпегендіктен оны үлкен тасқа жетектеп, тастың
үстінен жүген салып, қарғып мінеді де, бала билерді тез қайырып келеді. 5-6
жасқа келгенде түйеге мініп шөмеле таситын не тезек теретін , 7-8 жасқа
шыққанда атқа мініп, малды далаға алып кететін, сол кезде малға қасқыр шаба
қалса, сәби бала аттың үстінде қолындағы қамшымен қасқырға ұмтылатын
болған.
Осы сияқты еңбектердің түрін сол жастарды ауылда өскен балаларың бәрі
бастан кешірді.Сондықтан, Д.Б.Элькониннің айтуы түгелдей дұрыс.Қазіргі
кезде балалық кез бұрынғыға қарағанда көпке дейін созылады. Тіпті, 15-16
жастағы балалар ойнайды. Мұның себебі, біріншіден тұрмыстың нашар кезінде
бұқара халық баласын көпке дейін еркелетіп ойнатуға шамасы келмеген.
Сондықтан жас кезінен оларды материалдық игіліктерді өндіруге жекті.
Екіншіден, әлеумет қоғамы сол кезде басқаша болатын. Ол кезде ойын
кішкентай балалардың негізгі іс-әрекеті болмаған, жұмыстан қолдары босаған
кезде ғана ойнайтын болған. Бзіз осыдан балалар ойыны белгілі әлеумет
дәуірінің жемісі екенін көреміз.
Бастауыш мектеп жасындағылардың психикалық дамуын суреттеңіз.
Бастауыш мектеп жасының 7-11 жастың өзінше жас кезеңіне бөлінуі оқудың
әсіресе орта оқу мектебінің көп елдерде жаппай үстем алып дамып
келуінен. Осы жас кезеңін өзінше бөліп алудың себебі- бұларда өтетеін оқу
материалдарының ұқсас келуінен.
Бастауыш сынып оқушыларының оқу материалдарын меңгеруге мүмкіншілігі өте
көп. Себебі олардың интеллектісі қарапайым ой операциясы дәрежесінде
кездеседі. Кеңес психологы В.В.Давыдовтың пікірінше, көбіне оқушылардың оқу
материалдары олардың ақыл-ой деңгейіне сай келмей отырады. Сондықтан,
олардың оқуға мумкіншілігін толық пайдалану үшін тапсырмаларды одан әрі
қиындата түсу керек.
Егер бұл жастағылардың негізгі іс-әрекеті ойын болса, оқуға кіргеннен
кейіноқу қызметішуші рөл атқарады. Осыдан, оқу әрекеті – бала психикасының
дамуына әсер ететін негізгі әрекет болып табылады. Ойынға қарағанда оқуға
байланысты талаптар бала үшін күрделі болып келеді. Сонымен қатар, жаңа
мектепке келген бала сыныптағы құрбыларымен қатынас жасап, осының
нәтижесінде өзінің психикалық өрісін кеңейтеді. Дегенмен, алғашқы уақытта
мектептегі жаңа жағдайға бала әлі бейімделе алмағандықтан, мынадай
қиындықтар туындауы мүмкін:
- бала мектептің, сыныптағы тәртіп ережелеріне бейімделе алмайды
белгілі уақытта тұрып, мезгілінде жатуға, сабақтан қалмауға, сабақ
кезінде үнсіз тыныш отыруға үйрене алмағандықтан қиналады;
- Мұғалімнің өзіне тән мінезіне және құрбыларымен қалай қарым-қатынас
жасауға үйрене алмағандықтан бала қиналады, мұғалімнен түсінбеген
нәрсесін сұрауға ұялады;
- Мектепке дейінгі кезеңдегі оқуға дайындық жеткілікті дәрежеде
болмаса, мектептегі оқу материалдарын бала дұрыс меңгере алмайды;
- Мектептегі оқытылатын материалдардың тым жеңіл келуі. Тапсырмалардың
тым жеңіл келуі қиындықтармен күресуді тежейді, балалардың оқуға
деген қызығушылығын төмендетеді.
- Мектептегі оқытылатын материалдардың тым жеңіл келуі. Тапсырмалардың
тым жеңіл келуі қиындықтармен күресуді тежейді, балалардың оқуға
деген қызығушылығын арттыра білу керек.
Мұндай қиындықтарды ескеріп, назардан тыс қалдырмау керек.
Мектепке дейінгілердің өзгелермен қарым-қатынасын атап шығыңыз.
Мектепке дейінгілердің өз құрбыларымен өзара қарым-қатынасы неше түрлі
дәрежеде болып келеді. Баланы құрбыларымен достастыратын ойындар. Баланың
жалғыз өзі ойнай алмайды, біріншіден, бала ойнау үстінде көңілін көтеріп,
өзін өзгелердің алдында осал емес екенін көрсеткісі келеді. Екіншіден, ойын-
өзінше бір іс-әрекет. Осының нәтижесінде бала өз құрбыларымен не үшін дос
боласың деп сұраса, осыны өзі де терең білмейді. Көбіне, қасындағы құрбысы
оны ренжітпейтінін, бірге ойнайтынын айтады.
Мектепке дейінгілердің іс-әрекеті де түрліше болып келеді. Белгілі
тапсырманы орындау, соны қалай жүзеге асыру үлкендердің басшылығымен
орындалады және соларға арналған қатынасына байланысты. Егер баланың
ересектермен қарым-қатынасы жақсы, тату келсе, онда тілін алып, тапсырманы
мүдіртпей орындайды.
Баланы іске итермелеуші күштің ендігі бір түрі сол объектінің оған
қызғылықты келуі. Ойын неғұрлым қызғылықты келсе, соған көп уақытын
жіберіп, мезгілдің қалай өткенін білмей қалады. Ойын қызық болмаса, онда
оған ұмтылмайды.
Сонымен қатар, мектепке дейінгілердің іске итермелейтін күштің бірі
өзгелер алдындағы арлануы не өзінің намысын төмендетпеуге тырысуынан да
кездеспейді.
Қорыта келгенде, мектепке дейінгілердің “Мен” қасиеті және оны іске
итермелейтін мотивтер мен ниеттер едәуір қалыптасып, алдағы кезде баланың
жетістікке жетуіне жағдай туғызады.
Еңбектеу- нәрестенің сыртқы ортаны тануына қадам жасауын суреттеңіз.
Бала 7 айға толғанда еңкейіп, қолын жәе тізесін басып отырады.
Осымен қатар арқасынан, ішіне, сол, оң жақтарына жатуға жаттыға бастайды. 8
айға толғанда нәресте еңбектеп, бөлменің бір ұшынан екінші бұрышына
еңбектейді. Осының өзі үлкен жетістіктің белгісі. Өйткені бұрын өздігінен
қорғанып жылжи алмайтын болса, енді өз бетімен қозғалып, қасындағы
заттардың өзіне тән қасиеттерімен таныса алмайды. Сөйтіп ешкімнің
көмегінсіз қалаған нәрсенің қасиетін білетін болады.
Еңбектеу- нәрестенің тұла-бойының бұлшық еттерінің, органдарының
қозғаласын меңгеруге мүмкіндік береді. Сөйтіп, нәрестенің денесі нығаяды,
дене мүшелерінің қозғаласын тиісті мақсатқа бағындаруға мүмкіндік береді.
Осының нәтижесінде 12-айдың ішінде бала өздігінен жүріп кетеді.
Дененің дамуымен қатар өзгелермен қатынас және әрекет үстінде
нәрестенің психикасы өріс алады. Кейіннен балада еліктеу формалары көрініс
береді. Мысалы, 1 жастағы қыз анасының столды шүберекпен сүрткенін көріп,
қолына сол шүберекті алып, кейін өзі сүртетін болады. Еліктеу арқылы
нәрестенің үлкендердің ісін қайталауы көбейе бастайды да, сөйтіп,
мүмкіндігінше нәрселерді қозғалтып әрекет жасайды. Осының өзі нәрестеде
психикалық дамудың үстем алғанын білдіреді.
11-12 айда нәрестенің тілінің шығуына даярлық басталады, әуелгі кезде
нәресте малдардың дыбыстарына еліктеп, соны қайталығысы келеді. Мысалы,
нәресте қозының “бә-бә” немесе бұзаудың “му-му” деген даусын шығарады.
Кейін үлкендердің сөзін тыңдап, өзі сөйлей алмағанымен қасындағылардың
сөзін түсіне бастайды. Өзгелердің сөзіне түсіну нәрестенің өзінің сөйлей
алуынан бұрын басталады. 12 айда нәресте 10-нан аса сөз біледі. Бірақ ол
сөздерден сөйлем құрастыра алмайды. Өйткені оның білетіні жеке сөздер
болғанымен, ол дербес сөйлемдерді тіпті одан да көп мазмұнда бейнелейді.
Нәресте кезі психиканың өрістеуінде тым жауапкершілігі мол.
Бөбек жасындағылдардың психикалық дамуын талқылаңыз.
Егер нәрестенің психикалық дамуы тым қарапайым түрде кездессе, алдағы
екі жылдың ішінде психикалық дамуы ірі өзгерістерге ұшырайды. Бөбек жасының
аяқ кезінде 3 жастағы кезі бала ақыл-ойының дамуы жағынан едәуір
жетістікке жетіп қалады. Психолог Б.Гудинаф өзінің еңбектерінде бөбек
жасына аса көңіл бөледі. Оның ойынша, жаңа туған бала мен үлкендердің
психикалық дамуының тең ортасы- бөбек 3 жас жасы дейді. Ал осындай ірі
жетістіктерге бөбек аз уақыттың ішінде қалай жете алады? Бұл жетістікке
жетудегі себептің бірі 1 жасқа толғанда баланың түргелеп жүруі. Тікелей
жүруге көшу бірден болмайтынын қазақтың балаға “тұсау кесу” дейтін ырымынан
да белгілі. Бұл жетістіктің екінші себебі: әр заттың өзіне тән қызметін
ажырату. Егер нәресте жасындағылар әр заттың қандай қызет атқаратынын
білмесе, енді ол бөбек жасына көшкенде соның атқаратын қызметінің мәнісін
түсіне бастайды. Бөбек психологиясының дамуына негізгі әсер ететін
фактордың бірі: оның қарапайым ойындары мен балалар бақшасында тиісті
өнерге үйренуі сызу не үй салу т.б. Бұл бөбектер үшін өзінше әрекеттің
түрлері, сондықтан ойын мен іс-әрекеттер бөбек психологиясының дамуына
үлкен әсер етеді. Мысалы, ойыншықтармен ойнау осы жас кезеңінің аяғында
кездеседі. Әуелгі кезде бөбектер ойыншықтардың сылдарлауына, не бояуына мән
берсе, бірақ нендей жәндіктің, не машинаның бейнасі екеніне мән бере
алмайды.
Бөбек жасында ойыншыққа байланысты ұлдар мен қыздардың ойыны бірдей емес.
3 жастағы қыз аюдың ойыншығын бергенде оның үстіне көйлек тігіп, кигізіп,
кішкентай тарелкаға ас салып, қасықпен оны тамақтандырады. Ұлға осындай
ойыншық ұсынсаң ол одан бас тартып, бұл қыз балалардың қызметіне қатысты,
сондықтан оған қатысы жоқ екенін айтады. Ал ұлдар таяқты ат қып мініп, “осы
менің атым” жүгіретіні кездеседі. Ойынға қатысушылар аю ойыншығы нағыз
аюдың өзі емес екенін , ал таяқтың ат емес екенін өздері де жақсы біледі.
Бұл сұраққа өздері былай жауап береді: “Біз әншейін ермек үшін ойнаймыз”-
деп жауап береді. Ал осындай ойындағы заттарды ойыншықтарды өзге заттың
символы не белгісі деп түсіну бөбектердің фантазиясын, ой-өрісін
дамытуға едәуір пайдасын тигізеді.
Бөбек психикасының дамуын одан әрі өрістетуде оның сөйлеу әрекетінің
қалыптасуының ерекше маңызы бар. Осыкезден бастап сөздерден сөйлем
құрастыра бастайды. Бөбек 3 жасқа жеткенде 1200-1500 сөз біледі.
Даму психологиясының салаларын салыстырыңыз.
Әрбір жас шағы психикалық дамудың ерекше сапалы кезеңі болып табылады және
бала дамуының осы кезеңдегі оның жеке басының өзіндік құрылымының жиынтығы
құрастыратын көптеген өзгерістермен сипатталады. Л.С.Выготский жас шағы
дамудың белгілі бір дәуірі немесе сатысы, дамудың белгілі, біршама тұйық
кезеңі деп қарады, оның маңызы дамудың жалпы циклінде алатын орнымен және
дамудың жалпы заңдарының одан әр кез өзіндік көрініс табуымен анықталады.
Бір жас сатысынан екіншісіне өтуде бұрынғы кезеңдерде болмаған жаңа
құрылымдар пайда болады және даму барысының өзі қайта құрылып, өзгеріп
отырады.
Адамның жас ерекшеліктері көптеген жағдайлардың жиынтығымен анықталады.
Бұл- әрі балаға оның өмірінің осы кезеңінде қойылатын талаптар жүйесі әрі
айналасындағылармен қарым-қатынастарының мәнісі, әрі ол игеретін білім мен
іс-әрекеттер типі, әрі осы білімдерді игеру тәсілдері. Жас шағына тән
ерекшеліктерді анықтайтын жағдайлардың жиынтығына баланың дене дамуының
түрлі жақтарының ( мысалы, сәбилік шақтағы белгілі морфологиялық
құрылымдардың жетілуі, жеткіншек шақтағы организм өзгерістерінің ерекшелігі
т.б. ) ерекшеліктері де енеді.
Даму ерекшеліктерін анықтайтын сыртқы жағдайлар балаға тікелей әсер
етпейді. Ортаның қайсыбір элементтерінің қандай да бір бұрын дамыған қандай
да бір психологиялық қасиеттер арқылы өтетініне байланысты әр балаға
объективті түрліше әсер етеді. Осы сыртқы және ішкі жағдайлардың жиынтығы
жастың өзіне тән ерекшеліктерін анықтайды да, ал олардың арасындағы қарым-
қатынас өзгерісі келесі жас кезеңдеріне көшудің қажеттілігі мен
ерекшеліктеріне сабақтас келеді.
Сонымен, жас шағы оның дамуының сол кезде қойылатын талаптар мен тіршілік
жағдайларының ерекшеліктерімен, оның айналасындағылармен қарым-қатынас
ерекшелігімен, блаланың жеке басының психологиялық құрылымы дамуының
деңгейімен, білім мен ойлануының даму дәрежесімен, белгілі бір
физиологиялық ерекшеліктердің жиынтығымен сипатталады.
Адамның дамуын айналасындағылармен қарым-қатынас жасаудың даму деңгейі
бөлімдердің, тәсілдердің, қабілеттердің даму деңгейі арасындағы байланыс
анықтайды.
Адамның өмір сүру ерекшеліктері байлнысты, психикалық даму ерекшеліктеріне
сәйкес
жас кезеңдерін былай топтастыруға болады:
1. Нәрестелік кезең туғаннан 1 жасқа дейін
2. Бөбек кезең 1 жастан 3 жасқа дейін
3. Мектепке дейінгі кезең 3 жастан 7 жасқа дейін
4. Бастауыш мектеп кезеңі 7 жастан 11 жасқа дейін
5. Жеткіншек кезеңі 11 жастан 15 жасқа дейін
6. Жоғары сырып кезеңі 16 жастан 17 жасқа дейін
7. Жасөспірімдік кезең 17 жастан 20-23 жасқа дейін
8. Жастық шақ 20 жастан 30 жасқа дейін
9. Кемелдік кезең 30 жастан 55-60 жасқа дейін
10. Қартаю кезеңі 60-70 жас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Баланың есеюін, оның психикалық дамуын түсіну үшін ең алдымен даму деген
сөзге тоқталайық. Даму дегеніміз өзгерілудің бір түрі. Бірақ өзгерілудің
бәрі даму болып есептелінбейді. Даму деген ұғымды көпшілік әдебиеттерде
қарапайым түрден күрделі түрге көшу деп түсінеді. Даму тек алға қарай өсу
(прогрессивтік түрде өсу) ғана емес. Даму кейде регресшіл (кері кету
мағынада да) кездесуі ықтимал. Психика дегеніміз тіршілікті қамтамасыз
етуге арналған қасиеттің бір түрі болып табылады. Әсіресе, тіршілік
дүниесінде даму прогрессивтік түрде өріс алады. Кейбір зерттеушілер адам
психикасының прогрессивтік дамуын бірбеткей түсініп, оның осы қасиетінің
өзгерістерге ұшырауының шегі жоқ, өзгерілгенде ешқандай қалдықсыз, түгі
қалмай өзгереді дейді. Психика дамуы үшін жаңамен қатар, көне, ескіден
қалған қалдықтар болуы шарт. Психиканың дамуында көнеден қалған қалдықты
инвариант (лат. тілінен өзгерілмейтін) деп аталады, осыған тіректелетін
жаңаны өзгерілгіш деп аталады. Психиканың дамуын дәлелдеуге енгізген осы
ерекшеліктің мәнін түсіну үшін мына мысалға жүгінейік: біз баспалдақпен
жоғары шығу үшін, әуелі бір аяғымызды көтереміз де, сол кезде екінші
аяғымызбен табалдырыққа тіренеміз, егер біз бір аяғымызбен табалдырыққа
тіренбесек, екінші аяғымызды көтере алуымыз мүмкін емес. Психиканың дамуы
да осы сияқты. Егер психиканың дамуында болып тұратын өзгерістер болмаса,
яғни ол өзгеріп жарымайтын психиканың инварианттық қасиетіне сүйенбесе,
онда ол алға қарай жылжи алмайды.
Даму психологиясы- психология ғылымының саласы. Оның зерттейтін пәні- адам
психикасының жас ерекшелік динамикасы, даму үстіндегі адамның психикалық
процестері мен психологиялық қасиеттерінің онтогенезі. Балалар
психологиясы, төменгі сынып оқушылары психологиясы, жеткіншектер
психологиясы, балаң жас өспірімдер психологиясы, геронтопсихология даму
психологиясының тармақтары болып табылады. Даму психологиясы психикалық
процестердің жас ерекшеліктерін, білімді игерудің жасқа лайық
мүмкіндіктерін, жеке адамның дамуының жетекші факторларын, т.б. зерттейді.
Мектепке дейінгі кезеңнің негізгі іс-әрекетін атап шығыңыз.
Мектепке дейінгі жас кезінде балалардың денесі мен ақыл-ой өрісі төменгі
жастарға қарағанда едәуір жетіліп қалады. Бірақ 3-5 жас аралығында бала
бойының өсуі шамалы тоқталып қалады, мектепке кіргенше өсіп қалады. Бала
бойының өсуі салмағының өсуінен шамалы алда жүреді. Мектепке дейінгілердің
анатомо-физиологиялық дамуының негізінде есеюге байланысты жаңа талаптарды
оқу,еңбек орындауға мүмкіндік туады.
Алдымен баланың ойынына нендей нәрсе түрткі болады, соған тоқталайық.
Ф.Шиллердің айтуынша, бала қозғалмай, не бір нәрсемен көп шұғылданбайды,
осының салдарынан “жұмсалмай қалған қуаты” жиналады да, соны жұмсау
қажеттелігі оны ойынға итермелейді. Бұл пікірге көптеген психологтар қарсы
шықты. Күш-қуаты таусылып, шаршап отырған балаға “ойнайсың?” ба деп
сұрасаң, “ойнаймын” деп жауап береді дейді. Осыны есепке алып, австрия
психологы К.Бюллер “жұмсалмай қалған қуат” теориясы баланың не себептен
ойнайтынын толық дәлелдей алмайды деп, ойынның себебін рахаттанумен
байланыстырады. Рахаттану теориясы, алғашқы пікірге қосымша ретінде
қолданылады.
Неміс психологы К.Гросс кішкентай балалардың ойынын зерттеп, 1899 жылы
өзінің осы жөніндегі пікірін жариялады. Оның айтуынша, бала өзінің күшін,
ақыл-ойын дамытып, дағдылану үшін ойнайды. Осы пікірін дәлелдеуде К.Гросс
мынадай деректер келтірді: әсіресе төменгі даму сатысында тұрған
жануарлардың өзгерілмейтін соқыр сезімі инстинкті көп болғандықтан,
олардың балапандары ойнамайды, тек инстинктері аз жануарлардың балапандары
ғана ойнайды. Ойнайтын себебі, олардың туа берілген инстинктері аз
болғандықтан, осыған байланысты ептілікті машықтану арқылы толтырғысы
келеді дейді. Бұл пікірге Голландия психологы Е.И.Бойтендайк қарсы шықты.
Сонымен, баланың неліктен ойнайтын себебі әлі күнге дейін көпшілік
ғалымдар арасында мойындалмаған мәселелердің бірі. Көрнекті орыс
марксисінің бірі – Г.В.Плеханов бала ойын кезінде үлкендердің еңбек
әрекетін қайталайды, сондықтан “ойын – еңбектің інісі” деген болатын. Бала
ойының көбі үлкендердің еңбегін қайталайтыны рас және ұстаздың осы сөзі
ойынды әлеумет тұрғысынан дәлеледеуге мүмкіндік береді. Бірақ,
психологиялық тұрғыдан алып қарағанда баланың ойнауына не түрткі болатынына
ұстаздың бұл сөзі толық жауап бере алмайды.
Әдетте, мектепке дейінгілерде ойыннның неше түрлері кездеседі. Қазіргі
кезде мектепке дейінгілердің ойының көбісі рөлдік ойындар. Рөлдік ойын деп
кішкентайлардың “Мен мұндай боламын, немесе мен мұндаймын” деп тиісті
бейнелерге еліктеуін айтамыз. Рөлдік ойын- ойынның ең көп тараған түрі.
Балалар бақшасында “Бақша”деген ситуацияны қайталау: балалардың біреуі “Мен
тәрбиеші боламын, ал сен бала боласын” деп, кейін осы рөлді атқарады.
Балалардың рөлге байланысты ойындары балалардың ақыл-ой қабілеті мен қиял
процестерін дамытуға әсері көп. Қамтылған рөл ойындарының көпшілігінде
мектепке дейінгілердің қасында объектіге орай аспаптарының көбісі жоқ, сол
жоқ нәрселерді ауызша айтады. Мысалы, самолет үшін баланың өзі гүрілдейді
немесе қолында самолеты жоқ балалар бір ағашты алып “мынау менің самолетым”
дейді. Осыған қарағанда, ойын үстінде бір зат екінші заттың орнына тұрарлық
репрезентиптік қызмет атқарады. Себебі үлкендердің ісін қайталауға
тиісті аспаптар балада жоқ болғандықтан, солардың бәрін ойша жорта
жасап, өзінше ой экспериментін қолданады. Бұл тек үлкендерге ғана тән
емес, себебі болашақ істі алдын-ала ойша бейнелеу психиканың дамуында
негізгі рөл атқарады. Ойындағы рөлдік сипат- бұл ересек адамдардың әр
саладағы қызметі.
Даму психологиясының басқа ғылымдармен байланысын көрсетіңіз.
Даму психолоиясы педагогикалық психологиямен тығыз байланысты.
Педагогикалық психолоияның пәні- оқыту мен тәрбиелеудің психологиялық
заңдылықтарын зерттеу. Педагогикалық және даму психологиясының бір
тұтастығы зерттелу объектісі- бала, жеткіншек, жасөспірім ортақтығымен
түсіндіріледі; олар егер жас ерекшелігіне сай даму динамикасы тұрғысында
зерттелсе, даму психолоиясының зерттеу объектілері, ал егер педагогтың
мақсатты ықпалдары қарастырылса, педагогикалық психологияның объектілері
болып табылады. Мектепке дейінгі балалар психологиясы, төменгі сынып
оқушылар психологиясы, жеткіншектер, жасөспірімдер психологиясы – даму
психологиясының бөлімдері, ал оқыту психологиясы, тәрбиелеу психологиясы,
мұғалімдер психологиясы- педагогикалық психологиясының бөлімдері болып
табылады.
Даму психолоиясы психологияның басқа да салаларымен ( еңбек
психологиясымен, әлеуметтік психологиямен, және т.б.) тығыз байланысты. Тек
қана психология емес, сондай-ақ жас ерекшелік физиологиясымен,
гигиенасымен, анатомиямен және т.б. байланысты.
Ерте психикалық жасты суреттеңіз.
Ерте сәбилік шақтың аса маңызды жетістіктері (бір жастан үш жасқа дейін).
Онтогенезде тең уақыт ішінде адам психикасы дамуы жағынан әртүрлі
“қашықтықтан” өтеді. Бала психикасында алғашқы үш жылда болатын сапалық
қайта өзгерістер айтарлықтай қомақты болады. Сондықтан адамның туған
сәтінен есейгенге дейін психикалық дамуының орта жолы қайсы деп ойлаған
көптеген психологтар оған үш жасар кезді жатқызды.
Үш жасар бала өзін-өзі күтуге қабілетті, айналасындағы адамдармен қарым-
қатынас жасай алады. Мұның өзінде ол қарым-қатынастың сөздік формаларын
ғана емес, мінез-құлықтың қарапайым формаларын да игереді. Үш жасар бала
едәуір белсенді, айналадағыларына түсінікті тәуелсіз болады.
Бір жастан үш жасқа дейінгі баланың психикасының дамуы бірнеше
факторларға байланысты.
Баланың псикалық дамуында тік жүруді үйрену едәуір ықпал жасайды.
Нәрестелік шақтың соңында сәби алғашқы қадамдар жасайды. Тік тұру қалпына
ауысу – ол үшін қиын іс. Кішкентай аяқтарымен аттап басу үлкен күшке
түседі. Локомация программасы әлі қалыптаспағандықтан, бала үнемі тепе-
теңдікті жоғалтып алады. Құлап қалу қаупін де жеңіп, осынау алғашқы
қадамдарды жасау үшін қайта-қайта күш жұмсауға оны не итермелейді? Жүру
кезінде жұмыс істеп тұрған қол, аяқ, арқа және бүкіл дене бұлшық еттерінен
пайда болатын бұлшық ет сезімі маңызды ынталандырушы болып табылады. өз
денесін өзі билеу сезімі бала үшін өзін-өзі мадақтау қызметін атқарады.
Баланың қозғалып жүру ниетін сол сияқты тілегін мақсатына жету мүмкіндігін
және сонымен қоса, үлкендердің қатысуы мен мақұлдауы қолдайды. Өте тез
арада, алғашқы әлсіз қадамдардан соң үйлесімді тура бағытты қимылдар жасау
қабілеті қалыптаса бастайды. Екі жасқа қарай бала орасан зор ынтамен өзінің
жүрген жолынан кедергілер іздестіреді. Қиындықтар және оларды жеңу сәбиде
жағымды эмоциялық көңіл-күй туғызады.
Қозғалып жүруге қабілеттілігінің психоллгиялық салдары. Қозғалып жүруге
қабілеттілік арасында бала сыртқы дүниемен неғұрлым еркінде дербес қарым-
қатынас жасау дәуіріне енеді.Жүруді игеруде кеңестік бағдарлау қабілетін
дамытады.Бұлшық ет сезімі қашықтық пен заттық кеңістікте орналасу есептік
өлшемі болады.Бұл көру қимылдау мен сезінудің бірлескен қызметтері арқылы
жүзеге асады. Өзі қарап тұрған заттқа жақындай отырып, бала оның кеңістікте
орналасу қалпын практикалық түрде игереді. Жүру арқылы бала өзінің таным
объектісі болатын нәрселер шеңберін әлде қайда кеңейтуге мүмкіндік алады.
Ол ата-аналары бұрын оған ұсынуға болмайды деген сан алуан заттар мен іс-
әрекет жасауға қабілетті болады. Жаңа заттарды тексерудің жаңа тәсілдерін
туғызып, сәбиге нәрестелердің осы уақытқа дейінгі жасырын болып келген
қасиеттері мен олардың арасындағы байланысты ашты.
Қартаю және кәрілік жасты сипаттап жазыңыз.
Жеткіншектің болашақ мамандыққа көзқарасын атап шығыңыз .
Жеткіншектік шақ – болашақ туралы балалық армандардың орнына өзінің
мүмкіндіктері мен өмір жағдайларын ескере отырып, ол туралы ойлану
басталатын және өз ниетін іс-тәжірибелік әрекетте жүзеге асыруға ұмтылу
келіп шығатын кезең. Кәсіптік ниеттердің дамуындағы мұндай ілгерілеулер
жеткіншектердің бәрінде бірдей болмайды, кейбіреулерінің барлық ойы
қазіргімен болып, болашақ мамандық туралы аз ойлайды.
Белгілі бір мамандыққа деген ынтаның пайда болуына көп жайлар: оқу,
адамдар, кітап, кино, теледидар, экскурсия себепші болуы мүмкін.
Жеткіншектер көп нәрсеге ден қояды, көбіне бірнеше бағытты бағдар етіп
ұстайды, бірнеше үйірмеге барып жүреді. Жеткіншектер өздеріне ұнаған
кәсіптерді романтикаға бөлейді, көптеген қияншылықтарды аңғармайды, өз
мүмкіндіктерін асыра бағалайды. Кәсіптік мүдделер мен ниеттердің қалыптасуы
үшін үйірмелердегі тыңғылықты ұйымдастырылған сабақтардың маңызы зор. Бұл
сабақтар жеткіншекке өзінің бейімділіктерін, мүмкіндіктерін, кемшіліктерін
ұғынып, бағалауға көмектеседі. Өзін іс-әрекетте сынау – арманын жүзеге
асыру үшін де, түңілуге жол бермеу үшін де жақсы әдіс.
Алайда жеткіншектердің көпшілігі 7 және 8 сыныптарда оқитын уақыт –
болашақ туралы көп ойланатын кезең. Біреулері армандарын іс-әрекетке
айналдыруға тырысады, енді біреулері болашақтың әр түрлі варианттарына
өздерін шамалап көреді, үшіншілері өз мүмкіндіктерінің мамандықтың
талаптарына сай келу мәселесін шешеді, төртіншілері мамандықтың мазмұны ол
туралы түсінікке сай келетін-келмейтінін анықтайды. Қателесем бе деп қорқу
пайда болады.
Балалар өздеріне ұнаған мамандық пен оны алуға болатын оқу орнының
ерекшеліктері туралы хабарлар жинайды, жақын жолдастарымен бірге әр түрлі
мәселелерді талқылайды, сыныптастарының жоспарларын білгісі келеді.
Біреулері байыпты түрде, өз мүмкіндіктерін дәлме-дәл бағалайды, екіншілері
өз мүмкіндіктерін асыра бағалайды және ондай оқушылар аз емес. Кейбір
есейген жеткіншектерде әжептеуір шүбәланулар мен толқулар пайда болып,
бұрынғы армандарын “балалық” арман деп атап ( орындалмайтындығы себепті )
бас тартады. Маңызды және заманға сай мамандықтар, қызғылықты әрі
шығармашылықпен жұмыс істеу мүмкіндігі, кәсіптердің қоғамға пайдалылығы,
болашық қызметтің романтикалық сипаты қызықтырады.
Мектепке дейінгілердің үлкендермен қарым-қатынасын суреттеңіз.
Мектепке дейінгілердің өз құрбыларымен өзара қарым-қатынасы неше
түрлі дәрежеде болып келеді. Баланы құрбыларымен достастыратын ойындар.
Баланың жалғыз өзі ойнай алмайды, біріншіден, бала ойнау үстінде көңілін
көтеріп, өзін өзгелердің алдында осал емес екенін көрсеткісі келеді.
Екіншіден, ойын- өзінше бір іс-әрекет. Осының нәтижесінде бала өз
құрбыларымен не үшін дос боласың деп сұраса, осыны өзі де терең білмейді.
Көбіне, қасындағы құрбысы оны ренжітпейтінін, бірге ойнайтынын айтады.
Мектепке дейінгілердің іс-әрекеті де түрліше болып келеді. Белгілі
тапсырманы орындау, соны қалай жүзеге асыру үлкендердің басшылығымен
орындалады және соларға арналған қатынасына байланысты. Егер баланың
ересектермен қарым-қатынасы жақсы, тату келсе, онда тілін алып, тапсырманы
мүдіртпей орындайды.
Баланы іске итермелеуші күштің ендігі бір түрі сол объектінің оған
қызғылықты келуі. Ойын неғұрлым қызғылықты келсе, соған көп уақытын
жіберіп, мезгілдің қалай өткенін білмей қалады. Ойын қызық болмаса, онда
оған ұмтылмайды.
Сонымен қатар, мектепке дейінгілердің іске итермелейтін күштің бірі
өзгелер алдындағы арлануы не өзінің намысын төмендетпеуге тырысуынан да
кездеспейді.
Қорыта келгенде, мектепке дейінгілердің “Мен” қасиеті және оны іске
итермелейтін мотивтер мен ниеттер едәуір қалыптасып, алдағы кезде баланың
жетістікке жетуіне жағдай туғызады.
Бастауыш сынып оқушысының таным процестерін атап шығыңыз.
Зейін адамның бір немесе бірнеше тітіркендіргішті адамның жүйке жүйесіне
минут сайын әсер ететін тітіркендіргіштер тасқынынан бөліп алып, сол
тітіркендіргіштерге көңіл қоя білуінен көрінеді.
Балалар үшін қайсыбір нәрсеге ұзақ уақыт зейін қоюдың қаншалық қиын
екенін бірден ұғыну үшін, жоғары жүйке қызметінің кішкентай балаларға тән
ерекшеліктерін ескеру өте маңызды. Сабақта мектептің кішкентай балаларымен
атқарылатын күнбе-күнгі жұмысты зейіннің қай түріне негіздеп құру қажет?
Әрине, ырықсыз зейінге. Бірінші сынып оқушыларын мектепте оқытудың алғашқы
апталарында балаларға бірер минут дем алдыру үшін, мұғалімге 3-ші немесе 4-
ші сабақта аздап үзіліс жасау да ұсынылады.
Бастауыш мектеп оқушыларында бір даминантаның сақталу уақыты да, яғни
зейіннің орнықтылығы да көп болмайды. Балалардың қызықты әрі өздеріне
ұғымды әңгімені ұзақ уақыт, барынша зейінмен тыңдай алатыны мұғалімнің
барлығына мәлім.
Қабылдау- айналадағы ортаның заттары мен құбылыстары адамның сезім
мүшелері тікелей әсер еткенде, адамның сол заттар мен құбылыстарды бейнелеу
процесі бүкіл дүние тарихының өнімі болып табылады.
Дамуының бастапқы сатыларында баланың қабылдауы әлі мүлдем жетілмеген
болады, қабылданатын заттардың бейнелері барынша көмескі және бұлыңғыр
болуымен ерекшеленеді. Мәселен, 10-12 айлық бала анасының қауырсындары бар
үлкен қалпақ кигенде шырқырап жылай бастайды. 3-4 жастағы балалар да жаңа
жылда қасқыр болып
жүрген тәрбиешілерін танымайды. Мұндай бұлыңғырлық пен аумақтылық
балалардың қабылдауының өзіне тән ерекшелігі болып табылады және күрделі
әрі онша таныс емес заттарды қабылдаған кезде тіпті 7-9 жастағылар өз
мұғалімдерінің бейнесіне оның бетін, шашының түсін, көзін ғана емес,
сыныпқа киіп келген көйлегін, аяқ-киімі мен сумкасын да қосады.
Балалар кез келген материалды емес, өздерін қызықтыратын, олардың
сезімдеріне дұрыс әсер ете алатын материалды ғана естерінде сақтайды.
Бұған қоса есте сақтаудың шапшаңдығы – бұл есте сақтау процесінің бір ғана
сапалы, бір ғана бөлімін қамтиды.
Мысалы, жекеленген заттардың бейнелері кез келдген мазмұндағы сөздерді
есте сақтау саны сияқты, балалардың жасының есеюіне қарай үнемі көбейіп
отырады. Дегенмен де зерттеуге алынған 3-4 сынып оқушыларының барлығы
дерлік сөздік материалдардан гөрі, көрнекі материалдарды есте сақтайтындығы
анықталды. Мұндай нәтижені Э.А.Фарапанов бірінші және екінші сигналдық
жүйенің бірігіп қызмет істеуінің, затты көзбен көру арқылы қабылдау мен бір
затты білдіретін сөздер арқылы қабылдаудың нәтижесі деп қарайды.
Абстрактылы мазмұнды сөздерді есте қалдыруда жоғары сынып оқушылары ең
жақсы нәтижелер көрсетті.
Есте қалдыру. Еске сақтаудың ерікті және еріксіз түрлері бар.
А.Н.Леонтьевтің және П.П.Блонскийдің зерттеулері бойынша, еріксіз есте қалу
ең алдымен субъективті себептерге байланысты екендігін көрсетіп береді.
Зерттеулер балалардың еріксіз есте қалдыруы кейде тіпті әдейі ерікті есте
сақтаудан әлдеқайда тиімді, әсерлі болатынын көрсетті.
Бала есінде берілген тапсырманың жақсы сақталуы үшін мынадай әрекеттер
мен тәсілдер қолдануға болады:
1. Көрнекі құралдарды қолдану. Баланың жасы неғұрлым кіші болса, соғұрлым
оның танымдық іс-әрекетінде сезімдік қабылдау зор рөл атқарады.
Сондықтан материалды есте қалдыру үшін де, мүмкіндігі бар жерде көрнекі
материалға сүйену өте маңызды.
2. Қайталау. Көптеген мұғалімдер оқу материалдарын есте берік сақтаудың ең
басты және тиімді құралы бірнеше рет біртекті қайталау деп есептейді.
Балалар қайталау арқылы ережелерді жаттап, теориялық білім негізін
толықтырып отырады.
3. Өзін -өзі бақылау. Адам өзі істеген істі бекіту үшін, өзі жеткен
нәтижені білуі қажет. Берілген кез келген дәрежедегі материалды оқып
игерудің кез келген қалыптасуы дәрежесінде өзін-өзі бақылау үлкен рөл
атқарады. Өзін-өзі бақылау балаларды өзіне сын көзбен қарап, берілген
тапсырманы орындауға жауаптылығын артттыруға үйрететіндіктен, әсіресе
төменгі сынып оқушылары үшін өте қажет.
4. Себептер мен нұсқау. Адамның кез келген басқа қызметі сияқты мнемикалық
қызметінің жемістілігі де ізденулерге, яғни оны туғызған себептерге,
нұсқауда берілген дәрежедегідей оны орындау әзірлігіне байланысты. Бала
материалды есте сақтап қалуы үшін есте сақтап қалуға тиісті екенін
білуге және оны есте сақтап қалғысы келуі тиіс.
5. Есте сақталған материалдың мағынасын ұғыну. Кішкентай балаларға сөзбен
немесе тіпті сезімге әсер етерліктей берілген мазмұнның мағынасын
ұғыну өте маңызды. Көптеген тәжірибелер барысында мағыналық жағынан
байланыстыруды қалыптастырған жағдайда, материалды еске түсіріп
қайталауда оқушылар үлкен жетістіктерге жеткен. Есте сақталғанды ұғыну
үшін балаларға әр сөздің, терминнің мәні түсінікті болуы қажет.
Есте сақтау және ұмыту. Материалды жаттау, оны қайтадан еске түсіру
арасында кететін уақыт жасырын немесе латентті кезең деп атайды.
Жаңғырту. Есте сақтау процесінің соңғы сатысы, Қайталап еске түсірудің ең
жеңіл формасы тану процесі болып табылады. Бұл арада қабылддау мен есте
сақтау процестерінің түйісуі жүзеге асады.
Бастауыш сынып оқушыларымен күнделікті жүргізілетін жұмыстың және көптеген
бақылау жұмыстарының қорытынды нәтижелері:
- біріншіден, бұрынғы кезде қажет болғандай ұзақ мерзім ішінде емес, 7-
9 жастағы балаларға көлемі жағынан айтарлықтай үлкен материалдарды
барынша қысқа мерзімде-ақ есінде ұстау балалардан да, мұғалімдерден
де айрықша күш жұмсауды талап етеді;
- екіншіден, төменгі сынып оқушыларының барынша күрделі оқу
материалдарын игерудегі осы жетістігі балаларды оқытудың жаңа
жүйесінің нәтижесі болып табылады. Балалардың қабылдағандарын
ұғынуға мүмкіндіктер бере алатын ақыл-ой белсенділігі мен
жатталынған мазмұнды түсінуге негізделген оқыту есте сақталуға
тиісті материалдардың барынша толық, ұзақ сақталуына, оны қайталап
еске түсірудің дәлдігі және әр түрлі жолдарын барынша еркін
пайдалана білуге жетелейді;
- үшіншіден, логикалық есте ұстау баланың жас шамасына қарай пісіп-
жетілуінің ғана нәтижесі емес, ең алдымен-оқыту жүйесі мен баланың
қысқа өмірінде жинақталған шамалы көрген-түйгенінің нәтижесі
екендігін тәжірибе көрсетіп тұр.
Баланың ұғынып жаттаудың тиімді тәсілдерін үйренуге баланы мектеп жасына
жетпеген кезінен бастап дәйектілікпен үйрету қажет.
Мектепке дейінгілерді оқуға дайындауды сипаттап жазыңыз
Мектепке дейінгілердің негізгі әрекеті-ойын. Ойын олардың өз еркінде,
ықыласы түссе ойнайды, ойнағысы келмесе ойнамайды. Мектепке кіргеннен кейін
оқу міндетті түрде жүзеге асады, тіпті оқығысы келмесе де оқуға міндетті.
Ал баланың ойын әрекетінен оқу әрекетіне көшу үшін біраз мезгіл дайындық
жүргізіледі. Даярлық әр саладан жасалынады. Оқуға орай бақшада балаларды
тиісті тәсіл таяқшалар т.б. арқылы санауға, не тиісті әрекет арқылы
оқу, өлең айту т.б. үстінде түрлі ептіліктерге үйретеді. Осы сияқты
дайындықтар кейін мектепте ойдағыдай оқуға едәуір көмегін тигізеді. Мұнымен
қатар баланың психикалық дамуына да, мектепке бару үшін бірнеше мынадай
талаптар қойылады:
- мектепке кірген баланың оқуға деген ықыласы болуы шарт;
- оқу ойынға қарағанда өзінше жаңа әрекет, бала осыған төзе білуі
қажет;
- сабақ үстінде мұғалімнің не өзге балалардың өзіне зейінді болып,
соны қабылдай алуы шарт;
- оқу материалын ұғынып, оны саналы түрде есінде қалдырып, қиын
мәселелерді шешуге бала ойлана бастауы тиіс.
Оы келтірілген психикалық дамуға байланысты факторлар баланың оқуға түсіп,
жақсы оқып кетуіне мүмкіндік туғызады. Ал бақшадағы балалардың мектепте
оқығың келе ме?- деп сұрағанда, олар: - оқудың ойынға қарағанда ұтымды
жағын тізіп айтып берді. Бірақ, оқу балалар үшін жаңа әрекеттің түрі
болғандықтан, онда көптеген қиындықтар кездесетінін олар әлі білмейді.
Балалардың мектепке дайындығы үй-ішіне қарағанда бақшада жақсы өтеді.
Баланың мектепке дайындығы онымен жүргізіліп келген тәрбие жұмысының түріне
әсіресе, дидактикалық ойындардың түрлеріне т.б. байланысты.
Балалардың бақшада тәрбиеленудің ұтымды жағы баланы еркелеуіне мүмкіндік
берілмейді. Осыған орай, баланың мінез-құлық жағынан тәрбиеленуі, оны өз
ата-анасы емес, танымайтын басқа біреу тәрбиелесе жақсы болады. Мектепке
дейінгі баланы оқуға даярлау үшін сандарды өз бетімен санауға үйрету қажет.
Жалпы айтқанда, баланы кімдер тапқырлыққа, бақылампаздыққа тапсырмаларды
бұлжытпай орындауға жұмсай алса, онда олардың баланы оқуға даярлауда үлкен
жетістікке жете алғаны. Бұл мәселе тым, аса жауапты болғандықтан осыған дер
мерзімінде көңіл бөлу қажет.
Жеткіншектің ересектіктің сыртқы белгілеріне еліктеуін сипаттап жазыңыз.
Ересектіктің дамуында әр түрлі бағыттардың болуы жеткіншектің ересектік
белгілерді қабылдауда соларға теңелсем дейтін үлгілердің әр алуан болуына
байланысты. Қалыптасатын өмірлік құндылықтардың мазмұны, жеткіншектің жеке
басының қалыптасуының жалпы бағыты көбіне-көп белгілі бір үлгілерге
бағдарлануға байланысты болады.
Ересектердің сыртқы келбетінің өзіне тән белгілері мен мінез-құлық
мәнерлері, кейбір артықшылықтары, болғандықтан балалармен салыстырғандағы
артықшылық жағдайлары неғұрлым айқын көрінетін ересектіктің сыртқы
белгілері жеткіншектер үшін тартымды болып көрінеді. Олар- темекі тарту,
карта ойнау, шарап ішу, сөйлеу мәнері, киім мен шаш қоюдағы ересектерге тән
мода сәндік, әсемдік заттар, қылымсу тәсілдері, дем алу, көңіл көтеру,
ілтипат білдіру т.б. тәсілдері. Сигарет ұстаған бала өзіне-өзі ересек
болып көрінеді, төңірегіндегілерге де солай болып көрінемін деп ойлайды.
Жеткіншек үшін ересек еркектің немесе әйелдің мұндай белгілерін қабылдау
оның өзінің ересектігін көрсетудің өзінде сондай сенім орнықтырудың
амалы.Ол еліктеу арқылы қабылданады. Мұның өзі ересектікке жетудің барынша
жұрт көретін ең оңай тәсілі, ал жеткіншек үшін оның ересектігін
айналасындағылардың байқағаны маңызды. Сондықтан мұндай формасы
жеткіншектерде көбінесе бірінші кезекте шығады. Ол өте кең тараған, ерекше
тұрақты болады, жағымсыз екенін ұғындыру қиынға соғады.
Өзінің келбетін сәнді үлгілерге ( модаға ) ұқсас етіп шығаруға тырысу
түріндегі өзін әдемі етіп көрсету қамын ойлау әсіресе, қыз балаларда өте
көп уақыт алуы мүмкін. Кейбір жеткіншектер 5-6 сыныптарда-ақ жолдастарының
көмегімен сән болып жүрген билерді үйрене бастайды. Балалар үшін ұнату
көріністері “балалық” түрде болмай, “ересектерге” ұқсас болғаны,
кездесулер, дәстүрлі формада ілтипат белгілері болғаны, би, шарап болатын
кештер өткізілгені маңызды бола бастайды. Мұндай жағдайларда жеткіншектер
әуелде өздерін көбінесе ыңғайсыз сезінеді: айтатын сөздері де болмайды,
алайда мінез-құлықтың, қарым-қатынастың, көңіл көтерудің белгілі бір
формасын сақтаудың өздігінен алғанда бірінші дәрежелі маңызы болады.
Тұтастай алғанда, балалар көбінесе студенттерге қарап бағдарланады,
кинодан, теледидардан, көшеде көргеніне еліктейді. Көпшілікке тараған
нәрсе игеріледі және осыған сай үлгілер бағалай мен өзін-өзі бағалаудың
өлшемдерірне айналады.
Неғұрлым ересек сыныптары немесе басқа балалар нақты үлгілер болатыны
жиі кездеседі. Әдетте, жеткіншектерді ересектер өмірінің азды-көпті тыйым
салынған жақтарына баулитындар, оларға өздерінше “ мұғалім”, ”үйретуші”
болатындар нақ осылар болады. Естияр жеткіншектердің ( 7-8 сыныптар ) қарым-
қатынастарының негізі, юристер бос уақытты өткізу мәдениетінің төмендігі
деп айтатын ( ішімдік, карта ойнау, би алаңдарына бару, көше кезіп бос
жүру т.б. ) “көңілді, жеңіл” өмір стиліне еліктеу өте қауіпті болып шығады.
Бұл орайда оқу жеткіншектің өмірінде әдетте маңызды орын алмайды,
танымдық ынта жоғалады, сөйтіп өзіне сәйкес өмірлік құндылықтарымен қоса
уақытты көңілді өткізу деген ерекше ниет пайда болады. Уақытты бұлай
өткізуге ақшаның қажет болуы құқылық тәртібін бұзушылықтардың себебіне
айналуы мүмкін. Қазіргі бар мәліметтерге қарағанда, жасы жетпей құқылық
тәртібін бұзушылардың көбінің бос уақытын өткізу мәдениеті төмен болады.
Ересектіктің дамуындағы мұндай бағыт- өте жағмсыз бағыт болып есептеледі.
Алайда, ненің де болса бастауы бар , жағымсыз жағдайлардың да
түйіншектері жеткіншектік шақтың басында пайда болуы мүмкін. Мұның өзі ата-
аналар мен мұғалімдерге байланысты жағдай болып табылады.
Мектепке дейінгі жастағы балалардың рөлдік ойын ерекшеліктерін өз бетіңізше
түсіндіріңіз.
Баланың неліктен ойнайтын себебі әлі күнге дейін көпшілік ғалымдар
арасында мойындалмаған мәселелердің бірі. Көрнекті орыс марксисінің бірі –
Г.В.Плеханов бала ойын кезінде үлкендердің еңбек әрекетін қайталайды,
сондықтан “ойын – еңбектің інісі” деген болатын. Бала ойының көбі
үлкендердің еңбегін қайталайтыны рас және ұстаздың осы сөзі ойынды әлеумет
тұрғысынан дәлеледеуге мүмкіндік береді. Бірақ, психологиялық тұрғыдан алып
қарағанда баланың ойнауына не түрткі болатынына ұстаздың бұл сөзі толық
жауап бере алмайды. Себебі, тек бала емес, жануар көпшілігінің балапандары
да ойнайды, (мысалы, мысық күшігіне лақтың ойнайтыны т.б). Оны тек балаға
ғана емес, жануар балапандарына бірдей тән болғандықтан, жалпы айтқынды
репетицияы сияқт әрекет. Мұның солай екені мынадан: үлкендердің нақты іс-
әрекетін бала болғандықтан, соны дәл дәрежесінде қайталай алмайды. Бірақ
оған бала өзін-өзі даярлауы қажет. Артистер сахнаға шықпай тұрып,
шымылдықтың бергі жағндаөзінің ролін ойнайтыны сияқты бала ойын үстінде
өзін келешектегі еңбек әрекетіне даярлайды. Әрине, тап осылай мақсат
қоймайды. Бірақ ұзақ тарихидамуда баланың ойны үлкендердің ісін үйренуге
арналған.
Әдетте, мектепке дейінгілерде ойыннның неше түрлері кездеседі. Қазіргі
кезде мектепке дейінгілердің ойынның көбісі рөлдік ойындар. Рөлдік ойын деп
кішкентайлардың “Мен мұндай боламын, немесе мен мұндаймын” деп тиісті
бейнелерге еліктеуін айтамыз. Рөлдік ойын- ойынның ең көп тараған түрі.
Балалар бақшасында “Бақша”деген ситуацияны қайталау: балалардың біреуі “Мен
тәрбиеші боламын, ал сен бала боласын” деп, кейін осы рөлді атқарады.
Балалардың рөлге байланысты ойындары балалардың ақыл-ой қабілеті мен
қиял процестерін дамытуға әсері көп. Қамтылған рөл ойындарының көпшілігінде
мектепке дейінгілердің қасында объектіге орай аспаптарының көбісі жоқ, сол
жоқ нәрселерді ауызша айтады. Мысалы, самолет үшін баланың өзі гүрілдейді
немесе қолында самолеты жоқ балалар бір ағашты алып “мынау менің самолетым”
дейді. Осыған қарағанда, ойын үстінде бір зат екінші заттың орнына тұрарлық
репрезентиптік қызмет атқарады. Себебі үлкендердің ісін қайталауға
тиісті аспаптар балада жоқ болғандықтан, солардың бәрін ойша жорта
жасап, өзінше ой экспериментін қолданады. Бұл тек үлкендерге ғана тән
емес, себебі болашақ істі алдын-ала ойша бейнелеу психиканың дамуында
негізгі рөл атқарады. Ойындағы рөлдік сипат- бұл ересек адамдардың әр
саладағы қызметі.
Ойын- мектепке дейінгі кезеңнің негізгі іс-әрекеті екендігін өз бетіңізше
түсіндіріңіз.
Мектепке дейінгі жас кезінде балалардың денесі мен ақыл-ой өрісі төменгі
жастарға қарағанда едәуір жетіліп қалады. Бірақ 3-5 жас аралығында бала
бойының өсуі шамалы тоқталып қалады, мектепке кіргенше өсіп қалады. Бала
бойының өсуі салмағының өсуінен шамалы алда жүреді. Мектепке дейінгілердің
анатомо-физиологиялық дамуының негізінде есеюге байланысты жаңа талаптарды
оқу,еңбек орындауға мүмкіндік туады.
Алдымен баланың ойынына нендей нәрсе түрткі болады, соған тоқталайық.
Ф.Шиллердің айтуынша, бала қозғалмай, не бір нәрсемен көп шұғылданбайды,
осының салдарынан “жұмсалмай қалған қуаты” жиналады да, соны жұмсау
қажеттелігі оны ойынға итермелейді. Бұл пікірге көптеген психологтар қарсы
шықты. Күш-қуаты таусылып, шаршап отырған балаға “ойнайсың?” ба деп
сұрасаң, “ойнаймын” деп жауап береді дейді. Осыны есепке алып, австрия
психологы К.Бюллер “жұмсалмай қалған қуат” теориясы баланың не себептен
ойнайтынын толық дәлелдей алмайды деп, ойынның себебін рахаттанумен
байланыстырады. Рахаттану теориясы, алғашқы пікірге қосымша ретінде
қолданылады.
Неміс психологы К.Гросс кішкентай балалардың ойынын зерттеп, 1899 жылы
өзінің осы жөніндегі пікірін жариялады. Оның айтуынша, бала өзінің күшін,
ақыл-ойын дамытып, дағдылану үшін ойнайды. Осы пікірін дәлелдеуде К.Гросс
мынадай деректер келтірді: әсіресе төменгі даму сатысында тұрған
жануарлардың өзгерілмейтін соқыр сезімі инстинкті көп болғандықтан,
олардың балапандары ойнамайды, тек инстинктері аз жануарлардың балапандары
ғана ойнайды. Ойнайтын себебі, олардың туа берілген инстинктері аз
болғандықтан, осыған байланысты ептілікті машықтану арқылы толтырғысы
келеді дейді. Бұл пікірге Голландия психологы Е.И.Бойтендайк қарсы шықты.
Сонымен, баланың неліктен ойнайтын себебі әлі күнге дейін көпшілік
ғалымдар арасында мойындалмаған мәселелердің бірі. Көрнекті орыс
марксисінің бірі – Г.В.Плеханов бала ойын кезінде үлкендердің еңбек
әрекетін қайталайды, сондықтан “ойын – еңбектің інісі” деген болатын. Бала
ойының көбі үлкендердің еңбегін қайталайтыны рас және ұстаздың осы сөзі
ойынды әлеумет тұрғысынан дәлеледеуге мүмкіндік береді. Бірақ,
психологиялық тұрғыдан алып қарағанда баланың ойнауына не түрткі болатынына
ұстаздың бұл сөзі толық жауап бере алмайды. Себебі, тек бала емес, жануар
көпшілігінің балапандары да ойнайды, (мысалы, мысық күшігіне лақтың
ойнайтыны т.б). Оны тек балаға ғана емес, жануар балапандарына бірдей тән
болғандықтан, жалпы айтқынды репетицияы сияқт әрекет. Мұның солай екені
мынадан: үлкендердің нақты іс-әрекетін бала болғандықтан, соны дәл
дәрежесінде қайталай алмайды. Бірақ оған бала өзін-өзі даярлауы қажет.
Артистер сахнаға шықпай тұрып, шымылдықтың бергі жағндаөзінің ролін
ойнайтыны сияқты бала ойын үстінде өзін келешектегі еңбек әрекетіне
даярлайды. Әрине, тап осылай мақсат қоймайды. Бірақ ұзақ тарихидамуда
баланың ойны үлкендердің ісін үйренуге арналған.
Осыған орай, аса қажетті мәселенің бірі - өткен тарихи дәуірлерде
бала ойнайды ма, ойнаса қай жасынан бастап осыған кірісті. Психологтардың
айтуынша ерте кездерде көпшілік елдердің балалары ойын дегенді білмеген.
Бұған дерек,бұдан біршене жыл бұрын өлген кісілердің моласын қазғанда бала
сүйектерінің қасында ойншықтардың ешқандай түрі кездеспепті. Сондықтан
балалар үшін әдейі ойыншық жасау соңғы ғасырларда пайда болған дейді көбі,
тек 5-6 жасқа дейін ғана ойнап, кейін үлкендермен бірге жұмысқа кірісіп
кеткен.
Осыған орай жүргізілген зертеулерге қарағанда, ерте кезде балаларды,
кішкентайынан материалдың игілікті өндірілуіне үлес қосқан.Д.Б. Эльконин
эскимос балалары 5 жасынан әке-шешелерімен бірге балық аулауға, не егін
айдауға кірісіп, қиын жұмыстарды да орындай алатынан айтады. Бұл туралы
орыс саяхатшысы Миклухо-Маклай өткен ғасырда Шығыс халықтарын кемемен
аралай жүріп, Малинезия т.б. елдерде балалар 5-6 жасынан түгелдей еңбекее
жегілетінін ескертеді. Бұл мәліметтер қазақ үшін жаңалық емес. Өйткені ерте
уақытты қазақ елінің балалары 4-5 жасынан еңбек етуге кірісті. Мысалы, 4
жатсағы балаға биелерді қайырып кел деп тапсырма бергенде, жылқының бірін
құрықпен ұстап алып, бойы жетпегендіктен оны үлкен тасқа жетектеп, тастың
үстінен жүген салып, қарғып мінеді де, бала билерді тез қайырып келеді. 5-6
жасқа келгенде түйеге мініп шөмеле таситын не тезек теретін , 7-8 жасқа
шыққанда атқа мініп, малды далаға алып кететін, сол кезде малға қасқыр шаба
қалса, сәби бала аттың үстінде қолындағы қамшымен қасқырға ұмтылатын
болған.
Осы сияқты еңбектердің түрін сол жастарды ауылда өскен балаларың бәрі
бастан кешірді.Сондықтан, Д.Б.Элькониннің айтуы түгелдей дұрыс.Қазіргі
кезде балалық кез бұрынғыға қарағанда көпке дейін созылады. Тіпті, 15-16
жастағы балалар ойнайды. Мұның себебі, біріншіден тұрмыстың нашар кезінде
бұқара халық баласын көпке дейін еркелетіп ойнатуға шамасы келмеген.
Сондықтан жас кезінен оларды материалдық игіліктерді өндіруге жекті.
Екіншіден, әлеумет қоғамы сол кезде басқаша болатын. Ол кезде ойын
кішкентай балалардың негізгі іс-әрекеті болмаған, жұмыстан қолдары босаған
кезде ғана ойнайтын болған. Бзіз осыдан балалар ойыны белгілі әлеумет
дәуірінің жемісі екенін көреміз.
Бастауыш мектеп жасындағылардың психикалық дамуын суреттеңіз.
Бастауыш мектеп жасының 7-11 жастың өзінше жас кезеңіне бөлінуі оқудың
әсіресе орта оқу мектебінің көп елдерде жаппай үстем алып дамып
келуінен. Осы жас кезеңін өзінше бөліп алудың себебі- бұларда өтетеін оқу
материалдарының ұқсас келуінен.
Бастауыш сынып оқушыларының оқу материалдарын меңгеруге мүмкіншілігі өте
көп. Себебі олардың интеллектісі қарапайым ой операциясы дәрежесінде
кездеседі. Кеңес психологы В.В.Давыдовтың пікірінше, көбіне оқушылардың оқу
материалдары олардың ақыл-ой деңгейіне сай келмей отырады. Сондықтан,
олардың оқуға мумкіншілігін толық пайдалану үшін тапсырмаларды одан әрі
қиындата түсу керек.
Егер бұл жастағылардың негізгі іс-әрекеті ойын болса, оқуға кіргеннен
кейіноқу қызметішуші рөл атқарады. Осыдан, оқу әрекеті – бала психикасының
дамуына әсер ететін негізгі әрекет болып табылады. Ойынға қарағанда оқуға
байланысты талаптар бала үшін күрделі болып келеді. Сонымен қатар, жаңа
мектепке келген бала сыныптағы құрбыларымен қатынас жасап, осының
нәтижесінде өзінің психикалық өрісін кеңейтеді. Дегенмен, алғашқы уақытта
мектептегі жаңа жағдайға бала әлі бейімделе алмағандықтан, мынадай
қиындықтар туындауы мүмкін:
- бала мектептің, сыныптағы тәртіп ережелеріне бейімделе алмайды
белгілі уақытта тұрып, мезгілінде жатуға, сабақтан қалмауға, сабақ
кезінде үнсіз тыныш отыруға үйрене алмағандықтан қиналады;
- Мұғалімнің өзіне тән мінезіне және құрбыларымен қалай қарым-қатынас
жасауға үйрене алмағандықтан бала қиналады, мұғалімнен түсінбеген
нәрсесін сұрауға ұялады;
- Мектепке дейінгі кезеңдегі оқуға дайындық жеткілікті дәрежеде
болмаса, мектептегі оқу материалдарын бала дұрыс меңгере алмайды;
- Мектептегі оқытылатын материалдардың тым жеңіл келуі. Тапсырмалардың
тым жеңіл келуі қиындықтармен күресуді тежейді, балалардың оқуға
деген қызығушылығын төмендетеді.
- Мектептегі оқытылатын материалдардың тым жеңіл келуі. Тапсырмалардың
тым жеңіл келуі қиындықтармен күресуді тежейді, балалардың оқуға
деген қызығушылығын арттыра білу керек.
Мұндай қиындықтарды ескеріп, назардан тыс қалдырмау керек.
Мектепке дейінгілердің өзгелермен қарым-қатынасын атап шығыңыз.
Мектепке дейінгілердің өз құрбыларымен өзара қарым-қатынасы неше түрлі
дәрежеде болып келеді. Баланы құрбыларымен достастыратын ойындар. Баланың
жалғыз өзі ойнай алмайды, біріншіден, бала ойнау үстінде көңілін көтеріп,
өзін өзгелердің алдында осал емес екенін көрсеткісі келеді. Екіншіден, ойын-
өзінше бір іс-әрекет. Осының нәтижесінде бала өз құрбыларымен не үшін дос
боласың деп сұраса, осыны өзі де терең білмейді. Көбіне, қасындағы құрбысы
оны ренжітпейтінін, бірге ойнайтынын айтады.
Мектепке дейінгілердің іс-әрекеті де түрліше болып келеді. Белгілі
тапсырманы орындау, соны қалай жүзеге асыру үлкендердің басшылығымен
орындалады және соларға арналған қатынасына байланысты. Егер баланың
ересектермен қарым-қатынасы жақсы, тату келсе, онда тілін алып, тапсырманы
мүдіртпей орындайды.
Баланы іске итермелеуші күштің ендігі бір түрі сол объектінің оған
қызғылықты келуі. Ойын неғұрлым қызғылықты келсе, соған көп уақытын
жіберіп, мезгілдің қалай өткенін білмей қалады. Ойын қызық болмаса, онда
оған ұмтылмайды.
Сонымен қатар, мектепке дейінгілердің іске итермелейтін күштің бірі
өзгелер алдындағы арлануы не өзінің намысын төмендетпеуге тырысуынан да
кездеспейді.
Қорыта келгенде, мектепке дейінгілердің “Мен” қасиеті және оны іске
итермелейтін мотивтер мен ниеттер едәуір қалыптасып, алдағы кезде баланың
жетістікке жетуіне жағдай туғызады.
Еңбектеу- нәрестенің сыртқы ортаны тануына қадам жасауын суреттеңіз.
Бала 7 айға толғанда еңкейіп, қолын жәе тізесін басып отырады.
Осымен қатар арқасынан, ішіне, сол, оң жақтарына жатуға жаттыға бастайды. 8
айға толғанда нәресте еңбектеп, бөлменің бір ұшынан екінші бұрышына
еңбектейді. Осының өзі үлкен жетістіктің белгісі. Өйткені бұрын өздігінен
қорғанып жылжи алмайтын болса, енді өз бетімен қозғалып, қасындағы
заттардың өзіне тән қасиеттерімен таныса алмайды. Сөйтіп ешкімнің
көмегінсіз қалаған нәрсенің қасиетін білетін болады.
Еңбектеу- нәрестенің тұла-бойының бұлшық еттерінің, органдарының
қозғаласын меңгеруге мүмкіндік береді. Сөйтіп, нәрестенің денесі нығаяды,
дене мүшелерінің қозғаласын тиісті мақсатқа бағындаруға мүмкіндік береді.
Осының нәтижесінде 12-айдың ішінде бала өздігінен жүріп кетеді.
Дененің дамуымен қатар өзгелермен қатынас және әрекет үстінде
нәрестенің психикасы өріс алады. Кейіннен балада еліктеу формалары көрініс
береді. Мысалы, 1 жастағы қыз анасының столды шүберекпен сүрткенін көріп,
қолына сол шүберекті алып, кейін өзі сүртетін болады. Еліктеу арқылы
нәрестенің үлкендердің ісін қайталауы көбейе бастайды да, сөйтіп,
мүмкіндігінше нәрселерді қозғалтып әрекет жасайды. Осының өзі нәрестеде
психикалық дамудың үстем алғанын білдіреді.
11-12 айда нәрестенің тілінің шығуына даярлық басталады, әуелгі кезде
нәресте малдардың дыбыстарына еліктеп, соны қайталығысы келеді. Мысалы,
нәресте қозының “бә-бә” немесе бұзаудың “му-му” деген даусын шығарады.
Кейін үлкендердің сөзін тыңдап, өзі сөйлей алмағанымен қасындағылардың
сөзін түсіне бастайды. Өзгелердің сөзіне түсіну нәрестенің өзінің сөйлей
алуынан бұрын басталады. 12 айда нәресте 10-нан аса сөз біледі. Бірақ ол
сөздерден сөйлем құрастыра алмайды. Өйткені оның білетіні жеке сөздер
болғанымен, ол дербес сөйлемдерді тіпті одан да көп мазмұнда бейнелейді.
Нәресте кезі психиканың өрістеуінде тым жауапкершілігі мол.
Бөбек жасындағылдардың психикалық дамуын талқылаңыз.
Егер нәрестенің психикалық дамуы тым қарапайым түрде кездессе, алдағы
екі жылдың ішінде психикалық дамуы ірі өзгерістерге ұшырайды. Бөбек жасының
аяқ кезінде 3 жастағы кезі бала ақыл-ойының дамуы жағынан едәуір
жетістікке жетіп қалады. Психолог Б.Гудинаф өзінің еңбектерінде бөбек
жасына аса көңіл бөледі. Оның ойынша, жаңа туған бала мен үлкендердің
психикалық дамуының тең ортасы- бөбек 3 жас жасы дейді. Ал осындай ірі
жетістіктерге бөбек аз уақыттың ішінде қалай жете алады? Бұл жетістікке
жетудегі себептің бірі 1 жасқа толғанда баланың түргелеп жүруі. Тікелей
жүруге көшу бірден болмайтынын қазақтың балаға “тұсау кесу” дейтін ырымынан
да белгілі. Бұл жетістіктің екінші себебі: әр заттың өзіне тән қызметін
ажырату. Егер нәресте жасындағылар әр заттың қандай қызет атқаратынын
білмесе, енді ол бөбек жасына көшкенде соның атқаратын қызметінің мәнісін
түсіне бастайды. Бөбек психологиясының дамуына негізгі әсер ететін
фактордың бірі: оның қарапайым ойындары мен балалар бақшасында тиісті
өнерге үйренуі сызу не үй салу т.б. Бұл бөбектер үшін өзінше әрекеттің
түрлері, сондықтан ойын мен іс-әрекеттер бөбек психологиясының дамуына
үлкен әсер етеді. Мысалы, ойыншықтармен ойнау осы жас кезеңінің аяғында
кездеседі. Әуелгі кезде бөбектер ойыншықтардың сылдарлауына, не бояуына мән
берсе, бірақ нендей жәндіктің, не машинаның бейнасі екеніне мән бере
алмайды.
Бөбек жасында ойыншыққа байланысты ұлдар мен қыздардың ойыны бірдей емес.
3 жастағы қыз аюдың ойыншығын бергенде оның үстіне көйлек тігіп, кигізіп,
кішкентай тарелкаға ас салып, қасықпен оны тамақтандырады. Ұлға осындай
ойыншық ұсынсаң ол одан бас тартып, бұл қыз балалардың қызметіне қатысты,
сондықтан оған қатысы жоқ екенін айтады. Ал ұлдар таяқты ат қып мініп, “осы
менің атым” жүгіретіні кездеседі. Ойынға қатысушылар аю ойыншығы нағыз
аюдың өзі емес екенін , ал таяқтың ат емес екенін өздері де жақсы біледі.
Бұл сұраққа өздері былай жауап береді: “Біз әншейін ермек үшін ойнаймыз”-
деп жауап береді. Ал осындай ойындағы заттарды ойыншықтарды өзге заттың
символы не белгісі деп түсіну бөбектердің фантазиясын, ой-өрісін
дамытуға едәуір пайдасын тигізеді.
Бөбек психикасының дамуын одан әрі өрістетуде оның сөйлеу әрекетінің
қалыптасуының ерекше маңызы бар. Осыкезден бастап сөздерден сөйлем
құрастыра бастайды. Бөбек 3 жасқа жеткенде 1200-1500 сөз біледі.
Даму психологиясының салаларын салыстырыңыз.
Әрбір жас шағы психикалық дамудың ерекше сапалы кезеңі болып табылады және
бала дамуының осы кезеңдегі оның жеке басының өзіндік құрылымының жиынтығы
құрастыратын көптеген өзгерістермен сипатталады. Л.С.Выготский жас шағы
дамудың белгілі бір дәуірі немесе сатысы, дамудың белгілі, біршама тұйық
кезеңі деп қарады, оның маңызы дамудың жалпы циклінде алатын орнымен және
дамудың жалпы заңдарының одан әр кез өзіндік көрініс табуымен анықталады.
Бір жас сатысынан екіншісіне өтуде бұрынғы кезеңдерде болмаған жаңа
құрылымдар пайда болады және даму барысының өзі қайта құрылып, өзгеріп
отырады.
Адамның жас ерекшеліктері көптеген жағдайлардың жиынтығымен анықталады.
Бұл- әрі балаға оның өмірінің осы кезеңінде қойылатын талаптар жүйесі әрі
айналасындағылармен қарым-қатынастарының мәнісі, әрі ол игеретін білім мен
іс-әрекеттер типі, әрі осы білімдерді игеру тәсілдері. Жас шағына тән
ерекшеліктерді анықтайтын жағдайлардың жиынтығына баланың дене дамуының
түрлі жақтарының ( мысалы, сәбилік шақтағы белгілі морфологиялық
құрылымдардың жетілуі, жеткіншек шақтағы организм өзгерістерінің ерекшелігі
т.б. ) ерекшеліктері де енеді.
Даму ерекшеліктерін анықтайтын сыртқы жағдайлар балаға тікелей әсер
етпейді. Ортаның қайсыбір элементтерінің қандай да бір бұрын дамыған қандай
да бір психологиялық қасиеттер арқылы өтетініне байланысты әр балаға
объективті түрліше әсер етеді. Осы сыртқы және ішкі жағдайлардың жиынтығы
жастың өзіне тән ерекшеліктерін анықтайды да, ал олардың арасындағы қарым-
қатынас өзгерісі келесі жас кезеңдеріне көшудің қажеттілігі мен
ерекшеліктеріне сабақтас келеді.
Сонымен, жас шағы оның дамуының сол кезде қойылатын талаптар мен тіршілік
жағдайларының ерекшеліктерімен, оның айналасындағылармен қарым-қатынас
ерекшелігімен, блаланың жеке басының психологиялық құрылымы дамуының
деңгейімен, білім мен ойлануының даму дәрежесімен, белгілі бір
физиологиялық ерекшеліктердің жиынтығымен сипатталады.
Адамның дамуын айналасындағылармен қарым-қатынас жасаудың даму деңгейі
бөлімдердің, тәсілдердің, қабілеттердің даму деңгейі арасындағы байланыс
анықтайды.
Адамның өмір сүру ерекшеліктері байлнысты, психикалық даму ерекшеліктеріне
сәйкес
жас кезеңдерін былай топтастыруға болады:
1. Нәрестелік кезең туғаннан 1 жасқа дейін
2. Бөбек кезең 1 жастан 3 жасқа дейін
3. Мектепке дейінгі кезең 3 жастан 7 жасқа дейін
4. Бастауыш мектеп кезеңі 7 жастан 11 жасқа дейін
5. Жеткіншек кезеңі 11 жастан 15 жасқа дейін
6. Жоғары сырып кезеңі 16 жастан 17 жасқа дейін
7. Жасөспірімдік кезең 17 жастан 20-23 жасқа дейін
8. Жастық шақ 20 жастан 30 жасқа дейін
9. Кемелдік кезең 30 жастан 55-60 жасқа дейін
10. Қартаю кезеңі 60-70 жас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz