Қазақ отбасындағы бойжеткен тұлғасының қалыптасуының психологиялық ерекшеліктері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ...3.5
І.тарау. Қазақ отбасындағы бойжеткен тұлғасының қалыптасуындағы ата.ананың әсері ... ... ... ... .6.44
1.1 . Шетел ғалымдарының отбасына байланысты теориялық тұжырымдары ... ... ... ..6.11
1.2 Ресей ғалымдарының ата.ананың тәрбиесіне бағытталған
ой.пікірлері ... ... ... ...12.33
1.3. Қазақстандағы ғалымдардың отбасы жағдайына арналған ғылыми ізденістерін пайдаланып бойжеткен тұлғасын қалыптастыру ... ... ... ... ..34.44 ІІ.тарау. Қазақ отбасындағы бойжеткен тұлғасының қалыптасуының психологиялық ерекшеліктерін эксперименталды зерттеу
2.1. Эксперименттің мақсаты, міндеттері, болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ...45.46
2.2. Зерттеу әдістемелеріне сипаттама және жүргізілуі ... ... ... ... ... ... ... .47.48
2.3. Зерттеу нәтижелерін талдау және өңдеу
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... 51.52
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... .53
ҚОСЫМША
І.тарау. Қазақ отбасындағы бойжеткен тұлғасының қалыптасуындағы ата.ананың әсері ... ... ... ... .6.44
1.1 . Шетел ғалымдарының отбасына байланысты теориялық тұжырымдары ... ... ... ..6.11
1.2 Ресей ғалымдарының ата.ананың тәрбиесіне бағытталған
ой.пікірлері ... ... ... ...12.33
1.3. Қазақстандағы ғалымдардың отбасы жағдайына арналған ғылыми ізденістерін пайдаланып бойжеткен тұлғасын қалыптастыру ... ... ... ... ..34.44 ІІ.тарау. Қазақ отбасындағы бойжеткен тұлғасының қалыптасуының психологиялық ерекшеліктерін эксперименталды зерттеу
2.1. Эксперименттің мақсаты, міндеттері, болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ...45.46
2.2. Зерттеу әдістемелеріне сипаттама және жүргізілуі ... ... ... ... ... ... ... .47.48
2.3. Зерттеу нәтижелерін талдау және өңдеу
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... 51.52
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... .53
ҚОСЫМША
Жасөспірім кезеңде ата-ананың тәрбиелеу позициясы ерекше орын алады. Осы кезде ата-ана өз баласының жеке тұлға екенін түсінгені жөн. Бұл кезеңде бала өмірінің түрлі саласында қарқынды дамулар орын алады. Сондықтан бұл кезеңді «балалық шақтан ересек кезеңге өту кезеңі» деп атайды. Бұл кезде жасөспірім бала өмірінде түрлі дағдарыстар, қиындықтар орын алады. Дәл осы кезеңде мінез-құлық және оның формасы қалыптасады. Мінез-құлық баланың алдағы өмірінде оның өмірін, физиологиялық және психологиялық денсаулығын, қоғамдық және жеке кемелденуін анықтайды. Сол себепті отбасы мен мектеп ұжымының осы мәселедегі орны ерекше.
Жасөспірім кезең дегеніміз – баланың жетістіктерге жету, білім алу, өзіндік «Мен»-ін ашу, жаңа әлеуметтік позицияға ие болу кезеңі. Сондай-ақ бұл кезеңде бала өмірге сәби көзқарасымен қарайтын және жауапкершілігі аз кезеңмен қоштасады да өзіне және өзінің мүмкіндіктеріне күмәнмен қарайтын кезеңге қадам басады.
Жасөспірім кезең дегеніміз – баланың жетістіктерге жету, білім алу, өзіндік «Мен»-ін ашу, жаңа әлеуметтік позицияға ие болу кезеңі. Сондай-ақ бұл кезеңде бала өмірге сәби көзқарасымен қарайтын және жауапкершілігі аз кезеңмен қоштасады да өзіне және өзінің мүмкіндіктеріне күмәнмен қарайтын кезеңге қадам басады.
1. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім–тәрбиесі. Алматы «Санат», 1995. -81.
2. Аркин Е.А. Родителям о воспитании – М:, Уч. Пед. Гиз. 1957. -347.
3. Жарықбаев Қ.Б. «Ұлттық психологияны оқыту – ұлтшылдық емес» -
Қазақ әдебиеті, 1-қыркүйек, 2000ж.
4. Қоянбаев Ж. Семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі. Алматы,
Рауан, 1990, 234б.
5. Лисина М.И. Общение и речь. Развития речи у детей в общение со
взрослыми. Москва, 1985. 140с.
6. Выготский Л.С. Проблема развития психики., Собр.соч.т. 3.Под.ред.
А.М.Матюшкина. М., «Педагогика», 1993. -145-146с.
7. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания. Изб.психол.труды: в 2т. М., 1980, -315с.
8. Бодалев А.А. Личность и общение. М., прос. 1983. – 18с.
9. Рубинштейн С.Л. Основы психологии. М., 1935. -52с.
10. Баланың жас ерекшеліктері және кемтар бала психологиясы туралы
таңдамалы еңбектер (Выготский Л.С. аударма ) құрастырған Алдамұратов
Ә.Ж. Алматы, 1999. -169б.
11. Макаренко А.С. Книга для родителей., М., Прос. 1983
12. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлімдік ой-пікір антологиясы. Алматы,
1994. 320б.
13. Абайдың тәлімгерлік тағылымы. Құрастырғандар Дайырова Ә.,
Құрманбаева Г., Алматы, Рауан, 1996, 136б.
14. Жұмабаев М. Педагогика, Алматы, Рауан, 1993, 154б.
15. Әуезов М.О. Адамның негізі - әйел. 20 томдық шығармалар жинағы,
15- том, Алматы, Жазушы, 1984. -7-9-б.
16. Ж.Пиаже. Избранные психологические труды. М., Прос. 1969, 659с.
17. Жакупов С.М. Межэтнический фактор в условиях формирования
познавательной деятельности. Этнопсихология и этнопедагогика: Алматы
4-сборник, 85с.
18. Дүйсенбеков Д.Д., Нурадинов А.С., Кожухова С.С. Этнопсиходиагностическая парадигма исследования структуры личности,
национальные процессы пути и способы их регулирования. Алматы:
1992, 78-80с.
19. Оразбекова К. Отбасы психологиясы. Алматы, 1996, 247б.
20. Оразбекова К. Иман және инабат. Этика и психология семейной жизни.
Алматы, Ана тілі, 1993, 152б.
21. Ұ Асылов. Әдеп инабаттық дәрістері. Оқу құралы; Алматы, Рауан,
1998, -272б.
22. Елеусізова С.М. Қарым-қатынас психологиясы, Алматы, Рауан, 1996,
64б.
23. Дүйсенова З. Жақсы адам тәрбиелегіңіз келсе. Алматы, Мектеп 1970,
52б.
24. Ақажанова А. Бала жанына үңіле отырып. Қазақстан мектебі. №11-12,
1993, 44б.
25. Ю.Хамяляйнен. Воспитание родителей. М., -ІІ 1993, 14с.
26. Е.И.Рогов. Психология общение. М., Владос. 2002. 336с.
27. В.Г.Крыско. Этническая психология. М., «Академия» 2002. 320с.
28. Артемова Т.И. Методологический аспект проблемы
способностей.- М.: Наука, -1977-.329 бет.
29. Асеев В.Г. Проблема мотивации и личность. Теоретические
проблемы психологи личности. -М.: Наука, 1974. - 122-144. бет.
30. Асмолов А.Г. Психология личности. М, 1990.-0. 1 28-225. бет.
31. Брушлинский А.В. О природних предпосылках психологического
развития человека. -М.: Знание, 1977.-С. 12-26 бет.
32. Венгер Л.А. Педагогика способностей. М., 1973- 345 бет.
33. Вопросы психологии способностей. /Под. ред. В.А. Крутецкого М.:
Педагогика, 1973.- С. 47-57 бет.
34. Қабiлеттi дамытудың психологиялық негiздерi //Қазақстан мектебi. –
2002. - №1-2 –С. 27-29 бет.
35. Леонтьев А.Н. Проблема деятельности в психологии. //Вопросы
психологии. 1986. -№3.- 3-14 бет.
36. Мясищев В.Н. Проблема способностей в советской психологии и
ее ближайшие задачи. //Проблемы способностей.М.,1962. С.14.
37. Немов Р.О. Психология. - М.: ВЛАДОС, 1995. - Т2. - 512 бет.
38. Оқушылардың танымдық қабілетін дамыту. //Қазақстан мектебі. -2000.
№2. 29-31 бет.
39. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. М., 1946-496 бет.
40. Возрастные и индивидуальные особенности младших подростков. Под.
Ред. Д.Б.Эльконинка и Т.В.Драгуной. М., 1967
41. Кон И.С. Психология юношеского возраста: М., 1979
42. Фельдштейн Д.И. Психология воспитания подростка. М., 1978
43. Драгунова Т.В. Подросток. М., 1976
44. Мудрик А.В. О воспитании старшеклассников. М., 1976
45. Ольшанский В.Б. Психологические диагностирования межличностных
отношении. М., 1981
46. Андреева Г.М. Социальная психология. М., 1980
47. Джакупов С.М. Бердібаева С.Қ. Психологиялық зерттеу нәтижелерін
статистикалық өңдеу тәсілдері. А., 1998
48. Жарықбаев Қ.Б. Халықтар психологиясы хақында. А., 1975
49. Ковалев А.Г. Психология личности М., 1965
50. Кочетов А.И. Перевоспитание подростка. М., 1972
51. Крутецкая В.А. Психология обучения и воспитания школьников. М.,
1976.
52. Мясищев В.Н. Психология отношении. М., 1995
53. Обозов Н.Н. Межличностные отношения. Л., 1979
54. Паниотто В. Структура межличностных отношении. Киев, 1978
2. Аркин Е.А. Родителям о воспитании – М:, Уч. Пед. Гиз. 1957. -347.
3. Жарықбаев Қ.Б. «Ұлттық психологияны оқыту – ұлтшылдық емес» -
Қазақ әдебиеті, 1-қыркүйек, 2000ж.
4. Қоянбаев Ж. Семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі. Алматы,
Рауан, 1990, 234б.
5. Лисина М.И. Общение и речь. Развития речи у детей в общение со
взрослыми. Москва, 1985. 140с.
6. Выготский Л.С. Проблема развития психики., Собр.соч.т. 3.Под.ред.
А.М.Матюшкина. М., «Педагогика», 1993. -145-146с.
7. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания. Изб.психол.труды: в 2т. М., 1980, -315с.
8. Бодалев А.А. Личность и общение. М., прос. 1983. – 18с.
9. Рубинштейн С.Л. Основы психологии. М., 1935. -52с.
10. Баланың жас ерекшеліктері және кемтар бала психологиясы туралы
таңдамалы еңбектер (Выготский Л.С. аударма ) құрастырған Алдамұратов
Ә.Ж. Алматы, 1999. -169б.
11. Макаренко А.С. Книга для родителей., М., Прос. 1983
12. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлімдік ой-пікір антологиясы. Алматы,
1994. 320б.
13. Абайдың тәлімгерлік тағылымы. Құрастырғандар Дайырова Ә.,
Құрманбаева Г., Алматы, Рауан, 1996, 136б.
14. Жұмабаев М. Педагогика, Алматы, Рауан, 1993, 154б.
15. Әуезов М.О. Адамның негізі - әйел. 20 томдық шығармалар жинағы,
15- том, Алматы, Жазушы, 1984. -7-9-б.
16. Ж.Пиаже. Избранные психологические труды. М., Прос. 1969, 659с.
17. Жакупов С.М. Межэтнический фактор в условиях формирования
познавательной деятельности. Этнопсихология и этнопедагогика: Алматы
4-сборник, 85с.
18. Дүйсенбеков Д.Д., Нурадинов А.С., Кожухова С.С. Этнопсиходиагностическая парадигма исследования структуры личности,
национальные процессы пути и способы их регулирования. Алматы:
1992, 78-80с.
19. Оразбекова К. Отбасы психологиясы. Алматы, 1996, 247б.
20. Оразбекова К. Иман және инабат. Этика и психология семейной жизни.
Алматы, Ана тілі, 1993, 152б.
21. Ұ Асылов. Әдеп инабаттық дәрістері. Оқу құралы; Алматы, Рауан,
1998, -272б.
22. Елеусізова С.М. Қарым-қатынас психологиясы, Алматы, Рауан, 1996,
64б.
23. Дүйсенова З. Жақсы адам тәрбиелегіңіз келсе. Алматы, Мектеп 1970,
52б.
24. Ақажанова А. Бала жанына үңіле отырып. Қазақстан мектебі. №11-12,
1993, 44б.
25. Ю.Хамяляйнен. Воспитание родителей. М., -ІІ 1993, 14с.
26. Е.И.Рогов. Психология общение. М., Владос. 2002. 336с.
27. В.Г.Крыско. Этническая психология. М., «Академия» 2002. 320с.
28. Артемова Т.И. Методологический аспект проблемы
способностей.- М.: Наука, -1977-.329 бет.
29. Асеев В.Г. Проблема мотивации и личность. Теоретические
проблемы психологи личности. -М.: Наука, 1974. - 122-144. бет.
30. Асмолов А.Г. Психология личности. М, 1990.-0. 1 28-225. бет.
31. Брушлинский А.В. О природних предпосылках психологического
развития человека. -М.: Знание, 1977.-С. 12-26 бет.
32. Венгер Л.А. Педагогика способностей. М., 1973- 345 бет.
33. Вопросы психологии способностей. /Под. ред. В.А. Крутецкого М.:
Педагогика, 1973.- С. 47-57 бет.
34. Қабiлеттi дамытудың психологиялық негiздерi //Қазақстан мектебi. –
2002. - №1-2 –С. 27-29 бет.
35. Леонтьев А.Н. Проблема деятельности в психологии. //Вопросы
психологии. 1986. -№3.- 3-14 бет.
36. Мясищев В.Н. Проблема способностей в советской психологии и
ее ближайшие задачи. //Проблемы способностей.М.,1962. С.14.
37. Немов Р.О. Психология. - М.: ВЛАДОС, 1995. - Т2. - 512 бет.
38. Оқушылардың танымдық қабілетін дамыту. //Қазақстан мектебі. -2000.
№2. 29-31 бет.
39. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. М., 1946-496 бет.
40. Возрастные и индивидуальные особенности младших подростков. Под.
Ред. Д.Б.Эльконинка и Т.В.Драгуной. М., 1967
41. Кон И.С. Психология юношеского возраста: М., 1979
42. Фельдштейн Д.И. Психология воспитания подростка. М., 1978
43. Драгунова Т.В. Подросток. М., 1976
44. Мудрик А.В. О воспитании старшеклассников. М., 1976
45. Ольшанский В.Б. Психологические диагностирования межличностных
отношении. М., 1981
46. Андреева Г.М. Социальная психология. М., 1980
47. Джакупов С.М. Бердібаева С.Қ. Психологиялық зерттеу нәтижелерін
статистикалық өңдеу тәсілдері. А., 1998
48. Жарықбаев Қ.Б. Халықтар психологиясы хақында. А., 1975
49. Ковалев А.Г. Психология личности М., 1965
50. Кочетов А.И. Перевоспитание подростка. М., 1972
51. Крутецкая В.А. Психология обучения и воспитания школьников. М.,
1976.
52. Мясищев В.Н. Психология отношении. М., 1995
53. Обозов Н.Н. Межличностные отношения. Л., 1979
54. Паниотто В. Структура межличностных отношении. Киев, 1978
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
Психология және әлеуметтік педагогика кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗАҚ ОТБАСЫНДАҒЫ БОЙЖЕТКЕН ТҰЛҒАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
050503 – психология және шет тілі мамандығы бойынша
Орындаған:
ППФ, Психология және
шет тілі мамандығы
күндізгі оқу бөлімінің
4-курс студенті
Құсайынова Мөлдір.
Ғылыми жетекшілер:
психол. ғыл. кандидаты,
доцент м.а.
Абдрахманова Р.Б.
аға оқытушы Бейсембаева К.Д.
Кафедра меңгерушісі:
психол.ғыл.докторы,
профессор Каримова Р.Б.
Алматы, 2008 жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
І-тарау. Қазақ отбасындағы бойжеткен тұлғасының қалыптасуындағы ата-ананың
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-44
1.1 . Шетел ғалымдарының отбасына байланысты теориялық
тұжырымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .6-11
1.2 Ресей ғалымдарының ата-ананың тәрбиесіне бағытталған
ой-пікірлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..12-33
1.3. Қазақстандағы ғалымдардың отбасы жағдайына арналған ғылыми
ізденістерін пайдаланып бойжеткен тұлғасын қалыптастыру
... ... ... ... ..34-44 ІІ-тарау. Қазақ отбасындағы бойжеткен тұлғасының
қалыптасуының психологиялық ерекшеліктерін эксперименталды зерттеу ... ... ... .45-
50
2.1. Эксперименттің мақсаты, міндеттері,
болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ...45-46
2.2. Зерттеу әдістемелеріне сипаттама және жүргізілуі
... ... ... ... ... ... ... .47-48
2.3. Зерттеу нәтижелерін талдау және өңдеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49-50
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...51-52
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53-56
ҚОСЫМША
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..57-65
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: Жасөспірім кезеңде ата-ананың тәрбиелеу позициясы
ерекше орын алады. Осы кезде ата-ана өз баласының жеке тұлға екенін
түсінгені жөн. Бұл кезеңде бала өмірінің түрлі саласында қарқынды дамулар
орын алады. Сондықтан бұл кезеңді балалық шақтан ересек кезеңге өту
кезеңі деп атайды. Бұл кезде жасөспірім бала өмірінде түрлі дағдарыстар,
қиындықтар орын алады. Дәл осы кезеңде мінез-құлық және оның формасы
қалыптасады. Мінез-құлық баланың алдағы өмірінде оның өмірін, физиологиялық
және психологиялық денсаулығын, қоғамдық және жеке кемелденуін анықтайды.
Сол себепті отбасы мен мектеп ұжымының осы мәселедегі орны ерекше.
Жасөспірім кезең дегеніміз – баланың жетістіктерге жету, білім алу,
өзіндік Мен-ін ашу, жаңа әлеуметтік позицияға ие болу кезеңі. Сондай-ақ
бұл кезеңде бала өмірге сәби көзқарасымен қарайтын және жауапкершілігі аз
кезеңмен қоштасады да өзіне және өзінің мүмкіндіктеріне күмәнмен қарайтын
кезеңге қадам басады.
Отбасы жасөспірім тұлғасы қалыптасуында маңызды роль атқарады. Отбасы
жасөспірімді адамдармен қарым-қатынас орнатуға өз әсерін тигізеді және оның
тұлғалық дамуына жан-жақты әсер етеді. Жасөспірім кезеңде ата-ана баласы
үшін өмірдегі күрделі мәселелерді шешеу кезіндегі ақпарат алу және
тәжірибенің қайнар көзі болып табылады. Жасөспірім тұлғасының қалыптасуының
психологиялық міндеттері ата-анасы мен жасөспірім арасындағы эмоционалды,
мінез-құлықты және нормативті эмансипациямен байланысты. Ата-ана мен
жасөспірім арасындағы қарым-қатынас жасөспірімнің отбасымен мінез-құлқы,
оның сыртқы кескін-келбетін сипаттайды. Бірақ жасөспірімнің көпшілігі
әкесінен гөрі анасымен көп сырласады. Жасөспірімнің қалыптасуына үйдегі
жағдай үлкен әсерін тигізеді.
Үлкен адамдармен өзара қарым-қатынас, яғни соның ішінде атасы және әжесімен
өзара қарым-қатынаста болу баланың отбасындағы әлеуметтену процесінде
ерекше орын алады.
Ең алдымен ата мен әже отбасылық салт–дәстүрлерді, тарихты дәріптеуші
болып саналады. Осындай отбасылық мәліметтер жасөспірімнің құндылықтар
жүйесінің қалыптасуына әсер етеді. Сонымен қатар үйдегі үлкен кісілер
жасөспірімге өз ата-анасын жақсы түсінуге көмектеседі. Әжесі мен атасы
немерелеріне үлкендерді сыйлау, оларға құрмет көрсету керектігін әрдайым
айтып, еске салып отырады.
Ежелден атам қазақ қыз өссе – елдің көркі деген жақсы ниетпен қыз
баласы оң жақта барынша нәзік аялаумен қатар қызға қырық үйден тыйым деп
көптеген шектеулер мен әдептілік пен инабаттылыққа тәрбиелеуді дәстүр
еткен. Бойжеткен тұлғасының қалыптасуы туралы ой-пікірдің дамуына
қазақстандық ғалымдар, ізденушілер өз үлестерін қосуда. Атап айтсақ,
Қ.Б.Жарықбаевтың еңбектеріне көңіл аударған жөн.
Қазақ ұғымында 15-16-ға келген бойжеткен – ақыл-есі, дене-бітімі,
келбет-кескіні кемелденген, отау құруға жарап қалған қыз бала. Қай халықта
болмасын қыз әдемілік пен әдептіліктің, сұлулықтың баламасы іспеттес.
Зерттеу жұмысының мақсаты – қазақ отбасындағы бойжеткен тұлғасының
қалыптасуындағы ата-ананың тәрбиелік ықпалын арттырудағы психологиялық
аспектілерін қарастыру.
Зерттеу объектісі - ата-ана мен бойжеткен.
Зерттеу пәні: ата-ана мен бойжеткен арасындағы өзара қарым-қатынастың
ерекшеліктері мен өзара ықпалы.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Шетел және Ресей ғалымдарының бойжеткен тұлғасына байланысты ғылыми
еңбектерін талдау;
- Қазақстандағы отбасы мәселесіне арналған ғылыми еңбектерді қарастыру;
- Тәжірибелік зерттеу жүргізу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер ата-ана мен бойжеткен арасындағы қарым-
қатынас дұрыс бағытқа қойылса, онда тәрбие жұмысының нәтижесі жоғары
деңгейге көтеріледі.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері: И.С.Кон, ерлі-
зайыпты Р.Т.Байярд, Владин В, Капустин Д, Ковалев С.В., Реан А.А.,
Базарбаев Ж., Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С.Қ., Күләш Бейсенбіқызы, Шерьязданова
Қ.Т., Ауталипова У.И. және т.б теориялары, ғылыми зерттеулері алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Қазақстанда бұрын зерттелмеген бойжеткен
тұлғасының отбасындағы қалыптасу проблемаларын анықтау.
Зерттеу әдістері: ата-аналарға арналған тест жүргізу, әңгімелесу,
бойжеткендерге арналған тест жүргізу, анкета толтыру арқылы бойжеткендерді
бағалау, әдістемелер. (Ч.Спилберг және Ю.Л.Ханин)
Зерттеу жұмысының базасы: эксперименталды тәрбие жұмысы Әлия
Молдағұлова атындағы орта мектептің 11 а және 11 б сынып бойжеткендері
және сол бойжеткендердің ата-аналары.
Жұмыстың құрылымы: бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады. Жалпы
жұмыс көлемі – 65 бетті құрайды.
І–тарау. Қазақ отбасындағы бойжеткен тұлғасының
қалыптасуындағы ата-ананың әсері.
1.1. Шетел ғалымдарының отбасына байланысты теориялық
тұжырымдары
Жасөспірім кезеңде ата-ананың тәрбиелеу позициясы ерекше орын алады.
Осы кезде ата-ана өз баласының жеке тұлға екенін түсінгені жөн. Осы туралы
шетел ғалымы А.А.Реанның келесі жүйеленген пікіріне көңіл аударған жөн.
Отбасы үйлесімінің бұзылуы дегеніміз - өзінің міндеттерін атқармайтын,
отбасы мүшелерінің қажеттіліктерін жеткілікті түрде қанағаттандырмайтын
отбасы. Үйлесімі жарасқан отбасындағы рөлдердің құрылымы біртұтас болуы
керек. Үйлесімі бұзылған отбасында бала мынадай рөлдер атқарады:
1. Отбасындағы бәрінің жақсы көретін адамы – бұл дегеніміз балаға шамадан
тыс көңіл бөлу. Бұл ерлі-зайыптылар қатынасының ата-аналарды
қанағаттандырмағандығы себепті орын алады.
2. Нәресте - кішкене баланы отбасы мүшелері кішкентай бала деп
қабылдауы. Кейде ата-аналар кішкентай баланы анағұрлым жақсы
көретіндіктерін айтып отырады.
3. Тентек - Мұндай балалардың мінез-құлқының кейбір белгілерін ата-ана
толығымен қабылдамайды. Мінез-құлықтың осындай белгілеріне
агрессивтілік, жалқаулық, ішімдікке құмарлық т.б. жатады.
4. Вундеркинд (ақыл-ойы тез дамыған) – отбасының сенімі. Ата-ана өзінің
қанағаттандыра алмағандарын баласының қанағаттандыруын талап етеді.
5. Бәріне кіналы болып саналатын бала – бұның негізіне негативті, яғни
жағымсыз эмоцияларды бір адамға бағыттау жатады. Мұндай бала көп
жағдайда өзі үшін жауап бере алмайды және өзін қорғай алмайды.
6. Соттың роліндегі бала. Бұндай бала татуластырушының рөлінде болады.
Отбасылық өмірдің қиыншылығын кішкене кезінен бастап көрген бала
отбасылық дау-дамайларға өзінше баға береді. Ата-анасы дау-дамайға
баланы араластырады.
Отбасындағы эмоционалды қарым-қатынастар маңызды рөл атқарады. Осының
нәтижесінде отбасы мүшелері өздерін біртұтас қауымдастық деп санап, бір-
біріне деген жылылықты және қолдауды сезеді. Отбасының эмоционалды қарым-
қатынасының бұзылуы жасөспірім тұлғасының қалыптасуына кері әсерін
тигізеді. Эйдемиллер Э.Г. және Юстицкис Ю.Б. ата-ананың жасөспірімге деген
қарым-қатынасының жиі бұзылуы 2 түрге бөлді.
1. Ата-аналық сезімдердің дамымағандығы. Бұл ата-ананың жасөспірім
баласының не істеп жүргеніне қызығушылық танытпау кезінде байқалады. Бұндай
жағдайларда ата-аналар өздеріне қойылған міндеттерді орындау қиынға соғады
деп жатады.
2. Ата-ананың жасөспірімдерді жынысына қарай бөлуі. Ата-аналардың мұндай
қарым-қатынасы жасөспірімдердің шынайы емес сапаларына сәйкес
анықталады. Ата-анасының ажырасуына байланысты отбасына бейімделу
немесе адаптация проблемасы.
Кейінгі жылдары жүргізілген зерттеулер мынаны көрсетті: ата-анасының
ажырасуынан кейінгі алғашқы жылдары жасөспірімдердің мінез-құлқы күрт
өзгереді. Олар мазасыз әрі агрессивті болады және үлкендердің айтқанын
тыңдамайды. Кейбір мәліметтерге сәйкес, ата-анасының ажырасуы қыз
балалардан гөрі ұл балаларға қатты әсер етеді. Ата-анасы ажырасқаннан кейін
2 айдан 1 жылға дейін жасөспірімдер агрессивті болып, өзін-өзі бақылауды
жоғалтады, айтқанды тыңдамайды.
Ата-анасының ажырасқанына 2 жыл толғаннан кейін проблемалар азая
бастайды. Әйтсе бұл жағдай басқа бір жағдайға жақсы бейімделген отбасыларға
тән. Ажырасудан кейінгі кезде жасөспірімнің бейімделіп кетуі көптеген
факторлардың өзара әсерлеріне байланысты. Ол туралы шетел ғалымдарының
зерттеулеріне көңіл аударайық (Шнейдер Л.Б., Аранс К, Кратохвил С, Адлер
А., Мэй Р., т.б.).
1. Ажырасуға дейінгі отбасындағы жағдай егер ажырасу ұрыс-керіс, дау-
жанжалға ұласқан ұзақ мерзімге нүкте қойса, ол жасөспірімге кері әсер
етпейді. Кейбір жасөспірімдер ата-анасының ажырасқанына ренжи қоймайды.
Өйткені олар ажырасқанға дейін үйде болып тұратын ұрыс-керістен, ата-
анасының арасында болатын дау-жанжалдан ұялып, шаршайды. Осындай сипаттағы
ажырасуды ата-анасының жанжалдасуынан шаршаған жасөспірімдер қолдайды.
2. Ажырасудың сипаты – мынадай сипаттағы ажырасулар жасөспірімге кері
немесе жағымсыз әсер етеді:
- Ажырасу ұрыс-төбелес формасында өтсе;
- Ата-ана бір-бірін жұбайлық немесе ата-аналық міндеттерді дұрыс
атқармады деп кіналаса;
- Ата-анасы бір-бірін көзге шөп шалды деп айыптаса;
- Ата-анасы дау-дамайға жасөспірімді араластырып, әкесі немесе шешесі
өзін жақтауды талап етсе;
Жасөспірімдер осындай жағдайларға күйзеліске ұшырап, әке-шешесінің
арасына түскісі келмейді. Егер ажырасу бірқалыпты жағдайда өтсе,
жасөспірімдер айтарлықтай күйзеліске ұшырай қоймайды. Мұндай отбасында ата-
анасы ажырасқаннан кейін де баланы бұрынғыдай жақсы көре беретіндіктерін,
бұдан кейін де бір-біріне жақын адамдар болып қалатындықтарын айтып
түсіндіріп отырулары керек.
3. Ата-анасының ажырасу жағдайына бейімделу деңгейі – ажырасқан ата-
ананың жаңа жағдайға бейімделіп кетуі жасөспірімнің сол жаңа ортаға жақсы
бейімделіп кетуіне өз әсерін тигізеді. Егер ата-ана ажырасу кезінде
мазасыздық танытса, баланың ішкі тепе-теңдік жағдайы бұзылады. Ажырасқаннан
кейінгі кезеңде ажырасқан ата-аналар үшін біраз проблемалар пайда болады.
Мысалы: жалғыздық, үйреншікті ортадан кету, материалдық жағдайдың өзгеруі
және осыған байланысты туындайтын қиындықтар, т.б.
4. Ажырасқаннан кейінгі ата-ананың арасындағы қарым-қатынас -
К.Аронстың пікірінше ажырасқан ата-ананың арасындағы қарым-қатынасты 3
топқа бөлуге болады: а) жақсы достар немесе ынтымақты әріптестер -
мұндай қарым-қатынас түрі балаға ауыр онша тимейді.
Мұнда ата-ана балаға қатысты мәселерді біріге отырып талқылап, бірге
шешім қабылдайды. ә) ашулы одақтастар - тек ғана баланың болашағына
арналған жоспар құру кезінде ғана бір-біріне араласады. Мұндай қарым-
қатынастағы ажырасқан ата-ана бір-біріне ызалы, ашулы көзбен қарайды. б)
жауласқан адамдар - мұндай қарым-қатынастағы ата-ана бір-біріне
жаманшылық тілейді. Ал бұл балаға кері әсерін тигізеді. Егер ажырасқаннан
кейін әкесі немесе шешесі баласымен еш кедергісіз кездесе алса, онда балаға
ажырасу салдарынан тигізетін кері әсері аз болады. Егер шешесі баласына
әкесімен кездесуге тыйым салса немесе керісінше, ол туралы әңгіме айтуға
рұқсат бермесе жағдай біршама қиындайды.
Американ ғалымдарының мәліметтеріне сәйкес ажырасқан аналардың тек
38,8%-ы баланың әкесімен кез-келген уақытта, 24,5%-ы аптасына бір рет
кездесуге рұқсат береді. Ал 16,1%-ы балалар ата-анасы ажырасқаннан кейін
әкелерін мүлдем көрмеген. Бұл әке-шешесінің баланың қанша жасында
ажырасқанына, олардың қайтадан үйленген-үйленбегеніне, жаңа отбасындағы
өзара қарым-қатынасың қандай болғанына байланысты. Кейбір зерттеушілердің
пікірінше ажырасу салдары балаға ұзақ уақыт бойы әсер етеді.
Балаларды жалпы ұлттық зерттеу атты Америкалық зерттеулер қорытындысы
бойынша ата-ананың ажырасуы баланың әлеуметтік тұрғыдан бейімделуіне әсер
етеді. Демографиялық, экономикалық және психологиялық жағдайлардың барлығын
қосқанда ата-анасы ажырасқан балалар түрлі проблемаларға кездеседі. Мысалы:
18-22 жас аралығында әке-шешесі ажырасқан балалардың 40%-ы психологтан
көмек сұраса, 25%-ы жоғары сыныпта оқып жүргенде мектептен шығып кеткен.
Сондай-ақ 65% балалардың әкесімен қарым-қатынастары нашар болса, 30%-ы
жасөспірімдер аналарымен нашар қарым-қатынаста болған.
Ата-анасының ажырасуы жасөспірімнің болашағына да өз әсерін тигізеді.
Сондай-ақ ата-анасы ажырасқан жасөспірім балалар құрбыларына қарағанда
ертерек отбасын құрады және осындай отбасы көп уақыт өтпей ажырасып кетеді.
Ата-анасының ажырасуы жасөспірімнің құнды бағыттар жүйесінің
қалыптасуына әсер етуі мүмкін. Жүргізілген зерттеулер мынаны көрсетті: Ата-
анасы ажырасқан отбасындағы 18-19 жас арасындағы жасөспірімдер әке-шеше
махаббатын, бақытты отбасылық өмірді жоғары бағалайды. Сонымен қатар
көптеген зерттеулер нәтижесі ажырасудың өзі емес, отбасындағы қалыптасатын
қарым-қатынастың сипаты маңызды орын алатынын көрсетті. Ажырасқаннан
кейінгі 2 жылда ұл балалардың мінезі агрессивті болады.
Ажырасқан әйел мен ер адамдардың көп бөлігі уақыт өте келе 2 –рет
тұрмыс құрады (Американдық ғалымдардың мәліметтеріне сәйкес бұл
көрсеткіштер ер адамдар үшін 83%, әйел адамдар үшін 76%-ды құрайды). Мұндай
отбасын құрған адамдар қарым-қатынасты құрмет тұтып, өз міндеттеріне үлкен
жауапкершілікпен қарайды. Сол себепті осындай отбасының негізі мықты
болады.
Сондай-ақ екі отбасының бұзылуына некеден туған балалар себепші болуы
мүмкін. Жасөспірім кезеңде үйде өгей әкенің немесе шешенің болуына балалар
тез үйрене алмайды. Екі мәрте тұрмыс құрған отбасындағы өзара қарым-қатынас
қиын болады, әйтсе де біраз уақыт өткеннен кейін бәрі орнына келеді.
Салыстырмалы зерттеулер жасөспірім ата-анасының ажырасқаннан кейінгі
жағдайға бейімделуін мынадай факторлармен байланыстырды:
1. Анасының қайтадан тұрмысқа шығуы;
2. Анасы басқа ер адаммен некеге отырмай-ақ бірге тұруы;
3. Басқа ер адамдармен ешқандай қарым-қатынас орнатпауы;
Жасөспірімдерге анасының басқа бір адаммен отбасына қатысты
жауапкершілікті бөліспей тұруы ауыр тиеді. Осының нәтижесінде жасөспірім
өзі мен анасының болашағына сенімсіздікпен қарайды. Сондай-ақ әкесі
баласымен кездескен сайын оған анасын жамандайды. Сол себепті жасөспірім
іштей күйзеліске ұшырайды.
Сиблинг дегеніміз – бір отбасындағы ағалы-әпкелі бауырлар. Ағалары мен
әпкелері арасындағы өзара қарым-қатынас жасөспірімге айтарлықтай әсер етіп,
көп жағдайда оның тұлғалық қасиеттері мен әлеуметтік бейімделуінің табысты
болуын анықтайды.
А.Адлердің пікірінше баланың тұлғалық ерекшеліктері оның отбасының
тұңғышы, жалғызы, кенжесі болуына байланысты. Тұңғыш бала психикалық дамуы
жағынан жоғары деңгейде болады. Ол кіші кезінен бастап отбасында өзінің
ерекше орынды алатынын іштей түсінеді. Сол себепті оның жауапкершілік
сезімі жақсы дамиды. Ата-анасы тұңғыш баласымен алдағы жоспарлар туралы ой
бөлісіп отырады.
Екінші болып туған бала өзінің алдындағы баланы қуып жетуге талпынады.
Бұл бала өз дегеніне жетуде төбелесіп қалуы да мүмкін. Кейбір жағдайда
екінші бала белгілі бір салада тұңғыш баладан озып кетіп жатады. Бірақ бұл
тұңғыш баланың қызғанышын тудырады.
Үйдің кенжесі әдетте отбасы мүшелерінің махаббатына ие болады. Бәрі оны
еркелетіп, сол үшін бәрін істейді. Оған үлкендер білгендерін үйретеді.
Кенже бала өзінің қолынан да бір нәрсе істеу келетінін дәлелдеуге тырысады.
Сондықтан да ол отбасының басқа мүшелеріне қарағанда анағұрлым қабілетті
болып келеді. Ал кенже балалардың бір тобы үлкендердің қолдауы мен демеуіне
әбден сеніп алады. Сол себепті олар өз бетімен жұмыс істеуге ниет білдіре
бермейді. Отбасындағы жалғыз бала шамадан тыс тәуелді болады. Қиындықтарға
шыдай бермейді. Ол өзін өзгелерден жоғары ұстап, менменсіп кете береді.
1.2. Ресей ғалымдарының ата-ана тәрбиесіне бағытталған ой-пікірлері
Жасөспірім кезеңіне 11-12 жастан 15-17 жас аралығындағы балалардың даму
кезеңі жатады. Бұл кезең баланың әлеуметтік белсенділігінің қайта
қалыптасуымен және қарқынды дамуымен сипатталады. Психологиялық
әдебиеттерде жасөспірім кезең мен бозбалалық кезең бөлек қарастырылады.
Жасөспірім кезең өтпелі кезең болып есептеледі және осы кезеңнен кейін
бозбалалық кезеңі басталады.
Бұл кезеңде бала өмірінің түрлі саласында қарқынды дамулар орын алады.
Сондықтан бұл кезеңде балалық шақтан ересек кезеңге өту кезеңі деп
атайды. Бұл кезде жасөспірім бала өмірінде түрлі дағдарыстар, қиындықтар
орын алады. Дәл осы кезеңде мінез-құлық және оның формасы қалыптасады.
Мінез-құлық баланың алдағы өмірінде оның өмірін, физиологиялық және
психологиялық денсаулығын, қоғамдық және жеке кемелденуін анықтайды. Сол
себепті отбасы мен мектеп ұжымының осы мәселедегі орны ерекше.
Жасөспірім кезең дегеніміз – баланың жетістіктерге жету, білім алу,
өзіндік Мен-ін ашу, жаңа әлеуметтік позицияға ие болу кезеңі. Сондай-ақ
бұл кезеңде бала өмірге сәби көзқарасымен қарайтын және жауапкершілігі аз
кезеңмен қоштасады да өзіне және өзінің мүмкіндіктеріне күмәнмен қарайтын
кезеңге қадам басады.
Бүгінгі таңдағы жасөспірім ғылыми-техникалық революцияның қарқынды
дамуының салдарын және сонымен байланысты әлеуметтік-демографиялық,
әлеуметтік-экономикалық және психологиялық қарама-қайшылықтарды басынан
өткізеді. Осы жерде дәрігерлер, заңгерлер, психологтар жасөспірімді жан-
жақты зерттей бастайды. Олар оны бостан-босқа зерттемейді, өйткені бүгінгі
жасөспірім мемлекетіміздің ертеңгі толық құқықты азаматы. Сол себепті
жасөспірімді неғұрлым жан-жақты зерттеп, оны түсініп, көбірек көңіл бөлк
керек.
Жасөспірім деген сөздің өзі осы кезеңдегі балалардың ішкі дүниесі мен
сыртқы көрінісі дамуының басты тенденциясын меңзейді. Жасөспірім скелетінің
интенсивті өсуі (1 жылда ұл балалар 4-7 см-ге, қыз балалар 3-6 см-ге өседі)
оның дене бұлшықеттерінің және де дененің басқа бөліктерінің (көкірек және
бөксе) өсуінен жоғары болады.
Бойының, салмағының, бұлшық еті күшінің өсуін жасөспірім өзінің
өскендігінің белгілері деп аса зор қуанышпен қарсы алады. Жүректің, өкпенің
жұмыс істеуі және миды қанмен қамтамасыз ету жүйесі ағзаның жалпы толық
жұмыс істеуін қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан жасөспірімнің көңіл-күйі
мен жағдайы ойламаған жерден тез өзгереді. Мысалы: ол дене немесе мимен
жұмысты уақытқа және шаршағанына қарамай істейді де, бір кезде ол басының
айналғанын және өзінің әлсірегенін сезеді. Ересек адамдар жасөспірім мінез-
құлқындағы мұндай жағдайларды кейде түсінбейді әрі байқамайды.
Ата-аналар мен мұғалімдер мұндай жағдайларда өзіндік болжам жасайды.
Мысалы: Әрине сен футбол дегенде алдыңа жан салмайсың, ал сабақ оқы десе
шаршадым дейсің -деп ұрсады. Шын мәнінде мұндай құбылмалы көңіл-күй мен
мінез-құлық жасөспірім ағзасындағы өзгерістердің шынайы белгілері болып
табылады. Сондықтан ата-аналар осы кезеңде балаларына түсіністікпен қарап,
оларға көп талап қоя бермегені жөн.
Жасөспірімнің психофизиологиялық дамуының маңызды кезеңі – оның
жыныстық тұрғыдан жетілуі және идентификациясы. Жыныстық жетілу және
идентификация (яғни ұл мен қыздың жыныстық қатыстылығы) дегеніміз уақытқа
байланысты орын алатын 2 процесс. Ал шын мәнінде бұл психожыныстық даму
деген күрделі процестің 2 линиясы болып табылады. Енді осы сұрақты жан-
жақты қарастырайық.
Денені, тәнді жаңаша сезінуді, яғни қыздарда омыраудың өсуі мен
етеккірдің келуі, ұлдарда эрекция мен полляцияның (түнде еріксіз бөлініп
шығатын сұйықтық) болуы, жасөспірімдер сенсация деп қабылдап, түсінеді.
Жасөспірімдер өздерінің өте арық немесе толық екендіктеріне,
безеулердің шыққанына намыстанып, өз денелерін дұрыс дамымай жатыр және
өздерін нормаға сай емес деп түсінеді. Көп жағдайда жасөспірімдер өздерінің
физиологиялық тұрғыдан жетілгендіктеріне 2 түрлі сезіммен қарайды: мақтаныш
сезімі және өзінің денесін жек көру сезімі. Осы сезім қатар жүреді. Мысалы:
кейбір қыздар омырауларын үлкенірек етіп көрсеткісі келеді, ұл балалар
сияқты киінуге тырысады. Кейбір қыздар керісінше өз денесін өз қалпында
көрсетуге ұмтылады. Ал енді кейбір толық денелі қыздар өз денесінен ұялып,
тамақты өте аз мөлшерде ішеді, былайша айтқанда диетаға отырады. Медицинада
бұл құбылыс жүйкелік анорекция деп аталады.
Ұл балалар денелерінің өзге құрбыларына ұқсамайды деп есептеп,
тұйықтала бастайды. Айнаға көп қарап, бетіне шыққан безеулерді сыға
бастайды.
Жасөспірімнің жыныстық қатынасқа деген сезімімен байланысты
драматикалық қобалжулар болады. Осы кезде ұл баланың қызға немесе қыздың ұл
балаға деген ұнату, ғашық болу сезімі пайда болады. Физиологиялық тұрғыдан
толыққанды жыныстық жақындасу мүмкіндігі пайда болады. Бірақ 16 жасқа
дейінгі жасөспірімдердің аз бөлігі ғана бұл мүмкіндікті пайдаланады.
Көптеген жасөспірім ұл балалар осы кезеңде қыздардың көңілін табуға
тырысады.
Жыныстық қатынасқа деген дұрыс көзқарас кіші жастан қалыптасып, ең
алдымен рухани тәлім-тәрбиемен байланысты болуы керек.
Жасөспірімдердегі психикалық өмірдің барлық саласында (соның ішінде
жыныстық салада) өзін-өзі тексеруге деген қажеттілік, өз істеген істеріне
жауапкершілікті өз мойнына алу, басқаларды ойлау және оларға көңіл бөлу
оның тұлғалық өсуінің негізгі бағыттарының біреуін құрайды. Отбасындағы ата-
ананың позициясы немесе көзқарасы және педагогтың мектепке деген қатынасы
жасөспірімнің өзіндік жыныстық қатынасын қаншалықты табысты етіп
орнататынына өз әсерін тигізеді.
Жасөспірімдерді жыныстық қатынасқа тәрбиелеу мәселесінде ата-аналардың
оларды тексеруге және қадағалауға ұмтылуы, оларға сенімсіздікпен қарау
сияқты әрекеттері жасөспірімдер дамуына кері әсерін тигізеді. Ата-аналардың
жасөспірімдерге деген осындай кері әсерін тигізетін әрекеттерін көрген
жасөспірім ата-анасымен ашық сөйлесуді қажет етеді. Әңгіменің мазмұны,
талқыланатын сұрақтың тереңділігі арқылы жасөспірімдердің қызығушылығын,
оның дамуы мен тұлғалық әрі психологиялық ерекшеліктерін анықтауға болады.
Жыныстық қатынасқа тәрбиелеу отбасы шеңберінде ғана жүзеге асырылмайды.
Жыныстық қатынасқа жүйелі тұрғыдан тәрбелеуді мектеп бағдарламасына арнайы
курс енгізу арқылы қамтамасыз ету керек. Мұндай тәжірибе Балтық және Еуропа
елдерінде қолданылады. Мұндай сабақтар әңгіме-пікірталас түрінде өтуі
керек.
Жыныстық қатынасқа тәрбиелеу тәрбиелік-педагогикалық процесс шеңберінде
сыныптан тыс мәдени танымдық шаралар жүйесі шеңберінде жүзеге асуы керек.
Әдеби шығармаларды, көркем фильмдерді талқылау жыныстық қатынас мәселерді
ой елегінен өткізуге үлкен мүмкіндік береді. А если эта любовь?,
Чучело, Чиора, Прости меня, Алеша сияқты фильмдер көрермендер,
әсіресе ата-аналар үшін жағымды жаңалық болды.
Өкінішке орай бүгінгі күнде жасөспірімдер ғана емес, олардың әке-
шешелері жыныстық қатынас туралы жан-жақты біле бермейді. Ата-аналардың
қазңргі буыны патриархалды отбасылық қатынастар биорхалды (ер мен әйел тең)
қатынастармен ауысқан кезде ер жетті.
Күнделікті өмірдегі, қоғамдық орындардағы, отбасындағы үлкен адамдардың
мінез-құлқын бақылау, бұқаралық ақпарат құралдары кино, әдебиет,
телевидение арқылы танып-білетін өзара қатынастардың модельдері
жасөспірімдерге мынадай ой салады: үлкен адамдар жасөспірімдерге үйрететін
мінез-құлық нормаларын өздері ылғи да сақтай бермейді. Ата-аналардың
шынайылықты әдейі немесе байқамай идеализациялаулары, өздерінің өмірлік
тәжірибелерін көркем етіп баяндаулары жасөспірімдерді тәрбиелеуде кері
әсерін тигізеді. Осы жерде мынадай жағдай орын алады: Үлкендерге бәрін
істеуге болады, ал жасөспірімдерге неге болмайды?, 16 жасқа дейін
болмайды, ал 17 жаста нені істеуге болады?. Егер жастары қатар 2
жасөспірімнің біреуі мектепте оқыса, екіншісі колледжде оқыса, біріншісіне
болады, ал екіншісіне неге болмайды. Міне осыдан барып жасөспірімдердің
көпшілігі жыныстық қатынас туралы жан-жақты мәлімет алуға аса қызығушылық
таныта қоймайды. Өйткені жоғарғы сыныптағы балалар жоғары оқу орнына түсуге
дайындалады, түрлі үйірмелер мен секцияларға қатысады. Осы аталған шаралар
жасөспірімнің қызығушылықтарын және өзіндік даму жолдарын көбейтеді.
Жүргізілген сұраулар нәтижесі мынадай: 14,5% ұл балалар және 0,66% қыз
балалар жасөспірім кезеңінде жыныстық қатынасқа түседі.
Сонымен жасөспірімнің біраз бөлігі жыныстық қатынасқа ерте түседі. Бұл
олардың болашақ өміріне кері әсерін тигізеді. Ең бастысы –романтикалық
махаббат пен жыныстық қатынасты бір-біріне қарсы қойып, бір-бірінен бөліп
қарастыру. Ең алғашқы жыныстық қатынастың тәжірибесі ер адам мен әйел
адамның болашық өміріндегі қарым-қатынас стилін анықтауы мүмкін. Мысалы:
1873 жылы ағылшын жасөспірім ұл мен қызын зерттеу нәтижесі мынадай болған:
14% ұл мен 7% қыздың алғашқы жыныстық қатынастан көңілі қалған. 10% ұл бала
мен 25% қыз бала алғашқы қатынас кезінде ұялған. 5% ұл бала мен 15% қыз
балада қорқыныш сезімі орын алған. 7% ұл бала мен 7% қыз бала жағымсыз әсер
алған. Жыныстық қатынасқа жағымсыз көзқараспен қарау жасөспірімнің
тәжірибесіздігімен, осы қатынас туралы ақпараттың аздығымен, жүкті болып
қаупімен байланысты. Жыныстық қатынаста ойынға айналдыру, еріккеннен
жыныстық қатынасқа түсу жасөспірімнің онсызда ақпараты аз ішкі дүниесіне
кері әсерін тигізеді. Нәтижесінде жасөспірім шынайы сезімді басынан
өткізуге қабілетсіз болып шығады және бұған алкоголизация мен наркомания
қосылса жасөспірімнің жағдайы мүлдем нашарлайды.
В.А.Сухомлинский былай деп жазды: Арнайы махаббат ғылымы жоқ,
адамгершілік ғылымы бар. Кімде-кім осы ғылымның әліппесін білсе сол рухани,
психологиялық және моральды-этикалық қатынастарға дайын болып есептеледі.
1960-1970 жылдары жыныстық қатынасқа байланысты бүгінгі күні үрей
туғызатын кейбір тенденциялар пайда болды. Биологиялық дамудың
акселерациясы шеңберінде жасөспірімнің тұлғалық өсуі тоқтап қалады. Осы
кезде жасөспірімнің психикалық дамуы мен әлеуметтік позициясы бір-біріне
сәйкес келмейді. Мысалы 13-14 жастағы жасөспірімнің бойлары ата-анасының
бойларынан үлкен. Бұлар жыныстық қатынасқа дайын жасөспірімдер болып
есептеледі. Бірақ осы жасөспірімнің рухани дамуы оның физиологиялық
дамуынан қалып қояды. Мұндай жасөспірімдер үшін ер жету еркіндікке,
тәуелсіздікке, өзіндік құқықтарға қол жеткізу болып саналады. Бірақ олар ер
жеткен адамның міндеттері мен жауапкершілігін өздеріне алуға көп көңіл
бөледі. Жасөспірімнің қызығушылығы, сезімдері, эмоциялары өзгергіш болады.
Мұндай жағдайлар мұғалімдер мен ата-аналарды жасөспірімнің өз бетімен өмір
сүретініне сенбейтіндіктеріне итермелейді. Сол себепті олар жасөспірімге
қаржылық және тұлғалық тәуелсіздігін бермеуге тырысады.
Жасөспірімнің өзіндік танымының басты мазмұны оның өзіндік Мен және
Мен-інің образымен байланысты. Жасөспірім кезеңінде қыз балалар сымбатты
болу мақсатында гимнастикамен айналысады.
Жасөспірімнің өзінің сыртқы келбетіне көңіл бөлуі оның өзіндік
танымында үлкен орынға ие. Ұл балалар үшін күш-қайрат пен биліктің символы
–бой және спорттық фигура болып табылады. Жасөспірімдер бір-бірінен дене
тұлғасына байланысты лақап аттар қоя бастайды. Осындай лақап аттарға ие
жасөспірімдер ұялшақ болады. Адамдармен көп араласа бермейді. Өзінің дене
бітіміне көңілі толмайтын жасөспірімдер түрлі іс-әрекеттерге барады.
Мысалы: денесінде немесе бетінде секпілдері бар қыз балалар ылғи жабық киім
киіп жүреді. Үйден шығар кезде айнаның алдында ұзақ уақыт тұрады. Май басу-
қазіргі кезде кең тараған аурудың бір түрі. Бұл көбінесе жасөспірім кезеңде
кездеседі. Көптеген жасөспірімдер семіріп кетуден қорқады. Сол себепті
олардың мінез-құлқы мен өзін-өзі бағалауы өзгереді. Мысалы: кейінгі жылдары
жасөспірім қыздардың арасында диетаға отыру, әлсірететін дәрілер ішу, тамақ
ішуді шектеу сияқты әдеттер қалыптасқан.
Ересек адамдар баланың тәндік Мен-інің жасөспірім үшін жоғары
субъективті мәнге ие екендігін есте сақтауы керек. Өйткені осы кезеңде
жасөспірімнің өзінің сыртқы келбетіне ерекше көңіл бөлуі табиғи құбылыс
болып есептеледі.
Осы кезеңде ересек адамдар жасөспірімнің сыртқы түр-тұлғасына баға
бергенде абай болғандары жөн. Орынсыз айтылған сын немесе сөз жасөспірімнің
психикасына кері әсер етіп, кейіннен оның психикалық дамуына теріс ықпал
етуі мүмкін.
Жасөспірімнің өзінің түр-тұлғасына көңілі толмауына байланысты
жасөспірім тұйықтала бастайды. Бала үшін жасөспірімдік кезең ер жетудің
қиын этапы болып табылады. Сондықтан оған осы кезеңде жақсы қарым-қатынас
орнату маңызды.
Баланың көңіл бөлуі соматикалық аурулардан кейін, басынан немесе
жүйкесінен зақым алғаннан және жүйкелік психикалық аурулардан кейін көңіл
бөлуі нашарлайды. Қатты шаршау, іштей күйзелу жасөспірімнің көңілін оқуға
шоғырландыру немесе бөлуге кері әсерін тигізеді.
Жасөспірім кезеңде оқуға көңіл бөлудің төмендеуі басқа адамдармен
өзінің Мен-іне шамадан тыс қызығушылыққа байланысты төмендейді. Осы
кезеңде бала мектепке оқу үшін емес достарымен немесе біреумен (мысалы: ұл
бала мен қыз баламен немесе керісінше) кездесу үшін барады, сабақта отырып
хат жазады немесе мұғалімдерден жасырып қызықты кітап оқиды.
Ата-аналар мен жасөспірімдер арасындағы орын алатын дау-дамайдың басты
себебі-ата-ананың қабылдауы мен қарым-қатынастың екі жақтылығы: олар баланы
әлі ересек емес, бірақ бала да емес деп қабылдайды. Ата-аналардың баланың
тиянақтысыз екендіктеріне, өздеріне көңіл бөлмейтіндіктеріне, қарапайым
гигиеналық талаптарды орындамайтындықтарына көңілдері толмайды.
Осы кезеңде жасөспірімнің жақсы қасиеттері толық бағаланбайды және
кейде толық еленбейді. Керісінше олардың кемшіліктері көзге анық кқрініп
тұрады. Отбасындағы тәрбиелеу дәстүрі ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Кез
–келген жас ана қалыптасқан тәрбиелеу дәстүріне сүйенеді. Кейде мұндай
қалыптасқан дәстүрден бас тартуға тура келеді. Көптеген ата-аналар осы
дәстүрден бас тарта бермейді.
Жасөспірім өзіндік тәндік және ішкі дүниелік қасиеттерге ие тұлға
ретінде сезіну жолында көптеген қиындықтардан өтеді. Кейде ата-ана
жасөспірімді менмен деп бағалайды. Ал бұл кез келген адамның даму этапына
тән құбылыс. Өзін басқаларға қарама-қарсы қою арқылы, түрлі әлеуметтік
жағдайларға өзін ойша қою арқылы жасөспірім өзіндік тұлғасын табуға
тырысады. Егер осы кезеңде ата-аналар жасөспірімнің осындай іс-әрекетінің
терең психологиялық мағынасын түсінбесе ата-ана балаға қарсы шығады. Осы
кезде жасөспірімдер ата-анасын тыңдамайды, дөрекі болады. Осының бәрі
жасөспірімнің әке-шешесінен бөлектенуіне мысал болады.
Ал шын мәнінде жасөспірімге әке-шешенің махаббаты әбден керек. Әке-
шешесіне қарсы шыға отырып жасөспірім әке-шешесінің оңан деген махаббаты
қандай екендігін тексереді. Жасөспірім өз әке-шешесінің шыдамдылығы мен
ақылдылығына сенеді және кейде өзінің осындай мінез-құлқынан үрейленеді.
Кейбір ата-аналар баланың өміріне иеміз деп есептейді. Сөйтіп олар
оның жеке өміріне араласа бастайды. Мұндай жағдайда жасөспірім тұйықталады.
Отбасындағы мұндай жағдайларды дұрыс жолға қою үшін қарапайым ережелерді
есте сақтау керек. Мысалы: баланың бөлмесіне бала жоқ кезде кірмеу, баланың
жеке заттарына тиіспеу, бала телефонмен сөйлесіп жатқан кезде оның
әңгімесін тыңдамау.
Тәрбиелеу дегенді біз белгілі бір жағдайда мінез-құлықтың нақты бір
стереотипін құру деп түсінеміз. Тәрбиелеудің негізіне мынадай 5 әдіс
жатады:
1. ауызша (әңгімелеу, кеңес беру, түсіндіру, тыйым салу);
2. жазбаша (кітаптар, хаттар, журналдар оқыту);
3. кино және теледидар құралдары;
4. жеке үлгі көрсету;
5. өзіндік тәжірибе.
Қыз балаларды жыныстық тұрғыда тәрбиелеудің басты мақсаты- отбасылық
өмірге даяр әйелді тәрбиелеп шығару. Бұл дегеніміз мынаны білдіреді: Қыз-
бойжеткен уақыты келгенде өзін әйел қатарына жатқызып, гигиеналық
дағдыларды игеруі керек және ер адамдармен өзара дұрыс қарым-қатынас орната
алуы керек. Әйел адам әрқашанда отбасындағы бақыттың негізі болып табылады.
Әйелсіз отбасы болуы мүмкін емес. Егер белгілі себептерге (қайтыс болу,
ажырасу) байланысты үйде әйел болмаса да, отбасының негізін әйел қалайды.
Әйелді осылай жоғары бағалау оған үлкен жауапкершілік жүгін артады. Осының
бәрі бала кезден қыз баланың бойына сіңірілуі керек.
Жас келіншектің жаңа туылған баланы қарай алмауы-орау, суға түсіру,
тамағын дайындай және т.б. орын алмағаны жөн. Осындай жағдайларды болдырмау
үшін осының бәрін қыз балаға жас кезінен үйрету керек. Осы аталғанның бәрін
қыз балаға кім және қашан үйретуі керек? Әрине ұлдарды оған анасы мен әжесі
үйретеді. Өйткені мектептегі еңбекке баулу сабағына көп сенім артуға
болмайды. Ол үшін ең алдымен үйдегі жұмыстарды атқаруын қадағалау керек.
Қыздарға өскен сайын өзіндік абырой сезімін, ұят сезімін, т.б. айтып
түсіндіріп отыру керек. Өзіндік абырой туралы айта берсе, өркөкірек болып
өсуі мүмкін.
Қыз баланы жыныстық тұрғыдан тәрбиелеу кезеңі – қыз баланың гигиеналық
талаптар туралы қажетті ақпаратты өз кезінде беріп отыру. Мысалы қыздарға
ең алдымен етеккір туралы ақпаратты беру керек.
10-11 жастағы қыз балаға анасы етеккірдің не екенін, оның қандай
болатынын, осы кезде қандай гигиеналық талаптарды сақтау керектігін айтып
отыру керек. Етеккір табиғи процесс болып табылады. Әйтсе де осы кезде дене
шынықтыру сабақтарына, жарыстарға қатысуға болмайды. Етеккір кезінде
бассейінге түсуге болмайды. Бірақ мүмкін болса күнделікті душ қабылдаған
жөн.
Қыз баланың дамуын мынадай кезеңдерге бөлуге болады:
1. 9-10 жас – бөксенің өсуі;
2. 10-11 жас – омыраудың өсуі;
3. 11-12 жас – жыныс органдарының жетілуі.
Шамамен осы кезде дене бітімі, әсіресе қыз баланың аяқтары өседі. 14
жастан кейін дененің үстіңгі бөлігі – кеуде жағы өседі. Кейбір жағдайда
етеккір 9 жастан басталады. Осы кезеңде қыз балалардың бетінде безеулер
пайда болады. Терісі мен шашы майлы болады, өзі тершең болады. Бұл аталған
құбылыстар физиологиялық құбылыстар болып және емдеуді талап етпейді. Бұл
кезде арнайы шампунь және сабын сатып алу керек. Жиі-жиі ваннаға немесе
душқа түсіп тұру керек. Кейде қыз бала 19 жасқа келгенше безеулер кетпей
қояды. Сол себепті қыз балалар тұйықталып, кештерге барудан бас тартады. Ел
арасында жыныстық қатынасқа ерте түсу арқылы безеулердің шығуын тоқтатуға
болады деген сөз бар. Бірақ жыныстық қатынас жасөспірім кездегі безеулермен
ешқандай қатысы жоқ. Осы кезеңде қыз бала өзінің сыртқы келбетіне көп көңіл
бөледі. Өзін стандартты (90х60х90) сезіну үшін қыз балалар диетаға отырады.
Бұл дұрыс емес. Ағзаның өсуі және жетілу кезеңінде дұрыс тамақтану керек.
Дұрыс тамақтанбау денсаулыққа кері әсерін тигізеді.
Жасөспірім өсуінің барлық кезеңінде ең маңызды тұлға ата-ана болып
саналады. Ата-ана: 1.Эмоциялық жылу мен қолдаудың бастауы болып табылады;
2.Ата-ана диркетивті инстанция деп есептеледі, өмірдегі жақсылық, тыйым
салу, қолдау көрсетуші басты тұлға; 3.Ата-ана еліктеудің үлгісі, адамдар
арасындағы өзара қарым-қатынастың моделі болып саналады; 4. Ата-ана
білімінің, өмірлік тәжірибенің бастауы, өмірдегі күрделі мәселелерді шешуге
дос әрі көмекші болып табылады. Жасөспірім есейген сайын осы функциялар мен
олардың психологиялық мәнінің арақатынасы өзгереді. Жасөспірім кезде ата-
ананың қолдауы өте маңызды. Өйткені осы кезде Мен концепциясын интенсивті
қалыптасу фазасында болады. Қиын жағдайда отбасы қауіпсіздікті қамтамасыз
етеді. Осы кезде ата-ана жасөспірімнің қажеттіліктерін, соның ішінде
материалдық, тұрмыстық қажеттіліктерін қанағаттандырушы болып табылады.
Жасөспірім кезінде ата-ананың маңызды функциясы баласына өмірдегі күрделі
мәселелерді шешуге көмектесу болып табылады. Ата-ана өмірдің түрлі жақтарын
түсіндіруге ақпарат беруде, оны бағалауда, қалыптастыруда ерекше орын
алады. Жасөспірімнің таныстары көбейеді, олар үлкен ересек адамдардан көмек
күтеді.
Әке-шеше мен жасөспірім арасындағы қарым-қатынас түрлі жолдармен
қалыптасады. Көптеген елдерде жасөспірімнің көпшілігі мәселелерін әкесінен
гөрі анасымен шешкенді жөн көреді. Жасөспірімдер анасымен ашық сөйлесе
алады және көбінесе анасынан көмек сұрайды.
Жалпы алғанда отбасы жасөспірім өмірінде маңызды орынға ие. Сол себепті
отбасылық тәрбиеге көп көңіл бөлген жөн. Отбасылық тәрбиенің мынадай
стильдері бар:
1. Тәрбиелеудің авторитарлы стилі – мұндай тәрбие стилінде барлық
шешімдерді ата-ана қабылдайды. Жасөспірім кезде кейбір балалар
агрессивті болады, кейбірі ата-анасының үйін тастап кетеді.
Тәрбиелеудің мұндай түрінде тек ішкі бақылау механизмі қалыптасады.
2. Тәрбиелеудің демократиялық стилі - ата-аналар балаларының жеке
жауапкершілігі мен дербестігін қолдайды. Жасөспірімдер отбасының
мәселелерін талқылауға, шешім қабылдауға, ата-аналарының кеңесі мен
ой-пікірін тыңдап, оны талқылайды. Ата-аналар балаларының тәртіпті
болуын талап етіп, осы жолда оған көмектеседі.
3. Тәрбиелеудің либералды стилі – мұндай бала бір жаққа ғана
бағытталмайды. Ата-аналар баласына ешқандай шектеу қоймайды. Мұндай
тәрбиеленген балалар ата-аналарына бағынбайды, есейген сайын өз
дегенінен қайтпайтын болады және басқа адамдардың жағдайын ойламайды.
Мұндай тәрбиеленген балалар жауапкершілік пен шектеулерге әлі дайын
емес.
4. Тәрбиелеудің хаотикалық стилі – бұл жерде ата-ана балаға нақты,
белгілі бір талап қоймайды. Сол себепті осындай тәрбиені көрген
балада өзін-өзі тексеру және жауапкершілік сезімі қалыптаспайды.
5. Баланы көп көңіл бөле отырып тәрбиелеу стилі- осы стилге сәйкес ата-
ана ылғи баланың жанында болып, баласының мәселелерін шешуге
ұмтылады. Ата-аналар жасөспірімдердің жағдайын ылғи қадағалайды. Оның
өзіндік қарым-қатынас орнатуына шектеу қояды. Бірақ мұндай стильде
тәрбиеленген баланың әлеуметтік тұрғыдан жетілуі кеш басталады.
Эмансипация кезеңі күрделі болып табылады және 3 аспектіден тұрады: 1.
Эмоциялық; 2. Мінез-құлықты; 3. Нормативті;
Эмоциялық эмансипация дегеніміз - жасөспірімнің эмоционалды қарым-
қатынас жүйесінің қайта құрылуы, ата-анаға тәуелді болмау. Өтпелі кезеңде
ата-анасына эмоционалды тұрғыдан тәуелді болу жасөспірімге оңай тимейді.
Бұл кезде жаңа өзіндік эмоционалды қарым-қатынасты құру қажеттілігі
туындайды. Әйтсе де ата-ананың қарым-қатынас осы жүйеде алғашқы орынға ие
болады және оған басқа адамдарға деген эмоционалды қарым-қатынас – достық
және махаббат қосылады.
Мінез-құлықты эмансипация дегеніміз – ата-ананың бақылауынан шығуға
талпыну. Мұндай талпыныс жасөспірім бойында тез дамиды. Жоғары сыныпқа
барғанда жасөспірім кейбір мәселелерді өзі шешеді, өз уақытын пайдалануды
жоспарлау, өзіне достар таңдау, киім стилін таңдау т.б. Әйтсе де кейбір
күрделі мәселелерде жасөспірім ата-анасына бағынады. Мысалы: білім мәселесі
жөнінде олар ата-анасын тыңдайды.
Нормативті эмансипация дегеніміз – жасөспірімдерде өзіндік норма мен
құндылықтар жүйесінің қалыптасуы. Отбасы – құндылықтар жүйесін
қалыптастырудың маңызды факторы болып табылады. Мұнда ата-ана мен
жасөспірім арасында айтарлықтай айырмашылықтар бар. Мысалы: Ата-аналар
өткенді естеріне түсіріп, бүгіні мен келешегін салыстыруға бейім болса,
жасөспірімдер үшін өткен өмір аса маңызды болып табылмайды. Орта жастағы
адамдарға реализм, ал жасөспірімдерге идеализм мен оптимизм тән.
Психологиялық ауытқулары бар отбасыларға жиі дау-дамай болып тұратын,
ішімдік пен нашақорлық мәселесі орын алатын, мінез-құлықтың жағымсыз, кері
әсер ететін белгілеріне ие адамдардан тұратын отбасыларды жатады. Осындай
отбасындағы тәрбиеленіп жатқан балалар ата-анасының осындай мәселелерді
қалай шешетінін көріп өседі.
Жасөспірімдер көбінесе отбасындағы қатал қарым-қатынастан зардап
шегеді. Қатал қарым-қатынас дегеніміз – отбасы мүшелерінің бір-бірін ұрып-
соғуы, тіл тигізу, адамдарды төмендету, адам өлтіру, өзін-өзі өлтіру,
физиологиялық немесе психикалық зорлық-зомбылық көрсету. Ата-аналардың
қатал болуы мынадай факторларға байланысты:
1. Әлеуметтік – экономикалық факторлар: жұмыссыздық, материалдық
жағдайдың нашарлығы;
2. Психикалық факторлар: ата-ана мен бала тұлға арасындағы
ерекшеліктері, психикалық аурулар, нашақорлық, алкоголизм, ата-ананың
жағымсыз жеке тәжірибесі. Ата-анасының бір-біріне күш көрсету
нәтижесінде өмірге көбінесе аурушаң балалар келеді. Балаларын қатал
тәртіпке ұстайтын ата-аналар салмақты адам қатарына жатпайды және
ылғи да эмоционалды стресс күйінде болады. Отбасындағы жыныстық
зорлық-зомбылық жасөспірім жан-жақты дамуына кері әсерін тигізеді.
Бұған дейін отбасындағы жыныстық зорлық-зомбылық жиі кездеседі деп
есептеледі. Бірақ соңғы 10-15 жылдары зерттеулер мұны жоққа шығарды. Мұндай
зорлық-зомбылық бала санасына ұзақ уақыт әсер етуі мүмкін.
Мәскеудегі жыныстық зорлауды басынан өткізгендерге көмек беретін
орталықтың сенім телефонына келген қоңырауларлдың 16%-ы 12 жасқа дейінгі,
ал 32%-ы 13-18 жас аралығындағы жасөспірімдердің еншісіне тиеді. Осылардың
ішінде зорлық көрсеткендердің 34%-ы бөтен адам, ал 60%-ы таныс адам, сондай-
ақ 15%-ы өте жақын адам, 19%-ы туыс адам болған.
Нашар тәрбие беретін отбасындағы жасөспірім зорлық-зомбылықтың неше
түрімен кездеседі. Осындай зорлық-зомбылықққа жыныстық зорлау да кіреді.
Көптеген жасөспірімдер отбасындағы көрген зорлық-зомбылығын ұят санап
ешкімге айтпайды. Бірер жыл бұрын отбасындағы жыныстық зорлау сирек
кездеседі деп есептелген. Ал бүгінгі таңда бұл жағдай бұлай емес. Америка
ғалымдарының мәліметтеріне сәйкес Америкадағы балалардың 22%-ы осындай
зорлық-зомбылықты бастарынан өткізген. Бұл көбінесе отбасындағы әкесі мен
қызы немесе өгей әкесі мен өгей қызы арасындағы қарым-қатынастармен
байланысты. Осындай қатынастарды зерттеу нәтижесі мынаны көрсетті: Мұндай
зорлық көретіндердің мінез-құлқы импульсивті болады, олар өз әрекеттерінің
неге әкеліп соғатынын ойламайды, басқа адамдарға көңіл бөлмейді, өздерін
ылғи да бақылай алмайды және тұлғалық, жыныстық ауытқуларды бастарынан жиі
өткізіп тұрады.
Балаларға жыныстық зорлық көрсету салдарынан болатын өзгерулер ұзақ
уақыт кері әсерін тигізіп тұрады. Осындай зорлықты басынан өткізген
жасөспірімдер болашық өмірді қарсы жынысты адамдармен қарым-қатынас орнату,
олармен араласу кезінде айтарлықтай қиындықтарға тап болады. Мысалы қыз
балалар ұл балалармен қатынас орнатудан, араласудан қорқады және сол
себепті олардан қашқақтайды.
Ресейде 1999 жылы 1000 адамға шаққанда 6,3 некелесу және 3,7 ажырасу
жағдайы тіркелген. Сонымен қатар 25-40 жыл бірге тұрған адамдардың некелері
ажырасумен аяқталған және осы отбасылардың көбінде жасөспірім балалар
болған.
Ажырасудың жасөспірімдерге кері әсер ететіні белгілі болса да бұл
сұраққа берілер біржақты жауап жоқ. Ажырасудың алдында және ажырасудан
кейін жасөспірімге әсер ететін бірнеше фактор бар:
1. Ажырасудың себебі мен жағдайы – яғни отбасынан ата-анасының біреуінің
кететініне жасөспірімнің дайындығы мен соған деген көзқарасы;
2. Дәл осы кездегі ата-анасының мінез-құлқы;
3. Ата-анасының ажырасқаннан кейінгі жағдайға жасөспірімнің бейімделуі;
Бұл жерде ең алдымен мынаны ажыратып алу керек:
- Жасөспірімнің әке-шешесінің ажырасуына деген эмоционалды реакциясы;
- Жасөспірімнің ата-анасы ажырсқаннан кейінгі жағдайға бейімделуі
кезінде пайда болатын проблемалар;
- Жасөспірімнің тұлғалық дамуына ажырасудың әсер етуі;
Жасөспірімдер арасында жүргізілген сұраулар нәтижесіне сәйкес 1-орында
әке-шешесінің, 2-орында бауырларының, 3-орында жақын достарының қайтыс
болуына байланысты реакциялар алса, 4-орынды әке-шешесінің ажырасуымен
байланысты реакциялар алады.
Ата-аналарының ажырасуына деген жасөспірім балалар реакцияларының кең
тараған түрлері мынадай:
- болған жағдайды мойындамау, оған сенуден бас тарту. Жасөспірім ата-
аналарының ажырасу себебін түсіндіргендерін тыңдамайды, әке-шешесі әлі
де болса ойланады деп сенеді. Көптеген балалар әке-шешелері қайта
қосылады деп үміттенеді: 5-7 жастағы балалардың 65,7%-ы
жасөспірімдердің 16%-ы осылай үміттенеді. Байқап отырсақ жасөспірім
балалардың аз бөлігі ғана осылайша үміттенеді.
- қорқыныш, үрей, болашаққа сенімсіздікпен қарау. Жасөспірімдер
өздерінің жеке өмірінде орын алатын өзгерістерге қорқынышпен,
сенімсіздікпен қарайды. Бұл өзгерістерге тұрғылықты жердің, мектептің
ауысуы, материалдық жағдайдың өзгеруі жатады. Сондай-ақ баланың
араласатын ортасы өзгереді. Жасөспірімдер өз құрбылары алдында
отбасында орын алған жағдайдан ұялады.
- ажырасуға себепші болған әкесіне немесе шешесіне, сондай-ақ екеуіне
деген ыза. Жасөспірім ата-анасының біреуін отбасын бұзды деп
кіналайды. Сондай-ақ ол ата-анасына жек көремін, кешірмеймін деген
сияқты сөздер айтуы мүмкін.
- өзін кіналау. Кейбір жасөспірімдер ата-анасының ажырасқанына өздерін
кіналайды. Әке-шешесінің ажырасуларына кедергі бола алмадым деп іштей
күйзеледі. Ата-анамның үмітін ақтай алмадым, олар сол себепті ажырасып
жатыр дейді. Жасөспірім осылай ойлап, іштей күйзеліп жүрсе де
күйзелгенін сыртқа білдірмейді.
- қызғаныш. Егер әкесінің немесе шешесінің басқа адаммен кездесе
бастағанын жасөспірім сезсе, ол өзін шетте қалғандай сезінеді. Әкесі
немес шешесі енді мені керек қылмайды деп ойлайды. Әкесінің немесе
шешесінің өміріндегі орнын басқа адам алып алады деп қорқады.
Түрлі мәліметтерге сәйкес толық емес отбасылар, яғни не әкеден не
шешеден тұратын отбасы, 13%-дан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
Психология және әлеуметтік педагогика кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗАҚ ОТБАСЫНДАҒЫ БОЙЖЕТКЕН ТҰЛҒАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
050503 – психология және шет тілі мамандығы бойынша
Орындаған:
ППФ, Психология және
шет тілі мамандығы
күндізгі оқу бөлімінің
4-курс студенті
Құсайынова Мөлдір.
Ғылыми жетекшілер:
психол. ғыл. кандидаты,
доцент м.а.
Абдрахманова Р.Б.
аға оқытушы Бейсембаева К.Д.
Кафедра меңгерушісі:
психол.ғыл.докторы,
профессор Каримова Р.Б.
Алматы, 2008 жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
І-тарау. Қазақ отбасындағы бойжеткен тұлғасының қалыптасуындағы ата-ананың
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-44
1.1 . Шетел ғалымдарының отбасына байланысты теориялық
тұжырымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .6-11
1.2 Ресей ғалымдарының ата-ананың тәрбиесіне бағытталған
ой-пікірлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..12-33
1.3. Қазақстандағы ғалымдардың отбасы жағдайына арналған ғылыми
ізденістерін пайдаланып бойжеткен тұлғасын қалыптастыру
... ... ... ... ..34-44 ІІ-тарау. Қазақ отбасындағы бойжеткен тұлғасының
қалыптасуының психологиялық ерекшеліктерін эксперименталды зерттеу ... ... ... .45-
50
2.1. Эксперименттің мақсаты, міндеттері,
болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ...45-46
2.2. Зерттеу әдістемелеріне сипаттама және жүргізілуі
... ... ... ... ... ... ... .47-48
2.3. Зерттеу нәтижелерін талдау және өңдеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49-50
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...51-52
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53-56
ҚОСЫМША
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..57-65
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: Жасөспірім кезеңде ата-ананың тәрбиелеу позициясы
ерекше орын алады. Осы кезде ата-ана өз баласының жеке тұлға екенін
түсінгені жөн. Бұл кезеңде бала өмірінің түрлі саласында қарқынды дамулар
орын алады. Сондықтан бұл кезеңді балалық шақтан ересек кезеңге өту
кезеңі деп атайды. Бұл кезде жасөспірім бала өмірінде түрлі дағдарыстар,
қиындықтар орын алады. Дәл осы кезеңде мінез-құлық және оның формасы
қалыптасады. Мінез-құлық баланың алдағы өмірінде оның өмірін, физиологиялық
және психологиялық денсаулығын, қоғамдық және жеке кемелденуін анықтайды.
Сол себепті отбасы мен мектеп ұжымының осы мәселедегі орны ерекше.
Жасөспірім кезең дегеніміз – баланың жетістіктерге жету, білім алу,
өзіндік Мен-ін ашу, жаңа әлеуметтік позицияға ие болу кезеңі. Сондай-ақ
бұл кезеңде бала өмірге сәби көзқарасымен қарайтын және жауапкершілігі аз
кезеңмен қоштасады да өзіне және өзінің мүмкіндіктеріне күмәнмен қарайтын
кезеңге қадам басады.
Отбасы жасөспірім тұлғасы қалыптасуында маңызды роль атқарады. Отбасы
жасөспірімді адамдармен қарым-қатынас орнатуға өз әсерін тигізеді және оның
тұлғалық дамуына жан-жақты әсер етеді. Жасөспірім кезеңде ата-ана баласы
үшін өмірдегі күрделі мәселелерді шешеу кезіндегі ақпарат алу және
тәжірибенің қайнар көзі болып табылады. Жасөспірім тұлғасының қалыптасуының
психологиялық міндеттері ата-анасы мен жасөспірім арасындағы эмоционалды,
мінез-құлықты және нормативті эмансипациямен байланысты. Ата-ана мен
жасөспірім арасындағы қарым-қатынас жасөспірімнің отбасымен мінез-құлқы,
оның сыртқы кескін-келбетін сипаттайды. Бірақ жасөспірімнің көпшілігі
әкесінен гөрі анасымен көп сырласады. Жасөспірімнің қалыптасуына үйдегі
жағдай үлкен әсерін тигізеді.
Үлкен адамдармен өзара қарым-қатынас, яғни соның ішінде атасы және әжесімен
өзара қарым-қатынаста болу баланың отбасындағы әлеуметтену процесінде
ерекше орын алады.
Ең алдымен ата мен әже отбасылық салт–дәстүрлерді, тарихты дәріптеуші
болып саналады. Осындай отбасылық мәліметтер жасөспірімнің құндылықтар
жүйесінің қалыптасуына әсер етеді. Сонымен қатар үйдегі үлкен кісілер
жасөспірімге өз ата-анасын жақсы түсінуге көмектеседі. Әжесі мен атасы
немерелеріне үлкендерді сыйлау, оларға құрмет көрсету керектігін әрдайым
айтып, еске салып отырады.
Ежелден атам қазақ қыз өссе – елдің көркі деген жақсы ниетпен қыз
баласы оң жақта барынша нәзік аялаумен қатар қызға қырық үйден тыйым деп
көптеген шектеулер мен әдептілік пен инабаттылыққа тәрбиелеуді дәстүр
еткен. Бойжеткен тұлғасының қалыптасуы туралы ой-пікірдің дамуына
қазақстандық ғалымдар, ізденушілер өз үлестерін қосуда. Атап айтсақ,
Қ.Б.Жарықбаевтың еңбектеріне көңіл аударған жөн.
Қазақ ұғымында 15-16-ға келген бойжеткен – ақыл-есі, дене-бітімі,
келбет-кескіні кемелденген, отау құруға жарап қалған қыз бала. Қай халықта
болмасын қыз әдемілік пен әдептіліктің, сұлулықтың баламасы іспеттес.
Зерттеу жұмысының мақсаты – қазақ отбасындағы бойжеткен тұлғасының
қалыптасуындағы ата-ананың тәрбиелік ықпалын арттырудағы психологиялық
аспектілерін қарастыру.
Зерттеу объектісі - ата-ана мен бойжеткен.
Зерттеу пәні: ата-ана мен бойжеткен арасындағы өзара қарым-қатынастың
ерекшеліктері мен өзара ықпалы.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Шетел және Ресей ғалымдарының бойжеткен тұлғасына байланысты ғылыми
еңбектерін талдау;
- Қазақстандағы отбасы мәселесіне арналған ғылыми еңбектерді қарастыру;
- Тәжірибелік зерттеу жүргізу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер ата-ана мен бойжеткен арасындағы қарым-
қатынас дұрыс бағытқа қойылса, онда тәрбие жұмысының нәтижесі жоғары
деңгейге көтеріледі.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері: И.С.Кон, ерлі-
зайыпты Р.Т.Байярд, Владин В, Капустин Д, Ковалев С.В., Реан А.А.,
Базарбаев Ж., Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С.Қ., Күләш Бейсенбіқызы, Шерьязданова
Қ.Т., Ауталипова У.И. және т.б теориялары, ғылыми зерттеулері алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Қазақстанда бұрын зерттелмеген бойжеткен
тұлғасының отбасындағы қалыптасу проблемаларын анықтау.
Зерттеу әдістері: ата-аналарға арналған тест жүргізу, әңгімелесу,
бойжеткендерге арналған тест жүргізу, анкета толтыру арқылы бойжеткендерді
бағалау, әдістемелер. (Ч.Спилберг және Ю.Л.Ханин)
Зерттеу жұмысының базасы: эксперименталды тәрбие жұмысы Әлия
Молдағұлова атындағы орта мектептің 11 а және 11 б сынып бойжеткендері
және сол бойжеткендердің ата-аналары.
Жұмыстың құрылымы: бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады. Жалпы
жұмыс көлемі – 65 бетті құрайды.
І–тарау. Қазақ отбасындағы бойжеткен тұлғасының
қалыптасуындағы ата-ананың әсері.
1.1. Шетел ғалымдарының отбасына байланысты теориялық
тұжырымдары
Жасөспірім кезеңде ата-ананың тәрбиелеу позициясы ерекше орын алады.
Осы кезде ата-ана өз баласының жеке тұлға екенін түсінгені жөн. Осы туралы
шетел ғалымы А.А.Реанның келесі жүйеленген пікіріне көңіл аударған жөн.
Отбасы үйлесімінің бұзылуы дегеніміз - өзінің міндеттерін атқармайтын,
отбасы мүшелерінің қажеттіліктерін жеткілікті түрде қанағаттандырмайтын
отбасы. Үйлесімі жарасқан отбасындағы рөлдердің құрылымы біртұтас болуы
керек. Үйлесімі бұзылған отбасында бала мынадай рөлдер атқарады:
1. Отбасындағы бәрінің жақсы көретін адамы – бұл дегеніміз балаға шамадан
тыс көңіл бөлу. Бұл ерлі-зайыптылар қатынасының ата-аналарды
қанағаттандырмағандығы себепті орын алады.
2. Нәресте - кішкене баланы отбасы мүшелері кішкентай бала деп
қабылдауы. Кейде ата-аналар кішкентай баланы анағұрлым жақсы
көретіндіктерін айтып отырады.
3. Тентек - Мұндай балалардың мінез-құлқының кейбір белгілерін ата-ана
толығымен қабылдамайды. Мінез-құлықтың осындай белгілеріне
агрессивтілік, жалқаулық, ішімдікке құмарлық т.б. жатады.
4. Вундеркинд (ақыл-ойы тез дамыған) – отбасының сенімі. Ата-ана өзінің
қанағаттандыра алмағандарын баласының қанағаттандыруын талап етеді.
5. Бәріне кіналы болып саналатын бала – бұның негізіне негативті, яғни
жағымсыз эмоцияларды бір адамға бағыттау жатады. Мұндай бала көп
жағдайда өзі үшін жауап бере алмайды және өзін қорғай алмайды.
6. Соттың роліндегі бала. Бұндай бала татуластырушының рөлінде болады.
Отбасылық өмірдің қиыншылығын кішкене кезінен бастап көрген бала
отбасылық дау-дамайларға өзінше баға береді. Ата-анасы дау-дамайға
баланы араластырады.
Отбасындағы эмоционалды қарым-қатынастар маңызды рөл атқарады. Осының
нәтижесінде отбасы мүшелері өздерін біртұтас қауымдастық деп санап, бір-
біріне деген жылылықты және қолдауды сезеді. Отбасының эмоционалды қарым-
қатынасының бұзылуы жасөспірім тұлғасының қалыптасуына кері әсерін
тигізеді. Эйдемиллер Э.Г. және Юстицкис Ю.Б. ата-ананың жасөспірімге деген
қарым-қатынасының жиі бұзылуы 2 түрге бөлді.
1. Ата-аналық сезімдердің дамымағандығы. Бұл ата-ананың жасөспірім
баласының не істеп жүргеніне қызығушылық танытпау кезінде байқалады. Бұндай
жағдайларда ата-аналар өздеріне қойылған міндеттерді орындау қиынға соғады
деп жатады.
2. Ата-ананың жасөспірімдерді жынысына қарай бөлуі. Ата-аналардың мұндай
қарым-қатынасы жасөспірімдердің шынайы емес сапаларына сәйкес
анықталады. Ата-анасының ажырасуына байланысты отбасына бейімделу
немесе адаптация проблемасы.
Кейінгі жылдары жүргізілген зерттеулер мынаны көрсетті: ата-анасының
ажырасуынан кейінгі алғашқы жылдары жасөспірімдердің мінез-құлқы күрт
өзгереді. Олар мазасыз әрі агрессивті болады және үлкендердің айтқанын
тыңдамайды. Кейбір мәліметтерге сәйкес, ата-анасының ажырасуы қыз
балалардан гөрі ұл балаларға қатты әсер етеді. Ата-анасы ажырасқаннан кейін
2 айдан 1 жылға дейін жасөспірімдер агрессивті болып, өзін-өзі бақылауды
жоғалтады, айтқанды тыңдамайды.
Ата-анасының ажырасқанына 2 жыл толғаннан кейін проблемалар азая
бастайды. Әйтсе бұл жағдай басқа бір жағдайға жақсы бейімделген отбасыларға
тән. Ажырасудан кейінгі кезде жасөспірімнің бейімделіп кетуі көптеген
факторлардың өзара әсерлеріне байланысты. Ол туралы шетел ғалымдарының
зерттеулеріне көңіл аударайық (Шнейдер Л.Б., Аранс К, Кратохвил С, Адлер
А., Мэй Р., т.б.).
1. Ажырасуға дейінгі отбасындағы жағдай егер ажырасу ұрыс-керіс, дау-
жанжалға ұласқан ұзақ мерзімге нүкте қойса, ол жасөспірімге кері әсер
етпейді. Кейбір жасөспірімдер ата-анасының ажырасқанына ренжи қоймайды.
Өйткені олар ажырасқанға дейін үйде болып тұратын ұрыс-керістен, ата-
анасының арасында болатын дау-жанжалдан ұялып, шаршайды. Осындай сипаттағы
ажырасуды ата-анасының жанжалдасуынан шаршаған жасөспірімдер қолдайды.
2. Ажырасудың сипаты – мынадай сипаттағы ажырасулар жасөспірімге кері
немесе жағымсыз әсер етеді:
- Ажырасу ұрыс-төбелес формасында өтсе;
- Ата-ана бір-бірін жұбайлық немесе ата-аналық міндеттерді дұрыс
атқармады деп кіналаса;
- Ата-анасы бір-бірін көзге шөп шалды деп айыптаса;
- Ата-анасы дау-дамайға жасөспірімді араластырып, әкесі немесе шешесі
өзін жақтауды талап етсе;
Жасөспірімдер осындай жағдайларға күйзеліске ұшырап, әке-шешесінің
арасына түскісі келмейді. Егер ажырасу бірқалыпты жағдайда өтсе,
жасөспірімдер айтарлықтай күйзеліске ұшырай қоймайды. Мұндай отбасында ата-
анасы ажырасқаннан кейін де баланы бұрынғыдай жақсы көре беретіндіктерін,
бұдан кейін де бір-біріне жақын адамдар болып қалатындықтарын айтып
түсіндіріп отырулары керек.
3. Ата-анасының ажырасу жағдайына бейімделу деңгейі – ажырасқан ата-
ананың жаңа жағдайға бейімделіп кетуі жасөспірімнің сол жаңа ортаға жақсы
бейімделіп кетуіне өз әсерін тигізеді. Егер ата-ана ажырасу кезінде
мазасыздық танытса, баланың ішкі тепе-теңдік жағдайы бұзылады. Ажырасқаннан
кейінгі кезеңде ажырасқан ата-аналар үшін біраз проблемалар пайда болады.
Мысалы: жалғыздық, үйреншікті ортадан кету, материалдық жағдайдың өзгеруі
және осыған байланысты туындайтын қиындықтар, т.б.
4. Ажырасқаннан кейінгі ата-ананың арасындағы қарым-қатынас -
К.Аронстың пікірінше ажырасқан ата-ананың арасындағы қарым-қатынасты 3
топқа бөлуге болады: а) жақсы достар немесе ынтымақты әріптестер -
мұндай қарым-қатынас түрі балаға ауыр онша тимейді.
Мұнда ата-ана балаға қатысты мәселерді біріге отырып талқылап, бірге
шешім қабылдайды. ә) ашулы одақтастар - тек ғана баланың болашағына
арналған жоспар құру кезінде ғана бір-біріне араласады. Мұндай қарым-
қатынастағы ажырасқан ата-ана бір-біріне ызалы, ашулы көзбен қарайды. б)
жауласқан адамдар - мұндай қарым-қатынастағы ата-ана бір-біріне
жаманшылық тілейді. Ал бұл балаға кері әсерін тигізеді. Егер ажырасқаннан
кейін әкесі немесе шешесі баласымен еш кедергісіз кездесе алса, онда балаға
ажырасу салдарынан тигізетін кері әсері аз болады. Егер шешесі баласына
әкесімен кездесуге тыйым салса немесе керісінше, ол туралы әңгіме айтуға
рұқсат бермесе жағдай біршама қиындайды.
Американ ғалымдарының мәліметтеріне сәйкес ажырасқан аналардың тек
38,8%-ы баланың әкесімен кез-келген уақытта, 24,5%-ы аптасына бір рет
кездесуге рұқсат береді. Ал 16,1%-ы балалар ата-анасы ажырасқаннан кейін
әкелерін мүлдем көрмеген. Бұл әке-шешесінің баланың қанша жасында
ажырасқанына, олардың қайтадан үйленген-үйленбегеніне, жаңа отбасындағы
өзара қарым-қатынасың қандай болғанына байланысты. Кейбір зерттеушілердің
пікірінше ажырасу салдары балаға ұзақ уақыт бойы әсер етеді.
Балаларды жалпы ұлттық зерттеу атты Америкалық зерттеулер қорытындысы
бойынша ата-ананың ажырасуы баланың әлеуметтік тұрғыдан бейімделуіне әсер
етеді. Демографиялық, экономикалық және психологиялық жағдайлардың барлығын
қосқанда ата-анасы ажырасқан балалар түрлі проблемаларға кездеседі. Мысалы:
18-22 жас аралығында әке-шешесі ажырасқан балалардың 40%-ы психологтан
көмек сұраса, 25%-ы жоғары сыныпта оқып жүргенде мектептен шығып кеткен.
Сондай-ақ 65% балалардың әкесімен қарым-қатынастары нашар болса, 30%-ы
жасөспірімдер аналарымен нашар қарым-қатынаста болған.
Ата-анасының ажырасуы жасөспірімнің болашағына да өз әсерін тигізеді.
Сондай-ақ ата-анасы ажырасқан жасөспірім балалар құрбыларына қарағанда
ертерек отбасын құрады және осындай отбасы көп уақыт өтпей ажырасып кетеді.
Ата-анасының ажырасуы жасөспірімнің құнды бағыттар жүйесінің
қалыптасуына әсер етуі мүмкін. Жүргізілген зерттеулер мынаны көрсетті: Ата-
анасы ажырасқан отбасындағы 18-19 жас арасындағы жасөспірімдер әке-шеше
махаббатын, бақытты отбасылық өмірді жоғары бағалайды. Сонымен қатар
көптеген зерттеулер нәтижесі ажырасудың өзі емес, отбасындағы қалыптасатын
қарым-қатынастың сипаты маңызды орын алатынын көрсетті. Ажырасқаннан
кейінгі 2 жылда ұл балалардың мінезі агрессивті болады.
Ажырасқан әйел мен ер адамдардың көп бөлігі уақыт өте келе 2 –рет
тұрмыс құрады (Американдық ғалымдардың мәліметтеріне сәйкес бұл
көрсеткіштер ер адамдар үшін 83%, әйел адамдар үшін 76%-ды құрайды). Мұндай
отбасын құрған адамдар қарым-қатынасты құрмет тұтып, өз міндеттеріне үлкен
жауапкершілікпен қарайды. Сол себепті осындай отбасының негізі мықты
болады.
Сондай-ақ екі отбасының бұзылуына некеден туған балалар себепші болуы
мүмкін. Жасөспірім кезеңде үйде өгей әкенің немесе шешенің болуына балалар
тез үйрене алмайды. Екі мәрте тұрмыс құрған отбасындағы өзара қарым-қатынас
қиын болады, әйтсе де біраз уақыт өткеннен кейін бәрі орнына келеді.
Салыстырмалы зерттеулер жасөспірім ата-анасының ажырасқаннан кейінгі
жағдайға бейімделуін мынадай факторлармен байланыстырды:
1. Анасының қайтадан тұрмысқа шығуы;
2. Анасы басқа ер адаммен некеге отырмай-ақ бірге тұруы;
3. Басқа ер адамдармен ешқандай қарым-қатынас орнатпауы;
Жасөспірімдерге анасының басқа бір адаммен отбасына қатысты
жауапкершілікті бөліспей тұруы ауыр тиеді. Осының нәтижесінде жасөспірім
өзі мен анасының болашағына сенімсіздікпен қарайды. Сондай-ақ әкесі
баласымен кездескен сайын оған анасын жамандайды. Сол себепті жасөспірім
іштей күйзеліске ұшырайды.
Сиблинг дегеніміз – бір отбасындағы ағалы-әпкелі бауырлар. Ағалары мен
әпкелері арасындағы өзара қарым-қатынас жасөспірімге айтарлықтай әсер етіп,
көп жағдайда оның тұлғалық қасиеттері мен әлеуметтік бейімделуінің табысты
болуын анықтайды.
А.Адлердің пікірінше баланың тұлғалық ерекшеліктері оның отбасының
тұңғышы, жалғызы, кенжесі болуына байланысты. Тұңғыш бала психикалық дамуы
жағынан жоғары деңгейде болады. Ол кіші кезінен бастап отбасында өзінің
ерекше орынды алатынын іштей түсінеді. Сол себепті оның жауапкершілік
сезімі жақсы дамиды. Ата-анасы тұңғыш баласымен алдағы жоспарлар туралы ой
бөлісіп отырады.
Екінші болып туған бала өзінің алдындағы баланы қуып жетуге талпынады.
Бұл бала өз дегеніне жетуде төбелесіп қалуы да мүмкін. Кейбір жағдайда
екінші бала белгілі бір салада тұңғыш баладан озып кетіп жатады. Бірақ бұл
тұңғыш баланың қызғанышын тудырады.
Үйдің кенжесі әдетте отбасы мүшелерінің махаббатына ие болады. Бәрі оны
еркелетіп, сол үшін бәрін істейді. Оған үлкендер білгендерін үйретеді.
Кенже бала өзінің қолынан да бір нәрсе істеу келетінін дәлелдеуге тырысады.
Сондықтан да ол отбасының басқа мүшелеріне қарағанда анағұрлым қабілетті
болып келеді. Ал кенже балалардың бір тобы үлкендердің қолдауы мен демеуіне
әбден сеніп алады. Сол себепті олар өз бетімен жұмыс істеуге ниет білдіре
бермейді. Отбасындағы жалғыз бала шамадан тыс тәуелді болады. Қиындықтарға
шыдай бермейді. Ол өзін өзгелерден жоғары ұстап, менменсіп кете береді.
1.2. Ресей ғалымдарының ата-ана тәрбиесіне бағытталған ой-пікірлері
Жасөспірім кезеңіне 11-12 жастан 15-17 жас аралығындағы балалардың даму
кезеңі жатады. Бұл кезең баланың әлеуметтік белсенділігінің қайта
қалыптасуымен және қарқынды дамуымен сипатталады. Психологиялық
әдебиеттерде жасөспірім кезең мен бозбалалық кезең бөлек қарастырылады.
Жасөспірім кезең өтпелі кезең болып есептеледі және осы кезеңнен кейін
бозбалалық кезеңі басталады.
Бұл кезеңде бала өмірінің түрлі саласында қарқынды дамулар орын алады.
Сондықтан бұл кезеңде балалық шақтан ересек кезеңге өту кезеңі деп
атайды. Бұл кезде жасөспірім бала өмірінде түрлі дағдарыстар, қиындықтар
орын алады. Дәл осы кезеңде мінез-құлық және оның формасы қалыптасады.
Мінез-құлық баланың алдағы өмірінде оның өмірін, физиологиялық және
психологиялық денсаулығын, қоғамдық және жеке кемелденуін анықтайды. Сол
себепті отбасы мен мектеп ұжымының осы мәселедегі орны ерекше.
Жасөспірім кезең дегеніміз – баланың жетістіктерге жету, білім алу,
өзіндік Мен-ін ашу, жаңа әлеуметтік позицияға ие болу кезеңі. Сондай-ақ
бұл кезеңде бала өмірге сәби көзқарасымен қарайтын және жауапкершілігі аз
кезеңмен қоштасады да өзіне және өзінің мүмкіндіктеріне күмәнмен қарайтын
кезеңге қадам басады.
Бүгінгі таңдағы жасөспірім ғылыми-техникалық революцияның қарқынды
дамуының салдарын және сонымен байланысты әлеуметтік-демографиялық,
әлеуметтік-экономикалық және психологиялық қарама-қайшылықтарды басынан
өткізеді. Осы жерде дәрігерлер, заңгерлер, психологтар жасөспірімді жан-
жақты зерттей бастайды. Олар оны бостан-босқа зерттемейді, өйткені бүгінгі
жасөспірім мемлекетіміздің ертеңгі толық құқықты азаматы. Сол себепті
жасөспірімді неғұрлым жан-жақты зерттеп, оны түсініп, көбірек көңіл бөлк
керек.
Жасөспірім деген сөздің өзі осы кезеңдегі балалардың ішкі дүниесі мен
сыртқы көрінісі дамуының басты тенденциясын меңзейді. Жасөспірім скелетінің
интенсивті өсуі (1 жылда ұл балалар 4-7 см-ге, қыз балалар 3-6 см-ге өседі)
оның дене бұлшықеттерінің және де дененің басқа бөліктерінің (көкірек және
бөксе) өсуінен жоғары болады.
Бойының, салмағының, бұлшық еті күшінің өсуін жасөспірім өзінің
өскендігінің белгілері деп аса зор қуанышпен қарсы алады. Жүректің, өкпенің
жұмыс істеуі және миды қанмен қамтамасыз ету жүйесі ағзаның жалпы толық
жұмыс істеуін қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан жасөспірімнің көңіл-күйі
мен жағдайы ойламаған жерден тез өзгереді. Мысалы: ол дене немесе мимен
жұмысты уақытқа және шаршағанына қарамай істейді де, бір кезде ол басының
айналғанын және өзінің әлсірегенін сезеді. Ересек адамдар жасөспірім мінез-
құлқындағы мұндай жағдайларды кейде түсінбейді әрі байқамайды.
Ата-аналар мен мұғалімдер мұндай жағдайларда өзіндік болжам жасайды.
Мысалы: Әрине сен футбол дегенде алдыңа жан салмайсың, ал сабақ оқы десе
шаршадым дейсің -деп ұрсады. Шын мәнінде мұндай құбылмалы көңіл-күй мен
мінез-құлық жасөспірім ағзасындағы өзгерістердің шынайы белгілері болып
табылады. Сондықтан ата-аналар осы кезеңде балаларына түсіністікпен қарап,
оларға көп талап қоя бермегені жөн.
Жасөспірімнің психофизиологиялық дамуының маңызды кезеңі – оның
жыныстық тұрғыдан жетілуі және идентификациясы. Жыныстық жетілу және
идентификация (яғни ұл мен қыздың жыныстық қатыстылығы) дегеніміз уақытқа
байланысты орын алатын 2 процесс. Ал шын мәнінде бұл психожыныстық даму
деген күрделі процестің 2 линиясы болып табылады. Енді осы сұрақты жан-
жақты қарастырайық.
Денені, тәнді жаңаша сезінуді, яғни қыздарда омыраудың өсуі мен
етеккірдің келуі, ұлдарда эрекция мен полляцияның (түнде еріксіз бөлініп
шығатын сұйықтық) болуы, жасөспірімдер сенсация деп қабылдап, түсінеді.
Жасөспірімдер өздерінің өте арық немесе толық екендіктеріне,
безеулердің шыққанына намыстанып, өз денелерін дұрыс дамымай жатыр және
өздерін нормаға сай емес деп түсінеді. Көп жағдайда жасөспірімдер өздерінің
физиологиялық тұрғыдан жетілгендіктеріне 2 түрлі сезіммен қарайды: мақтаныш
сезімі және өзінің денесін жек көру сезімі. Осы сезім қатар жүреді. Мысалы:
кейбір қыздар омырауларын үлкенірек етіп көрсеткісі келеді, ұл балалар
сияқты киінуге тырысады. Кейбір қыздар керісінше өз денесін өз қалпында
көрсетуге ұмтылады. Ал енді кейбір толық денелі қыздар өз денесінен ұялып,
тамақты өте аз мөлшерде ішеді, былайша айтқанда диетаға отырады. Медицинада
бұл құбылыс жүйкелік анорекция деп аталады.
Ұл балалар денелерінің өзге құрбыларына ұқсамайды деп есептеп,
тұйықтала бастайды. Айнаға көп қарап, бетіне шыққан безеулерді сыға
бастайды.
Жасөспірімнің жыныстық қатынасқа деген сезімімен байланысты
драматикалық қобалжулар болады. Осы кезде ұл баланың қызға немесе қыздың ұл
балаға деген ұнату, ғашық болу сезімі пайда болады. Физиологиялық тұрғыдан
толыққанды жыныстық жақындасу мүмкіндігі пайда болады. Бірақ 16 жасқа
дейінгі жасөспірімдердің аз бөлігі ғана бұл мүмкіндікті пайдаланады.
Көптеген жасөспірім ұл балалар осы кезеңде қыздардың көңілін табуға
тырысады.
Жыныстық қатынасқа деген дұрыс көзқарас кіші жастан қалыптасып, ең
алдымен рухани тәлім-тәрбиемен байланысты болуы керек.
Жасөспірімдердегі психикалық өмірдің барлық саласында (соның ішінде
жыныстық салада) өзін-өзі тексеруге деген қажеттілік, өз істеген істеріне
жауапкершілікті өз мойнына алу, басқаларды ойлау және оларға көңіл бөлу
оның тұлғалық өсуінің негізгі бағыттарының біреуін құрайды. Отбасындағы ата-
ананың позициясы немесе көзқарасы және педагогтың мектепке деген қатынасы
жасөспірімнің өзіндік жыныстық қатынасын қаншалықты табысты етіп
орнататынына өз әсерін тигізеді.
Жасөспірімдерді жыныстық қатынасқа тәрбиелеу мәселесінде ата-аналардың
оларды тексеруге және қадағалауға ұмтылуы, оларға сенімсіздікпен қарау
сияқты әрекеттері жасөспірімдер дамуына кері әсерін тигізеді. Ата-аналардың
жасөспірімдерге деген осындай кері әсерін тигізетін әрекеттерін көрген
жасөспірім ата-анасымен ашық сөйлесуді қажет етеді. Әңгіменің мазмұны,
талқыланатын сұрақтың тереңділігі арқылы жасөспірімдердің қызығушылығын,
оның дамуы мен тұлғалық әрі психологиялық ерекшеліктерін анықтауға болады.
Жыныстық қатынасқа тәрбиелеу отбасы шеңберінде ғана жүзеге асырылмайды.
Жыныстық қатынасқа жүйелі тұрғыдан тәрбелеуді мектеп бағдарламасына арнайы
курс енгізу арқылы қамтамасыз ету керек. Мұндай тәжірибе Балтық және Еуропа
елдерінде қолданылады. Мұндай сабақтар әңгіме-пікірталас түрінде өтуі
керек.
Жыныстық қатынасқа тәрбиелеу тәрбиелік-педагогикалық процесс шеңберінде
сыныптан тыс мәдени танымдық шаралар жүйесі шеңберінде жүзеге асуы керек.
Әдеби шығармаларды, көркем фильмдерді талқылау жыныстық қатынас мәселерді
ой елегінен өткізуге үлкен мүмкіндік береді. А если эта любовь?,
Чучело, Чиора, Прости меня, Алеша сияқты фильмдер көрермендер,
әсіресе ата-аналар үшін жағымды жаңалық болды.
Өкінішке орай бүгінгі күнде жасөспірімдер ғана емес, олардың әке-
шешелері жыныстық қатынас туралы жан-жақты біле бермейді. Ата-аналардың
қазңргі буыны патриархалды отбасылық қатынастар биорхалды (ер мен әйел тең)
қатынастармен ауысқан кезде ер жетті.
Күнделікті өмірдегі, қоғамдық орындардағы, отбасындағы үлкен адамдардың
мінез-құлқын бақылау, бұқаралық ақпарат құралдары кино, әдебиет,
телевидение арқылы танып-білетін өзара қатынастардың модельдері
жасөспірімдерге мынадай ой салады: үлкен адамдар жасөспірімдерге үйрететін
мінез-құлық нормаларын өздері ылғи да сақтай бермейді. Ата-аналардың
шынайылықты әдейі немесе байқамай идеализациялаулары, өздерінің өмірлік
тәжірибелерін көркем етіп баяндаулары жасөспірімдерді тәрбиелеуде кері
әсерін тигізеді. Осы жерде мынадай жағдай орын алады: Үлкендерге бәрін
істеуге болады, ал жасөспірімдерге неге болмайды?, 16 жасқа дейін
болмайды, ал 17 жаста нені істеуге болады?. Егер жастары қатар 2
жасөспірімнің біреуі мектепте оқыса, екіншісі колледжде оқыса, біріншісіне
болады, ал екіншісіне неге болмайды. Міне осыдан барып жасөспірімдердің
көпшілігі жыныстық қатынас туралы жан-жақты мәлімет алуға аса қызығушылық
таныта қоймайды. Өйткені жоғарғы сыныптағы балалар жоғары оқу орнына түсуге
дайындалады, түрлі үйірмелер мен секцияларға қатысады. Осы аталған шаралар
жасөспірімнің қызығушылықтарын және өзіндік даму жолдарын көбейтеді.
Жүргізілген сұраулар нәтижесі мынадай: 14,5% ұл балалар және 0,66% қыз
балалар жасөспірім кезеңінде жыныстық қатынасқа түседі.
Сонымен жасөспірімнің біраз бөлігі жыныстық қатынасқа ерте түседі. Бұл
олардың болашақ өміріне кері әсерін тигізеді. Ең бастысы –романтикалық
махаббат пен жыныстық қатынасты бір-біріне қарсы қойып, бір-бірінен бөліп
қарастыру. Ең алғашқы жыныстық қатынастың тәжірибесі ер адам мен әйел
адамның болашық өміріндегі қарым-қатынас стилін анықтауы мүмкін. Мысалы:
1873 жылы ағылшын жасөспірім ұл мен қызын зерттеу нәтижесі мынадай болған:
14% ұл мен 7% қыздың алғашқы жыныстық қатынастан көңілі қалған. 10% ұл бала
мен 25% қыз бала алғашқы қатынас кезінде ұялған. 5% ұл бала мен 15% қыз
балада қорқыныш сезімі орын алған. 7% ұл бала мен 7% қыз бала жағымсыз әсер
алған. Жыныстық қатынасқа жағымсыз көзқараспен қарау жасөспірімнің
тәжірибесіздігімен, осы қатынас туралы ақпараттың аздығымен, жүкті болып
қаупімен байланысты. Жыныстық қатынаста ойынға айналдыру, еріккеннен
жыныстық қатынасқа түсу жасөспірімнің онсызда ақпараты аз ішкі дүниесіне
кері әсерін тигізеді. Нәтижесінде жасөспірім шынайы сезімді басынан
өткізуге қабілетсіз болып шығады және бұған алкоголизация мен наркомания
қосылса жасөспірімнің жағдайы мүлдем нашарлайды.
В.А.Сухомлинский былай деп жазды: Арнайы махаббат ғылымы жоқ,
адамгершілік ғылымы бар. Кімде-кім осы ғылымның әліппесін білсе сол рухани,
психологиялық және моральды-этикалық қатынастарға дайын болып есептеледі.
1960-1970 жылдары жыныстық қатынасқа байланысты бүгінгі күні үрей
туғызатын кейбір тенденциялар пайда болды. Биологиялық дамудың
акселерациясы шеңберінде жасөспірімнің тұлғалық өсуі тоқтап қалады. Осы
кезде жасөспірімнің психикалық дамуы мен әлеуметтік позициясы бір-біріне
сәйкес келмейді. Мысалы 13-14 жастағы жасөспірімнің бойлары ата-анасының
бойларынан үлкен. Бұлар жыныстық қатынасқа дайын жасөспірімдер болып
есептеледі. Бірақ осы жасөспірімнің рухани дамуы оның физиологиялық
дамуынан қалып қояды. Мұндай жасөспірімдер үшін ер жету еркіндікке,
тәуелсіздікке, өзіндік құқықтарға қол жеткізу болып саналады. Бірақ олар ер
жеткен адамның міндеттері мен жауапкершілігін өздеріне алуға көп көңіл
бөледі. Жасөспірімнің қызығушылығы, сезімдері, эмоциялары өзгергіш болады.
Мұндай жағдайлар мұғалімдер мен ата-аналарды жасөспірімнің өз бетімен өмір
сүретініне сенбейтіндіктеріне итермелейді. Сол себепті олар жасөспірімге
қаржылық және тұлғалық тәуелсіздігін бермеуге тырысады.
Жасөспірімнің өзіндік танымының басты мазмұны оның өзіндік Мен және
Мен-інің образымен байланысты. Жасөспірім кезеңінде қыз балалар сымбатты
болу мақсатында гимнастикамен айналысады.
Жасөспірімнің өзінің сыртқы келбетіне көңіл бөлуі оның өзіндік
танымында үлкен орынға ие. Ұл балалар үшін күш-қайрат пен биліктің символы
–бой және спорттық фигура болып табылады. Жасөспірімдер бір-бірінен дене
тұлғасына байланысты лақап аттар қоя бастайды. Осындай лақап аттарға ие
жасөспірімдер ұялшақ болады. Адамдармен көп араласа бермейді. Өзінің дене
бітіміне көңілі толмайтын жасөспірімдер түрлі іс-әрекеттерге барады.
Мысалы: денесінде немесе бетінде секпілдері бар қыз балалар ылғи жабық киім
киіп жүреді. Үйден шығар кезде айнаның алдында ұзақ уақыт тұрады. Май басу-
қазіргі кезде кең тараған аурудың бір түрі. Бұл көбінесе жасөспірім кезеңде
кездеседі. Көптеген жасөспірімдер семіріп кетуден қорқады. Сол себепті
олардың мінез-құлқы мен өзін-өзі бағалауы өзгереді. Мысалы: кейінгі жылдары
жасөспірім қыздардың арасында диетаға отыру, әлсірететін дәрілер ішу, тамақ
ішуді шектеу сияқты әдеттер қалыптасқан.
Ересек адамдар баланың тәндік Мен-інің жасөспірім үшін жоғары
субъективті мәнге ие екендігін есте сақтауы керек. Өйткені осы кезеңде
жасөспірімнің өзінің сыртқы келбетіне ерекше көңіл бөлуі табиғи құбылыс
болып есептеледі.
Осы кезеңде ересек адамдар жасөспірімнің сыртқы түр-тұлғасына баға
бергенде абай болғандары жөн. Орынсыз айтылған сын немесе сөз жасөспірімнің
психикасына кері әсер етіп, кейіннен оның психикалық дамуына теріс ықпал
етуі мүмкін.
Жасөспірімнің өзінің түр-тұлғасына көңілі толмауына байланысты
жасөспірім тұйықтала бастайды. Бала үшін жасөспірімдік кезең ер жетудің
қиын этапы болып табылады. Сондықтан оған осы кезеңде жақсы қарым-қатынас
орнату маңызды.
Баланың көңіл бөлуі соматикалық аурулардан кейін, басынан немесе
жүйкесінен зақым алғаннан және жүйкелік психикалық аурулардан кейін көңіл
бөлуі нашарлайды. Қатты шаршау, іштей күйзелу жасөспірімнің көңілін оқуға
шоғырландыру немесе бөлуге кері әсерін тигізеді.
Жасөспірім кезеңде оқуға көңіл бөлудің төмендеуі басқа адамдармен
өзінің Мен-іне шамадан тыс қызығушылыққа байланысты төмендейді. Осы
кезеңде бала мектепке оқу үшін емес достарымен немесе біреумен (мысалы: ұл
бала мен қыз баламен немесе керісінше) кездесу үшін барады, сабақта отырып
хат жазады немесе мұғалімдерден жасырып қызықты кітап оқиды.
Ата-аналар мен жасөспірімдер арасындағы орын алатын дау-дамайдың басты
себебі-ата-ананың қабылдауы мен қарым-қатынастың екі жақтылығы: олар баланы
әлі ересек емес, бірақ бала да емес деп қабылдайды. Ата-аналардың баланың
тиянақтысыз екендіктеріне, өздеріне көңіл бөлмейтіндіктеріне, қарапайым
гигиеналық талаптарды орындамайтындықтарына көңілдері толмайды.
Осы кезеңде жасөспірімнің жақсы қасиеттері толық бағаланбайды және
кейде толық еленбейді. Керісінше олардың кемшіліктері көзге анық кқрініп
тұрады. Отбасындағы тәрбиелеу дәстүрі ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Кез
–келген жас ана қалыптасқан тәрбиелеу дәстүріне сүйенеді. Кейде мұндай
қалыптасқан дәстүрден бас тартуға тура келеді. Көптеген ата-аналар осы
дәстүрден бас тарта бермейді.
Жасөспірім өзіндік тәндік және ішкі дүниелік қасиеттерге ие тұлға
ретінде сезіну жолында көптеген қиындықтардан өтеді. Кейде ата-ана
жасөспірімді менмен деп бағалайды. Ал бұл кез келген адамның даму этапына
тән құбылыс. Өзін басқаларға қарама-қарсы қою арқылы, түрлі әлеуметтік
жағдайларға өзін ойша қою арқылы жасөспірім өзіндік тұлғасын табуға
тырысады. Егер осы кезеңде ата-аналар жасөспірімнің осындай іс-әрекетінің
терең психологиялық мағынасын түсінбесе ата-ана балаға қарсы шығады. Осы
кезде жасөспірімдер ата-анасын тыңдамайды, дөрекі болады. Осының бәрі
жасөспірімнің әке-шешесінен бөлектенуіне мысал болады.
Ал шын мәнінде жасөспірімге әке-шешенің махаббаты әбден керек. Әке-
шешесіне қарсы шыға отырып жасөспірім әке-шешесінің оңан деген махаббаты
қандай екендігін тексереді. Жасөспірім өз әке-шешесінің шыдамдылығы мен
ақылдылығына сенеді және кейде өзінің осындай мінез-құлқынан үрейленеді.
Кейбір ата-аналар баланың өміріне иеміз деп есептейді. Сөйтіп олар
оның жеке өміріне араласа бастайды. Мұндай жағдайда жасөспірім тұйықталады.
Отбасындағы мұндай жағдайларды дұрыс жолға қою үшін қарапайым ережелерді
есте сақтау керек. Мысалы: баланың бөлмесіне бала жоқ кезде кірмеу, баланың
жеке заттарына тиіспеу, бала телефонмен сөйлесіп жатқан кезде оның
әңгімесін тыңдамау.
Тәрбиелеу дегенді біз белгілі бір жағдайда мінез-құлықтың нақты бір
стереотипін құру деп түсінеміз. Тәрбиелеудің негізіне мынадай 5 әдіс
жатады:
1. ауызша (әңгімелеу, кеңес беру, түсіндіру, тыйым салу);
2. жазбаша (кітаптар, хаттар, журналдар оқыту);
3. кино және теледидар құралдары;
4. жеке үлгі көрсету;
5. өзіндік тәжірибе.
Қыз балаларды жыныстық тұрғыда тәрбиелеудің басты мақсаты- отбасылық
өмірге даяр әйелді тәрбиелеп шығару. Бұл дегеніміз мынаны білдіреді: Қыз-
бойжеткен уақыты келгенде өзін әйел қатарына жатқызып, гигиеналық
дағдыларды игеруі керек және ер адамдармен өзара дұрыс қарым-қатынас орната
алуы керек. Әйел адам әрқашанда отбасындағы бақыттың негізі болып табылады.
Әйелсіз отбасы болуы мүмкін емес. Егер белгілі себептерге (қайтыс болу,
ажырасу) байланысты үйде әйел болмаса да, отбасының негізін әйел қалайды.
Әйелді осылай жоғары бағалау оған үлкен жауапкершілік жүгін артады. Осының
бәрі бала кезден қыз баланың бойына сіңірілуі керек.
Жас келіншектің жаңа туылған баланы қарай алмауы-орау, суға түсіру,
тамағын дайындай және т.б. орын алмағаны жөн. Осындай жағдайларды болдырмау
үшін осының бәрін қыз балаға жас кезінен үйрету керек. Осы аталғанның бәрін
қыз балаға кім және қашан үйретуі керек? Әрине ұлдарды оған анасы мен әжесі
үйретеді. Өйткені мектептегі еңбекке баулу сабағына көп сенім артуға
болмайды. Ол үшін ең алдымен үйдегі жұмыстарды атқаруын қадағалау керек.
Қыздарға өскен сайын өзіндік абырой сезімін, ұят сезімін, т.б. айтып
түсіндіріп отыру керек. Өзіндік абырой туралы айта берсе, өркөкірек болып
өсуі мүмкін.
Қыз баланы жыныстық тұрғыдан тәрбиелеу кезеңі – қыз баланың гигиеналық
талаптар туралы қажетті ақпаратты өз кезінде беріп отыру. Мысалы қыздарға
ең алдымен етеккір туралы ақпаратты беру керек.
10-11 жастағы қыз балаға анасы етеккірдің не екенін, оның қандай
болатынын, осы кезде қандай гигиеналық талаптарды сақтау керектігін айтып
отыру керек. Етеккір табиғи процесс болып табылады. Әйтсе де осы кезде дене
шынықтыру сабақтарына, жарыстарға қатысуға болмайды. Етеккір кезінде
бассейінге түсуге болмайды. Бірақ мүмкін болса күнделікті душ қабылдаған
жөн.
Қыз баланың дамуын мынадай кезеңдерге бөлуге болады:
1. 9-10 жас – бөксенің өсуі;
2. 10-11 жас – омыраудың өсуі;
3. 11-12 жас – жыныс органдарының жетілуі.
Шамамен осы кезде дене бітімі, әсіресе қыз баланың аяқтары өседі. 14
жастан кейін дененің үстіңгі бөлігі – кеуде жағы өседі. Кейбір жағдайда
етеккір 9 жастан басталады. Осы кезеңде қыз балалардың бетінде безеулер
пайда болады. Терісі мен шашы майлы болады, өзі тершең болады. Бұл аталған
құбылыстар физиологиялық құбылыстар болып және емдеуді талап етпейді. Бұл
кезде арнайы шампунь және сабын сатып алу керек. Жиі-жиі ваннаға немесе
душқа түсіп тұру керек. Кейде қыз бала 19 жасқа келгенше безеулер кетпей
қояды. Сол себепті қыз балалар тұйықталып, кештерге барудан бас тартады. Ел
арасында жыныстық қатынасқа ерте түсу арқылы безеулердің шығуын тоқтатуға
болады деген сөз бар. Бірақ жыныстық қатынас жасөспірім кездегі безеулермен
ешқандай қатысы жоқ. Осы кезеңде қыз бала өзінің сыртқы келбетіне көп көңіл
бөледі. Өзін стандартты (90х60х90) сезіну үшін қыз балалар диетаға отырады.
Бұл дұрыс емес. Ағзаның өсуі және жетілу кезеңінде дұрыс тамақтану керек.
Дұрыс тамақтанбау денсаулыққа кері әсерін тигізеді.
Жасөспірім өсуінің барлық кезеңінде ең маңызды тұлға ата-ана болып
саналады. Ата-ана: 1.Эмоциялық жылу мен қолдаудың бастауы болып табылады;
2.Ата-ана диркетивті инстанция деп есептеледі, өмірдегі жақсылық, тыйым
салу, қолдау көрсетуші басты тұлға; 3.Ата-ана еліктеудің үлгісі, адамдар
арасындағы өзара қарым-қатынастың моделі болып саналады; 4. Ата-ана
білімінің, өмірлік тәжірибенің бастауы, өмірдегі күрделі мәселелерді шешуге
дос әрі көмекші болып табылады. Жасөспірім есейген сайын осы функциялар мен
олардың психологиялық мәнінің арақатынасы өзгереді. Жасөспірім кезде ата-
ананың қолдауы өте маңызды. Өйткені осы кезде Мен концепциясын интенсивті
қалыптасу фазасында болады. Қиын жағдайда отбасы қауіпсіздікті қамтамасыз
етеді. Осы кезде ата-ана жасөспірімнің қажеттіліктерін, соның ішінде
материалдық, тұрмыстық қажеттіліктерін қанағаттандырушы болып табылады.
Жасөспірім кезінде ата-ананың маңызды функциясы баласына өмірдегі күрделі
мәселелерді шешуге көмектесу болып табылады. Ата-ана өмірдің түрлі жақтарын
түсіндіруге ақпарат беруде, оны бағалауда, қалыптастыруда ерекше орын
алады. Жасөспірімнің таныстары көбейеді, олар үлкен ересек адамдардан көмек
күтеді.
Әке-шеше мен жасөспірім арасындағы қарым-қатынас түрлі жолдармен
қалыптасады. Көптеген елдерде жасөспірімнің көпшілігі мәселелерін әкесінен
гөрі анасымен шешкенді жөн көреді. Жасөспірімдер анасымен ашық сөйлесе
алады және көбінесе анасынан көмек сұрайды.
Жалпы алғанда отбасы жасөспірім өмірінде маңызды орынға ие. Сол себепті
отбасылық тәрбиеге көп көңіл бөлген жөн. Отбасылық тәрбиенің мынадай
стильдері бар:
1. Тәрбиелеудің авторитарлы стилі – мұндай тәрбие стилінде барлық
шешімдерді ата-ана қабылдайды. Жасөспірім кезде кейбір балалар
агрессивті болады, кейбірі ата-анасының үйін тастап кетеді.
Тәрбиелеудің мұндай түрінде тек ішкі бақылау механизмі қалыптасады.
2. Тәрбиелеудің демократиялық стилі - ата-аналар балаларының жеке
жауапкершілігі мен дербестігін қолдайды. Жасөспірімдер отбасының
мәселелерін талқылауға, шешім қабылдауға, ата-аналарының кеңесі мен
ой-пікірін тыңдап, оны талқылайды. Ата-аналар балаларының тәртіпті
болуын талап етіп, осы жолда оған көмектеседі.
3. Тәрбиелеудің либералды стилі – мұндай бала бір жаққа ғана
бағытталмайды. Ата-аналар баласына ешқандай шектеу қоймайды. Мұндай
тәрбиеленген балалар ата-аналарына бағынбайды, есейген сайын өз
дегенінен қайтпайтын болады және басқа адамдардың жағдайын ойламайды.
Мұндай тәрбиеленген балалар жауапкершілік пен шектеулерге әлі дайын
емес.
4. Тәрбиелеудің хаотикалық стилі – бұл жерде ата-ана балаға нақты,
белгілі бір талап қоймайды. Сол себепті осындай тәрбиені көрген
балада өзін-өзі тексеру және жауапкершілік сезімі қалыптаспайды.
5. Баланы көп көңіл бөле отырып тәрбиелеу стилі- осы стилге сәйкес ата-
ана ылғи баланың жанында болып, баласының мәселелерін шешуге
ұмтылады. Ата-аналар жасөспірімдердің жағдайын ылғи қадағалайды. Оның
өзіндік қарым-қатынас орнатуына шектеу қояды. Бірақ мұндай стильде
тәрбиеленген баланың әлеуметтік тұрғыдан жетілуі кеш басталады.
Эмансипация кезеңі күрделі болып табылады және 3 аспектіден тұрады: 1.
Эмоциялық; 2. Мінез-құлықты; 3. Нормативті;
Эмоциялық эмансипация дегеніміз - жасөспірімнің эмоционалды қарым-
қатынас жүйесінің қайта құрылуы, ата-анаға тәуелді болмау. Өтпелі кезеңде
ата-анасына эмоционалды тұрғыдан тәуелді болу жасөспірімге оңай тимейді.
Бұл кезде жаңа өзіндік эмоционалды қарым-қатынасты құру қажеттілігі
туындайды. Әйтсе де ата-ананың қарым-қатынас осы жүйеде алғашқы орынға ие
болады және оған басқа адамдарға деген эмоционалды қарым-қатынас – достық
және махаббат қосылады.
Мінез-құлықты эмансипация дегеніміз – ата-ананың бақылауынан шығуға
талпыну. Мұндай талпыныс жасөспірім бойында тез дамиды. Жоғары сыныпқа
барғанда жасөспірім кейбір мәселелерді өзі шешеді, өз уақытын пайдалануды
жоспарлау, өзіне достар таңдау, киім стилін таңдау т.б. Әйтсе де кейбір
күрделі мәселелерде жасөспірім ата-анасына бағынады. Мысалы: білім мәселесі
жөнінде олар ата-анасын тыңдайды.
Нормативті эмансипация дегеніміз – жасөспірімдерде өзіндік норма мен
құндылықтар жүйесінің қалыптасуы. Отбасы – құндылықтар жүйесін
қалыптастырудың маңызды факторы болып табылады. Мұнда ата-ана мен
жасөспірім арасында айтарлықтай айырмашылықтар бар. Мысалы: Ата-аналар
өткенді естеріне түсіріп, бүгіні мен келешегін салыстыруға бейім болса,
жасөспірімдер үшін өткен өмір аса маңызды болып табылмайды. Орта жастағы
адамдарға реализм, ал жасөспірімдерге идеализм мен оптимизм тән.
Психологиялық ауытқулары бар отбасыларға жиі дау-дамай болып тұратын,
ішімдік пен нашақорлық мәселесі орын алатын, мінез-құлықтың жағымсыз, кері
әсер ететін белгілеріне ие адамдардан тұратын отбасыларды жатады. Осындай
отбасындағы тәрбиеленіп жатқан балалар ата-анасының осындай мәселелерді
қалай шешетінін көріп өседі.
Жасөспірімдер көбінесе отбасындағы қатал қарым-қатынастан зардап
шегеді. Қатал қарым-қатынас дегеніміз – отбасы мүшелерінің бір-бірін ұрып-
соғуы, тіл тигізу, адамдарды төмендету, адам өлтіру, өзін-өзі өлтіру,
физиологиялық немесе психикалық зорлық-зомбылық көрсету. Ата-аналардың
қатал болуы мынадай факторларға байланысты:
1. Әлеуметтік – экономикалық факторлар: жұмыссыздық, материалдық
жағдайдың нашарлығы;
2. Психикалық факторлар: ата-ана мен бала тұлға арасындағы
ерекшеліктері, психикалық аурулар, нашақорлық, алкоголизм, ата-ананың
жағымсыз жеке тәжірибесі. Ата-анасының бір-біріне күш көрсету
нәтижесінде өмірге көбінесе аурушаң балалар келеді. Балаларын қатал
тәртіпке ұстайтын ата-аналар салмақты адам қатарына жатпайды және
ылғи да эмоционалды стресс күйінде болады. Отбасындағы жыныстық
зорлық-зомбылық жасөспірім жан-жақты дамуына кері әсерін тигізеді.
Бұған дейін отбасындағы жыныстық зорлық-зомбылық жиі кездеседі деп
есептеледі. Бірақ соңғы 10-15 жылдары зерттеулер мұны жоққа шығарды. Мұндай
зорлық-зомбылық бала санасына ұзақ уақыт әсер етуі мүмкін.
Мәскеудегі жыныстық зорлауды басынан өткізгендерге көмек беретін
орталықтың сенім телефонына келген қоңырауларлдың 16%-ы 12 жасқа дейінгі,
ал 32%-ы 13-18 жас аралығындағы жасөспірімдердің еншісіне тиеді. Осылардың
ішінде зорлық көрсеткендердің 34%-ы бөтен адам, ал 60%-ы таныс адам, сондай-
ақ 15%-ы өте жақын адам, 19%-ы туыс адам болған.
Нашар тәрбие беретін отбасындағы жасөспірім зорлық-зомбылықтың неше
түрімен кездеседі. Осындай зорлық-зомбылықққа жыныстық зорлау да кіреді.
Көптеген жасөспірімдер отбасындағы көрген зорлық-зомбылығын ұят санап
ешкімге айтпайды. Бірер жыл бұрын отбасындағы жыныстық зорлау сирек
кездеседі деп есептелген. Ал бүгінгі таңда бұл жағдай бұлай емес. Америка
ғалымдарының мәліметтеріне сәйкес Америкадағы балалардың 22%-ы осындай
зорлық-зомбылықты бастарынан өткізген. Бұл көбінесе отбасындағы әкесі мен
қызы немесе өгей әкесі мен өгей қызы арасындағы қарым-қатынастармен
байланысты. Осындай қатынастарды зерттеу нәтижесі мынаны көрсетті: Мұндай
зорлық көретіндердің мінез-құлқы импульсивті болады, олар өз әрекеттерінің
неге әкеліп соғатынын ойламайды, басқа адамдарға көңіл бөлмейді, өздерін
ылғи да бақылай алмайды және тұлғалық, жыныстық ауытқуларды бастарынан жиі
өткізіп тұрады.
Балаларға жыныстық зорлық көрсету салдарынан болатын өзгерулер ұзақ
уақыт кері әсерін тигізіп тұрады. Осындай зорлықты басынан өткізген
жасөспірімдер болашық өмірді қарсы жынысты адамдармен қарым-қатынас орнату,
олармен араласу кезінде айтарлықтай қиындықтарға тап болады. Мысалы қыз
балалар ұл балалармен қатынас орнатудан, араласудан қорқады және сол
себепті олардан қашқақтайды.
Ресейде 1999 жылы 1000 адамға шаққанда 6,3 некелесу және 3,7 ажырасу
жағдайы тіркелген. Сонымен қатар 25-40 жыл бірге тұрған адамдардың некелері
ажырасумен аяқталған және осы отбасылардың көбінде жасөспірім балалар
болған.
Ажырасудың жасөспірімдерге кері әсер ететіні белгілі болса да бұл
сұраққа берілер біржақты жауап жоқ. Ажырасудың алдында және ажырасудан
кейін жасөспірімге әсер ететін бірнеше фактор бар:
1. Ажырасудың себебі мен жағдайы – яғни отбасынан ата-анасының біреуінің
кететініне жасөспірімнің дайындығы мен соған деген көзқарасы;
2. Дәл осы кездегі ата-анасының мінез-құлқы;
3. Ата-анасының ажырасқаннан кейінгі жағдайға жасөспірімнің бейімделуі;
Бұл жерде ең алдымен мынаны ажыратып алу керек:
- Жасөспірімнің әке-шешесінің ажырасуына деген эмоционалды реакциясы;
- Жасөспірімнің ата-анасы ажырсқаннан кейінгі жағдайға бейімделуі
кезінде пайда болатын проблемалар;
- Жасөспірімнің тұлғалық дамуына ажырасудың әсер етуі;
Жасөспірімдер арасында жүргізілген сұраулар нәтижесіне сәйкес 1-орында
әке-шешесінің, 2-орында бауырларының, 3-орында жақын достарының қайтыс
болуына байланысты реакциялар алса, 4-орынды әке-шешесінің ажырасуымен
байланысты реакциялар алады.
Ата-аналарының ажырасуына деген жасөспірім балалар реакцияларының кең
тараған түрлері мынадай:
- болған жағдайды мойындамау, оған сенуден бас тарту. Жасөспірім ата-
аналарының ажырасу себебін түсіндіргендерін тыңдамайды, әке-шешесі әлі
де болса ойланады деп сенеді. Көптеген балалар әке-шешелері қайта
қосылады деп үміттенеді: 5-7 жастағы балалардың 65,7%-ы
жасөспірімдердің 16%-ы осылай үміттенеді. Байқап отырсақ жасөспірім
балалардың аз бөлігі ғана осылайша үміттенеді.
- қорқыныш, үрей, болашаққа сенімсіздікпен қарау. Жасөспірімдер
өздерінің жеке өмірінде орын алатын өзгерістерге қорқынышпен,
сенімсіздікпен қарайды. Бұл өзгерістерге тұрғылықты жердің, мектептің
ауысуы, материалдық жағдайдың өзгеруі жатады. Сондай-ақ баланың
араласатын ортасы өзгереді. Жасөспірімдер өз құрбылары алдында
отбасында орын алған жағдайдан ұялады.
- ажырасуға себепші болған әкесіне немесе шешесіне, сондай-ақ екеуіне
деген ыза. Жасөспірім ата-анасының біреуін отбасын бұзды деп
кіналайды. Сондай-ақ ол ата-анасына жек көремін, кешірмеймін деген
сияқты сөздер айтуы мүмкін.
- өзін кіналау. Кейбір жасөспірімдер ата-анасының ажырасқанына өздерін
кіналайды. Әке-шешесінің ажырасуларына кедергі бола алмадым деп іштей
күйзеледі. Ата-анамның үмітін ақтай алмадым, олар сол себепті ажырасып
жатыр дейді. Жасөспірім осылай ойлап, іштей күйзеліп жүрсе де
күйзелгенін сыртқа білдірмейді.
- қызғаныш. Егер әкесінің немесе шешесінің басқа адаммен кездесе
бастағанын жасөспірім сезсе, ол өзін шетте қалғандай сезінеді. Әкесі
немес шешесі енді мені керек қылмайды деп ойлайды. Әкесінің немесе
шешесінің өміріндегі орнын басқа адам алып алады деп қорқады.
Түрлі мәліметтерге сәйкес толық емес отбасылар, яғни не әкеден не
шешеден тұратын отбасы, 13%-дан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz