Қазақ ойшылдарының (XV-XVІІ) педагогикалық мұраларын бастауыш сынып оқушыларына адамгершілікке тәрбиелеуде пайдалану
Кіріспе ... ... ... ... ... ... 3
І Бөлім.Қазақ ғұламаларының педагогикалық ойларындағы адамгершілік тәрбиесі және олардың қазіргі мәні.
§ 1.1 Қазақ халқының тарихи. саяси және экономикалық жағдайларының педагогикалық тәлім . тәрбиелік ой . пікірлердің қалыптасып дамуына жасаған алғы шарттық ролі ... ... ... 6
§ 1.2 Жыраулар тәлім. тәрбиелік тағылымдарындағы адамгершілік идеялары ... ... ..23
§1.3 Шешен . билер толғау арнауларындағы адамгершілік идеялары ... ... ... 35
ІІ . бөлім.
Қазақ ғұламаларының адамгершілік тәлім . тәрбие көзқарастарын қазіргі бастауыш мектептің оқу . тәрбие жұмысына пайланау.
§ 2.1 Бастауыш сынып оқушыларына қазақ ғұламалырының тәрбие
тағылымдарын адамгершілік тәрбиеде пайдаланудың қазіргі жағдайы ... 43
§ 2.2 Тарихи тағылымдарды пайдалануды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... . 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ..68
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ...70
Қосымшалар
І Бөлім.Қазақ ғұламаларының педагогикалық ойларындағы адамгершілік тәрбиесі және олардың қазіргі мәні.
§ 1.1 Қазақ халқының тарихи. саяси және экономикалық жағдайларының педагогикалық тәлім . тәрбиелік ой . пікірлердің қалыптасып дамуына жасаған алғы шарттық ролі ... ... ... 6
§ 1.2 Жыраулар тәлім. тәрбиелік тағылымдарындағы адамгершілік идеялары ... ... ..23
§1.3 Шешен . билер толғау арнауларындағы адамгершілік идеялары ... ... ... 35
ІІ . бөлім.
Қазақ ғұламаларының адамгершілік тәлім . тәрбие көзқарастарын қазіргі бастауыш мектептің оқу . тәрбие жұмысына пайланау.
§ 2.1 Бастауыш сынып оқушыларына қазақ ғұламалырының тәрбие
тағылымдарын адамгершілік тәрбиеде пайдаланудың қазіргі жағдайы ... 43
§ 2.2 Тарихи тағылымдарды пайдалануды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... . 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ..68
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ...70
Қосымшалар
Қазақ елінде қазірде болып жатқан әлеуметтік-экономикалық,саяси өзгерістер, халық ағарту, білім, тәрбие, ғылым cалаларына да ерекше әсерін жасауда. Бұл жағдай бұрынғы рухани құндылықтарымызды тағы да қайта қарауды тарихи жәдігерлерімізді әлі де ашылмай жатқан асылдарды зерделеуді қажет етуде.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын мақсат-саналы ұрпақ тәрбиелеу.Болашақ ұрпақ-келешек қоғам иесі.Сол келешек қоғам өресі озық азамат етіп тәрбиелеу-мектептің қоғам алдындағы борышы.
Оқушының ой-өрісін, сана-сезімнің жан-жақты дамуы бастауыш сыныптан басталады. Бастауыш мектептен бастап баланы өмірге дайындау,тәрбиелеу жоғарғы орынға қойылуда.
Бұл ретте сыныпта ғана емес сыныптан тыс жүргізілген жұмыстардың да маңызы зор. Сыныптан тыс жұмыстарды жүргізу барысында сыныптағы оқушылардың оқу ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін еске ала отырып , жоспарлы түрде, оқу пәндерінің мазмұнымен тығыз ұштастырыла жүргізілген жұмыстар ғана ойдағыдай нәтиже бермек.
Адамзат тарихының түрлі кезеңдерінде әр өлке өмір сүрген атақты білімпаз, ақылғой даналар айтып, жазып қалдырған, уақыт елегін өтіп,ұрпаұтар зердесіне ұялаған ұлағатты педагогикалық ойлар ұшан-теңіз. Сондықтан тек сабақта ғана емес, сыныптан тыс тәрбие, үйірме жұмыстарында да ұлтымыздың асыл мұраларын дәріптейтіндей, баланың бойына озық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерді сіңіретіндей, имандылыққа, адамгершілікке, ізгілікке тәрбиелейтіндей шешндік сөздер, жыраулардың нақыл сөздерді, мақал-мәтелдерді кеңінен қолдансақ біріншіден оқушылардың тіл орадылығын арттырып, өмірге қөзқарасын қалыптастырса, екіншіден ой-өрісін кеңейтіп, сөздік қорын байытады, үшіншіден балаларды жақсыға үйреніп, жаманнан жиренуге тәрбиелейді. Біздің жарқын болашағымыз - өскелең жас ұрпақтың біліктілігімен байланысты.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын мақсат-саналы ұрпақ тәрбиелеу.Болашақ ұрпақ-келешек қоғам иесі.Сол келешек қоғам өресі озық азамат етіп тәрбиелеу-мектептің қоғам алдындағы борышы.
Оқушының ой-өрісін, сана-сезімнің жан-жақты дамуы бастауыш сыныптан басталады. Бастауыш мектептен бастап баланы өмірге дайындау,тәрбиелеу жоғарғы орынға қойылуда.
Бұл ретте сыныпта ғана емес сыныптан тыс жүргізілген жұмыстардың да маңызы зор. Сыныптан тыс жұмыстарды жүргізу барысында сыныптағы оқушылардың оқу ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін еске ала отырып , жоспарлы түрде, оқу пәндерінің мазмұнымен тығыз ұштастырыла жүргізілген жұмыстар ғана ойдағыдай нәтиже бермек.
Адамзат тарихының түрлі кезеңдерінде әр өлке өмір сүрген атақты білімпаз, ақылғой даналар айтып, жазып қалдырған, уақыт елегін өтіп,ұрпаұтар зердесіне ұялаған ұлағатты педагогикалық ойлар ұшан-теңіз. Сондықтан тек сабақта ғана емес, сыныптан тыс тәрбие, үйірме жұмыстарында да ұлтымыздың асыл мұраларын дәріптейтіндей, баланың бойына озық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерді сіңіретіндей, имандылыққа, адамгершілікке, ізгілікке тәрбиелейтіндей шешндік сөздер, жыраулардың нақыл сөздерді, мақал-мәтелдерді кеңінен қолдансақ біріншіден оқушылардың тіл орадылығын арттырып, өмірге қөзқарасын қалыптастырса, екіншіден ой-өрісін кеңейтіп, сөздік қорын байытады, үшіншіден балаларды жақсыға үйреніп, жаманнан жиренуге тәрбиелейді. Біздің жарқын болашағымыз - өскелең жас ұрпақтың біліктілігімен байланысты.
1. Ж.Б. Қоянбаев. Р.М. Қоянбаев. Педагогика. Алматы 2002 ж.
2. Н.В. Сабин. Педагогика. Мектеп. Алматы 1975 ж.
3. Қазақстан Республикасы бастауыш мемлекеттік стандарты.
2002 ж. Республикалық баспа кабинеті.
4. Қ. Бейжанов, Ш. Әшірәлиев. Тәрбие мен оқытудың бірлігі. Алматы 1973 ж.
5. С. Ұзақбаева. Тамыр терең тәрбие. Алматы, «Өнер» 1995 ж.
6. Алдаспан ХV-XVІІІ ғасырлардағы Қазақ поэзиясының
антологиясы. Алматы : Жазушы, 1971ж.
7. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы – Алматы : Қайнар, 1996ж.
8. Әлсатов Т.М. Орта ғасырдағы қазақ ғұламаларының
тәлім- тәрбиелік идеялары. Алматы: Қазақ университеті 1998ж.
9. Әбілқасымова Б. XVIII- XIX ғасырлардағы қазақ әдеби
тілінің жазба нұсқалары. Алматы, 1988ж.
10. Бейсенов К.Ш. Қазақ топырағында қалыптасқан ғақлиятты
ой-кешу үрдістері- Алматы, Ғылым, 1994ж.
11. Жарықбаев Қ.Б.,Қалиев С.Қ. Қазақ тәлім-тәрбие (оқу құралы)
Алматы. Санат. 1999ж.
12. Жарықбаев Қ.Б. Қазақ пихологиясының тарихы. Алматы.
Қазақстан. 1996ж.
13. Жарықбаев Қ.Б.,Қалиев С.Қ. Қазақ таңы тәлімдік ой-пікір
антологиясы. Алматы. Рауан 1994ж.
14. Қалиев С.Қ. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері
мен тарихы (оқу құралы). Алматы. Рауан, 1998ж.
15. Қалиев С.Қ. XV-XVIII ғасырлар ақын жыраулар поэзиясындағы
педагогикалық ой-пікірлер. Алматы. Рауан, 1990ж.
16.Қазақ осы мың өліп, мың тірілген (оқу құралы) – Алматы. Санат. 1998ж.
17. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. Алматы. Атамұра. 1999ж.
18. Сейдімбек А. Қазақ әлемі: Этномәдени пайымдау(оқу құралы).
Алматы. Санат. 1997ж.
19. Сүйіншіәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. Алматы. Санат. 1998ж.
20. Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие (оқу құралы).-Алматы. Білім.
1995ж.
21. Адамбаев Б. Шешендік өнер. Алматы; Ғалым. 1984ж. 183 б.
22. Ақпанбек Г. Қазақ халқының дүние танымы / Ана тілі.
Алматы. 1994ж. 17 б.
23. Ж. Аймауытұлы. Психология. Жан жүйесі және өнер таңдау.
Алматы. Рауан. 1995ж. 311 б.
24. Алғынбаев Х. Қазақ отбасы. Алматы; Қайнар, 1996ж.
25. Арынғазиев Б. Ақын-жыраулы философиясы және ағартушылық
ром/ ұлағат. 1997ж.№ 1-2.
26. Билер сөзі. Алматы; Қазақ университеті. 1992ж.
27. Бұқар жырау Қалқаманұлы. Шығармалары. Алматы, 199
28. Төреқұлов Н., Қазыбаев М. Қазақтың би-шешендері. 1-2 кітап
Алматы: Жалын 1993ж.
29. Ұзақбаева С.А.,Мұқанова Б. Қазақ этнопедагогикасы: Тәлімдік
тағылымдар (оқу құралы). Алматы. 1998ж.
30. Бала тәрбиесі № 4. 2004 ж.
31. Тәрбие жұмысы. Мектепте және мектептен тыс мекемелерде. № 4 2004 ж.
32. Әдіскер мұғалім. № 6 2003 ж.
33. Тәрбие құралы № 3 2004 ж.
34. Бастауыш мектеп № 6 – 2004 ж, № 3-4, 2- 2004; № 5 – 2004 ж.
35. Бастауыш білім № 6 - 3003.
37. Бастауыш білім № 5 -2004ж.
38. Әдіскер мұғалім. № 5 – 2003 ж.
39. Ұлағат. № 4 – 2003
2. Н.В. Сабин. Педагогика. Мектеп. Алматы 1975 ж.
3. Қазақстан Республикасы бастауыш мемлекеттік стандарты.
2002 ж. Республикалық баспа кабинеті.
4. Қ. Бейжанов, Ш. Әшірәлиев. Тәрбие мен оқытудың бірлігі. Алматы 1973 ж.
5. С. Ұзақбаева. Тамыр терең тәрбие. Алматы, «Өнер» 1995 ж.
6. Алдаспан ХV-XVІІІ ғасырлардағы Қазақ поэзиясының
антологиясы. Алматы : Жазушы, 1971ж.
7. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы – Алматы : Қайнар, 1996ж.
8. Әлсатов Т.М. Орта ғасырдағы қазақ ғұламаларының
тәлім- тәрбиелік идеялары. Алматы: Қазақ университеті 1998ж.
9. Әбілқасымова Б. XVIII- XIX ғасырлардағы қазақ әдеби
тілінің жазба нұсқалары. Алматы, 1988ж.
10. Бейсенов К.Ш. Қазақ топырағында қалыптасқан ғақлиятты
ой-кешу үрдістері- Алматы, Ғылым, 1994ж.
11. Жарықбаев Қ.Б.,Қалиев С.Қ. Қазақ тәлім-тәрбие (оқу құралы)
Алматы. Санат. 1999ж.
12. Жарықбаев Қ.Б. Қазақ пихологиясының тарихы. Алматы.
Қазақстан. 1996ж.
13. Жарықбаев Қ.Б.,Қалиев С.Қ. Қазақ таңы тәлімдік ой-пікір
антологиясы. Алматы. Рауан 1994ж.
14. Қалиев С.Қ. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері
мен тарихы (оқу құралы). Алматы. Рауан, 1998ж.
15. Қалиев С.Қ. XV-XVIII ғасырлар ақын жыраулар поэзиясындағы
педагогикалық ой-пікірлер. Алматы. Рауан, 1990ж.
16.Қазақ осы мың өліп, мың тірілген (оқу құралы) – Алматы. Санат. 1998ж.
17. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. Алматы. Атамұра. 1999ж.
18. Сейдімбек А. Қазақ әлемі: Этномәдени пайымдау(оқу құралы).
Алматы. Санат. 1997ж.
19. Сүйіншіәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. Алматы. Санат. 1998ж.
20. Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие (оқу құралы).-Алматы. Білім.
1995ж.
21. Адамбаев Б. Шешендік өнер. Алматы; Ғалым. 1984ж. 183 б.
22. Ақпанбек Г. Қазақ халқының дүние танымы / Ана тілі.
Алматы. 1994ж. 17 б.
23. Ж. Аймауытұлы. Психология. Жан жүйесі және өнер таңдау.
Алматы. Рауан. 1995ж. 311 б.
24. Алғынбаев Х. Қазақ отбасы. Алматы; Қайнар, 1996ж.
25. Арынғазиев Б. Ақын-жыраулы философиясы және ағартушылық
ром/ ұлағат. 1997ж.№ 1-2.
26. Билер сөзі. Алматы; Қазақ университеті. 1992ж.
27. Бұқар жырау Қалқаманұлы. Шығармалары. Алматы, 199
28. Төреқұлов Н., Қазыбаев М. Қазақтың би-шешендері. 1-2 кітап
Алматы: Жалын 1993ж.
29. Ұзақбаева С.А.,Мұқанова Б. Қазақ этнопедагогикасы: Тәлімдік
тағылымдар (оқу құралы). Алматы. 1998ж.
30. Бала тәрбиесі № 4. 2004 ж.
31. Тәрбие жұмысы. Мектепте және мектептен тыс мекемелерде. № 4 2004 ж.
32. Әдіскер мұғалім. № 6 2003 ж.
33. Тәрбие құралы № 3 2004 ж.
34. Бастауыш мектеп № 6 – 2004 ж, № 3-4, 2- 2004; № 5 – 2004 ж.
35. Бастауыш білім № 6 - 3003.
37. Бастауыш білім № 5 -2004ж.
38. Әдіскер мұғалім. № 5 – 2003 ж.
39. Ұлағат. № 4 – 2003
Қазақ ойшылдарының (ХV- ХVІІІ ғ.ғ.) педагогикалық мұраларын бастауыш сынып
оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде пайдалану.
Кіріспе.
І – тарау.
Қазақ ғұламаларының педагогикалық ойларындағы адамгершілік тәрбиесі
және олардың қазіргі мәні.
§ 1.1 Қазақ халқының тарихи- саяси және экономикалық жағдайларының
педагогикалық тәлім – тәрбиелік ой – пікірлердің қалыптасып дамуына жасаған
алғы шарттық ролі.
§ 1.2 Жыраулар тәлім- тәрбиелік тағылымдарындағы адамгершілік идеялары.
§1.3 Шешен – билер толғау арнауларындағы адамгершілік идеялары.
ІІ – тарау.
Қазақ ғұламаларының адамгершілік тәлім - тәрбие көзқарастарын қазіргі
бастауыш мектептің оқу – тәрбие жұмысына пайланау.
§ 2.1 Бастауыш сынып оқушыларына қазақ ғұламалырының тәрбие
тағылымдарын адамгершілік тәрбиеде пайдаланудың қазіргі жағдайы.
§ 2.2 Тарихи тағылымдарды пайдалануды жетілдіру жолдары.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Бөлім.Қазақ ғұламаларының педагогикалық ойларындағы адамгершілік
тәрбиесі және олардың қазіргі мәні.
§ 1.1 Қазақ халқының тарихи- саяси және экономикалық жағдайларының
педагогикалық тәлім – тәрбиелік ой – пікірлердің қалыптасып дамуына жасаған
алғы шарттық
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..6
§ 1.2 Жыраулар тәлім- тәрбиелік тағылымдарындағы адамгершілік
идеялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
§1.3 Шешен – билер толғау арнауларындағы адамгершілік
идеялары ... ... ... 35
ІІ – бөлім.
Қазақ ғұламаларының адамгершілік тәлім - тәрбие көзқарастарын қазіргі
бастауыш мектептің оқу – тәрбие жұмысына пайланау.
§ 2.1 Бастауыш сынып оқушыларына қазақ ғұламалырының тәрбие
тағылымдарын адамгершілік тәрбиеде пайдаланудың қазіргі
жағдайы ... 43
§ 2.2 Тарихи тағылымдарды пайдалануды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... . 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...70
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
Іздену жұмысының нысанына: ХV- ХVІІІ ғ.ғ қазақ ойшылардың педагогикалық
идеялары алынды.
Диплом жұмысының мақсатына: қазақ ойшылардың педагогикалық идеяларының
тәлім – тәрбие процесіндегі бүгінгі қолдану жағдайы мен оның тиімділігін
арттыру алынды.
Диплом жұмысының міндеттері:
1. Тарихы кезеңдегі педагогикалық ой - пікірлердің қалыптасып дамуына
әсер еткен элеуметтік – экономикалық, мәдени рухани жағдайларға
сипаттама беру.
2. ХV- ХVІІІ ғ.ғ аралығындағы педагогикалық ой –пікірлердің даму
кезеңдерін көрсету және әр кезеңнің мазмұндық ерекшелігін ашу.
3. Дала ойшылдарының тәлім – тәрбие идеяларының өзара сабақтастық
табиғатын ашу.
4. Қазақ ойшылдары педагогикалық ой – пікірлерінің қазіргі ғылым мен
білім мен тәрбие беру жүйесін жетілдірудегі ролін көрсету.
5. Жыраулар мен би – шешендерінің тағылымдық мұраларын қазіргі оқу тәрбие
процесінде пайдалану жағдайын айқындап жетілдіру шарттарын көрсету.
Зерттеу пәні : Бастауыш мектептердегі ана тілі пәні (3-4 сыныптар).
Іздену әдістеріне: талдау, жалпылама әңгіме, сұрақ жауап, тарихы зерттеу
әдістері (тарихы салыстырмалы, тарихы жүйелілік, ретроспективтік) әдістер
таңдалды.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспе, 2 тарау, 5 кіші тараушылардан,
қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімін қамтиды.
Кіріспе
Қазақ елінде қазірде болып жатқан әлеуметтік-экономикалық,саяси
өзгерістер, халық ағарту, білім, тәрбие, ғылым cалаларына да ерекше
әсерін жасауда. Бұл жағдай бұрынғы рухани құндылықтарымызды тағы да
қайта қарауды тарихи жәдігерлерімізді әлі де ашылмай жатқан
асылдарды зерделеуді қажет етуде.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын мақсат-саналы ұрпақ
тәрбиелеу.Болашақ ұрпақ-келешек қоғам иесі.Сол келешек қоғам өресі
озық азамат етіп тәрбиелеу-мектептің қоғам алдындағы борышы.
Оқушының ой-өрісін, сана-сезімнің жан-жақты дамуы бастауыш
сыныптан басталады. Бастауыш мектептен бастап баланы өмірге
дайындау,тәрбиелеу жоғарғы орынға қойылуда.
Бұл ретте сыныпта ғана емес сыныптан тыс жүргізілген
жұмыстардың да маңызы зор. Сыныптан тыс жұмыстарды жүргізу
барысында сыныптағы оқушылардың оқу ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін
еске ала отырып , жоспарлы түрде, оқу пәндерінің мазмұнымен тығыз
ұштастырыла жүргізілген жұмыстар ғана ойдағыдай нәтиже бермек.
Адамзат тарихының түрлі кезеңдерінде әр өлке өмір сүрген
атақты білімпаз, ақылғой даналар айтып, жазып қалдырған, уақыт елегін
өтіп,ұрпаұтар зердесіне ұялаған ұлағатты педагогикалық ойлар ұшан-
теңіз. Сондықтан тек сабақта ғана емес, сыныптан тыс тәрбие, үйірме
жұмыстарында да ұлтымыздың асыл мұраларын дәріптейтіндей, баланың
бойына озық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерді сіңіретіндей, имандылыққа,
адамгершілікке, ізгілікке тәрбиелейтіндей шешндік сөздер, жыраулардың
нақыл сөздерді, мақал-мәтелдерді кеңінен қолдансақ біріншіден
оқушылардың тіл орадылығын арттырып, өмірге қөзқарасын қалыптастырса,
екіншіден ой-өрісін кеңейтіп, сөздік қорын байытады, үшіншіден
балаларды жақсыға үйреніп, жаманнан жиренуге тәрбиелейді. Біздің
жарқын болашағымыз - өскелең жас ұрпақтың біліктілігімен байланысты.
Жас ұрпақ - өркениетті тәрбие шуағына шомылса ғана, білім нәріне
сусындаса ғана мемлекетіміз көгереді егеменді ел іргесі берік
болады.
Кезінде қаралғанымен, талданғанымен, әлде рухани
қазыналарымызда қалтарыста қалған, байқалмай жүрген байлықтар жоқ
емес. Оларды замана талабына сай білім беру тәрбие жұмыстарында
лайықты қолдана алмай, қазіргі жас өскіндерімізге, болашақ
жеткіншектерімізге өз деңгейінде үлгі-өнеге етуде олқылықтар жіберіп
жатқан жағдайларымыз бар екендігі де жасырын емес.Сондықтанда тарихи
тұлғаларымыздың талғымдарын мектеп шәкірттеріне әсіресе бастауыш
сынып оқушыларына паш етуді, нақты іс-шаралар атап айтқанда
мектептен тыс жүргізілетін үйірме жұмыстарында, тәрбие сағаттарында
пайдалануды рухани саладағы негізгі мәселелердің бірі деп
есептейміз.
Көтеріліп отырған мәселенің көптеген жақтары қазақ
ғалымдарының зерттеулерінде қаралған. Мәселен, профессор
Қ. Бержановтың XVIII-ғасырдың XX-ғасырдың 60-шы жылдарына дейінгі
ағырту саласындағы орыс-қазақ қарым-қатынасына арналған зерттеулерінде
қазақ ғұламаларының тағылымдары да қамтылған. Қазақ оқымыстыларының
алғашқы легі қатарында болған
Ш. Қоқымбаевтың 1937 жылғы қорғалған еңбегінде қазақ еліндегі
педагогикалық ойлардың, ағарту, мектеп ісі даму мәселелері, сондай
ақ Ы. Алтынсаринның рөлі қаралған. Бұл еңбек туралы пед. ғыл.
докторы Т. Әлсәтов орынды пікір жазған және ғалымды қазақ
мектептерінің тарихы жайлы ғылыми тұжырымдама жасаған алғашқылардың
бірі деп бағалайды. Қазақ ғұламалары өміріне қатысты педагогикалық
ойлардың –пікірлердің пайда болуы, дамуы мәселелері жайында ғалымдар
И.Мадин, И.Сембаев, А.Сыздықов,
Т.Тәжібаев, С.Қалиев, С.А.Узақбаева, А.Көбесов, К.Қожақметовалар т.б.
құнды зерттеулер жүргізген. Бұл ғалымдардың еңбегі біздің
жұмысымыздың орындалуына негіз болады және көмегі өте зор болды.
Кейінгі кездері тарихшы ғалымдарымызда қазақ хандығының
құрылуы оның алғышарттары т.б. факторлары хақында үлкен еңбектер
жазды.(Қазақстан тарихы. Бес томдық. Алматы, Атамұра, 1998. М. Қани.
Қазақтың көне тарихы. Алматы. Жалын. 1993. 490 б. Жолдасбайұлы С.
Орта ғасырдағы Қазақстан: Алматы, Ана тілі, 1995. 176 б. Қозыбаев
М.Қ. Жауды шаптым ту байлап. Алматы, Қазақстан, 1994. 192 б.т.б)
Бұл еңбектер алғашқы қазақ хандығы тұсындағы елдің әлеуметтік-
саяси, экономикалық жәйі туралы, олардың тарихи тұлғаларды тудыруға
жасалған ықпалы туралы деректер алуға және тұжырым жасауға үлкен
көмек жасады.
Осы еңбектерді оқығанда бізге тарихи тұлғалардың әсіресе
жыраулар мен от ауызды орақ тілді шешендердің тағылымдық-
ұлағаттарын әліде айрықша зерделей түссек, ұрпақ тәлім-тәрбиесіне
қажетті қолдануға керекті дүниелерді толықтыра беруге болатынына көз
жеткіздік. Әсіресе бұл мәселе бастауыш сынып оқушылары тәлім-
тәрбиесіне қатысты өте қажет мәселе және тарихи тағылымдардың
әлеуметі олардың жас өскіндер тәлім-тәрбиесінде жүйелі пайдалануы
өте қажеттілікпен сұраныста тұрған сияқты. Осы мәселе бізге диплом
тақырыбын”Қазақ ойшылдарының (xv-xvii ғ.ғ.) педагогикалық мұраларын
бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде пайдалану” деп
алуымызға қозғау болды.
І – тарау.
Қазақ ғуламарының педагогикалық ойларындағы адамгершілік тәрбиесі және
олардың қазіргі мәні.
§ 1.1 Қазақ халқының тарихы саяси және экономикалық жағдайларының
педагогикалық тәлім – тәрбиелік ой – пікірлердің қалыптасып дамуына жасаған
алғашқы ролі.
XX ғасырдың халқымыз үшін ең елеулі, қуанышты оқиғаларының бірі —
еліміздің тәуелсіздік алуы. Бірақ осыны кезекті бір даурықпаға айналдырып
алу қаупі аз емес. Ағылшындарда бір мақал бар: "Өткенге қарап бас иіп ,
ертең үшін қарап білек сыбанамыз" деген. Сонау Абылай бабамыздан бастап,
кешегі желтоқсанға дейін азаттық үшін алысқандарға бас иіп, тәуелсіз ел,
қабырғалы халық, жұрт санасар ұлт ретінде бел буып, тегеурінді қимыл жасау
ұлттық мүддеге айналуда.
Ұрпақ тәрбиесі ертенді күтпейді. Әлемдік заңдылық нормасы тұрғысынан
келгенде кемел мемлекетке кажетті барлық кұкық өз қолымызға тиді.
Елтаңбамыз, Әнұранымыз, Туымыз, Ата заңымыз - барлығы да біздің басқалармен
тең ел екенімізді айқындап тұр. Бірақ бәрібір әлі де аса маңызды шара
шешімін толық таппағандай...
Ол біздің білім, тәлім-тәрбие беру жүйемізде бәрінің бірдей төрт аяғынан
тең басып тұрмағаны. Сондықтан да бүгінгі таңда мектептердің жаңа түрін
құру, білім беру процесіне оқытудың мәдени қаруланған арнаулы әлеуметтік
технологиясы бар неғұрлым жаңа, казіргі заманға сай әдістемесін жасап
ендіру - күн тәртібінде тұрған ең өзекті мәселелердің бірі. Оның тек
бұрынғы жүйені өңдеумен ғана шешілмейтінін белгілі жағдай. Шетелдік
ғалымдардың пікірі бойынша әрбір ел ілгері карқынды дамуы үшін қоғамдық
пікірдің 30 пайызы өткенді талқылауға, 50 пайызы бүгінгі күннің
мәселелеріне талдау жасауға, қалған 20 пайызы ертеңгі күнді ойлап,
болашақты болжауға жұмсалуы керек екен. Біз болсақ, әлі күнге бар күш-
жігер, ақыл-парасатымызды өткен күндерді сынауға, қарғап-сілеуге жұмсап
отырмыз. Әрі кеткенде үлттық дәстүрден ажырадық, тарихи сана ұмытылды, ана
тіліміз шет қақпай болды, үлкенді сыйлауды койдық, ұлттық ұятын жоғалтқан
қыздар, баласынан безген жас аналар, жетімдер үйінде қара бала, қарттар
үйінде қара шал көбейіп барады, мектепте еліміздің жер байлығы, тарихы,
салт-дәстүрі оқылмайды деуден аса алмай келеміз. Мұның бәрі өзекті өртер
шындык, әрине. Бірақ қазір не істеу керек деген сұраққа толық жауап таба
білу, болашақтың негізін калау маңызды іс болып тұр. Ұлттың ертеңін
ойласақ, бүгінгі бүлдіршіндердің жайын бір сәт те естен шығармауымыз керек.
Тәрбие адам өміріндегі аса мәнді нәрсе. Шынында да кез-келген іс
бастапқыда дұрыс басталса, дүрыс аяқталады. "Жерге қандай дән ексең, сондай
жеміс күткен жөн"- дейді даналық.
Қазақстан Респубикасының егеменді ел болып, қазақ тілінің
мемекеттік тіл мәртібесіне ие болуы, жеткіншектерге білім мен тәрбие беру
саясаты туралы заңдардың қабылдануы ұлттық педагогикадан оқу – тәрбие
ісінің мазмұнын қайта қарап, жетілдіруді талап етіп отыр.
Адамға ең бірінші керегі білім емес, тәрбие. Тәрбиесіз берілген
білім адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне опат әкеледі деп Әл –
Фараби айтқандай, педагогика ғылымының зерттейтін негізгі категориясының
бірі- тәрбие. Тәрбие адам тағдырын ойластырады, болжайды, алдын – ала
адамның рухани өмірінің көптеген негіздерін сақтайды, тәрбие алыс пен
жақынды адамдарға және өзін қоршаған ортаға қатынас орнатады.
Тәрбие ұлылар өсиетін асқақтата отырып, олардың адамгершілік
құндылықтарын ұрпақтан – ұрпаққа жеткізеді. Өйткені өскелең ұрпақ ұлағатты
ғақлия сөздермен, тыныс- тіршілігімен, дәстүрлерімен тәрбиеленеді. Тәрбие
үрдісінде ғана емес, тәрбие де адамзат тіршілігінің міндетті шарты.
В.Соловьев адамгершілік бір адамның екінші адамға сыйлай салатын
зат емес, ол өзінің тәжірибесі арқылы ғана жететін адамның ішкі жағдайы
деп адамгершіліктің құндылығына ерекше тоқталған.
Қазіргі таңда әрбір жеке тұлғаның құндылық қасиеттерін дамытып,
қалыптастыруға аса мән беріліп отырғаны белгілі. Әсіресе ұрпақтан – ұрпаққа
мирас болып келе жатқа салт-дәстүр, әдет – ғұрыптар, тарихи - әдеби мұралар
арқылы оқушылардың жеке бас қабілетін дамыту мүмкіндігіне барынша көңіл
бөлгенін ғылыми – зерттеу еңбектерден аңғарамыз.
Ұлттық бай мұра да қазақтардың қайталанбас этикалық,
психологиялық әлемі әлі жете зерттелмей, зерделенбей жатқан тылсым дүние
екендігі туралы ел басшысы Н.Ә.Назарбаев та атап көрсеткен.
Бастауыш сыныптың мұғалімі ретінде байқағаным – бастауыш
сынып оқушысының есте сақтау мен танымдық қызығушылық қабілеті жақсы
болады. Егер балаға қызығушылығына қарай жүйелі мәлімдемелер түсіп отырса,
баланың дамуы шапшаңдайды. Біз бұл жерде Л.Занковтың идеясын негізге
алдық. Ол баланы қоғамдық өмірдің әр-түрлі баланың дамуы үшін туындайтын
шегіністерден қашпауымыз керек, әртүрлі баланың дамуына қандай дәрежеде
ықпал еткенін айқындай отырып, жүргізу қажет деген ұсынысын зерттеуімізге
басшылыққа алдық. Тарихи ескерткіш мұраларға жүргізілген саяхат – сабақтар
мен экскурсиялар балалардың танымын қалыптастыруда негізгі орын алатынын
практика барысында айқын байқадық.
Әртүрлі жүргізілген саяхат жұмыстары бастауыш сынып оқушыларының
ынтымақтастығын жетілдіре түседі. Бұл туралы психолог Л.Выготский: Дербес
жұмыс істегеннен гөрі бала ынтымақтастыққа күштірек әрі ақылдырақ болып,
ол өзі шеше алатын интеллектуалды қиындықтар деңгейі жөнінен биікке
көтеріледі ... дейді.
Жалпы жеке тұлғаның бойындағы адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыруға байланысты арналған ғылыми – зерттеу еңбектерді зерделеу
барысында бастауыш сынып оқушылары мәдени – адамгершілік құндылықтарының
қалыптасуы, олардың психологиялық дамуына байланысты арналған еңбектер
сараланып, жүйеленгенін байқадық.
Көпұлтты Қазақстан жағдайында аралас мектептегі адамгершілік
тәрбие мәселесі В.А.Кимнің еңбегінде негіз болады. Әрбір этникалық топтың
бір ұжымда тәрбиелену барысында олардың ұлттық ерекшеліктеріне, салт –
дәстүріне, әдет – ғұрыптарына аса мән бере отырып, адам құндылық
қасиеттерін қалыптастыруда әр ұлт өкілдерінің ықпалын жан – жақты ашып
көрсетеді.
Қоғам дамуының жаңа кезеңінде бастауыш сынып оқушыларын
адамгершілікке тәрбиелеудің ғылыми – педагогикалық тұрғыда жүйесін жасаған
Р.К.Төлеубекова адамгершілік тәрбиесі адамзат қоғамын үнемі толғандырып
келе жатқан күрделі мәселенің бірі. Жаңа әлеуметтік – мәдени жағдайда жеке
тұлғаның адамгершілік тұрғыдан қалыптасуына байланысты, біріншіден, бүкіл
адамзат қоғамының даму тарихында адамгершілік тәрбиесінің өзекті болғанын,
екіншіден, философиялық, тарихи, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық
әдебиеттер мен зерттеулерге талдау жасай келе, адамгершілік адамның
тұлғалық құрылымында ең алдымен өзін танып білуі, олармен адамгершілік
қарым – қатынасы адамгершілік тәрбиенің бір қыры, үшіншіден, қазіргі жаңа
әлеуметтік мәдени орта жағдайында адамның адамгершілік тұрғыдан қалыптасуы
өзі өмір сүріп отырған қоғамның және әлеуметтік ортаның, орынды саласы –
мектептің алатын орнының маңызы зор екеніне тоқталады.
Алайда бүгінгі қоғамдағы, әлеуметтік – экономикалық кедергілерге
байланысты бұл мәселенің көптеген салалары әлі де болса өзінің шешімін
толығымен таппай отыр. Мәселені нәтижелі шешу үшін қазақ халқының мәдени –
рухани бай мұрасын ғасырлар бойы жинақтап зерттеу қажет. Халық мұрасының
ішінде ХV – ХVІІІ ғ.ғ. тұсындағы тәлім – тәрбиелік ой – пікірлер бүгінгі
жас ұрпақтың имандылық – адамгершілік асыл қасиеттерін дамытуға, жеке тұлға
ретінде қалыптасып, рухани жетілуіне, ата – баба дәстүрлерін қадірлеуге зор
ықпал етеді.
Өркениетті қоғамда халыққа білім беру мен ұрпаққа орынды тәрбие
беру күн тәртібінде бірінші кезекте тұрады. Бұлардың қалай пайда болғанына,
қалыптасып, дамуына, алдағы перспективасына назар аударылады. Осы тұрғыдан
алғанда қазақ халқының алғаш рет елдікке қолы жетіп, ХV ғасырдың ортасында,
нақтырақ айтқанда 1456 жылы Шу бойында ірге тасы қаланған Қазақ хандығының
үш ғасыр бойғы тыныс тіршілігінің (ХV – ХVІІІ ғ.ғ.) рухани өміріне дем
беруші қазақ ғұлама ғалымдарының, ойшыл жыраулары мен (дем беруші) би
–шешендерінің тәлім тәрбиелік мұрасын зерттеу көкейкесті мәселе десе
болады. Бұл проблеманың көкейкестілігін сондай – ақ педагогика ғылымында
тарихи тұрғыда орындалған зерттеу еңбектері де дәлелдейді.
Оның бірден бір себебі – Кеңес үкіметінің тоталитарлық
саясаты кезінде ұлт аймақтарында, әсіресе Қазақстан секілді көп этносты
республикада оқу ағарту ісінің жайын баяндауда тарихи шындықты бұрмалап
көрсету фактілері орын алып келгендігі елгілі.
Бұл жағдайда Кеңес Одағының құрамына енген орыс емес ұлттар
тарихы секілді қазақ халқының да тарихы жөндеп тексеруге алынбады. Мұндай
барлық прогрессивтік оқиғалар мен құбылыстар орыс еліне тән деп қаралғаны
мәлім. Осы айтылғандарға орай орыс тарихы, соның ішінде педагогика тарихы
көбірек зерттеліп, ал қазақ педагогикасының әрідегі тарихын зерттеу күні
бүгінге дейін назардан тыс қалып келеді.
Педагогикалық ой – пікірдің даму тарихына бұрынғы КСРО
ғалымдары: Ф.Ф.Королев, Е.И.Медынский, А.В.Петровский, Г.Н.Волков (Ресей),
С.Прангашивили (Грузия), С.Симонян, Г.А.Арутнян (Армения) айтарлықтай үлес
қосты. Олардың еңбектері педагогика және психология ғылымын дамытуға
белгілі үлес қосумен қатар, бұрынғы одақ құрамындағы мемелекеттердің
педагогикалық ой – пікірлерінің, қалыптасып дамуына ықпал жасады.
Соңғы жылдары түркі тектес халықтардың педагогикалық ой
–пікірлердің даму тарихына арналған зерттеу ісімен Г.М.Ахмедов, А.Ю.Сендов,
А.Ш.Гашимов т.б. (Әжірбайжан), Х.Х.Тллашев, Н.Сафаров, З.Г.Нуридинов,
Г.А.Чарыев т.б. (Түркіменстан), Н.Имаева, А.Э.Измайлов (Қырғызстан)
айналысуда.
Олардың зерттеу еңбектері бізге қазақ хандығы тұсындағы
педагогикалық ой –пікірлердің дамып, қалыптасы тенденцияларын, өзіндік
ерекшеліктерін қарастырғанда және оның нәтижелерін қазіргі оқу – тәрбие
ісінде пайдалануға байланысты мәселелерді шешуде тірек болды.
Солардың ішінде біздің тақырыпқаорайлас зертеу – Қ.Жарықбаетың
еңбегі. Автордың (ХV – ХVІІІ ғ.ғ.) аралығында тәлім – тәрбиелік ой –
пікірлердің даму жолдары көрсетілді.
Біз зерттеуге алып отырған кезең – Қ.Жарықбаев ұсынған қазақтың
тәлім – тәрбиелік ой – пікірлері даму кезеңдерінің екінші кезеңі. Ғалымның
пікірінше, бірінші кезең - сонау VІ – VІІ ғасырлардан тамыр таратып,
бүткіл түркі жұртына ортақ тәлім тәрбиелік ой пікірлердің ілік бастауы.
Біздің зертеуде көшпенді ата – бабаның өз ұрпағын қалайша сегіз қырлы, бір
сырлы етіп қалыптастырғаны жайлы мазмұнданады. Бұл – халықтың ұлттық сана
– сезімінің өзіндік ерекшеліктерімен дараланған кезең. Өйткені ХV ғасырдың
өзінде ақ қазақ елі дербес ұлт болып қалыптаса бастады, феодалдық
мемлекеттің іргесі қаланды. Сайып келгенде, осының бәрі біздің
зерттеуміздің басты идеясының бірі болып табылады.
Осы проблеманы зерделеуге қазақ этнопедагогикасының тарихы
мен теориясын зерттеп жүрген ғалымдарда (С.Ұзақбаева, М.Балтабаев, С.Қалиев
т.б.) тиісінше үлес қосқаны белгілі. Олардың еңбектерінде ұлттық
педагогикадағы тәрбиенің жекелеген жақтары (эстетикалық, адамгершілік,
отансүйгіштік, ақыл – ой, еңбек тәрбиесі т.б.) талдауға алынады.
Бүгінгі таңда елімізде жүріп жатқан жаңару процестері
өткен тарихымызды объектівтік тұрғыдан дұрыс бағалауға, мәдени құрылыс
саласында, әсіресе ағарту, мектеп оқу – тәрбие ісіне қатысты талай ғасырлар
бойы жинақталған тәлім тәрбиелік мұраларды егеменді еліміздің бүгінгі күн
талаптарына сай пайдалануға қолайлы жағдайлар тудырып отыр.
Осы тұрғыдан алғанда ұлттық педагогикамыздың маңызды бір бөлігі
болып есептелетін қазақ халқының дербес ел болып тарихы аренаға шыққан
кезеңіндегі (ХV ғ. - ХVІІІ ғ.) падагогикалық ойларының өзіндік даму,
қалыптасу жолын тұтас та толық, белгілі жүйемен зерттеу көкейкесті
мәселенің бірі дер едік.
Біз, қазақ ойшылдарының (ХV ғ. - ХVІІІ ғ.) педагогикалық мұралары
арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуде жоғарыда аты аталған
ғалымдардың, практиктердің ғылыми тұжырымдарын басшылыққа алдық. Әсіресе
Шешендік өнер – ұлттық психологияның бастауы атты бастауыш сыныптарға
арналған бағдарламаның мазмұнын құрастыруда оқулықтың мүмкіндіктерін
негізге алдық.
Бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік тәрбие берудің ғылыми –
теориялық негізін айқындай келе, зерттеуімізге нысана етіп алып отырған
ұрпақтан – ұрпаққа жалғасқан тарихи ескеткіш мұралары жайла және қазақ
ойышылдарының тәлімдік те, білімдік те мңызының зор екенін зерттеу
барысында айқындадық.
Сонымен қатар, Қазақстандағы білім беру жүйесінің әлемдік стандартқа
сай 12 жылдық білім беру жүйесіне көшуі кезінде білім берудің негізгі
тәлімдік маңызы мол қазақ ойшылдарының педагогикалық мұраларын оқушылардың
білімдік деңгейін жетілдіруге байланысты енгізу мүмкіндігі бар екенін атап
көрсеткіміз келеді.
Қазақ ойшылдарының (ХV ғ. - ХVІІІ ғ.ғ.) педагогикалық мұралары
жеке тұлғаның адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру әлі өз дәрежесінде
зерттелмеген тақырыптың бірі болып табылады. Бүгінгі жас ұрпақ бойындағы
адамгершілік құндылықтарды қалыптастыруда ұрпақтан – ұрпаққа жалғасқан
мұралардың маңызының мол екенін ұстаздық тәжірибемнен көріп отырмын.
"Әр ұрпақ тарихты қайта жазып шығады",-деп елбасы Нұрсұлтан
Назарбаев айтпақшы, кейінгі жылдары ғалымдарымыз қазақ хандығының құрылуы
тарихына байланысты біраз еңбектер жазды. Осы еңбектерді негізге ала отырып
алғашқы қазақ хандығының тұсындағы елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайы
жәйлі төмендегідей тұжырым жасауға болады.
ХҮ-ғасырдың бас кезінде, дәлірек айтқанда, 30 - шы жылдарда Дешті
Қыпшақ мемлекеті құрылып, оны Әбілқайыр хан басқарған еді. Оның
территориясы Сырдариядан бастап сібір хандығына дейінгі ұлан байтақ жерді
алып жатты. Оған көршілес Жетісу аймағында Манғолстан, Ақ орда және Ресей
жағынан Ноғай Ордасының хандықтары сияқты патриархалды феодалдық
мемлекеттер қоныстанған. Аталған мемлекеттер жер-су, шөбі шүйгін жайлау
үшін бір-бірімен соғысып, өз -ара қырқысумен болды.
Қазақ даласындағы негізгі кәсіптердің бірі аң аулаушылық екенін
көптеген саяхатшылар мен ғалымдар өз жазбаларында кеңінен суреттеген.
Құралайды көзден атқан небір мергендердің бүркіт салып, тазы қосып бір
ауылды асыраған А. Левшиннің еңбектерінен кездестіреміз. Қазақтардың қол
өнері жақсы дамыған, олар тері өңдеп киіз басып, ағаштан неше түрлі
бұйымдар жасаған. Ол туралы біз айтқан дала ғұламалары Өтейбойдақ
Тілеуқабыл ұлының, Мұхаммед Хайдар Дулатидің, Қыдырғали Жалайырдың және
басқалардың Жазба мұраларын кездестіруге болады. Дала шеберлері мен
Зергерлері жасаған неше түрлі сәнділік заттар мен әшекей Бүйымдар қала
дүкендерінің сөрелерінде самсап түрған. Сайрам, Түркістан қалаларының
шеберханаларында түптеліп Шығарылған кітаптардың күміспен апталып,
алтынмен қапталып сатылғандығы жайлы да аз айтылмайды.
Сонымен бірге ілім мен білім дами бастады. Қазақ хандығының түрлі
дипломатиялық іс - әрекеттерімен қатар, жаңа Заңдары туындай бастады.
Қасым хан алғашқы қазақ заңын, халық ұғымында "Қасқа жол" деп аталған
жаңа заң жүйесін жасады. Бүл заңды қазақ арасында бұрыннан қалыптасқан
әдет-ғұрып ережелерін лайықталған, ұлттық салт-сананы бейнелейтін кодекс
деп атауға әбден болады.
Сырдария өңіріндегі қалалар біртіндеп білім мен өнердің көзі бола
бастайды. Медреселерде жастар ілім - білімге сусындаса, ал шеберханаларда
олар саусағынан өнер тамған шеберлікке машықтанды. Осы кездері қазақ елінің
территориясы ұлан-ғайыр еді. Сондықтан да кең жазира байтақ атамекенді
қорғауға да оңайға соқпайтын. Атамекенін найзаның ұшымен,білектің күшімен ,
қылыштың жүзімен, нөсерлей себелеген садақтың оғынан қорғаған.
Салауатты іс-әрекеттің арқасында ХҮІ-ғасырдың соңында Қазақ Ордасы
күні кемел, байлығы мол, жері байтақ ірі мемлекетке айналды . Осынау
қысқаша шолуда қазақ хандығың қалыптасып, дамуына қатысты мәселелерді толық
қамту мүмкін емес .
Қазақ хандығының мемлекеттік құрылысы мен саяси әлуметтік ерекшеліктері,
сондай-ақ көшпелі және жартылай отырықшы өмірінің тыныс-тіршілігі халық
мәдениетінің бірегей түрлерін туғызып, қоғамның рухани өміріне де небір
оқымысты ғұлама -ғалымдардың жазбаларын, жыраулардың поэзиясын билер мен
шешендердің қайталанбас сөздеріне тән шығармашылықтарын алдыңғы қатарға
шығарды. Бір сөзбен айтқанда, ерте заманнан келе жатқан, ата-бабаларымыздың
рухани байлықтары әрмен қарай жалғастырыла түсті. Бір кездері қазақ жерінде
өмір сүрген Қорқыт ата, Әбу нәсір әл Фараби, Жүсіп Баласуғүни, Махмұд
Қашқари, Қожа Ахмет Иасауи, Ахмет Жүгенікөй сияқты ғұламаларды өздеріне пір
тұтқан ойшылдарды жаңа жоғары аренаға шықты . Олар Араб, парсы, түркі және
басқа тілдерде ілім-білімнің сан-саласынан еңбектер жазды. Бұлардың
біразы күні бүгінге дейін өз еліміз бен шет ел кітапханаларында,
архивтерінде сақтаулы .
Орта ғасыр мәдениетінің ошақтары болған Отырар, Түркістан Сайрам, Жент,
Сауран, Сығанақ, Тараз, Аспара, Меркі қалалары қазақ елінің ұлт болып
қалыптасқанға дейінгі қасиетті ата қоныстары еді.
Міне, осы қалалар қазақ мәдениетінің қалыптасуына үлкен үлес қосқан еді.
Аталған қалаларда мектептер мен медреселер ашылып, оларда оқыту араб-парсы
және түрік тілдерінде жүргізілді. Ғылымның әр түрлі салалары дін ілімі,
математика логика, философия бойынша білім беріліп, Шығыс және Араб елдері
ойшылдарының туындыларымен таныстырылды.
Қазақ халқының ірі шонжарлары, бекзадалары, бектері мен дәулетті адамдары
өз балаларын Бұқара, Самарқанд, Бағдадқа оқуға жіберіп отырғандағы туралы
дерек Ә .Жиреншиннің ,,Қазақ кітаптарының тарихы „ \ Алматы 1971\\53\
кітабында жақсы айтылған .
Қазақ хандығының достық ниеттегі дипломатиялық іс әректіне байланысты
мұсылман дүниесінің жерлерінен не-ғұламалар, сәулетшілер, шеберлер,
зергерлер, т.б. ағылып келе бастады. Солардың көмегімен хан сарайлары
салынып, сыр бойы қалаларында құрылыстар жүргізілді. Ұлы Жібек жолы арқылы
Батыс пен Шығыс елдерінен неше түрлі өнер туындылары, қолжазба кітаптар
жеткізілді. Міне, осының бәрі қазақ хандығының жалпы дамуына, бүкіл
қоғамның рухани өміріне ықпал жасағаны мәлім .
Бүл кезде қазақ елінің рухани байлықтарының бастауы поэтикалық
дәстүрлер түрінде ғана жалғасқан жоқ, бірнеше ғасырлар бойы тоқырап қалған
жазба дүниелер қайтадан жанданды. Қазақ даласында өмір сүрген ғұламалардың
логика, философия, тарих медицина саласына байланысты жазбалары таныла
бастады .
Әдемі каллигрфиялық шеберлікпен жазылған небір шығармалар күні бүгінге
дейін ез еліміз бен басқа шет ел қалаларының мұражайлары мен архивтерінде
сақтаулы. Осы кезеңдерде өмір сүрген ғұлама - ғалымдардың еңбектері
шежірелік және нарративтік деректемелер ғана емес сонымен қатар көркем
әдебиет шығармаларының ескерткіштері ретінде де маңызды. Олар орта
ғасырлардағы оқиғаларды дәріптей отырып, билеушілердің генеологиясының
тарихын баяндаумен ғана шектелмеген. Өз жазбаларында көшпенділердің әр
түрлі өмір құбылыстары тыныс -тіршілігі туралы көптеген тың деректер
қалдырған. Сонымен қатар қазақ халқының өзіндік салт - санасы, әдет -
ғұрпы, жөн -жосығы жәйлі қазіргі ғылымға маңызы бар мәселелер айтылған .
Жоғарыда айтылған сыр өңірі мен Жетісу аймағынан шыққан атағы әлемге
мәшьүр болған ғұламалардың әр түрлі білім салаларынан жазған асыл мұралары
өкінішке орай әлі күнге дейін жүйелі түрде зерттелмей келеді. Осы кезеңнің
ғұламаларының бірі -Шейх Ахмет Түркістани \ X V ғасырдың Бірінші
жартысы \ өз замандасы әрі ұстазы Әлішер Науаидің Зиялы кісілердің сенімін
нығайтудағы пайғамбардың елшілік миссиясының куәлігі атты шығармасын
1508 жылы көшіріп шығыпты. Кейіннен Шейх Ахмет 1492 жылдары Жәлидің
еңбектерін де көркем тілмен айшықтап аударып шығыпты. Ғұламаның басқа
жазған еңбектері туралы дерек жоқ. Дегенмен де оны қазақ ғалымдарының
алғашқы буыны деп есептеуге болады.
Орта ғасыр мәдениетінің бір көрінісі ол араб, парсы, үнді тағы басқа
тілдердегі әр түрлі білім салаларының шығармаларын аударып көшіру, әсіресе
діни кітаптарда сол араб тілінде бөтен жазумен көшіру әдетке айналған.
Ертедегі түркі жеріндегі қалалар сарайларындағы көшірмеші хаткерлер және
кітап безендіретіндердің шеберханалары болған. Белгілі араб тарихшысы Рашид-
ад-Диннің айтуынша, ертедегі түркі қалаларында қол -өнерші шеберлерін
дайындайтын ұғындырғы (мектеп) болғаны белгілі. Негізінде, Отырар, Сұнақ,
Тараз, Хорезм, Самарқанд, Испиджаб (Сайрам ) сияқты қалаларда кітапты
көркемдеп түптейтін және неше түрлі суреттермен қоса ою - өрнектейтін
шеберханалар болған .
Шеберханаларда жасөспірімдерді бірнеше топқа бөліп жаз-Багерлік және
кітап көркемдейтін өнерге баулыған. Білікті шеберлер әсем әріптерді
нақыштап жазуды, кітап бет терін өрнектермен әсемдеудің шеберлігін
үйретіп қана қоймаған, олар көшірілетін кітаптардың мазмұнын терең түсінуді
және суретшілерге сол кітаптың мазмұнына орай суреттер мен өрнектеуді
тағылымдаған.
Жібек жолы арқылы әкелінген басқа елдердің қолжазба кітаптарының
басылымдарының үлгі етіп олардың әріптерін суреттерін және көркемдеушілік
өнерін үйренген, түрлі жазбалар мен қолжазба кітаптартарды өте жоғары
құрметтеп оларды арнайы құтылар мен қобдишаға сақтаған .
Осы кезеңде қазақтың өзіне тән төл тәлім -тәрбие идеялары
біртіндеп қорлана түсті.Осы ретте "көшпенділер философы" ( Ш. Уәлиханов)
атанған Асан қайғы жырау бастаған ғұламалар көші дала халқының тыныс-
тіршілігін, рухани өмірін мінез - құлқын, көңіл -күйін, сезімдерін,
түсінік-талғамдарын, сондай -ақ қоғам, табиғат, адамдар арасындағы
байланыстар туралы терең ой - пікірлер айтқан еді. Мұндағы тәлім -тәрбиелік
идеялардың өзегі өнегелі өсиет, ғибаратты ақыл-кеңес, тағылымы мол
терең түйіндер. Ұлттық бояуға қанық афоризмдер мен қанатты сөздерге бай
жыраулар ой-толғаныстарын одан әрмен қарай билер мен шешендердің ой
-түйіндері жалғастырды .
Қазақ елінің саяси -әлеуметтік және рухани өміріне белсене араласқан
"Халық тәлімгері" атанған билер мен шешендердің тағылымдары тарих төрінен
ерекше орын алады. Сол кезде " билер сөзі", "билер айтысы", "билер дауы",
"төрелік айту", "шешендік сөздер" деп аталатын жанрлар пайда болды. Билер
мен шешендер ғұлама жыраулардың толғауларында ертедегі грек стоиктері мен
кингтерінің дифирамбылары секілді ұрпақтан - ұрпаққа ауызша жет -кізіліп
келеді .
Жыраулар мен би - шешендердің рухани мұралары белгілі философтарымыз
Қ.Бисембиев, О. Сегізбаев, Ж. Молдабеков, Қ. Бейсенов, Ж. Алтаевтардың
еңбектерінде бірсыдырғы бағасын алды. Сондай-ақ қазақ тәлім - тәрбиесінің
тарихын зерттеп жүрген профессорлар Қ. Жарықбаев, С. Қалиев т.б орта
ғасырлық ақын -жыраулардың тәлім -тәрбиелік ой -пікірлеріне талдау жасап
зерделеді. Бірақ та әлде болса осы тақырыптар қомақты болмай келеді,
моногрфиялық еңбектер мен диссертациялар жазылған жоқ? Ал қазақ билері мен
шешендерінің тәлім-тәрбилік идеяларын зерттеу ісі тіпті қолға алынған жоқ
деуге де болады. Бұл жерде айтатын бір жайт, жоғарыда аты аталған ғалымдар
қазақ тәлім -тәрбиесі тарихының даму жолын жалпылама қарастырып, жол-
жөнекей ғана көрсетіп кеткен. Ал біз өз зерттеуімізде осы кезеңдегі өзіндік
тәлім-тәрбиесінің қалыптасу процестеріне арнайы тоқталып, қазіргі жаңа
көзқарас тұрғысынан пікір білдірмекпіз. Бір кезде улы неміс ақыны Гёте "Әр
дәуірдің өз міндеттері бар" деген еді. Олай болса, ХҮ-ХҮІІІғ.ғ. қазақ
жырауларының рухани мұралары негізінен ауыз екі үлгіде тарап, ұрпақтан
ұрпаққа жетіп отырғаны белгілі. Белгілі ғалым М. Мағауин осы ғасыр ақын-
жырауларының шығармалары кейінгі көкірегі ояу, көзі ашық қазақ
ғұламаларының шығармаларына арқау болғанын, содан бастап бұлар кейінгі
ұрпаққа жеткенін зор ілтипаттпен атап өткен еді. Төменде, сол XV-XVIII
ғасырлар аралығында өмір сүрген қазақтың ойшыл жыраулары мұраларындағы
тәлімдік ой - пікірлерге түгелдей тоқтамай-ақ мұндағы ірі тұлғалардың бірі
Асан қайғы жырау мен Бұхар жыраудың тәлім-тәрбиелік идеяларына тәлім –
тәрбиелік ғалымдар тұрғысынан талдау жасауды мақсат еттік. Қазақ
жырауларының басым көпшілігі ел басшыларының ақылгөй кеңесшісі, бас
идеологы болғаны түсінікті. Олар ел өмірінде болып жатқан аса маңызды ішкі-
сыртқы мәселелерге араласып өз пікірлерін білдіріп отырған, әр түрлі
оқиғаларға өзіндік баға беріп, қиын-қыстау сәттерде дұрыс шешім жасалуына
ұйытқы болған, кей жағдайда ұрыс даласында қолбасшы ретінде туған жерін
жаудан қорғауға қатысқан .
Жырау туындылары қазақ жерінде өмір сүрген ілкі ғасырлардағы ұлы ғұлама
ойшылдар Әл-Фараби, Махмуд Қашқари, Қорқыт ата , Жүсіп Баласағүн ,Қожа
Ахмет Иасауи және т.б. танымдарымен және мақсат-мұраттарымен сабақтаса
келіп, өздері ғұмыр кешкен заманның рухына талап тілектерінің деңгейлерін
орайластыра білген. Қазақ философы Ж. Молдабеков айтқандай, олар көбінесе
сәуегейлік болжамдар жасап, келешекке көз жүгірткен. Бұл жерде жыраулармен
қатар, Майқы биден басталатын қазақ билерінің іс-әрекеті ерекше маңызды
болған еді. Жыраулар мен билер творчествасының басты мақсаты -барша халыққа
ақыл - кеңес беру, шындыққа көз жеткізу, әділеттілік пен әдептілікке жол
көрсету, үкім айту т.б.с.с. Билер сөздеріндегі тәлім-тәрбиелік идеялар күні
бүгінге дейін зерттеу объектісіне алынбай келеді. Бұларда адамның ішкі жан
дүниесін зерттеуге ерекше үңілу, олардың адамгершілік, имандылық
қасиеттеріне көңіл бөлу, кісінің асыл мұраттары туралы философиялық,
психолгиялық тұжырымдар есепсіз мол екендігі ләзім. Бұл жөнінде біз
кейінірек арнайы тоқталып, өз ой-пікірімізді бөліспекпіз. Алдымен жыраулар
тәлім - тәрбиесіне талдау жасап көрелік. XV ғасырдың бас кезіндегі ұлттық
өркениет қорына елеулі үлес қосқан ұлт тәлімінің көш басшсы болған ерен
тұлғаның бірі - Асан қайғы жырау Сәбитұлы (XV). Оның алғашқы қазақ
хандығының идиологы, ақылгөй кеңесшісі болғандығы белгілі. Жырау Алтын
Орда ханы Ұлұғ-Мүхаммедтің ықпалды билерінің бірі болды. Өмірдің сан
түрлі қыр-сырын терең аңғарған жырау өз заманының үлкен ойшылы ретінде адам
мен қоғам, табиғат пен адам, жан мен тән, жақсылық пен жамандық, қас пен
кесір т.б. әр түрлі деңгейде этикалық, психологиялық сипаттағы тұжырымдар
жасайды. Асан қайғы жырау алғашқы деректер орыс ғалымы А. Лютиннің
"Киргизская хрестоматия" (Ташкент, 1880) атты жинағында, сондайақ
И.И.Кратуттың "Из киргизской страны" (Оренбург, 1900) және "Живая старина"
журналдарының 1916 жылғы басылымда кездеседі. Белгілі ғалым Қ.Халидовтың
"Тауарих хамса" (Қазан,1911) кітабында да алғаш рет қазақ даласындағы
осындай ғұламаның ғұмыры туралы қызғылықты деректер бар. Асан қайғы туралы
өзімізден бұрын пікір қозғаған шет ел зиялылары. Соңғы кездері Венгрияның
ғалымы Имер Тренчери өзінің Жамбыл туралы жазған мақаласында қазақ елінің
Асан қайғы жырауы туралы тың деректер айтып кетіпті.
Бұл жерде айта кететін бір жәйт, Асан қайғы жырау туралы кеңес
үкіметі тұсында біраз ғалымдарымыздың терең зерттеулер жасауға
жүрексінгенін байқаймыз. Сондықтан да болар "Асан қайғыны не үшін
дәріптейміз " дейтін мақалалар да жарық көріпті.
Асан қайғы жыраудың мұралары жөнінде кезінде Ш.Уәлихановтың жоғары баға
бергені баршамызға мәлім. Бертін келе белгілі қазақ ғалымдары М.Әуезов, Ә.
Марғұлан жыраудың "Өзінен қалған қысқа сын болжаулары, өсиеті арқылы
өзінің жайынан да, заман аңғарынан да бірталай көрініс-елес, білік - дерек
береді" -деуі арқылы дала ойшылының ой - пікірлерінің қазақ елінің рухани
мәдениетінің құнды бөлігі екенін аңғартқан еді.
Асан қайғы мұрасы оқта - текте болса да көптен бері зерттеліп келеді.
Бұлардың қатарында Қ. Бейсембиев, О.Сегізбаев, Ө. Әлеуов, Б.Аманалиев,
М.Мағауин, М.Жармухамбетов, М. Әуезов, М.Ж.Көпеев, Ы.Дүйсенбаев
А.Қасабеков, Ж.Алтаев т.б. бар .
Соңғы жылдары қазақ әдебиетін зерттеушілер, филоссофтар және
педагогика мен психология саласындағы ғалымдардың біршама зерделі
ізденістері жарық көрді. Мәселен, Асан қайғы мұрасы жайында Ж. Толысбайұлы,
К.Жанысбаевтардың мақалаларында біраз сөз болады. Жақында шыққан екі
томдық "Қазақстан тарихында" (Алматы: Атамүра, 1998) сол деректер қайтадан
қайталанылған. Қазақ философтары А. Қасабеков пен Ж.Алтаевтың қазақ
философиясының тарихи жайлы жазған зерттеулерінде ауыз тұшитыны шамалы.
Әрине, жыраулардың философиялық көзқарастарына талдау жасау аса күрделі
мәселелердің бірі. Өйткені, біріншіден, олардың қай - қайсысы да арнаулы
философиялық трактаттар жазбағаны белгілі. Екіншіден, олардың өз қолымен
жазылған қолжазбалардың болмауы. Үшіншіден, бұл кездерде қазақ даласында
тұрақты оқу орындары, мәселен, университет, институттрды былай қойғанда,
қарапайым оқу орындарының болмауы.
Көбінесе көпшілік жиналған жерлерде айтылатын терең түйінді
салиқалы ойлар. Осындай ғақлиятты сөздерді көкірегі ояу, қағілез адамдар
ғана есіне сақтап үрпақтан ұрпаққа жеткізген. Жыраулардың философиялық
түйіндерін белгілі бір бағытқа жатқызу қиын. Жырау толғауларында
адамгершілік, мораль, имандылық, мәселелерін жиі кездестіруге болады.
Жыраулар толғауында қазақ даласындағы жаугершілік мәселелері, сондай - ақ
ел басқарып отырған хан - сұлтандардың, психологиясын қазақ батырларының
жан дүниесін көрсететін сөз тіркестері аз емес. Қазақ жырауларының, сондай
- ақ билерінің философиялық көзқарастары жәйлі сөз еткенде бұлардың
фольклордан немесе халықтың ауыз әдебиетімен және олардың өз атынан
айтылатын тағылымдардың ерекшелігін өзіндік көзқарастарының прогрессивтік
жақтарын сол кездегі заман тыныс-тіршілігінің көрсетулерін байқау қиын емес
.
Дала жырауларының импровизация, яғни суырыпсалма өнеріне өзгеше жетік
болғаны белгілі. Бұл көшпенділердің ойлау жүйесі ерекшелігінің тамаша бір
көрінісі. Мұндай жағдай ғұлама ғалым Ш.Уәлиханов айтқандай, арабтың шөлейт
даласында ғұмыр кешкен жыраулардың жеке басынан байқауға болады , яғни
олардың суырыпсалмалық, шешендік өнерлі өзіндік пайымдарымен
ерекшеленеді. Жырау толғаулары олардың өмір сүрген дәуірінің айнасы
іспеттес. Жырауларда үлкен - эмпирикалық тәжірибелер, халықпен қоян-қолтық
араласуы нәтижесінде өзіндік байқау жағы мол болғаны білінеді. Бірақ та
батыс философтарындай, әсіресе, Гегель мен Кант Секілді абстракциялық
тұжырымдардың кездеспейтіндігін айту қажет. Бұлар өздерінің көзбен көргенін
және тікелей естігендерін ғана, суырыпсалма ойлауының негізінде,
көшпенділерге тән ерекшелігінің төңірегінде өрбітеді.
§1.2 Жыраулар тәлім – тәрбиелік тағылымдарындағы адамгершілік идеялары.
XV ғасырдың орта шенінен бастап қазақ елінің ішкі - сыртқы хал –
жағдайы, көрші жұртпен ара қатынасы жаңа арнаға түсе бастады, халық
арасынан сауатты, білімдар, ақылгөй адамдар бой көрсетті.
Қазақ атымен аталатын қоғамдық ой-пікірдің басшылары болған Асан
қайғы, Қазтуғандар елге ұйытқы, ақылгөй аталған, дуалы ауызды дала
философтары болды. Жыраулар мораль, этика, тәлім-тәрбие жайындағы ой
түйіндерін, аса мәнді қоғамдық мәселелермен қатар, әлем, болмыс, тіршілік,
табиғат жайлы терең мәнді тұжырымдарды ортаға салды, ылғи халқымен кеңесіп
отырды.
Қазақ ақын – жырауларының көрнекті көш басшылары Асан қайғы мен
Ақтамбердінің. Олардың өлеңдері мен өсиет сөздерініңде халық қамын жеген
ақылгөй, қамқоршы бола білгені байқалады. Туған жерге, қолпаштап өсірген
елгедеген ыстық ықылыс ел қамы, ар, намыс үшін күрес, әділдікті, туралықты
құдірет тұту олардың шығармаларынан өзекті орын алған.
Кейінгі ұрпақ әулие танып, аты аңызға айналған Шоқан Уәлиханов
көшпенділер философы атаған Асан қайғы өз заманының үлкен ойшылы болған.
Заманымыздың көрнекі ойшыл ғалымы, әдебиет тарихын терең зерттеп, тексерген
академик Мұхтар Әуезов айтқандай, Асан қайғы өзінен қалған қысқа сын
болжаулары, өсиеті арқылы өзінің жайынан да, заман аңғарымынан да бірталай
көрініс - елес, білік – дерек береді.
Ел қамын көп ойлап, көп толғанған қарт жырау өзінің толғау-
жырауларында не жақсы, не жаман, не ғарып деген мәселелер төңірегінде ой
толғап, заманы жайлы да философиялық пікірлерін сарапқа салады. Ел қорғаушы
азаматтың бойында қандай адамгершілік қасиеттің болуын қалаған Асан қайғы:
Ешкімменен ұрыспа,
Жолдасыңа жау тисе
Жаныңды алы тұрыспа.
Ердің құны болса да,
Алдыңа келіп қалған соң,
Қол қусырып барған соң,
Аса кеш те, қол бер,
Бұрынғыны қуыспа,-
деп көпшіл бол, достықты бағалай біл деген үгіт насихат айтады.
Бұл пікір халық педагогикасының түйіні мақал – мәтелдерде
айтылатын: Жауға жаныңды берсең де, жолдасыңды берме, Жақсыда жаттық
жоқ, Алдыңа келсе атаңның құнын кеш деген қағидалармен қабысып жатыр.
Жатса-тұрса халық қамын жеген, халықты берекелі бірлікке, достыққа шақырып,
сөз маржанын тізбектеп Халық қамын жеуді, әз әзілдің сөзіне ермеуді,
құлқынның құлы болмауды, адамгершіліктің үлкен парызы деп ұққан жырау:
Адам әзіз айтар деп
Көңіліңді салмағыл
Нәпсі алдаушы дұшпанның
Насихатын алмағыл, -
деп, Атаның баласы болма, адамның баласы бол, Көпке қызмет ет, халық
қамын ойлар азамат бол деген ұлағатты өсиетті насихаттайды.
Ашуға ақылды жеңсіз, көпшіл бол деген өнегелі өсиеттің бүгінгі күнге
дейін ұрпақ үшін мән – мағынасы жойылмаған дидактикалық қасиеті күшті кеңес
екені даусыз.
Асан қайғы толғауында қазақ жерінің бүлінбеген экологиясы; аса көркем жан
семірткен табиғат байлығы, осындай жағдайда өмір сүрген қазақ халқының сол
кездегі жан дүниесінің сұлулығы тамаша көрініс тапқан. Мұндай жәйт сол
кезде өмір сүрген Қазтуған жыраудың толғауларында да өте әсерлі, көркем
тілмен суреттелген. Асан қайғы тайпалы одақтардың шежіре генелогиясын,
халықтың әдет - ғұрып, дәстүрлерін дәріптеп, оны жас өркіндерге өнеге етіп
ұсынады. Ол өмір сүрудің негізгі мәні туралы айта келіп, бұл дүниеде жақсы,
жаман адамдардың болатындығын, жақсылардан үлгі алып, жамандардан бойды
аулақ салып жүрудің қажеттілігін, жас ұрпақтың үлкендерді сыйлап
қастерлеуі, олардың ақылын тыңдап, үнемі ескеріп отыру керектігін, бір-
бірімен босқа қырқыспай бейбіт өмір сүру, ізгі ниетті, барынша қарапайым
адал болып, шыншыл, иманды болу, яғни жайсаң жанды азамат болып өсу
қажеттігін ерекше еске салады. Мұны ол бүкіл халықтың, елдің арманы дейді.
Осынау пікірлерде қазіргі кезде, әсіресе, Батыста кең өріс алған гуматистер
психологиясының принциптерің алғашқы ірге тасы жатқан сияқты. Жырау
толғауларының бірінде, есті адамның ақылын тыңда, естінің артынан қалма,
одан үнемі үйренуді ұмытпа дейді.
Жырау татулық пен ынтымақ белгісі ретінде, төмендегі жыр толғауын
арнайды:
Қарындасыңды жамандап
Өзіңе туған табылмас, -
осы бір ауыз тіркесте адам баласына өзімен бірге туған - туысқан, жекжат –
жұратпен сыйласып тұрудың қажеттілігін айта келіп, бұлардан артық саған
адам табылмас дейді. Бұл айтылған тағлым – қазіргі заман қазақтарына да
қатысты тағлым. Мәселен, кейбір қазақ ағайындар бірге туған қарындастарын
тілдеп, сөгіп, керек болса өрескел жағдайларда өлтіріп жататындар кездесіп
қалады. Ұлы ғұламаның осыдан 5 ғасыр бұрын айтқан тәлімдерінің Арғымаққа
міндім деп, артқы топтан адаспа, артық үшін айтысып, достарыңмен санаспа
деген сөзінің қазіргі кездегі тәлім – тәрбиемізге берері аз ба? Жырау
сондай – ақ адамның досымен бірге қаскөй, дұшпанының болатындығын еске
алады.
Бірі өшпенділігі мол, жаулылығы, қаскөйлігі бастан асып жататын
адамдар да екіншісі көре алмағаннан жауығатындар.
Ұлы ғұлама біздерді бұлардың біріншісінен өте сақ болуды, олардың
арам ниеттерін біліп қана қоймай тиісті жерінде аяусыз әшкерлер отыру
қажет деген еді. Асқан ғұлама ғалым кей жағдайда жау адамды тәрбиелеп,
қатарға қосудың қажеттілігін, егер мұндай шара іске аспаса, олардың көзін
құртқан теріс болмайды дейді. Сондай-ақ көре алмаушылық пен күндеуден гөрі
жауласқан адамға байыпты қарым-қатынас жасалып, осынау теріс қылықтардың
себебін тауып, көздерін шындыққа жеткізу қажет деген еді.
Жырау жастарға – балаларым болды деп тоқмейілсімеңдер, артыңда келе
жатқандарды адастырма, оларға өнеге көрсететін бол, әр уақытта өзім
болдымдыққа салынба, кішіпейіл, кеңпейіл бол, (әр уақытта өзім болдымдыққа)
жұртпен босқа таласпай Ғылымым жұрттан асты деп, қессіз-ақ сөз бастама,
айтқанына түсінген адамға шамаң келмесе көмектесіп, ақылыңа ақыл қос дейді.
Жырау осынау ізгі қасиеттер ел басшыларына аса қажеттілігін айта келіп,
олардың аяғынан шалмай, оларға қиянат жасамай, ізгі іс – әрекетін ылғи да
қолдап отыр дейді. Есті көрсең, кем деме деп жырау сондай-ақ Артық үшін
айтысып, достарыңмен санаспа мүмкіндігінше досыңның жан дүниесінің кілтін
таба біл деп айтады. Ғұлама толғауларында сол кездің өзінде-ақ қазақ
жұртында ғылым жолын қуғандардың болғанын айғақтайтын деректер де кездеседі
(Ғылымым жұрттан асты деп, кеңессіз сөз бастама).
Әрине, ұлы далада сонау әл-Фараби заманынан бұрында ғылым – ілімнің
көзі болғандығын тарихшылар айтып жүр емес пе? Жыраудың бір сөзден тұратын
толғауында дерек боларлықтай мағлұматтар жеткілікті.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде пайдалану.
Кіріспе.
І – тарау.
Қазақ ғұламаларының педагогикалық ойларындағы адамгершілік тәрбиесі
және олардың қазіргі мәні.
§ 1.1 Қазақ халқының тарихи- саяси және экономикалық жағдайларының
педагогикалық тәлім – тәрбиелік ой – пікірлердің қалыптасып дамуына жасаған
алғы шарттық ролі.
§ 1.2 Жыраулар тәлім- тәрбиелік тағылымдарындағы адамгершілік идеялары.
§1.3 Шешен – билер толғау арнауларындағы адамгершілік идеялары.
ІІ – тарау.
Қазақ ғұламаларының адамгершілік тәлім - тәрбие көзқарастарын қазіргі
бастауыш мектептің оқу – тәрбие жұмысына пайланау.
§ 2.1 Бастауыш сынып оқушыларына қазақ ғұламалырының тәрбие
тағылымдарын адамгершілік тәрбиеде пайдаланудың қазіргі жағдайы.
§ 2.2 Тарихи тағылымдарды пайдалануды жетілдіру жолдары.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Бөлім.Қазақ ғұламаларының педагогикалық ойларындағы адамгершілік
тәрбиесі және олардың қазіргі мәні.
§ 1.1 Қазақ халқының тарихи- саяси және экономикалық жағдайларының
педагогикалық тәлім – тәрбиелік ой – пікірлердің қалыптасып дамуына жасаған
алғы шарттық
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..6
§ 1.2 Жыраулар тәлім- тәрбиелік тағылымдарындағы адамгершілік
идеялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
§1.3 Шешен – билер толғау арнауларындағы адамгершілік
идеялары ... ... ... 35
ІІ – бөлім.
Қазақ ғұламаларының адамгершілік тәлім - тәрбие көзқарастарын қазіргі
бастауыш мектептің оқу – тәрбие жұмысына пайланау.
§ 2.1 Бастауыш сынып оқушыларына қазақ ғұламалырының тәрбие
тағылымдарын адамгершілік тәрбиеде пайдаланудың қазіргі
жағдайы ... 43
§ 2.2 Тарихи тағылымдарды пайдалануды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... . 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...70
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
Іздену жұмысының нысанына: ХV- ХVІІІ ғ.ғ қазақ ойшылардың педагогикалық
идеялары алынды.
Диплом жұмысының мақсатына: қазақ ойшылардың педагогикалық идеяларының
тәлім – тәрбие процесіндегі бүгінгі қолдану жағдайы мен оның тиімділігін
арттыру алынды.
Диплом жұмысының міндеттері:
1. Тарихы кезеңдегі педагогикалық ой - пікірлердің қалыптасып дамуына
әсер еткен элеуметтік – экономикалық, мәдени рухани жағдайларға
сипаттама беру.
2. ХV- ХVІІІ ғ.ғ аралығындағы педагогикалық ой –пікірлердің даму
кезеңдерін көрсету және әр кезеңнің мазмұндық ерекшелігін ашу.
3. Дала ойшылдарының тәлім – тәрбие идеяларының өзара сабақтастық
табиғатын ашу.
4. Қазақ ойшылдары педагогикалық ой – пікірлерінің қазіргі ғылым мен
білім мен тәрбие беру жүйесін жетілдірудегі ролін көрсету.
5. Жыраулар мен би – шешендерінің тағылымдық мұраларын қазіргі оқу тәрбие
процесінде пайдалану жағдайын айқындап жетілдіру шарттарын көрсету.
Зерттеу пәні : Бастауыш мектептердегі ана тілі пәні (3-4 сыныптар).
Іздену әдістеріне: талдау, жалпылама әңгіме, сұрақ жауап, тарихы зерттеу
әдістері (тарихы салыстырмалы, тарихы жүйелілік, ретроспективтік) әдістер
таңдалды.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспе, 2 тарау, 5 кіші тараушылардан,
қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімін қамтиды.
Кіріспе
Қазақ елінде қазірде болып жатқан әлеуметтік-экономикалық,саяси
өзгерістер, халық ағарту, білім, тәрбие, ғылым cалаларына да ерекше
әсерін жасауда. Бұл жағдай бұрынғы рухани құндылықтарымызды тағы да
қайта қарауды тарихи жәдігерлерімізді әлі де ашылмай жатқан
асылдарды зерделеуді қажет етуде.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын мақсат-саналы ұрпақ
тәрбиелеу.Болашақ ұрпақ-келешек қоғам иесі.Сол келешек қоғам өресі
озық азамат етіп тәрбиелеу-мектептің қоғам алдындағы борышы.
Оқушының ой-өрісін, сана-сезімнің жан-жақты дамуы бастауыш
сыныптан басталады. Бастауыш мектептен бастап баланы өмірге
дайындау,тәрбиелеу жоғарғы орынға қойылуда.
Бұл ретте сыныпта ғана емес сыныптан тыс жүргізілген
жұмыстардың да маңызы зор. Сыныптан тыс жұмыстарды жүргізу
барысында сыныптағы оқушылардың оқу ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін
еске ала отырып , жоспарлы түрде, оқу пәндерінің мазмұнымен тығыз
ұштастырыла жүргізілген жұмыстар ғана ойдағыдай нәтиже бермек.
Адамзат тарихының түрлі кезеңдерінде әр өлке өмір сүрген
атақты білімпаз, ақылғой даналар айтып, жазып қалдырған, уақыт елегін
өтіп,ұрпаұтар зердесіне ұялаған ұлағатты педагогикалық ойлар ұшан-
теңіз. Сондықтан тек сабақта ғана емес, сыныптан тыс тәрбие, үйірме
жұмыстарында да ұлтымыздың асыл мұраларын дәріптейтіндей, баланың
бойына озық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерді сіңіретіндей, имандылыққа,
адамгершілікке, ізгілікке тәрбиелейтіндей шешндік сөздер, жыраулардың
нақыл сөздерді, мақал-мәтелдерді кеңінен қолдансақ біріншіден
оқушылардың тіл орадылығын арттырып, өмірге қөзқарасын қалыптастырса,
екіншіден ой-өрісін кеңейтіп, сөздік қорын байытады, үшіншіден
балаларды жақсыға үйреніп, жаманнан жиренуге тәрбиелейді. Біздің
жарқын болашағымыз - өскелең жас ұрпақтың біліктілігімен байланысты.
Жас ұрпақ - өркениетті тәрбие шуағына шомылса ғана, білім нәріне
сусындаса ғана мемлекетіміз көгереді егеменді ел іргесі берік
болады.
Кезінде қаралғанымен, талданғанымен, әлде рухани
қазыналарымызда қалтарыста қалған, байқалмай жүрген байлықтар жоқ
емес. Оларды замана талабына сай білім беру тәрбие жұмыстарында
лайықты қолдана алмай, қазіргі жас өскіндерімізге, болашақ
жеткіншектерімізге өз деңгейінде үлгі-өнеге етуде олқылықтар жіберіп
жатқан жағдайларымыз бар екендігі де жасырын емес.Сондықтанда тарихи
тұлғаларымыздың талғымдарын мектеп шәкірттеріне әсіресе бастауыш
сынып оқушыларына паш етуді, нақты іс-шаралар атап айтқанда
мектептен тыс жүргізілетін үйірме жұмыстарында, тәрбие сағаттарында
пайдалануды рухани саладағы негізгі мәселелердің бірі деп
есептейміз.
Көтеріліп отырған мәселенің көптеген жақтары қазақ
ғалымдарының зерттеулерінде қаралған. Мәселен, профессор
Қ. Бержановтың XVIII-ғасырдың XX-ғасырдың 60-шы жылдарына дейінгі
ағырту саласындағы орыс-қазақ қарым-қатынасына арналған зерттеулерінде
қазақ ғұламаларының тағылымдары да қамтылған. Қазақ оқымыстыларының
алғашқы легі қатарында болған
Ш. Қоқымбаевтың 1937 жылғы қорғалған еңбегінде қазақ еліндегі
педагогикалық ойлардың, ағарту, мектеп ісі даму мәселелері, сондай
ақ Ы. Алтынсаринның рөлі қаралған. Бұл еңбек туралы пед. ғыл.
докторы Т. Әлсәтов орынды пікір жазған және ғалымды қазақ
мектептерінің тарихы жайлы ғылыми тұжырымдама жасаған алғашқылардың
бірі деп бағалайды. Қазақ ғұламалары өміріне қатысты педагогикалық
ойлардың –пікірлердің пайда болуы, дамуы мәселелері жайында ғалымдар
И.Мадин, И.Сембаев, А.Сыздықов,
Т.Тәжібаев, С.Қалиев, С.А.Узақбаева, А.Көбесов, К.Қожақметовалар т.б.
құнды зерттеулер жүргізген. Бұл ғалымдардың еңбегі біздің
жұмысымыздың орындалуына негіз болады және көмегі өте зор болды.
Кейінгі кездері тарихшы ғалымдарымызда қазақ хандығының
құрылуы оның алғышарттары т.б. факторлары хақында үлкен еңбектер
жазды.(Қазақстан тарихы. Бес томдық. Алматы, Атамұра, 1998. М. Қани.
Қазақтың көне тарихы. Алматы. Жалын. 1993. 490 б. Жолдасбайұлы С.
Орта ғасырдағы Қазақстан: Алматы, Ана тілі, 1995. 176 б. Қозыбаев
М.Қ. Жауды шаптым ту байлап. Алматы, Қазақстан, 1994. 192 б.т.б)
Бұл еңбектер алғашқы қазақ хандығы тұсындағы елдің әлеуметтік-
саяси, экономикалық жәйі туралы, олардың тарихи тұлғаларды тудыруға
жасалған ықпалы туралы деректер алуға және тұжырым жасауға үлкен
көмек жасады.
Осы еңбектерді оқығанда бізге тарихи тұлғалардың әсіресе
жыраулар мен от ауызды орақ тілді шешендердің тағылымдық-
ұлағаттарын әліде айрықша зерделей түссек, ұрпақ тәлім-тәрбиесіне
қажетті қолдануға керекті дүниелерді толықтыра беруге болатынына көз
жеткіздік. Әсіресе бұл мәселе бастауыш сынып оқушылары тәлім-
тәрбиесіне қатысты өте қажет мәселе және тарихи тағылымдардың
әлеуметі олардың жас өскіндер тәлім-тәрбиесінде жүйелі пайдалануы
өте қажеттілікпен сұраныста тұрған сияқты. Осы мәселе бізге диплом
тақырыбын”Қазақ ойшылдарының (xv-xvii ғ.ғ.) педагогикалық мұраларын
бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде пайдалану” деп
алуымызға қозғау болды.
І – тарау.
Қазақ ғуламарының педагогикалық ойларындағы адамгершілік тәрбиесі және
олардың қазіргі мәні.
§ 1.1 Қазақ халқының тарихы саяси және экономикалық жағдайларының
педагогикалық тәлім – тәрбиелік ой – пікірлердің қалыптасып дамуына жасаған
алғашқы ролі.
XX ғасырдың халқымыз үшін ең елеулі, қуанышты оқиғаларының бірі —
еліміздің тәуелсіздік алуы. Бірақ осыны кезекті бір даурықпаға айналдырып
алу қаупі аз емес. Ағылшындарда бір мақал бар: "Өткенге қарап бас иіп ,
ертең үшін қарап білек сыбанамыз" деген. Сонау Абылай бабамыздан бастап,
кешегі желтоқсанға дейін азаттық үшін алысқандарға бас иіп, тәуелсіз ел,
қабырғалы халық, жұрт санасар ұлт ретінде бел буып, тегеурінді қимыл жасау
ұлттық мүддеге айналуда.
Ұрпақ тәрбиесі ертенді күтпейді. Әлемдік заңдылық нормасы тұрғысынан
келгенде кемел мемлекетке кажетті барлық кұкық өз қолымызға тиді.
Елтаңбамыз, Әнұранымыз, Туымыз, Ата заңымыз - барлығы да біздің басқалармен
тең ел екенімізді айқындап тұр. Бірақ бәрібір әлі де аса маңызды шара
шешімін толық таппағандай...
Ол біздің білім, тәлім-тәрбие беру жүйемізде бәрінің бірдей төрт аяғынан
тең басып тұрмағаны. Сондықтан да бүгінгі таңда мектептердің жаңа түрін
құру, білім беру процесіне оқытудың мәдени қаруланған арнаулы әлеуметтік
технологиясы бар неғұрлым жаңа, казіргі заманға сай әдістемесін жасап
ендіру - күн тәртібінде тұрған ең өзекті мәселелердің бірі. Оның тек
бұрынғы жүйені өңдеумен ғана шешілмейтінін белгілі жағдай. Шетелдік
ғалымдардың пікірі бойынша әрбір ел ілгері карқынды дамуы үшін қоғамдық
пікірдің 30 пайызы өткенді талқылауға, 50 пайызы бүгінгі күннің
мәселелеріне талдау жасауға, қалған 20 пайызы ертеңгі күнді ойлап,
болашақты болжауға жұмсалуы керек екен. Біз болсақ, әлі күнге бар күш-
жігер, ақыл-парасатымызды өткен күндерді сынауға, қарғап-сілеуге жұмсап
отырмыз. Әрі кеткенде үлттық дәстүрден ажырадық, тарихи сана ұмытылды, ана
тіліміз шет қақпай болды, үлкенді сыйлауды койдық, ұлттық ұятын жоғалтқан
қыздар, баласынан безген жас аналар, жетімдер үйінде қара бала, қарттар
үйінде қара шал көбейіп барады, мектепте еліміздің жер байлығы, тарихы,
салт-дәстүрі оқылмайды деуден аса алмай келеміз. Мұның бәрі өзекті өртер
шындык, әрине. Бірақ қазір не істеу керек деген сұраққа толық жауап таба
білу, болашақтың негізін калау маңызды іс болып тұр. Ұлттың ертеңін
ойласақ, бүгінгі бүлдіршіндердің жайын бір сәт те естен шығармауымыз керек.
Тәрбие адам өміріндегі аса мәнді нәрсе. Шынында да кез-келген іс
бастапқыда дұрыс басталса, дүрыс аяқталады. "Жерге қандай дән ексең, сондай
жеміс күткен жөн"- дейді даналық.
Қазақстан Респубикасының егеменді ел болып, қазақ тілінің
мемекеттік тіл мәртібесіне ие болуы, жеткіншектерге білім мен тәрбие беру
саясаты туралы заңдардың қабылдануы ұлттық педагогикадан оқу – тәрбие
ісінің мазмұнын қайта қарап, жетілдіруді талап етіп отыр.
Адамға ең бірінші керегі білім емес, тәрбие. Тәрбиесіз берілген
білім адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне опат әкеледі деп Әл –
Фараби айтқандай, педагогика ғылымының зерттейтін негізгі категориясының
бірі- тәрбие. Тәрбие адам тағдырын ойластырады, болжайды, алдын – ала
адамның рухани өмірінің көптеген негіздерін сақтайды, тәрбие алыс пен
жақынды адамдарға және өзін қоршаған ортаға қатынас орнатады.
Тәрбие ұлылар өсиетін асқақтата отырып, олардың адамгершілік
құндылықтарын ұрпақтан – ұрпаққа жеткізеді. Өйткені өскелең ұрпақ ұлағатты
ғақлия сөздермен, тыныс- тіршілігімен, дәстүрлерімен тәрбиеленеді. Тәрбие
үрдісінде ғана емес, тәрбие де адамзат тіршілігінің міндетті шарты.
В.Соловьев адамгершілік бір адамның екінші адамға сыйлай салатын
зат емес, ол өзінің тәжірибесі арқылы ғана жететін адамның ішкі жағдайы
деп адамгершіліктің құндылығына ерекше тоқталған.
Қазіргі таңда әрбір жеке тұлғаның құндылық қасиеттерін дамытып,
қалыптастыруға аса мән беріліп отырғаны белгілі. Әсіресе ұрпақтан – ұрпаққа
мирас болып келе жатқа салт-дәстүр, әдет – ғұрыптар, тарихи - әдеби мұралар
арқылы оқушылардың жеке бас қабілетін дамыту мүмкіндігіне барынша көңіл
бөлгенін ғылыми – зерттеу еңбектерден аңғарамыз.
Ұлттық бай мұра да қазақтардың қайталанбас этикалық,
психологиялық әлемі әлі жете зерттелмей, зерделенбей жатқан тылсым дүние
екендігі туралы ел басшысы Н.Ә.Назарбаев та атап көрсеткен.
Бастауыш сыныптың мұғалімі ретінде байқағаным – бастауыш
сынып оқушысының есте сақтау мен танымдық қызығушылық қабілеті жақсы
болады. Егер балаға қызығушылығына қарай жүйелі мәлімдемелер түсіп отырса,
баланың дамуы шапшаңдайды. Біз бұл жерде Л.Занковтың идеясын негізге
алдық. Ол баланы қоғамдық өмірдің әр-түрлі баланың дамуы үшін туындайтын
шегіністерден қашпауымыз керек, әртүрлі баланың дамуына қандай дәрежеде
ықпал еткенін айқындай отырып, жүргізу қажет деген ұсынысын зерттеуімізге
басшылыққа алдық. Тарихи ескерткіш мұраларға жүргізілген саяхат – сабақтар
мен экскурсиялар балалардың танымын қалыптастыруда негізгі орын алатынын
практика барысында айқын байқадық.
Әртүрлі жүргізілген саяхат жұмыстары бастауыш сынып оқушыларының
ынтымақтастығын жетілдіре түседі. Бұл туралы психолог Л.Выготский: Дербес
жұмыс істегеннен гөрі бала ынтымақтастыққа күштірек әрі ақылдырақ болып,
ол өзі шеше алатын интеллектуалды қиындықтар деңгейі жөнінен биікке
көтеріледі ... дейді.
Жалпы жеке тұлғаның бойындағы адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыруға байланысты арналған ғылыми – зерттеу еңбектерді зерделеу
барысында бастауыш сынып оқушылары мәдени – адамгершілік құндылықтарының
қалыптасуы, олардың психологиялық дамуына байланысты арналған еңбектер
сараланып, жүйеленгенін байқадық.
Көпұлтты Қазақстан жағдайында аралас мектептегі адамгершілік
тәрбие мәселесі В.А.Кимнің еңбегінде негіз болады. Әрбір этникалық топтың
бір ұжымда тәрбиелену барысында олардың ұлттық ерекшеліктеріне, салт –
дәстүріне, әдет – ғұрыптарына аса мән бере отырып, адам құндылық
қасиеттерін қалыптастыруда әр ұлт өкілдерінің ықпалын жан – жақты ашып
көрсетеді.
Қоғам дамуының жаңа кезеңінде бастауыш сынып оқушыларын
адамгершілікке тәрбиелеудің ғылыми – педагогикалық тұрғыда жүйесін жасаған
Р.К.Төлеубекова адамгершілік тәрбиесі адамзат қоғамын үнемі толғандырып
келе жатқан күрделі мәселенің бірі. Жаңа әлеуметтік – мәдени жағдайда жеке
тұлғаның адамгершілік тұрғыдан қалыптасуына байланысты, біріншіден, бүкіл
адамзат қоғамының даму тарихында адамгершілік тәрбиесінің өзекті болғанын,
екіншіден, философиялық, тарихи, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық
әдебиеттер мен зерттеулерге талдау жасай келе, адамгершілік адамның
тұлғалық құрылымында ең алдымен өзін танып білуі, олармен адамгершілік
қарым – қатынасы адамгершілік тәрбиенің бір қыры, үшіншіден, қазіргі жаңа
әлеуметтік мәдени орта жағдайында адамның адамгершілік тұрғыдан қалыптасуы
өзі өмір сүріп отырған қоғамның және әлеуметтік ортаның, орынды саласы –
мектептің алатын орнының маңызы зор екеніне тоқталады.
Алайда бүгінгі қоғамдағы, әлеуметтік – экономикалық кедергілерге
байланысты бұл мәселенің көптеген салалары әлі де болса өзінің шешімін
толығымен таппай отыр. Мәселені нәтижелі шешу үшін қазақ халқының мәдени –
рухани бай мұрасын ғасырлар бойы жинақтап зерттеу қажет. Халық мұрасының
ішінде ХV – ХVІІІ ғ.ғ. тұсындағы тәлім – тәрбиелік ой – пікірлер бүгінгі
жас ұрпақтың имандылық – адамгершілік асыл қасиеттерін дамытуға, жеке тұлға
ретінде қалыптасып, рухани жетілуіне, ата – баба дәстүрлерін қадірлеуге зор
ықпал етеді.
Өркениетті қоғамда халыққа білім беру мен ұрпаққа орынды тәрбие
беру күн тәртібінде бірінші кезекте тұрады. Бұлардың қалай пайда болғанына,
қалыптасып, дамуына, алдағы перспективасына назар аударылады. Осы тұрғыдан
алғанда қазақ халқының алғаш рет елдікке қолы жетіп, ХV ғасырдың ортасында,
нақтырақ айтқанда 1456 жылы Шу бойында ірге тасы қаланған Қазақ хандығының
үш ғасыр бойғы тыныс тіршілігінің (ХV – ХVІІІ ғ.ғ.) рухани өміріне дем
беруші қазақ ғұлама ғалымдарының, ойшыл жыраулары мен (дем беруші) би
–шешендерінің тәлім тәрбиелік мұрасын зерттеу көкейкесті мәселе десе
болады. Бұл проблеманың көкейкестілігін сондай – ақ педагогика ғылымында
тарихи тұрғыда орындалған зерттеу еңбектері де дәлелдейді.
Оның бірден бір себебі – Кеңес үкіметінің тоталитарлық
саясаты кезінде ұлт аймақтарында, әсіресе Қазақстан секілді көп этносты
республикада оқу ағарту ісінің жайын баяндауда тарихи шындықты бұрмалап
көрсету фактілері орын алып келгендігі елгілі.
Бұл жағдайда Кеңес Одағының құрамына енген орыс емес ұлттар
тарихы секілді қазақ халқының да тарихы жөндеп тексеруге алынбады. Мұндай
барлық прогрессивтік оқиғалар мен құбылыстар орыс еліне тән деп қаралғаны
мәлім. Осы айтылғандарға орай орыс тарихы, соның ішінде педагогика тарихы
көбірек зерттеліп, ал қазақ педагогикасының әрідегі тарихын зерттеу күні
бүгінге дейін назардан тыс қалып келеді.
Педагогикалық ой – пікірдің даму тарихына бұрынғы КСРО
ғалымдары: Ф.Ф.Королев, Е.И.Медынский, А.В.Петровский, Г.Н.Волков (Ресей),
С.Прангашивили (Грузия), С.Симонян, Г.А.Арутнян (Армения) айтарлықтай үлес
қосты. Олардың еңбектері педагогика және психология ғылымын дамытуға
белгілі үлес қосумен қатар, бұрынғы одақ құрамындағы мемелекеттердің
педагогикалық ой – пікірлерінің, қалыптасып дамуына ықпал жасады.
Соңғы жылдары түркі тектес халықтардың педагогикалық ой
–пікірлердің даму тарихына арналған зерттеу ісімен Г.М.Ахмедов, А.Ю.Сендов,
А.Ш.Гашимов т.б. (Әжірбайжан), Х.Х.Тллашев, Н.Сафаров, З.Г.Нуридинов,
Г.А.Чарыев т.б. (Түркіменстан), Н.Имаева, А.Э.Измайлов (Қырғызстан)
айналысуда.
Олардың зерттеу еңбектері бізге қазақ хандығы тұсындағы
педагогикалық ой –пікірлердің дамып, қалыптасы тенденцияларын, өзіндік
ерекшеліктерін қарастырғанда және оның нәтижелерін қазіргі оқу – тәрбие
ісінде пайдалануға байланысты мәселелерді шешуде тірек болды.
Солардың ішінде біздің тақырыпқаорайлас зертеу – Қ.Жарықбаетың
еңбегі. Автордың (ХV – ХVІІІ ғ.ғ.) аралығында тәлім – тәрбиелік ой –
пікірлердің даму жолдары көрсетілді.
Біз зерттеуге алып отырған кезең – Қ.Жарықбаев ұсынған қазақтың
тәлім – тәрбиелік ой – пікірлері даму кезеңдерінің екінші кезеңі. Ғалымның
пікірінше, бірінші кезең - сонау VІ – VІІ ғасырлардан тамыр таратып,
бүткіл түркі жұртына ортақ тәлім тәрбиелік ой пікірлердің ілік бастауы.
Біздің зертеуде көшпенді ата – бабаның өз ұрпағын қалайша сегіз қырлы, бір
сырлы етіп қалыптастырғаны жайлы мазмұнданады. Бұл – халықтың ұлттық сана
– сезімінің өзіндік ерекшеліктерімен дараланған кезең. Өйткені ХV ғасырдың
өзінде ақ қазақ елі дербес ұлт болып қалыптаса бастады, феодалдық
мемлекеттің іргесі қаланды. Сайып келгенде, осының бәрі біздің
зерттеуміздің басты идеясының бірі болып табылады.
Осы проблеманы зерделеуге қазақ этнопедагогикасының тарихы
мен теориясын зерттеп жүрген ғалымдарда (С.Ұзақбаева, М.Балтабаев, С.Қалиев
т.б.) тиісінше үлес қосқаны белгілі. Олардың еңбектерінде ұлттық
педагогикадағы тәрбиенің жекелеген жақтары (эстетикалық, адамгершілік,
отансүйгіштік, ақыл – ой, еңбек тәрбиесі т.б.) талдауға алынады.
Бүгінгі таңда елімізде жүріп жатқан жаңару процестері
өткен тарихымызды объектівтік тұрғыдан дұрыс бағалауға, мәдени құрылыс
саласында, әсіресе ағарту, мектеп оқу – тәрбие ісіне қатысты талай ғасырлар
бойы жинақталған тәлім тәрбиелік мұраларды егеменді еліміздің бүгінгі күн
талаптарына сай пайдалануға қолайлы жағдайлар тудырып отыр.
Осы тұрғыдан алғанда ұлттық педагогикамыздың маңызды бір бөлігі
болып есептелетін қазақ халқының дербес ел болып тарихы аренаға шыққан
кезеңіндегі (ХV ғ. - ХVІІІ ғ.) падагогикалық ойларының өзіндік даму,
қалыптасу жолын тұтас та толық, белгілі жүйемен зерттеу көкейкесті
мәселенің бірі дер едік.
Біз, қазақ ойшылдарының (ХV ғ. - ХVІІІ ғ.) педагогикалық мұралары
арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуде жоғарыда аты аталған
ғалымдардың, практиктердің ғылыми тұжырымдарын басшылыққа алдық. Әсіресе
Шешендік өнер – ұлттық психологияның бастауы атты бастауыш сыныптарға
арналған бағдарламаның мазмұнын құрастыруда оқулықтың мүмкіндіктерін
негізге алдық.
Бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік тәрбие берудің ғылыми –
теориялық негізін айқындай келе, зерттеуімізге нысана етіп алып отырған
ұрпақтан – ұрпаққа жалғасқан тарихи ескеткіш мұралары жайла және қазақ
ойышылдарының тәлімдік те, білімдік те мңызының зор екенін зерттеу
барысында айқындадық.
Сонымен қатар, Қазақстандағы білім беру жүйесінің әлемдік стандартқа
сай 12 жылдық білім беру жүйесіне көшуі кезінде білім берудің негізгі
тәлімдік маңызы мол қазақ ойшылдарының педагогикалық мұраларын оқушылардың
білімдік деңгейін жетілдіруге байланысты енгізу мүмкіндігі бар екенін атап
көрсеткіміз келеді.
Қазақ ойшылдарының (ХV ғ. - ХVІІІ ғ.ғ.) педагогикалық мұралары
жеке тұлғаның адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру әлі өз дәрежесінде
зерттелмеген тақырыптың бірі болып табылады. Бүгінгі жас ұрпақ бойындағы
адамгершілік құндылықтарды қалыптастыруда ұрпақтан – ұрпаққа жалғасқан
мұралардың маңызының мол екенін ұстаздық тәжірибемнен көріп отырмын.
"Әр ұрпақ тарихты қайта жазып шығады",-деп елбасы Нұрсұлтан
Назарбаев айтпақшы, кейінгі жылдары ғалымдарымыз қазақ хандығының құрылуы
тарихына байланысты біраз еңбектер жазды. Осы еңбектерді негізге ала отырып
алғашқы қазақ хандығының тұсындағы елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайы
жәйлі төмендегідей тұжырым жасауға болады.
ХҮ-ғасырдың бас кезінде, дәлірек айтқанда, 30 - шы жылдарда Дешті
Қыпшақ мемлекеті құрылып, оны Әбілқайыр хан басқарған еді. Оның
территориясы Сырдариядан бастап сібір хандығына дейінгі ұлан байтақ жерді
алып жатты. Оған көршілес Жетісу аймағында Манғолстан, Ақ орда және Ресей
жағынан Ноғай Ордасының хандықтары сияқты патриархалды феодалдық
мемлекеттер қоныстанған. Аталған мемлекеттер жер-су, шөбі шүйгін жайлау
үшін бір-бірімен соғысып, өз -ара қырқысумен болды.
Қазақ даласындағы негізгі кәсіптердің бірі аң аулаушылық екенін
көптеген саяхатшылар мен ғалымдар өз жазбаларында кеңінен суреттеген.
Құралайды көзден атқан небір мергендердің бүркіт салып, тазы қосып бір
ауылды асыраған А. Левшиннің еңбектерінен кездестіреміз. Қазақтардың қол
өнері жақсы дамыған, олар тері өңдеп киіз басып, ағаштан неше түрлі
бұйымдар жасаған. Ол туралы біз айтқан дала ғұламалары Өтейбойдақ
Тілеуқабыл ұлының, Мұхаммед Хайдар Дулатидің, Қыдырғали Жалайырдың және
басқалардың Жазба мұраларын кездестіруге болады. Дала шеберлері мен
Зергерлері жасаған неше түрлі сәнділік заттар мен әшекей Бүйымдар қала
дүкендерінің сөрелерінде самсап түрған. Сайрам, Түркістан қалаларының
шеберханаларында түптеліп Шығарылған кітаптардың күміспен апталып,
алтынмен қапталып сатылғандығы жайлы да аз айтылмайды.
Сонымен бірге ілім мен білім дами бастады. Қазақ хандығының түрлі
дипломатиялық іс - әрекеттерімен қатар, жаңа Заңдары туындай бастады.
Қасым хан алғашқы қазақ заңын, халық ұғымында "Қасқа жол" деп аталған
жаңа заң жүйесін жасады. Бүл заңды қазақ арасында бұрыннан қалыптасқан
әдет-ғұрып ережелерін лайықталған, ұлттық салт-сананы бейнелейтін кодекс
деп атауға әбден болады.
Сырдария өңіріндегі қалалар біртіндеп білім мен өнердің көзі бола
бастайды. Медреселерде жастар ілім - білімге сусындаса, ал шеберханаларда
олар саусағынан өнер тамған шеберлікке машықтанды. Осы кездері қазақ елінің
территориясы ұлан-ғайыр еді. Сондықтан да кең жазира байтақ атамекенді
қорғауға да оңайға соқпайтын. Атамекенін найзаның ұшымен,білектің күшімен ,
қылыштың жүзімен, нөсерлей себелеген садақтың оғынан қорғаған.
Салауатты іс-әрекеттің арқасында ХҮІ-ғасырдың соңында Қазақ Ордасы
күні кемел, байлығы мол, жері байтақ ірі мемлекетке айналды . Осынау
қысқаша шолуда қазақ хандығың қалыптасып, дамуына қатысты мәселелерді толық
қамту мүмкін емес .
Қазақ хандығының мемлекеттік құрылысы мен саяси әлуметтік ерекшеліктері,
сондай-ақ көшпелі және жартылай отырықшы өмірінің тыныс-тіршілігі халық
мәдениетінің бірегей түрлерін туғызып, қоғамның рухани өміріне де небір
оқымысты ғұлама -ғалымдардың жазбаларын, жыраулардың поэзиясын билер мен
шешендердің қайталанбас сөздеріне тән шығармашылықтарын алдыңғы қатарға
шығарды. Бір сөзбен айтқанда, ерте заманнан келе жатқан, ата-бабаларымыздың
рухани байлықтары әрмен қарай жалғастырыла түсті. Бір кездері қазақ жерінде
өмір сүрген Қорқыт ата, Әбу нәсір әл Фараби, Жүсіп Баласуғүни, Махмұд
Қашқари, Қожа Ахмет Иасауи, Ахмет Жүгенікөй сияқты ғұламаларды өздеріне пір
тұтқан ойшылдарды жаңа жоғары аренаға шықты . Олар Араб, парсы, түркі және
басқа тілдерде ілім-білімнің сан-саласынан еңбектер жазды. Бұлардың
біразы күні бүгінге дейін өз еліміз бен шет ел кітапханаларында,
архивтерінде сақтаулы .
Орта ғасыр мәдениетінің ошақтары болған Отырар, Түркістан Сайрам, Жент,
Сауран, Сығанақ, Тараз, Аспара, Меркі қалалары қазақ елінің ұлт болып
қалыптасқанға дейінгі қасиетті ата қоныстары еді.
Міне, осы қалалар қазақ мәдениетінің қалыптасуына үлкен үлес қосқан еді.
Аталған қалаларда мектептер мен медреселер ашылып, оларда оқыту араб-парсы
және түрік тілдерінде жүргізілді. Ғылымның әр түрлі салалары дін ілімі,
математика логика, философия бойынша білім беріліп, Шығыс және Араб елдері
ойшылдарының туындыларымен таныстырылды.
Қазақ халқының ірі шонжарлары, бекзадалары, бектері мен дәулетті адамдары
өз балаларын Бұқара, Самарқанд, Бағдадқа оқуға жіберіп отырғандағы туралы
дерек Ә .Жиреншиннің ,,Қазақ кітаптарының тарихы „ \ Алматы 1971\\53\
кітабында жақсы айтылған .
Қазақ хандығының достық ниеттегі дипломатиялық іс әректіне байланысты
мұсылман дүниесінің жерлерінен не-ғұламалар, сәулетшілер, шеберлер,
зергерлер, т.б. ағылып келе бастады. Солардың көмегімен хан сарайлары
салынып, сыр бойы қалаларында құрылыстар жүргізілді. Ұлы Жібек жолы арқылы
Батыс пен Шығыс елдерінен неше түрлі өнер туындылары, қолжазба кітаптар
жеткізілді. Міне, осының бәрі қазақ хандығының жалпы дамуына, бүкіл
қоғамның рухани өміріне ықпал жасағаны мәлім .
Бүл кезде қазақ елінің рухани байлықтарының бастауы поэтикалық
дәстүрлер түрінде ғана жалғасқан жоқ, бірнеше ғасырлар бойы тоқырап қалған
жазба дүниелер қайтадан жанданды. Қазақ даласында өмір сүрген ғұламалардың
логика, философия, тарих медицина саласына байланысты жазбалары таныла
бастады .
Әдемі каллигрфиялық шеберлікпен жазылған небір шығармалар күні бүгінге
дейін ез еліміз бен басқа шет ел қалаларының мұражайлары мен архивтерінде
сақтаулы. Осы кезеңдерде өмір сүрген ғұлама - ғалымдардың еңбектері
шежірелік және нарративтік деректемелер ғана емес сонымен қатар көркем
әдебиет шығармаларының ескерткіштері ретінде де маңызды. Олар орта
ғасырлардағы оқиғаларды дәріптей отырып, билеушілердің генеологиясының
тарихын баяндаумен ғана шектелмеген. Өз жазбаларында көшпенділердің әр
түрлі өмір құбылыстары тыныс -тіршілігі туралы көптеген тың деректер
қалдырған. Сонымен қатар қазақ халқының өзіндік салт - санасы, әдет -
ғұрпы, жөн -жосығы жәйлі қазіргі ғылымға маңызы бар мәселелер айтылған .
Жоғарыда айтылған сыр өңірі мен Жетісу аймағынан шыққан атағы әлемге
мәшьүр болған ғұламалардың әр түрлі білім салаларынан жазған асыл мұралары
өкінішке орай әлі күнге дейін жүйелі түрде зерттелмей келеді. Осы кезеңнің
ғұламаларының бірі -Шейх Ахмет Түркістани \ X V ғасырдың Бірінші
жартысы \ өз замандасы әрі ұстазы Әлішер Науаидің Зиялы кісілердің сенімін
нығайтудағы пайғамбардың елшілік миссиясының куәлігі атты шығармасын
1508 жылы көшіріп шығыпты. Кейіннен Шейх Ахмет 1492 жылдары Жәлидің
еңбектерін де көркем тілмен айшықтап аударып шығыпты. Ғұламаның басқа
жазған еңбектері туралы дерек жоқ. Дегенмен де оны қазақ ғалымдарының
алғашқы буыны деп есептеуге болады.
Орта ғасыр мәдениетінің бір көрінісі ол араб, парсы, үнді тағы басқа
тілдердегі әр түрлі білім салаларының шығармаларын аударып көшіру, әсіресе
діни кітаптарда сол араб тілінде бөтен жазумен көшіру әдетке айналған.
Ертедегі түркі жеріндегі қалалар сарайларындағы көшірмеші хаткерлер және
кітап безендіретіндердің шеберханалары болған. Белгілі араб тарихшысы Рашид-
ад-Диннің айтуынша, ертедегі түркі қалаларында қол -өнерші шеберлерін
дайындайтын ұғындырғы (мектеп) болғаны белгілі. Негізінде, Отырар, Сұнақ,
Тараз, Хорезм, Самарқанд, Испиджаб (Сайрам ) сияқты қалаларда кітапты
көркемдеп түптейтін және неше түрлі суреттермен қоса ою - өрнектейтін
шеберханалар болған .
Шеберханаларда жасөспірімдерді бірнеше топқа бөліп жаз-Багерлік және
кітап көркемдейтін өнерге баулыған. Білікті шеберлер әсем әріптерді
нақыштап жазуды, кітап бет терін өрнектермен әсемдеудің шеберлігін
үйретіп қана қоймаған, олар көшірілетін кітаптардың мазмұнын терең түсінуді
және суретшілерге сол кітаптың мазмұнына орай суреттер мен өрнектеуді
тағылымдаған.
Жібек жолы арқылы әкелінген басқа елдердің қолжазба кітаптарының
басылымдарының үлгі етіп олардың әріптерін суреттерін және көркемдеушілік
өнерін үйренген, түрлі жазбалар мен қолжазба кітаптартарды өте жоғары
құрметтеп оларды арнайы құтылар мен қобдишаға сақтаған .
Осы кезеңде қазақтың өзіне тән төл тәлім -тәрбие идеялары
біртіндеп қорлана түсті.Осы ретте "көшпенділер философы" ( Ш. Уәлиханов)
атанған Асан қайғы жырау бастаған ғұламалар көші дала халқының тыныс-
тіршілігін, рухани өмірін мінез - құлқын, көңіл -күйін, сезімдерін,
түсінік-талғамдарын, сондай -ақ қоғам, табиғат, адамдар арасындағы
байланыстар туралы терең ой - пікірлер айтқан еді. Мұндағы тәлім -тәрбиелік
идеялардың өзегі өнегелі өсиет, ғибаратты ақыл-кеңес, тағылымы мол
терең түйіндер. Ұлттық бояуға қанық афоризмдер мен қанатты сөздерге бай
жыраулар ой-толғаныстарын одан әрмен қарай билер мен шешендердің ой
-түйіндері жалғастырды .
Қазақ елінің саяси -әлеуметтік және рухани өміріне белсене араласқан
"Халық тәлімгері" атанған билер мен шешендердің тағылымдары тарих төрінен
ерекше орын алады. Сол кезде " билер сөзі", "билер айтысы", "билер дауы",
"төрелік айту", "шешендік сөздер" деп аталатын жанрлар пайда болды. Билер
мен шешендер ғұлама жыраулардың толғауларында ертедегі грек стоиктері мен
кингтерінің дифирамбылары секілді ұрпақтан - ұрпаққа ауызша жет -кізіліп
келеді .
Жыраулар мен би - шешендердің рухани мұралары белгілі философтарымыз
Қ.Бисембиев, О. Сегізбаев, Ж. Молдабеков, Қ. Бейсенов, Ж. Алтаевтардың
еңбектерінде бірсыдырғы бағасын алды. Сондай-ақ қазақ тәлім - тәрбиесінің
тарихын зерттеп жүрген профессорлар Қ. Жарықбаев, С. Қалиев т.б орта
ғасырлық ақын -жыраулардың тәлім -тәрбиелік ой -пікірлеріне талдау жасап
зерделеді. Бірақ та әлде болса осы тақырыптар қомақты болмай келеді,
моногрфиялық еңбектер мен диссертациялар жазылған жоқ? Ал қазақ билері мен
шешендерінің тәлім-тәрбилік идеяларын зерттеу ісі тіпті қолға алынған жоқ
деуге де болады. Бұл жерде айтатын бір жайт, жоғарыда аты аталған ғалымдар
қазақ тәлім -тәрбиесі тарихының даму жолын жалпылама қарастырып, жол-
жөнекей ғана көрсетіп кеткен. Ал біз өз зерттеуімізде осы кезеңдегі өзіндік
тәлім-тәрбиесінің қалыптасу процестеріне арнайы тоқталып, қазіргі жаңа
көзқарас тұрғысынан пікір білдірмекпіз. Бір кезде улы неміс ақыны Гёте "Әр
дәуірдің өз міндеттері бар" деген еді. Олай болса, ХҮ-ХҮІІІғ.ғ. қазақ
жырауларының рухани мұралары негізінен ауыз екі үлгіде тарап, ұрпақтан
ұрпаққа жетіп отырғаны белгілі. Белгілі ғалым М. Мағауин осы ғасыр ақын-
жырауларының шығармалары кейінгі көкірегі ояу, көзі ашық қазақ
ғұламаларының шығармаларына арқау болғанын, содан бастап бұлар кейінгі
ұрпаққа жеткенін зор ілтипаттпен атап өткен еді. Төменде, сол XV-XVIII
ғасырлар аралығында өмір сүрген қазақтың ойшыл жыраулары мұраларындағы
тәлімдік ой - пікірлерге түгелдей тоқтамай-ақ мұндағы ірі тұлғалардың бірі
Асан қайғы жырау мен Бұхар жыраудың тәлім-тәрбиелік идеяларына тәлім –
тәрбиелік ғалымдар тұрғысынан талдау жасауды мақсат еттік. Қазақ
жырауларының басым көпшілігі ел басшыларының ақылгөй кеңесшісі, бас
идеологы болғаны түсінікті. Олар ел өмірінде болып жатқан аса маңызды ішкі-
сыртқы мәселелерге араласып өз пікірлерін білдіріп отырған, әр түрлі
оқиғаларға өзіндік баға беріп, қиын-қыстау сәттерде дұрыс шешім жасалуына
ұйытқы болған, кей жағдайда ұрыс даласында қолбасшы ретінде туған жерін
жаудан қорғауға қатысқан .
Жырау туындылары қазақ жерінде өмір сүрген ілкі ғасырлардағы ұлы ғұлама
ойшылдар Әл-Фараби, Махмуд Қашқари, Қорқыт ата , Жүсіп Баласағүн ,Қожа
Ахмет Иасауи және т.б. танымдарымен және мақсат-мұраттарымен сабақтаса
келіп, өздері ғұмыр кешкен заманның рухына талап тілектерінің деңгейлерін
орайластыра білген. Қазақ философы Ж. Молдабеков айтқандай, олар көбінесе
сәуегейлік болжамдар жасап, келешекке көз жүгірткен. Бұл жерде жыраулармен
қатар, Майқы биден басталатын қазақ билерінің іс-әрекеті ерекше маңызды
болған еді. Жыраулар мен билер творчествасының басты мақсаты -барша халыққа
ақыл - кеңес беру, шындыққа көз жеткізу, әділеттілік пен әдептілікке жол
көрсету, үкім айту т.б.с.с. Билер сөздеріндегі тәлім-тәрбиелік идеялар күні
бүгінге дейін зерттеу объектісіне алынбай келеді. Бұларда адамның ішкі жан
дүниесін зерттеуге ерекше үңілу, олардың адамгершілік, имандылық
қасиеттеріне көңіл бөлу, кісінің асыл мұраттары туралы философиялық,
психолгиялық тұжырымдар есепсіз мол екендігі ләзім. Бұл жөнінде біз
кейінірек арнайы тоқталып, өз ой-пікірімізді бөліспекпіз. Алдымен жыраулар
тәлім - тәрбиесіне талдау жасап көрелік. XV ғасырдың бас кезіндегі ұлттық
өркениет қорына елеулі үлес қосқан ұлт тәлімінің көш басшсы болған ерен
тұлғаның бірі - Асан қайғы жырау Сәбитұлы (XV). Оның алғашқы қазақ
хандығының идиологы, ақылгөй кеңесшісі болғандығы белгілі. Жырау Алтын
Орда ханы Ұлұғ-Мүхаммедтің ықпалды билерінің бірі болды. Өмірдің сан
түрлі қыр-сырын терең аңғарған жырау өз заманының үлкен ойшылы ретінде адам
мен қоғам, табиғат пен адам, жан мен тән, жақсылық пен жамандық, қас пен
кесір т.б. әр түрлі деңгейде этикалық, психологиялық сипаттағы тұжырымдар
жасайды. Асан қайғы жырау алғашқы деректер орыс ғалымы А. Лютиннің
"Киргизская хрестоматия" (Ташкент, 1880) атты жинағында, сондайақ
И.И.Кратуттың "Из киргизской страны" (Оренбург, 1900) және "Живая старина"
журналдарының 1916 жылғы басылымда кездеседі. Белгілі ғалым Қ.Халидовтың
"Тауарих хамса" (Қазан,1911) кітабында да алғаш рет қазақ даласындағы
осындай ғұламаның ғұмыры туралы қызғылықты деректер бар. Асан қайғы туралы
өзімізден бұрын пікір қозғаған шет ел зиялылары. Соңғы кездері Венгрияның
ғалымы Имер Тренчери өзінің Жамбыл туралы жазған мақаласында қазақ елінің
Асан қайғы жырауы туралы тың деректер айтып кетіпті.
Бұл жерде айта кететін бір жәйт, Асан қайғы жырау туралы кеңес
үкіметі тұсында біраз ғалымдарымыздың терең зерттеулер жасауға
жүрексінгенін байқаймыз. Сондықтан да болар "Асан қайғыны не үшін
дәріптейміз " дейтін мақалалар да жарық көріпті.
Асан қайғы жыраудың мұралары жөнінде кезінде Ш.Уәлихановтың жоғары баға
бергені баршамызға мәлім. Бертін келе белгілі қазақ ғалымдары М.Әуезов, Ә.
Марғұлан жыраудың "Өзінен қалған қысқа сын болжаулары, өсиеті арқылы
өзінің жайынан да, заман аңғарынан да бірталай көрініс-елес, білік - дерек
береді" -деуі арқылы дала ойшылының ой - пікірлерінің қазақ елінің рухани
мәдениетінің құнды бөлігі екенін аңғартқан еді.
Асан қайғы мұрасы оқта - текте болса да көптен бері зерттеліп келеді.
Бұлардың қатарында Қ. Бейсембиев, О.Сегізбаев, Ө. Әлеуов, Б.Аманалиев,
М.Мағауин, М.Жармухамбетов, М. Әуезов, М.Ж.Көпеев, Ы.Дүйсенбаев
А.Қасабеков, Ж.Алтаев т.б. бар .
Соңғы жылдары қазақ әдебиетін зерттеушілер, филоссофтар және
педагогика мен психология саласындағы ғалымдардың біршама зерделі
ізденістері жарық көрді. Мәселен, Асан қайғы мұрасы жайында Ж. Толысбайұлы,
К.Жанысбаевтардың мақалаларында біраз сөз болады. Жақында шыққан екі
томдық "Қазақстан тарихында" (Алматы: Атамүра, 1998) сол деректер қайтадан
қайталанылған. Қазақ философтары А. Қасабеков пен Ж.Алтаевтың қазақ
философиясының тарихи жайлы жазған зерттеулерінде ауыз тұшитыны шамалы.
Әрине, жыраулардың философиялық көзқарастарына талдау жасау аса күрделі
мәселелердің бірі. Өйткені, біріншіден, олардың қай - қайсысы да арнаулы
философиялық трактаттар жазбағаны белгілі. Екіншіден, олардың өз қолымен
жазылған қолжазбалардың болмауы. Үшіншіден, бұл кездерде қазақ даласында
тұрақты оқу орындары, мәселен, университет, институттрды былай қойғанда,
қарапайым оқу орындарының болмауы.
Көбінесе көпшілік жиналған жерлерде айтылатын терең түйінді
салиқалы ойлар. Осындай ғақлиятты сөздерді көкірегі ояу, қағілез адамдар
ғана есіне сақтап үрпақтан ұрпаққа жеткізген. Жыраулардың философиялық
түйіндерін белгілі бір бағытқа жатқызу қиын. Жырау толғауларында
адамгершілік, мораль, имандылық, мәселелерін жиі кездестіруге болады.
Жыраулар толғауында қазақ даласындағы жаугершілік мәселелері, сондай - ақ
ел басқарып отырған хан - сұлтандардың, психологиясын қазақ батырларының
жан дүниесін көрсететін сөз тіркестері аз емес. Қазақ жырауларының, сондай
- ақ билерінің философиялық көзқарастары жәйлі сөз еткенде бұлардың
фольклордан немесе халықтың ауыз әдебиетімен және олардың өз атынан
айтылатын тағылымдардың ерекшелігін өзіндік көзқарастарының прогрессивтік
жақтарын сол кездегі заман тыныс-тіршілігінің көрсетулерін байқау қиын емес
.
Дала жырауларының импровизация, яғни суырыпсалма өнеріне өзгеше жетік
болғаны белгілі. Бұл көшпенділердің ойлау жүйесі ерекшелігінің тамаша бір
көрінісі. Мұндай жағдай ғұлама ғалым Ш.Уәлиханов айтқандай, арабтың шөлейт
даласында ғұмыр кешкен жыраулардың жеке басынан байқауға болады , яғни
олардың суырыпсалмалық, шешендік өнерлі өзіндік пайымдарымен
ерекшеленеді. Жырау толғаулары олардың өмір сүрген дәуірінің айнасы
іспеттес. Жырауларда үлкен - эмпирикалық тәжірибелер, халықпен қоян-қолтық
араласуы нәтижесінде өзіндік байқау жағы мол болғаны білінеді. Бірақ та
батыс философтарындай, әсіресе, Гегель мен Кант Секілді абстракциялық
тұжырымдардың кездеспейтіндігін айту қажет. Бұлар өздерінің көзбен көргенін
және тікелей естігендерін ғана, суырыпсалма ойлауының негізінде,
көшпенділерге тән ерекшелігінің төңірегінде өрбітеді.
§1.2 Жыраулар тәлім – тәрбиелік тағылымдарындағы адамгершілік идеялары.
XV ғасырдың орта шенінен бастап қазақ елінің ішкі - сыртқы хал –
жағдайы, көрші жұртпен ара қатынасы жаңа арнаға түсе бастады, халық
арасынан сауатты, білімдар, ақылгөй адамдар бой көрсетті.
Қазақ атымен аталатын қоғамдық ой-пікірдің басшылары болған Асан
қайғы, Қазтуғандар елге ұйытқы, ақылгөй аталған, дуалы ауызды дала
философтары болды. Жыраулар мораль, этика, тәлім-тәрбие жайындағы ой
түйіндерін, аса мәнді қоғамдық мәселелермен қатар, әлем, болмыс, тіршілік,
табиғат жайлы терең мәнді тұжырымдарды ортаға салды, ылғи халқымен кеңесіп
отырды.
Қазақ ақын – жырауларының көрнекті көш басшылары Асан қайғы мен
Ақтамбердінің. Олардың өлеңдері мен өсиет сөздерініңде халық қамын жеген
ақылгөй, қамқоршы бола білгені байқалады. Туған жерге, қолпаштап өсірген
елгедеген ыстық ықылыс ел қамы, ар, намыс үшін күрес, әділдікті, туралықты
құдірет тұту олардың шығармаларынан өзекті орын алған.
Кейінгі ұрпақ әулие танып, аты аңызға айналған Шоқан Уәлиханов
көшпенділер философы атаған Асан қайғы өз заманының үлкен ойшылы болған.
Заманымыздың көрнекі ойшыл ғалымы, әдебиет тарихын терең зерттеп, тексерген
академик Мұхтар Әуезов айтқандай, Асан қайғы өзінен қалған қысқа сын
болжаулары, өсиеті арқылы өзінің жайынан да, заман аңғарымынан да бірталай
көрініс - елес, білік – дерек береді.
Ел қамын көп ойлап, көп толғанған қарт жырау өзінің толғау-
жырауларында не жақсы, не жаман, не ғарып деген мәселелер төңірегінде ой
толғап, заманы жайлы да философиялық пікірлерін сарапқа салады. Ел қорғаушы
азаматтың бойында қандай адамгершілік қасиеттің болуын қалаған Асан қайғы:
Ешкімменен ұрыспа,
Жолдасыңа жау тисе
Жаныңды алы тұрыспа.
Ердің құны болса да,
Алдыңа келіп қалған соң,
Қол қусырып барған соң,
Аса кеш те, қол бер,
Бұрынғыны қуыспа,-
деп көпшіл бол, достықты бағалай біл деген үгіт насихат айтады.
Бұл пікір халық педагогикасының түйіні мақал – мәтелдерде
айтылатын: Жауға жаныңды берсең де, жолдасыңды берме, Жақсыда жаттық
жоқ, Алдыңа келсе атаңның құнын кеш деген қағидалармен қабысып жатыр.
Жатса-тұрса халық қамын жеген, халықты берекелі бірлікке, достыққа шақырып,
сөз маржанын тізбектеп Халық қамын жеуді, әз әзілдің сөзіне ермеуді,
құлқынның құлы болмауды, адамгершіліктің үлкен парызы деп ұққан жырау:
Адам әзіз айтар деп
Көңіліңді салмағыл
Нәпсі алдаушы дұшпанның
Насихатын алмағыл, -
деп, Атаның баласы болма, адамның баласы бол, Көпке қызмет ет, халық
қамын ойлар азамат бол деген ұлағатты өсиетті насихаттайды.
Ашуға ақылды жеңсіз, көпшіл бол деген өнегелі өсиеттің бүгінгі күнге
дейін ұрпақ үшін мән – мағынасы жойылмаған дидактикалық қасиеті күшті кеңес
екені даусыз.
Асан қайғы толғауында қазақ жерінің бүлінбеген экологиясы; аса көркем жан
семірткен табиғат байлығы, осындай жағдайда өмір сүрген қазақ халқының сол
кездегі жан дүниесінің сұлулығы тамаша көрініс тапқан. Мұндай жәйт сол
кезде өмір сүрген Қазтуған жыраудың толғауларында да өте әсерлі, көркем
тілмен суреттелген. Асан қайғы тайпалы одақтардың шежіре генелогиясын,
халықтың әдет - ғұрып, дәстүрлерін дәріптеп, оны жас өркіндерге өнеге етіп
ұсынады. Ол өмір сүрудің негізгі мәні туралы айта келіп, бұл дүниеде жақсы,
жаман адамдардың болатындығын, жақсылардан үлгі алып, жамандардан бойды
аулақ салып жүрудің қажеттілігін, жас ұрпақтың үлкендерді сыйлап
қастерлеуі, олардың ақылын тыңдап, үнемі ескеріп отыру керектігін, бір-
бірімен босқа қырқыспай бейбіт өмір сүру, ізгі ниетті, барынша қарапайым
адал болып, шыншыл, иманды болу, яғни жайсаң жанды азамат болып өсу
қажеттігін ерекше еске салады. Мұны ол бүкіл халықтың, елдің арманы дейді.
Осынау пікірлерде қазіргі кезде, әсіресе, Батыста кең өріс алған гуматистер
психологиясының принциптерің алғашқы ірге тасы жатқан сияқты. Жырау
толғауларының бірінде, есті адамның ақылын тыңда, естінің артынан қалма,
одан үнемі үйренуді ұмытпа дейді.
Жырау татулық пен ынтымақ белгісі ретінде, төмендегі жыр толғауын
арнайды:
Қарындасыңды жамандап
Өзіңе туған табылмас, -
осы бір ауыз тіркесте адам баласына өзімен бірге туған - туысқан, жекжат –
жұратпен сыйласып тұрудың қажеттілігін айта келіп, бұлардан артық саған
адам табылмас дейді. Бұл айтылған тағлым – қазіргі заман қазақтарына да
қатысты тағлым. Мәселен, кейбір қазақ ағайындар бірге туған қарындастарын
тілдеп, сөгіп, керек болса өрескел жағдайларда өлтіріп жататындар кездесіп
қалады. Ұлы ғұламаның осыдан 5 ғасыр бұрын айтқан тәлімдерінің Арғымаққа
міндім деп, артқы топтан адаспа, артық үшін айтысып, достарыңмен санаспа
деген сөзінің қазіргі кездегі тәлім – тәрбиемізге берері аз ба? Жырау
сондай – ақ адамның досымен бірге қаскөй, дұшпанының болатындығын еске
алады.
Бірі өшпенділігі мол, жаулылығы, қаскөйлігі бастан асып жататын
адамдар да екіншісі көре алмағаннан жауығатындар.
Ұлы ғұлама біздерді бұлардың біріншісінен өте сақ болуды, олардың
арам ниеттерін біліп қана қоймай тиісті жерінде аяусыз әшкерлер отыру
қажет деген еді. Асқан ғұлама ғалым кей жағдайда жау адамды тәрбиелеп,
қатарға қосудың қажеттілігін, егер мұндай шара іске аспаса, олардың көзін
құртқан теріс болмайды дейді. Сондай-ақ көре алмаушылық пен күндеуден гөрі
жауласқан адамға байыпты қарым-қатынас жасалып, осынау теріс қылықтардың
себебін тауып, көздерін шындыққа жеткізу қажет деген еді.
Жырау жастарға – балаларым болды деп тоқмейілсімеңдер, артыңда келе
жатқандарды адастырма, оларға өнеге көрсететін бол, әр уақытта өзім
болдымдыққа салынба, кішіпейіл, кеңпейіл бол, (әр уақытта өзім болдымдыққа)
жұртпен босқа таласпай Ғылымым жұрттан асты деп, қессіз-ақ сөз бастама,
айтқанына түсінген адамға шамаң келмесе көмектесіп, ақылыңа ақыл қос дейді.
Жырау осынау ізгі қасиеттер ел басшыларына аса қажеттілігін айта келіп,
олардың аяғынан шалмай, оларға қиянат жасамай, ізгі іс – әрекетін ылғи да
қолдап отыр дейді. Есті көрсең, кем деме деп жырау сондай-ақ Артық үшін
айтысып, достарыңмен санаспа мүмкіндігінше досыңның жан дүниесінің кілтін
таба біл деп айтады. Ғұлама толғауларында сол кездің өзінде-ақ қазақ
жұртында ғылым жолын қуғандардың болғанын айғақтайтын деректер де кездеседі
(Ғылымым жұрттан асты деп, кеңессіз сөз бастама).
Әрине, ұлы далада сонау әл-Фараби заманынан бұрында ғылым – ілімнің
көзі болғандығын тарихшылар айтып жүр емес пе? Жыраудың бір сөзден тұратын
толғауында дерек боларлықтай мағлұматтар жеткілікті.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz