Болашақ дәрігерлерге дене тәрбиесін беруде халықтық педагогика материалдарын пайдаланудың әдістемесі және тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар
2.1 Халыктык педагогика материалдарын деңе тәрбиесінде пайдаланудың педагогикалық шарттары
2.2 Болашақ дәрігерлердің жеке тұлғасын қалыптастыруда халықтық педагогика материалдарын дене тәрбиесінде пайдаланудың технологиясы
Дене тәрбиесінде қазақтың ұлттық ойындарының тәрбиелік мүмкіндіктерін пайдаланудың технологиясы
§ 3. ТЕХНИКА МОДЕЛИ! ЖАСАУДЫ ҮЙРЕТУ ЖҮМЫСЫН ҮИЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ЖАБДЫҢТАУ
2.2 Болашақ дәрігерлердің жеке тұлғасын қалыптастыруда халықтық педагогика материалдарын дене тәрбиесінде пайдаланудың технологиясы
Дене тәрбиесінде қазақтың ұлттық ойындарының тәрбиелік мүмкіндіктерін пайдаланудың технологиясы
§ 3. ТЕХНИКА МОДЕЛИ! ЖАСАУДЫ ҮЙРЕТУ ЖҮМЫСЫН ҮИЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ЖАБДЫҢТАУ
Мәселен, дене жаттығуларымен, гимнастикамен, шаңғымен, спорт ойындарымен үнемі және жүйелі түрде айналысқан адамның дене жаттығуларымен айналыспаған адамға қарағанда денсаулығы мықты болатынын, сондай-ақ әр түрлі мәліметтер мен жаңалықтарды сергек қабылдап, ой елегінен өткізуге, кәсіптік білімді игеруге қабілеттірек болатындығын ғылым да, тәжірибе де дәлелдеп келеді.
Спорттың қоғамға жат қылықтармен күресуге көмектесетіндігі, өзара көмек және үжымдық сезімді қалыптастырып, белсенді өмірлік көзқарас пен жоғары адамгершілік қасиеттерге тәрбиелейтіндігі де жақсы мәлім.
Болашақ дәрігерлерге дене тәрбиесі сабағында халықтық педагогика материалдарын пайдалану - студенттердің дағдыларға машықтану мен оны жетілдіре түсуге ерекше ынта туғызады. Жылдамдық, күш, икемділік, шыдамдылық секілді әрбір адамның түрмыс-тіршілігіне қажет болатын дене қасиеттерін дамытуда да үлттық ойындар ерекше рөл атқарады.
Болашақ дәрігерлердің мамандығы ерекшелігіне сай дене тәрбиесін беруде халықтық педагогика материалдарын пайдалану процесінің принциптері - бүл дене тәрбиесі сабағында қолданылатын халықтық педагогика материалдарының мазмүнына, әдістеріне оны үйымдастыруға қойылатын негізгі талаптарды анықтайтын бастау ережелері. Бүл халықтық педагогика материалдарын дене тәрбиесі сабағында қолданудың өзіндік ерекшелігін танытады. Негізгі қойылатын талаптар: 1. Міндеттілік - бүл дене тәрбиесі сабағында халықтық педагогика материалдарын пайдалану -бұл кеңес, нүсқау емес, олар толық және міндетті түрде тәжірибеге үласуды талап етеді. Дене тәрбиесі сабағын үлттық нышанда өткізудің маңызы өте зор. 2. Комплекстілік. Принциптер комплекс, бөлінбеген талаптар түрінде дене тәрбиесі сабағының барлық кезеңдерінде бірігімді қолданылуы тиіс. 3. Бірмәнділік. Бүл жалпыға бірдей ортақ ережелер ретінде бірмәнді болып келеді. Барлық принциптерді теңдей мәнді деп бағалау тәрбиелеу процесінің жемісті болуының кепілі.
Спорттың қоғамға жат қылықтармен күресуге көмектесетіндігі, өзара көмек және үжымдық сезімді қалыптастырып, белсенді өмірлік көзқарас пен жоғары адамгершілік қасиеттерге тәрбиелейтіндігі де жақсы мәлім.
Болашақ дәрігерлерге дене тәрбиесі сабағында халықтық педагогика материалдарын пайдалану - студенттердің дағдыларға машықтану мен оны жетілдіре түсуге ерекше ынта туғызады. Жылдамдық, күш, икемділік, шыдамдылық секілді әрбір адамның түрмыс-тіршілігіне қажет болатын дене қасиеттерін дамытуда да үлттық ойындар ерекше рөл атқарады.
Болашақ дәрігерлердің мамандығы ерекшелігіне сай дене тәрбиесін беруде халықтық педагогика материалдарын пайдалану процесінің принциптері - бүл дене тәрбиесі сабағында қолданылатын халықтық педагогика материалдарының мазмүнына, әдістеріне оны үйымдастыруға қойылатын негізгі талаптарды анықтайтын бастау ережелері. Бүл халықтық педагогика материалдарын дене тәрбиесі сабағында қолданудың өзіндік ерекшелігін танытады. Негізгі қойылатын талаптар: 1. Міндеттілік - бүл дене тәрбиесі сабағында халықтық педагогика материалдарын пайдалану -бұл кеңес, нүсқау емес, олар толық және міндетті түрде тәжірибеге үласуды талап етеді. Дене тәрбиесі сабағын үлттық нышанда өткізудің маңызы өте зор. 2. Комплекстілік. Принциптер комплекс, бөлінбеген талаптар түрінде дене тәрбиесі сабағының барлық кезеңдерінде бірігімді қолданылуы тиіс. 3. Бірмәнділік. Бүл жалпыға бірдей ортақ ережелер ретінде бірмәнді болып келеді. Барлық принциптерді теңдей мәнді деп бағалау тәрбиелеу процесінің жемісті болуының кепілі.
Болашақ дәрігерлерге дене тәрбиесін беруде халықтық педагогика
материалдарын пайдаланудың әдістемесі және тәжірибелік-эксперименттік
жұмыстар
2.1 Халыктык педагогика материалдарын деңе тәрбиесінде пайдаланудың
педагогикалық шарттары
Адам ағзасының қалыптасуы мен жетілуіне көптеген алғы шарттар қажет.
Мәселен, дене жаттығуларымен, гимнастикамен, шаңғымен, спорт ойындарымен
үнемі және жүйелі түрде айналысқан адамның дене жаттығуларымен айналыспаған
адамға қарағанда денсаулығы мықты болатынын, сондай-ақ әр түрлі мәліметтер
мен жаңалықтарды сергек қабылдап, ой елегінен өткізуге, кәсіптік білімді
игеруге қабілеттірек болатындығын ғылым да, тәжірибе де дәлелдеп келеді.
Спорттың қоғамға жат қылықтармен күресуге көмектесетіндігі, өзара
көмек және үжымдық сезімді қалыптастырып, белсенді өмірлік көзқарас пен
жоғары адамгершілік қасиеттерге тәрбиелейтіндігі де жақсы мәлім.
Болашақ дәрігерлерге дене тәрбиесі сабағында халықтық педагогика
материалдарын пайдалану - студенттердің дағдыларға машықтану мен оны
жетілдіре түсуге ерекше ынта туғызады. Жылдамдық, күш, икемділік,
шыдамдылық секілді әрбір адамның түрмыс-тіршілігіне қажет болатын дене
қасиеттерін дамытуда да үлттық ойындар ерекше рөл атқарады.
Болашақ дәрігерлердің мамандығы ерекшелігіне сай дене тәрбиесін беруде
халықтық педагогика материалдарын пайдалану процесінің принциптері - бүл
дене тәрбиесі сабағында қолданылатын халықтық педагогика материалдарының
мазмүнына, әдістеріне оны үйымдастыруға қойылатын негізгі талаптарды
анықтайтын бастау ережелері. Бүл халықтық педагогика материалдарын дене
тәрбиесі сабағында қолданудың өзіндік ерекшелігін танытады. Негізгі
қойылатын талаптар: 1. Міндеттілік - бүл дене тәрбиесі сабағында халықтық
педагогика материалдарын пайдалану -бұл кеңес, нүсқау емес, олар толық және
міндетті түрде тәжірибеге үласуды талап етеді. Дене тәрбиесі сабағын үлттық
нышанда өткізудің маңызы өте зор. 2. Комплекстілік. Принциптер комплекс,
бөлінбеген талаптар түрінде дене тәрбиесі сабағының барлық кезеңдерінде
бірігімді қолданылуы тиіс. 3. Бірмәнділік. Бүл жалпыға бірдей ортақ
ережелер ретінде бірмәнді болып келеді. Барлық принциптерді теңдей мәнді
деп бағалау тәрбиелеу процесінің жемісті болуының кепілі.
Сонымен бірге, болашақ дәрігерлерге дене торбиесін беруде халықтық
педагогика материалдарын пайдалану принциптері - дайын нүсқау емес, тіпті
оларды қолдану аркылы жоғары нәтижеге автоматты түрде жеткізе салатын
әмбебап ережелер де емес. Олар дене тәрбиесіне қажет арнайы білімдерді,
денені шынықтырудағы түлға тәжірибесін, шеберлігін алмастыра алмайды.
Болашак дәрігерлерге дене тәрбиееін беруде халыктык педагогика
материалдарын пайдалануда мынадай принциптерді үстану қажет:
* дене тәрбиееінің қоғамдық баі ыпа болуы;
* дене тәрбиесінің өмірмен, еңбекпен байланысты болуы;
* студенттердің ұнамды өнеге-үлгіге арқа сүйеу;
* дене тәрбиесінің гуманизациясы;
* дене тәрбиесінің тұлғалық сапаларға сүйену;
* дене мәдениеті ықпалдарының бірлігі.
Дене тәрбиесінің цогамдъщ багытта болу принципі. Елімізде дене
салауаттылығы қозғаласын бүкіл халықтық қозғалысқа айналдыру үшін, дене
шынықтырумен айналысуға барлық жас топтарындағы адамдарды тарту ісі қолға
алынып отыр. Бүл принцип педагог іс-әрекетін дене тәрбиесі бағдарламасына
сәйкес өскелең үрпақты шынықтыруды көздейді және жоғары адамгершілік
қасиеттерге ие, дені сау түлға қалыптастыруға бағдарлайды. Егер мемлекеттік
және қоғамдық мүдделер бір-біріне сай келіп, азаматтардың жеке мүдделерімен
келісімді болса, онда жоғарыдағы принцип талаптары сәйкестеледі. Соңғы
жылдары өмірге енгізілетін Қазақстан Республикасы түрғындары дене
даярлығының Президенттік сынамалары соған дәлел. Қоғамдық бағытты іске
асыра отырып, болашақ дәрігерлердің мамандығы ерекшелігіне сай дене
тәрбиесі сабағында халықтық педагогика материал дарын пайдаланудың маңызы
зор. Дене тәрбиесі сабағында халықтық педагогика материалдарын тиімді
пайдалану қүлық пен қатынас тәжірибесі негіз болар дене тәрбиесі мен
болашақ дәрігерлер арасындағы байланыс орнайтын пайдалы іс-әрекетте іске
асады. Дегенмен де халықтық педагогика материалдары (үлттық ойын, үлт
спорттық жаттығулар) дене тәрбиелік мәнге ие болуы үшін, болашақ
дәрігерлердің іс-әрекетінің қоғамдық қүнды мотивтерін қалыптастыру қажет.
Осы мотивтер жоғары парасатты, қогамдық мәнді болса, он да үнамды
қылықтарга бастау беретін, халыктық педагогика материалдарын дене тәрбиесі
сабагының сапасын жоғарылатады.
Үлттық ойындар, үлт спорттык қозгалыс-қимыл жаттығулары әр адамға ерте
балалық шақтан етене таныс. Сондықтан да халықтың педагогика материалдары
дәйектеліп, дене тәрбиесі сабақтары жоспарында бекітілсе, онда бүлар тез
меңгерілер еді. Халықтык педагогика материалдарын пайдалану қажетті үлттық
үғымдарды бекітіп, адамгершілік қасиетін дамытады, студенттер әлеуметтік
шынайы процестерге қызыға отырып, азаматтық сапаларын орнықтырады.
Дене тәрбиесінің өмірмен, еңбекпеп байланысты болу принципі. Ол болашақ
дәрігерлерден мынадай екі бағыттағы белсенді іс-әрекетін талап етеді:
әртүрлі өзгерістері мол қоғамдык жөне халыктык педагогика материалдарымен
студенттерді кең және нақтылай таныстыру;
студенттерді шынайы емірлік қатынастарға, әртүрлі қоғамдық пайдалы іс-
шараларға араластыру (Мәселен, наурыз мейрамындағы іс-шаралар).
И.П.Павлов адам ағзасыныц өмірлік іе-әрекеті қоршағаи орта әеерінен,
өмір сүру жағдайына байланысты екендігін атап көрсеткен [121, 88-6.].
Адамның тұдға бодып ттш&уы онш вдвдшык тшт §нб§к тттшш
жекелей түсуі, әрекетке араласуына тікелей тәуелді. Халықтық педагогика
материалдарын дене тәрбиесі сабағында падалану, адамның жагымды сапаларын
дамытады, ягни ұлттық ойын немесе ұлт спорттық қимыл-қозгалыс жаттыгулары
қарқынды болган сайын тұлганың әлеуметтену және ұлттық сезімінің даму
деңгейі жогарылай түседі. Сондықтан студенттерге үлттық ойындарды қолданган
дене тәрбиесі сабақтары мен болашақ дәрігерлердің мамандыгына қажетті қимыл-
қозгалыс жаттығуларын жасатып, халықтық педагогикага студенттердің жағымды
қатынасын қалыптастыру қажет. Халықтық педагогика материалдарын дене
тәрбиесі сабагы арқылы адамгершілік қүлық тәрбиесін алган студенттер,
рухани және дене жағынан шыныгып, халықтық педагогика материалдарының
маңызды мотивтерін үғынады, үлттық ар-үят сапаларын бекітіп, жетілдіреді.
Дене тәрбиесі сабагының өмірмен, еңбекпен байланысты болу принципін
дүрыс іске асыру педагогтан төмендегі біріліктерді камтамасыз етуін тадап
етеді:
еңбек іс-әрекетінде үдпық ңанымдарды үйлестіру жане дене шрбиесі
сабагындагы жаттыгуларды мамандыгы бойынша сәйкестендіру;
көп және табысты еңбек ету ептіліктерін дамыту, өзі үшін және қогам
пайдасына орай жауапкершілік және мейірімділікпен көмек көрсетуге
ниеттендіру, шыдамдылыққа шынықтыру;
қогамдық мүлік пен табигат байлықтарына күтімді қарау, өз еңбегі арқылы
қогамдық меншікті көбейтуге талпыну ниетін қалыптастыру;
материалды және рухани байлықтар мен қүндылықтарды жасайтын еңбек
адамдарына қүрмет жасау;
халықтық педагогика материалдарының жалпы негіздерін түсіну, білімдерін
кеңейтуге талпыну, дене мәдениетін гылыми үйымдастыру негіздерін және жалпы
мәдениетті меңгеруге багыт беру;
дене тәрбиесі сабагы тәртібін бүзушылыққа, енжарлыққа қажетсіз деп санауга,
жайбарақаттыққа қогамдық меншікті және табигат байлығын талан-таражга
түсіруге ымырасыз болуга ықпал ету.
Студенттердің үнамды өнеге - үлгіге арца сүйеу принципінің
талаптарының қарапайым болып көрінгенімен, педагог студенттердің спортқа
деген ынта-жігерін, қызыгушылыгын тагы да басқа қасиеттерді анықтауга
міндетті, соларга сүйене отырып, әрі толық қалыптаспаған немесе кері
багыттагы қасиеттерді үнемі дамытып, оларды қажетті деңгей мен жан-жақты
үйлесімге жеткізуі қажет. Бүл принциптің философиялық негізі - адам
табигатының "қарама-қайшылыгы" туралы белгілі философиялық ереже бойынша
адамдагы жақсы қасиеттер (жагымды мінез-қүлық, шыдамдылық, табиги
кішіпейілділік т.б.) оган кері қасиеттермен (еріншектік, енжарлық,
қиындықтан жалтару т.б.) бірге жүреді. Тек "кері" сол сияқты жүз пайыздық
"жақсы" адам болмайды. Болашақ дәрігерлерді жақсылық жасауга қарай
бағыттайтын дене тәрбиесі сабагында халықтық педагогика материалдарын
пайдаланудагы педагогтың міндеті, студентке өнегелі қасиеттерді молайтып,
кері касиеттердің азаюына қол жеткізу.
Педагогтың іе-әрекетінщ табыеты болын, жылдам әрі нәтижелі болуы үшін
принциптерді іске асыру ережелерін басшылыққа алу керек.
• Студент пен педагогтың өзара ой-пікір тайталасы мен
көзқарастарының үйлесімсіздігінен келіспеушілік туындайды. Тек бірлесіп
жүмыс істеу, шыдамдылық, педагогтың студенттің дене мәдениетін дамытуына
ынтамен қатысуы жақсы нәтижелер береді.
Болашақ дәрігерлердің дене тәрбиесі сабағында жіберген қателіктері мен
қылықтарындағы кемшіліктеріне ғана мән беру де дүрыс емес. Педагог әр
студенттің дене қасиеттерін дамытып, оларды қолдау. Әрине, кері қасиетті
айыптау және түзету керек. Бірақ, ең негізгісі - алдымен қажетті оң
қасиеттерді дүрыс танып және олардың дамуына жол ашу.
Студенттердің қызығушылықтарына (гимнастика, спортпен белсенді түрде
айналысуы, танымдық, эстетикалық, жекелеген дене мүшелерінің әсем жетілуіне
мән беруі т.б.) сүйену педагогикалық жағынан әрқашан үтымды нәтижеге
жетудің кепілі.
• Өнеге-үлгіге сүйенудің тағы бір жағы бар, оны үнамды дене
мәдениетін дамытуға жағдай жасау қүралы ретінде пайдалануға болады. Бүл
студенттің өмірлік іс-әрекеті, тіпті оқу орындарының "рухы". Әрқайсысы өз
ісімен шүғылданып, бір-біріне ешкім кедергі жасамайтын тыныш, оқу-тәрбие
жоспары бір жүйеге қойылған, белсенді әрі ниетпен, ерікті ілгері жылжуға
ықпал ететін кәсіптік білім мен дене тәрбиесі сабағында болашак
дәрігерлердің мамандығы ерекшелігіне сай, халықтық педагогика материалдарын
пайдалануды жоғары дәрежеде үйымдастырумен, әрбір үсақ бөлшегіне дейін
жоспарланған оқу орнының оқу-тәрбиелік мәнінде, бірлескен әрекет сезілген
жерде өнімді табыс мотивацияларының болмауы мүмкін емес.
• Кемшіліктерін бетіне баса бергенде студенттердің өз-өзіне, күші
мен мүмкіндіктеріне деген сенімі азаяды. Тәжірибелі педагогтар студенттің
жетістіктерін мақтап-мадақтауды, оның алдағы болатын жетістіктеріне күні
бүрын қолдау береді. Келешек әрекет-қылықтардың жобасын жасап, студенттің
табысты нәтижелерін орнықтырады, оларға сенім сәтсіздіктерде қолдау
көрсетіп, спорттық дағдыларға машықтану мен оны жетілдіре түсуге ерекше
ынта туғызуға ықпал етеді.
Жағымды өнегеге сүйену принципіне тағы бір маңызды принцип жанасады -
о л гуманизация. Бүл принциптің талаптары:
1) студент түлғасына адамилық түрғысынан қарау;
2) оның қүқықтары мен тәуелсіздігін сыйлау;
3) студентке саналы ойластырылған талаптар қою;
4) қойылған талапты орындаудан бас тартқан кезде де оның
үстанымын (позиция) қүрметтеу;
5) адамның өзімен-өзі болу қүқығын қолдау;
6) студенттің санасына дене мәдениетінің нақты мақсатын жеткізу;
7) қажетті сапалардың қиналыссыз, зорлықсыз қалыптасуы;
8) түлғаның қадір-қасиетін төмендететін дене және басқа да
жазалаудан бас тарту;
9) түлғаның нанымдарына қандай да бір себептермен қайшы келетін
қасиеттерді қалыптастырудан аулақ болу қүқығын мойындау (гуманитарлық, діни
сенімдер және т.б.)
Деце тәрбиесінің түлгалъщ сапаларга сүйену принципі.
Болашақ дәрігерлердің мамандығы ерекшелігіне сай, дене тәрбиесі
сабағында халыктық педагогика матералдарын пайдалануда, студенттердің жеке
міндеттемесі мен мүмкіншіліктерін есепке алу маңызды жүмыс болып табылады.
Түлғалық сапаларға сүйену дене тәрбиесі сабағының маңызды сипаттамаларының
бірі, яғни болашақ дәргерлердің бағыттылығы мен оның қүндылықтар таңдауын
ескере білу. Түлға бағыты оның өмірлік жоспарларын, қалыптасқан өмір
жолдарын, іс-әрекетін және қылығын басқарушы мотивтерін білдіреді.
Дене тәрбиесі сабағында түлғалық сапаларга сүйену принципі педагогтан
мына міндеттерді орындауды талап етеді:
болашақ дәрігерлердің жеке темперамент ерекшеліктерін, мінез бітістерін,
көзқарастарын, талгамдарын, әдістерін қырағы танып, жақсы білу;
ойлау бейімі, дағдыларға машықтануы, түлғаның бағыттылық мотивтері,
қызығушылықтары, өмірге, спортқа көзқарасы, қүндылықтар пайымы, өмірлік
жоспарлары т.б. сияқты аса маңызды сапалардың қалыптасу деңгейінің
қаншалықты болғанын және болатынын анықтай білу;
қозғалыс қимылдары мен біліктілік дағдыларын дамытудың әсерлі түріне
біртіндеп күрделендіре отырып, халықтың педагогика материалдарын дене
тәрбиесі сабағында пайдаланып, ондағы орындауға қажетті іс-әрекеттерге
әрбір студентті тарту;
дер кезінде сабақтың мақсатына жетуге кедергі болатын себептерді анықтап,
олардан арылу, ал дер кезінде сезіп, жою мүмкіндігі болмаса, онда жаңа
туындаған жағдайларға байланысты дене тәрбиесі сабағының тактикасын
ауыстыра білу;
5) студенттін өз белсенділігіне суйену;
6) дене тәрбиесі сабағында халықтық педагогика материалдарын
пайдаланған кезде студентке таныс ойын ережелерімен байланыстырып,
үлттық ойындар, үлттық қимыл-қозғалыс жаттығуларындағы мақсат, әдіс,
формалар, ережелер, дағдыларға машықтануға ықпал жасау, бейімделуге
көмектесу;
7) студенттің өзіндік іс-әрекетін, белсенділігін, жылдамдылығын,
күш,
икемділік, шыдамдылығын, дербестігін дамытып, оған жетекшілік етіп,
үйымдастыра табысқа жетуге бағыттау.
Бүл талаптардың бірлікті түрде іске асырылуы студенттердің жеке
ерекшеліктеріне үстірт карамай, процестердің тереңнен дамуына, себеп-
салдарлы қатынас заңдылықтарына сүйенуге педагогты міндеттейді.
Дене тәрбиесі сабағында халықтық педагогика материалдарын пайдалану
жолдарын жоспарлағанда, болашақ нәтижелерін жобалағанда болашақ
дәрігерлердің мүмкіншілік пәрменділігінің кейбір сапаларды қалыптастыруда
азаятынын, жас ерекшеліктеріне байланысты жүйке жүйесінің
нәзіктігін, сыртқы әсерлерге психологиялық қарсылықтың көбейетінін,
сензитивті кезең қажеттерінің өзгеруін естен шығармаған жөн.
Педагог сүйенетін студенттің жеке ерекшеліктерінің қатарында олардың
қабылдау, ойлау, есте сақтау, жылдамдығы, икемділігі, мінез, темперамент,
ерік бітістерін атауга болады. Бүл және басқа да ерекшеліктерді айыра тану
дене тәрбиесі сабагында қиынға соқса да, педагог табысқа жетуді ниет қылса,
қосымша уақытын, күш-жігерін, қүралдарын пайдаланып, түлғалық сапаларды
толық және нақты танып білуге ынта-ықыласты болуы шарт.
Педагог қазіргі заманғы студенттердің білім деңгейінің жоғарылығын
ескере отырып, өзі де жан-жақты дамып отыруы керек, ал болашақ дәрігерлер
өз мамандығы төңірегіндегіні ғана біліп қоймай, халықтық педагогика,
саясат, мәдениет, спорт, өнер саласындағы білімдерді жинақтай білуге үйрету
студенттерге адамгершіліктің жоғары үлгісі ретінде, үлттық қадір-қасиеттің,
қүндылықтың таратушысы ретінде халықтық педагогика материалдарын өз
әрекетінде қолдану.
Түлғалық сапалардың жылдам қарқынмен қалыптасуы озық әрекет етуді,
болашақ дәрігерден даму желісіндегі халықтық педагогика материалдарының
мазмүны мен оның үйымдастырылуы, әдстері және формалары арасында қайшылықты
туындатпауды қажет етеді. Әйтсе де талаптарды күшейте отырып, халықтық
педагогика ықпалдарына бағытталған студенттердің шама-шарқын ескерген
абзал. Қиын талаптар студенттің өз күшіне сенімін азайтып, көңілдерін
қалдырады, тіпті ең қауіптісі, сол талаптарды үстірт орындауға итермелейді.
Әдетте, мүндай жағдайда жартылай істелінген іске қанағат түту әдеті
қалыптасып қалуы мүмкін.
Дене мәдениеті ъщпалдарыныц бірлігі. Бүл принцип дене мәдениеті
әрекеттерінің халықтық педагогикамен бірлесе толықтырылып және дамытуын
талап етеді. Ықпалдар келісімі болмаған жағдайда студент үлкен
психологиялық ауырташылық тартады.
Жек түлға жанүя, жолдас-жоралары, оқу орыны, топтың әсерлері өте
үлкен. Осы ықпалдар ішінде топ үжымы мен педагогтар беделі ерекше рөлге ие.
Педагог пен студент тарапынан қойылған талаптар бірлікте болып, бір-біріне
қайшы келмеуі аса маңызды.
Болашақ дәрігерлердің мамандығы ерекшелігіне сай дене тәрбиесі
сабағында халықтық педагогика материалдарын пайдалану әдісі - дене
тәрбиесін үлттық нышанда өткізу үшін, қойылған мақсаттарға қол жеткізу
үшін, пайдаланылатын жол, тәсілдер - бүл дене тәрбиесі сабағында, болашақ
дәрігерлердің еркіне, сезіміне, дене мүшелеріне, іс-әрекетіне эсер ету
шаралары.
Сабаққа қойылатын мақсаттарына әртүрлі жолдармен жетуге болады.
Педагог болашақ дәрігермен, олардың күш-қуатына, жылдамдықтарына,
мүмкіндіктеріне, икемділік, ынталарына сүйене отырып, дене тәрбие сабағында
халықтық педагогика материалдарын қаншалықты пайдалау жолын тапса,
соншалықты алға қойылған мақсатқа жету тәсілі ашылады.
Педагогтың алдында болашақ дәрігерлердің мамандығы ерекшелігіне сай
келетін, көзделген жетістікке жеткізетін және денені шынықтырып,
денсаулықты нығайтатын халықтық педагогика материалдарын тиімді пайдалану
міндеті тұрады. Құрастыру, таңдау, мақсат қою, жоспарлау, ұлттық ойындар
мен үлттық спорттың қозғалыс-қимыл жаттығуларын іске асыру әдістерін дүрыс
пайдалану - кәсіптік педагогикалық асқар шыңы болып есептеледі (6-сурет).
Дене тәрбиесі сабағының жаңа әдісін жасау күрделі мәселе екені
белгілі. Әдістерді жоғары деңгейге, үлттық нышанға бейімдеу - қазіргі
заманның алға қойған міндеті. Сондықтан дене тәрбиесі сабағында халықтық
педагогика материалдарын, болашақ дәрігерлердің мамандық ерекшелігіне тура
келетіндей, педагог өз тәжірибесі мен мүмкіндігіне қарай бағдарламасына
жалпы әдістер мен толықтырулар енгізе отырып, алға қойылған мақсатқа
жетуге, өз міндеттерін шешуге болады.
Тәсілдер - бүл педагогтың қойылған мақсатқа тез жету үшін
студенттермен бірге іс-әрекетті жүзеге асыру жолдары. Егер оны барлық үжым
пайдалана бастаса, ол біртіндеп - әдіске айналады. Дене тәрбиесі сабағында
халықтық педагогика материалдарын пайдалану әдістері мен тәсілдерін тану,
оларды дүрыс, жүйелі қолдану - бүл педагогикалық шеберлік деңгейінің
маңызды сипаттамасын білдіреді.
Әдістердің жақсы, жаманы болмайды, дене тәрбиесі сабағында халықтық
педагогика материалдарын пайдалану жолын, алдын-ала оның кандай жағдайда
қолданылғанын ескермей түрып, жемісті-жеміссіз деп жариялауға болмайды.
Дене тәрбиесі сабағын өткізу әдістерін таңдау көптеген жағдайларға
байланысты. Бірақ факторлардың сан алуандығына қарамастан әдістерді таңдау
детерминатты, яғни себепті байланыста болып келеді. Педагог болашақ
дәрігерлердің мамандығы ерекшелігіне сай дене тәрбиесі сабағында халықтық
педагогика материалдарын пайдалану үлттық маңыздылығы себептерін қаншалықты
терең түсінсе, әдістің сипатын біліп, қолдануға машықтанса, соншалықты
әдістің өнімдісін, тәрбиелеу жолының дүрысын таңдағаны.
Ж.Әбиев, С.Бабаев, А.Қүдиярова тәрбие әдістерін тацдаудың жалпы
принциптерін былайша көрсетеді [129]:
Тәрбие мақсаттары мен міндеттері. Мақсат әдісті тек жақтап қана қоймай, оны
белгілейді. Қандай мақсат болса, оған жетудің нақты тәсілі болуы керек.
Тәрбие мағынасы. Бір міндет бірнеше мағынаға ие болатынын естен шығармау
керек. Сол үшін әдісті мазмүнмен емес, нақты мағынамен байланыстыру тиімді.
Тәрбиеленушілердің жас ерекшеліктері. Тәрбие процесінің барлық кезеңінде
белгілі бір сапалар қалыптасады.
4. Үжымнын қалыптасу деңгейі. Үжымнын озін-өзі басқару
формасының дамуына қарай педагогикалық эсер әдістері өзгеріссіз
қалмайды: басқарудың
ыңғайлы болып келуі тәрбиеші мен тәрбиеленушінің бірігіп қызмет етуінің
табысты шарты ретінде қажет.
5. Тәрбиеленушілердің жекелік және тұлғалық ерекше л іктері. Жалпы
әдістер, жалпы бағдарламалар тәрбиелік өзара әрекеттегі тек бастама ғана.
Жекелік және тұлғалық түзетулер қажет. Инабатты тәрбиеші өз әдістерінде
әр түлғаның өзіне тән қабілеттерін дамытуға, оның өзіндік қасиеттерінің
сақталуына "мендік" белгілерін қалыптастыруға мүмкіндік беретін
әрекеттерді жасайды.
6. Тәрбиелік жағдайлар. Мүндай жағдайларға психологиялық-
физиологиялық, санитарлық-гигиеналық, сонымен бірге топта болатын
қарым-қатынастар, яғни үжымның көңіл-жайы, педагогикалық жетекшіліктің
стилі және тағы басқалар жатады. Абстрактты жағдайлар болмайды,
жағдайлар әрдайым нақты келеді. Олардың үйлесуімен жасалатын тәрбиелік
шара-істер-педагогикалық ситуация деп аталады.
7. Тәрбие қүралдары. Тәрбие әдістері тәрбие процесінің бөліктері
ретінде көрінеді, олар педагогикалық қүралдар бірлігін қүрайды. Әдістерден
басқа да тәрбие қүралдары баршылық, олар әдістермен тығыз байланыста,
бірге қолданылады (көрнекі қүралдар, өнер шығармалары, бүқаралық
ақпарат қүралдары). Тәрбие қүралдарына олармен бірге, әртүрлі іс-әрекет
түрлері (ойын, оқу, еңбек) педагогикалық техника (тіл, ым, қимыл т.б.).
Егер
аталған жабдықтар белгілі бір деңгейде пайдаланылмаса, олардың маңызы
еленбейді. Алайда, осы жаңа жабдықтар әсері тәрбие әдістерін таңдауға
негізгі ықпал жасайды.
Педагогикалық дәреже деңгейі. Тәрбиеші өзі білетін, жеке меңгерген
әдістерді таңдайды. Көптеген әдістер қиын, әрі көп күш жүмсауды талап
етеді, кейбір педагогтар бүл мәселені айналып өткісі келеді. Осыдан болатын
кемші лік-тәрбиенің жетімсіздігі.
Тәрбие уақыты. Уақыт аз болып, мақсат ауқымды болған жағдайда "ықпалды эсер
ету" әдісі қолданылады. Бүл әдіс әсіресе қысқа мерзімде қайта тәрбиелеу
үшін қолданылады. Кейбір педагогтар уакыттың жеткіліксіздігін алға тартып,
ықпалды эсер ету әдістеріне бағытталғанды жөн көреді. Қалай болғанда да
уақыт факторы тәрбие әдістерін таңдауда және жобалауда маңызды рөл
атқарады.
10. Күтілетін қорытындылар. Тәрбиеші әдістерді таңдай отырып, оның
табысқа жеткізетініне сенімді болуы қажет. Бүл үшін ол қолданылған
әдістердің қандай қорытындыға әкелетінін алдын-ала болжай білуі шарт.
Болашақ дәрігерлердің мамандығы ерекшелігіне сай дене тәрбиесі
сабағында халықтың педагогика материалдарын пайдалану мақсатында әдіс қүру
- үлттық тәрбе беру міндетіне орайластырылған жауап болып есептеледі.
Халықтық педагогика әдебиеттерінде дене тәрбиесі сабағында ұлттық ойындар
өткізу үшін қойылған мақсаттарға қол жеткізуге мүмкіндік беретін әртүрлі
әдістерді табуға болады.
Дене тәрбиесі сабағында халықтық педагогика материалдарын пайдалану
тәсілдері өз ерекшеліктері бойынша былай деп жіктеуге болады: түсіндіру,
сендіру, жаттықтыру, машықтандыру, мадақтау, іс-әрекетті үйымдастыру,
студенттердің мінез-қүлқын тәрбиелеу, ынталадыру, шыдамдылыққа үйрету,
үйлесімділікке келтіру, өзін-өзі тәрбиелеу т.б.
Үлттық тәрбе беру әдістерінің нәтижесі бойынша оларды былай деп бөлуге
болады:
1. Студенттердің адамгершілік қасиеттерін қүрайтын ықпалдар: үлттық
көзқарас қалыптастыратын түсініктер, жаңашыл көзқарастар, ой-пікірлер.
2. Үлттық көзқарас үғымдарына сәйкес әдеттер орнықтырушы
ықпалдар.
Қазіргі кезде халықтық педагогика материалдарын дене тәрбиесі
сабағында қолданудың тиімді жетілуі бір мақсатқа, мазмүнға негізделген
үлттық тәрбие беру бағытын қолдайды. Осыған орай үлттық тәрбие беру
әдісінің үш тобын бөлуге болады:
1. Студенттің үлттық көзқарас, ақыл-ойын қалыптастыру әдістері.
2. Іс-әрекет үйымдастыру әдістері.
3. Іс-әрекетке ынталандыру әдістері.
Студенттің үлттық көзқарас, ақыл-ойын қалыптастыру әдістері үлттық
түсінік, көзқарас, сенімді қалыптастыру үшін студенттің ақыл-ойын
қалыптастыру әдістері қолданылады. Бүл әдістер сенім, қажетті үлттық
эмоционалдық жақтарын қалыптастыруда да маңызды орын алады. Егер болашақ
дәрігерлер халықтық педагогика әсерінен тыс қалып отырса, онда қойылған
мақсатқа жету процесі өте баяу жүреді. Үлттық сана-сезім студенттердің ойы
айқын әсерлі бейнелерге аударылғанда ғана пайда болады. Дене тәрбиесі
сабағында халықтық педагогика материалдарын пайдаланып, ондағы іс-әрекетке
әр студенттің белсенді араласу дайындығы қалыптасқан жағдайда ғана әдістер
өз мақсатына жетеді.
Кез-келген әдістің өзіндік сипаты және қолдау аумағы болады. Педагогтың
халықтық педагогика материалдарын дене тәрбиесі сабағында қолдана білу
тәжірибесі жоғары деңгейде болған жағдайда бүл топтағы әдістер жүйелі әрі
басқалармен бірлескен түрде қолданылады. Болашақ дәрігерлердің мамандығы
ерекшелігіне сай, дене тәрбиесі сабағында халықтық педагогика
материалдарында пайдаланылатын этика тақырыбындағы әңгіме - бүл үлттық,
адамгершілік мазмүны бар нақты деректер. Студенттердің сана сезіміне эсер
ету әңгімелері оларға халықтық педагогиканың морольді жәйттерді бағалауға,
олардың мәнін түсінуге көмектеседі. Этика тақырыбындағы әңгіме бірнеше
қызмет орындайды: студенттің білім деңгейін көтеру, халықтық педагогика
тәжірибесін болашақ дәрігердің түлғалық, адамгершілік тәжірибесін байытуға
бағыттау.
Этикалық әңгімені өткізудің жағдайлары:
1. Дене тәрбиесі сабағында өткізілетін үлттық ойындар мен үлттық спорттың
қимыл-қозғалыс жаттығуларын орындау ережелері мен этикалық кеңес берілуі
қажет.
1. Әңгіме студенттердің әлеуметтік деңгейіне сай келуі керек.
3. Қоршаған ортаның эмоциялы әсері халықтық педагогика
материалдарын пайдаланудың мәні мен мазмұнына сай болуы керек.
4. Әңгіме кәсіптік деңгейде өткенде ғана тартымды болады.
5. Әңгіме студенттерді толғандыруы міндетті.
Түсндіру - студенттерге эмоционалды - сөзді эсер ету әдісі.
Түсіндірудің әңгімелеуден айырмашылығы - дене тәрбиесі сабағында болашақ
дәрігерлердің мамандығы ерекшелігіне сай, халықтық педагогика материалдарын
нысаналы түрде мақсатын ашу. Бүл әдісті қолдануда педагог болашақ
дәрігерлердің түлғалық сапасына, үлттық тәрбие және білім ерекшеліктеріне
сүйенеді.
Оқу орындарында түсіндіру адам психикасына еніп, іс-әрекеттің
себептерін тудыратын және түлғаға эсер ететінін сендіруге сүйенеді. Сендіру
жеке түлғаға белгілі бір шешім қабылдату жағдайында пайдаланылады. Сендіру
және түсіндіру үлттық тәрбие әдістерінің әсерін күшейту үшін қолданылады.
Мәселен: сабақта қазақ халқының үлттық "Көкпар"ойыны туралы түсінік
беріліп, сабакта "Көкпар" ойынын жүргізуші, ойын тәртібін кадағалап
бақылаушы - үстаз. "Көкпар" - қазақ халқының аса үнататын ежелгі үлттық
ойындарының бірі. Көкпар жігіттерді батылдыққа, ептілікке, төзімділікке,
шапшаңдыққа үйретіп, денесін шынықтырады. Кенет кездесетін қиыншылықтарды
оңай жеңуге, үжымшылдыққа тәрбиелейді. Көкпар -жігітке жағдайды тез
аңғарып, қысылтаяңда жол таба білушілікке, ол ат ойынында бейімделіп үшқыр,
төзімді, бүлтарғыш болуға дағдыландырады. Ойынға қатысушылар тартуға
әзірленген түлыпты төрешінің берген белгісі бойынша, бір көкпаршы көкпарды
жерден іліп алып, қаша жөнеледі. Ал ерте кезде көкпаршы (серкені немесе
лақты) өз аулына апармақ болса, ал екінші ауыл жігіттері көкпарды жібермей,
өздері алып, өз аулына апаруға тырысады.
Дене тәрбиесі сабағында залда ойналатын болса, онда "жаяу көкпар"
ойнатуға болады.
Халықтық педагогика мен халықтық психология тағылымдарын пайдалану
дене тәрбиесіне деген болашақ дәрігерлердің қызығушылығын, белсенділігін
арттырып, сабақты сапалы өткізуге, ережелерді толық меңгеріп, тез
машықтануға көмектеседі.
Халық педагогикасының тағылымдарын дене тәрбиесі сабағында қолдану -
оның үйрету және тәрбиелік мақсаттарын жүзеге асырумен қатар, халқымыздың
салт-дәстүрін қастерлеп, студенттерге үлттық мақтаныш рухында тәрбиелеуде
зор мәні бар.
Кезінде Ахмет Байтүрсыновтың [5, 110-6.]: "Оқу жүмысының үш жағы үш
нәрсеге тіреледі: бірі ақшаға, бірі қүралға, бірі үстазға. Осы үш тіреуі
бірдей тең болса, оқу босамай, ауытқымай, түзу жүреді. Ол үшеуі тең
болмаса, оку жүмысы аумалы жүк сияқты орнықсыз. Жүгі ауған көштің жүрісі
өнбейді. Орнықты орын болмай, қалт-қүлт етіп оқытқан оқу білім үйретіп
жарытпайды", - деп жазған болатын. Бүл бүгінгі күні де, болашақта да
мағынасын, мәнін жоғалтпайтын асыл сөз. Себебі, қаржы мен қүралдар оқу
орынының оқу материалдық базасы жоне дене тәрбиесі сабағыңда қолданылатын
көптеген қүрал-жабдықтар мен педагогтың тәжірибесі мен шеберлігі, сонымен
қатар оңды қүрылған бағдарлама - оң негізгі қажеттілер.
Қазіргі кезде оку орындарында дене тәрбиесі сабақтарын өткізу үлттық
психологияға сай келе бермейді.
Сондықтан да дене тәрбиесі сабағының бағдарламасын қүрған кезде үлттық
ерекшелікке, үлттық тарихқа, мәдениет, өнер, салт-дәстүр, түрмыс-тіршілік,
халықтық үлттық ойындарына сай қүрылса - бүл студенттерге үлттық үлгі алуға
ықпалын тигізер еді.
Өнеге - үлгі - өте күшті үлттық тәрбие беру әдісі. Бүл көру, есту,
сезіну арқылы қабыладанатын қүбылыстар тез әрі ешбір қиындықсыз санада
бекиді. Сонымен бірге тарихи түлғаларды, кітаптағы кейіпкерлерді, атақты
ғалымдар мен спорт шеберлерін, мәселен: күрес арқылы қазақ халқын өзгелерге
танытқан халқымыздың біртуар үлдары Қажымүқан мен Балуан Шолақ (шын аты
Нүрмағамбет) жөнінде мағлүматтар беру өте маңызды және оларды өнеге ету
үлкен үлттық тәрбиелік мәнге ие.
Мысалы, бүл жағдайдың психологиялық негізі ретінде еліктеуді айтуға
болады. Еліктеудің арқасында адамдар әлеуметтік және адамгершілік тәжірибе
жинақтайды. Еліктеу - жеке адам іс-әрекеті кейде еліктеудің аяқталып,
шығармашылықтың басталатын кезін анықтау қиынға соғады. Көбінесе
шығармашылық өзіндік, ерекше еліктеуден басталады.
Өмірде жақсы да жаман да үлгі болар жайттар бар. Студенттердің назарын
адамдар өміріндегі теріс қимылдарға аударып, соларды талқылап, дүрыс
қорытынды шығаруға бағыттау қажет. Уақытында және орынды келтірілген
мысалдар студенттерді теріс қылықтардан аулақ болуына көмектеседі. Ал өз
халқымыздың асыл мүрасын, үлттық ерекшеліктерін бойға сіңіріп, жете білу
адам болып қалыптасуға берер пайдасы зор.
Білім мен тәрбиенің қайнар көзі - халықтық педагогика. Үлтжандылыққа,
халқын қастерлеп, оған қалтқысыз қызмет етуге тәрбиелеу және
адамгершілікке, қайырымдылыққа баулу мақсатында дене тәрбиесі сабағында
болашақ дәрігерлердің мамандығы ерекшелігіне сай халықтық педагогиканың
тағылымдарын енгізу қажеттігі туындап отыр.
Үрпағын ойламайтын халық болмайды. Онсыз өсіп өнуі, жайылу, ілгерілеу
жоқ. Халықтың оқу-тәрбиесінің негізгі мақсаты - жалпы адамды, ең алдымен
жеке түлғаны сүлулық дүниесімен хабардар ете отырып тәрбиелейді. Педагог
үлттық тәрбиенің өнегесін, оны болашақ дәрігерлерге қатынасын, жеке басының
қасиетін, іскерлік қасиеттерін мысал етіп, дене тәрбиесімен байланыстыра
білсе, бүл олардың жақсы қабылдауына және үлттық тәрбиенің дүрыс
жүргізілуіне әсерін тигізеді.
Болашақ дәрігерлердің мамандығы ерекшелігіне сай дене тәрбиесі
сабағында халықтық педагогика материалдарын пайдалану әдістері -тәжірибелік
іс-әрекетке негізделеді. Осы іс-әрекетті басқаруда педагог оны қүрамдас
бірліктерге, яғни қылық-әрекеттер мен кіші бөліктер -операцияларға бөліп
қарастырғандықтан іске асыра алады.
Студентке үлттық қимыл-қозғалыс және спорттық ойындарда қажетті
дағдыларды меңгеруде: ептілік, ширақтық, икемділік, шапшаңдық, алғырлық,
төзімділік, батылдық, тапқырлық сияқты қасиеттерін қалыптастырудың біртұтас
әдісі - бүл жаттықтыру. Мүны тәжірибелік игеруде іс-әрекет шешуші рөл
атқарады. Студенттердің нақты мақсатқа бағытталған, белсенді іс-әрекетке
кірістірмей, қажетті қылық типін қалыптастыру мүмкін емес. Іс әрекетке
кірістіру тәсілі жаттықтыру болады. Жаттығу нәтижесі - түлғаның түрақты
қасиеттері - дағдылар мен әдеттер сана мен ерікті жаңа жүмыстарды атқаруға
басатайды. Ойлау қабілетімен айналысып, жақсы әдеттердің қалыптасуын
қадағалаудан тыс қалған тәрбие өзінің мықты сүйенішінен айрылады.
Жаттығу нәтижесінің үтымды болуы мына жағдайларға байланысты:
1) жаттығулар жүйесі;
2) оның мазмүнына;
3) жаттығулардың мүмкіндікке сай болуына;
4) көлеміне;
5) қайталау жиілігіне;
6) бақылау мен түзетуге;
7) тәрбиеленушінің өзіндік ерекшелігіне;
8) топтық, жеке және үжымдық жаттығулардың үйлесімділігіне;
9) жаттығудың мотивтік негізіне және ынталадыру істеріне.
Талап - бүл жеке түлғаның белгілі бір іс-әрекетін тежеп не
ынталандырып, жекелей қарым-қатынаста жоғарылайтын, белгілі қасиеттерінің
көрінуіне себепші эсер ететін тәрбие әдістерінің бір түрі.
Қойылу формасына қарай талаптар мынадай болып бөлінеді:
1) тікелей талап (жеке, нақты, дәл, түсінікті);
2) қосымша (кеңес, өтініш, сенім, қолдау т.б.);
3) талап - кеңес;
4) ойын түріндегі талап;
5) сенім арқылы талап;
6) талап - өтініш;
7) талап - ишара;
8) талап - қуаттау;
9) позитивті және негативті талаптар.
Үйрету - бүл пәрменді жасалатын дағдыландыру. Тез және жоғары деңгейде
керекті сапаны қалыптастыру қажеттілігі туғанда осы әдісті қолданамыз.
Гуманистік педагогика қатал үйретуге қарсы, себебі ол адам қүқығына қайшы
келеді, оны басқа әдістермен бірге, әсіресе ойын әдістерін пайдаланған жөн.
Үйрету әдісін дүрыс пайдалану шарттары:
1) мақсаттың айқын болуы;
2) түсінікті үйрету;
3) тапсырманы беру уақытымен санасу;
4) орындау жолдарын және нәтижені корсету;
1) сапалардың бірізді және қатар тәрбиесі;
2) үнемі бақылау жасау.
Тапсырманы беру әдісі жақсы нәтижелер береді. Жүйелі тапсырма беру
арқылы жеке түлғаны дүрыс істерге үйретуге болады [129, 90-6.].
Күнделікті өмір тынысымен бірге тіршілік етіп, үрпақ тәрбиелеп отырған
үстаздар үшін заман талабына сай сабақты өткізу әдістерін өзгертіп отыруы
тиіс. Дәстүр-салтымызды, үлттық сана-сезімізді жаңғырту, әдептілікке үйрету
мақсатында әрбір дене тәрбиесі сабағын халық даналығымен байланыстыра
жүргізу жолдарын іздестіруіміз қажет. Өмірде болып жатқан өзгерістердің,
ғылым жаңалықтарының қоршаған ортаның үлттық мүралармен, қолөнер
бүйымдарымен қандай байланысы бар екендігіне ерекше назар аудару керек.
Үлттық қолөнер бүйымдарын сабақта қолдану, пайдалану халық өнерін үйретуге
баулиды, сабақтың тәрбиесін мәнін арттырады. Мәселен: арқан, киізден,
теріден жасалған доптар т.б.
Дене тәрбиесін берудің түрлі формаларын, әдістерін пайдалану пән үшін
ғана емес, студенттер үшін де тиімді (7-сурет).
К.Д.Ушинский "Үстаз өзінің білімін үздіксіз көтеріп отырғанда ғана
үстаз", - дейді [68, 91-6.].
Болашақ дәрігерлерге дене тәрбиесін беруде халықтық педагогика
материалдарын пайдалану халқымыздың дәстүрлі үлттық түрмыс, салт-сана
көрініске, студенттің үғым-түсінігін бүгінгі өмір салтына жанастыра көңіл
аудартса, сол арқылы толымдық мақсат қойылады. Сөйте отырып, үлттың салт-
дәстүрді қастерлей білуге, адамгершілікке, ізгілікке, дененің шынығуына,
үлттық тәлім-тәрбиеге назар аударылады. Ғасырлар бойы өз түрмыс-
тіршілігінде қазақ халқы көптеген қозғалыс ойындарымен қатар, үлттық
ойындарды қолданған.
Қазақша күрес - халқымыздың ежелгі спорт түрі. Онда грек, рим, самбо
күрестерінің айла-тәсілдері кездеседі. Күрестің бүл түрінен жарыстар 1938
жылдан бастап өткізіліп келеді. Алғашқы спартакиадалық жарысқа 1938 жылы
барлық салмақ категориялары қатысты.
Республиканың алғашқы жеңімпаздары Қүрманбаев (Алматы), Досқалиев
(Батыс Қазақстан), Мусин (Павладар) болды. 1940 жылы 5 салмақ категориясы
анықталды. 1944 жылдан бері қазақша күрестен Қазақстан чемпионаты өткізіліп
келеді. Ал 1973 жылдан беру қарай Орта Азия мен Қазақстан бірінішілігінің
өтуі дәстүрге айналып келеді. Қазақша күрес ережелері мен айла-тәсілдерінің
бекіп дамуына әйгілі спорт шебері, атақты палуан Әбілсейіт зор еңбек
сіңірді. Қазақстан республикасының еңбек сіңірген жаттықтырушысы П.Матущак
пен М.Болғанбаев "Қазақша күрес" туралы оқулық кітап жазып шығарды.
Тоғыз қүмалақ - қазақта кең тараған, өте қызықты ойлы ойын. Қаратау
қазбаларының арасынан табылған тас "Қазан" осы тоғыз қүмалақты еске салады.
Бүл ойын Қырғызстанда, Монғолияда, Қарақалпақстанда, Өзбектан қазақтарының
арасында, алыс шетел қазақтарының арасында қатты дамыған [111, 102-6.].
Бұл бас шынықтыратын ойынды біздің ұлттық "шахматымыз" десе болғандай.
162 таспен айналатын осы бір ойлы ойынның жоғалып кетпеуіне кезінде
академик - жазушы Мұхтар Әуезов, Халық әртісі Қалибек Қуанышбаев техника
ғылымының кандидты М.Ибраев пен шахматшы Е.Браундардың сіңірген еңбектері
өте зор. Тоғыз құмалақтан алғашқы республикалық жарыс 1948 жылы өткізіліп,
жарысқа халық ойынының шеберлері Абайдың немересі Ысқақов (Семей), Аңдамас
Жөкеев (Қарағанды), Оспан Қаржауов (Семей), Шорман Өтегенов (Жамбыл) сияқты
тоғызқұмалақшылар қатысты. Республикамыздың тұңғыш чемпионаты Ш.Өтегенов
болды. 1948-1960 жылдар аралығында Қазақстан аймағында көптеген
біріншіліктер өтті. Осы кезеңдерде қатарынан алты жыл бойы Жамбыл облысының
өкілі Рахымбай Ахмамбетов бірінші орынды жеңіп алып отырды. Кейін көп
жылдар бойы бірінші орынды В.Поляков пен Қасымов алма-кезек жеңіп алып
отырды Халқымыздың кемеңгер ақыны Абай кезінде тоғыз қүмалақтың аса шебер
ойыншысы болған.
Сайыс-халқымыздың ежелгі жекпе-жек спортының бір түрі. Дене тәрбиесі
сабағындағы сайыстар, жарыстар - адамға, қоғамға қажетті сапаларды
жетілдіруде студенттердің табиғи, бәсекелестік қасиеттерін бағыттайтын
әдіс. Жарысу, сайысу әсіресе, болашақ дәрігер үшін маңызды болып, олардың
қаситтерінің дамуы үшін қажет мақсатты ынталануға жол ашады. Бүларды
үйымдастыру оңай мәселе емес, ол студенттердің психологиясын толық білуді
талап етеді. Сайыс немесе жарысты үйымдастыруда мына жағдайларды ескеру
қажет:
1) жарысты немесе сайысты мақсатқа орай үйымдастыра білу;
2) жарыстың немесе сайыстың бағытын белгіліп, мазмүнын анықтау. Халықтық
педагогика материалдарын дене тәрбиесінде пайдалану дене
мәдениеті мен дене мүмкіндіктерін дамытып қана қоймай, олардың эстетикалық
сезімдері мен талғамдарын қалыптастыруға оң ықпал етеді.
Болашақ дәрігерлерге эстетикалық, дене шынықтыру тәрбие істері
ретінде: эстетикалық (әсем) істерді атауға болады - арнайы бағыттағы тәрбие
жүмыстарының жалпы атауы, мақсаты - өмірге эстетикалық қатынасын баулу:
еңбекке, қоғамдық іске, табиғатқа, өнерге, өз қылығына деген қатынасты
таныту. Бүл тәрбиенің басты міндеті - эстетикалық түсінік, баға, талқы,
қажеттілік, таңдау және қабілет дамыту.
Эстетикалық тәрбие түлғада әсемдік сезімін дамытады. Адам әсемдікті
сезінуден, өз өмірін сүлулық заңымен қүруға үмтылады. Эстетикалық тәрбие
адамгершілік, ақыл-ой, еңбек және дене тәрбиесімен тығыз байланысты.
Табиғатқа, әдебиетке, театрға, музыкаға, поэзияға, көркем сурет және т.б.
өнерге деген сүйіспеншілік адамның жан-жақты саналы дамуына эсер етеді.
Адамгершілік қалыптасуда эстетикалық тәрбиелік маңызы зор. Әсемдік рахаты
әр адамды жақсылыққа, үжымшылдыққа, адам еңбекке жетелейді. Дене тәрбиесі
сүлулықтың көп элементтеріне арқау: дене дамуының үйлесімі, жүріс-түрысы,
адам мінезі, ойлау мәнері т.б.
Әсемдік тәрбие ісіне байланысты эстетика теориясы білімдерін
меңгерулері тиіс. Өркениет өрісінде адам өзін қоршаған ортада сұлулық
іздеп, сезінуге үйренеді. Бүл қабілет эстетикалық сезім деп атауын алды. Ол
еңбек процесіне орай дамиды және кемелденеді. Адам табиғатты жаңалау,
өзгерту арқылы өз табиғатын, әлеуметтік қарым-қатынасын қалыптастырып
отырады. Эстетика категориясының ең негізгісі - әдемілік, әсемдік
категориясы. Әсемік - бүл өмірдің өзі, бүл табиғат және адам қарым-қатынасы
мен оның еңбегінің жемісі [129, 104-6.].
Болашақ дәрігерлерге дене тәрбиесін беруде эстетикалық білім дамыту
шаралары - бүл сайыс, жарыс, конкурс, қосымша сабақтар т.б. Студенттер
қысқаша мәлімет алып қана қоймай, эстетика ғылымын толықтай түсінуге бастау
алады.
Мүндай шараларды үйымдастырғанда эстетикалық қабылдаудың психикалық
заңдылықтарын ескеру керек және эстетикалық формамен мағына жағдайларының
қиын да күрделі сәттерін панымдауға бағыттап отырған жөн.
Болашақ дәрігерлердің мамандығы ерекшелігіне сай дене тәрбиесі
сабағында халықтық педагогика материалдарын пайдаланғанда ондағы
эстетикалық сезімді дамыту және студенттердің эстетикалық қабылдауларының
маңызды түсы - үлттық тәлім-тәрбиені бейнелеумен бірге жүретін сезім, көңіл-
күй шарпулары.
Үлттық ойын және үлт қимыл-қозгалыс жаттыгулар өнерін қабылдай отырып,
студенттер қуаныш пен тебіреніс, үлттық сезім, үміт сезінеді. Бүл сезімдер
болашақ дәрігерлерді әсемдік заңымен өмір сүруге багыттайды.
Сонымен қатар эстетикалық тәрбиенің дене шынықтыру багытындагы мақсаты
дене саулығы және жан сүлулыгы тәрбиесі міндеттерінен де туындайды. Оларга
мыналарды жатқызуга болады:
1) Дене шынықтыру, студенттерді салауаттылыққа дагдыландыру,
белсенді өмірлік көзқарастарын дамыту.
2) Спорт - үлттық дене тәрбиесі білімдерін меңгеру.
3) Үлттық қимыл-қозгалыс дагдылары мен біліктерін дамыту.
Қозгалыс сапасын дамыту, спорттық ойын жаттыгулар дагдыларына машықтандыру.
Адамгершілік қасиеттерді дамыту (ерлік, батырлық, түрақтылық, тәртіп,
үжымшылдық т.б.).
6) Эстетикалық қасиеттерді қалыптастыру (дене сүлулығы, түзулігі,
жүріс-түрыс мәдениеті).
7) Гигиеналық дағды мен ептілікті қалыптастыру;
8) Дене шынықтыру және қимыл-қозғалыс жаттығулары, спортпен
үнемі айналысуды әдетке айналдыру.
Демек, дене тәрбиесі сабағында халықтық педагогика материалдарын
пайдалану алға қойылған міндеттерді адамгершілік, ой-сана, эстетика, үлттық
мінез-қүлық қалыптастыру, үлттық спорттық дағдыларға машықтандыру, еңбек
тәрбие түрлерімен бірге шешуге көмектеседі.
Сонымен, жүйелі жүргізген зерттеулеріміз болашақ дәрігерлерге дене
тәрбиесін беруде халықтық педагогика материалдарын пайдаланудың
педагогикалъщ шарттарын анықтауға мүмкіндік берді:
халықтық педагогика идеяларына негізделген білімдері мен біліктерін
қалыптастырудың теориялық-әдіснамалық негіздерін меңгеру;
халықтық педагогика материалдарын дене тәрбиесінде пайдалануды болашақ
дәрігерлердің жоғары қүндылық ретінде қабылдауы;
• студенттердің өз бетінше ізденушілік, шешім қабылдау, үлттық мүраларды
рухан сана-сезіммен жүзеге асыру және өзін-өзі жетілдіруге ұмтылатын түлға
ретінде қарауы;
• ғаламдану кезеңінде үлттық ерекшеліктер мен үлттық сананы рухани
қүндылық ретінде, дене мәдениеті мен салауаттылықты қалыптастыру өзегі
ретінде қарастыру және жеке түлғаның табиғатпен, адамзатпен ынтымақтастықта
болуын қарастыру.
2.2 Болашақ дәрігерлердің жеке тұлғасын қалыптастыруда халықтық педагогика
материалдарын дене тәрбиесінде пайдаланудың технологиясы
Халқымыздың гасырлар бойы үрпактан-үрпаққа жеткізіп жинаган
мүраларының бірі - үлттық ойындар, билер, ән-күйлер, жырлар, еңбек
қимылдары, үлттық қимыл-қозгалыс жаттыгулары мен тіршілік салттары. Бүл
құбылыс жастардың сана-сезімі мен парасатының, ішкі мәдениетінің халықтың
асыл да өлмес қазынасымен сабақтас, үштасқан, содан нәр алган, терең
тамырласқан. Халық өнерінің шын табигатын, сыр-сипатын дене тәрбиесінде
қимыл-қозгалыстарды сабақтарда, жаттыгуларда қолдану болашақ дәрігерлерге
үлттық тәрбие беру үшін аса қажет. Өйткені үлттық салт-дәстүр мен үлттық
ойындар халық даналыгынан туган мүндай өнердің шын табигатын тану
студенттер үшін қажет.
Болашақ дәрігерлердің дене тәрбиесі процесінде, олардың әртүрлі қимыл-
қозгалыс жаттыгуларын орындаулары арқылы олардың тек қана дене күші гана
емес, сондай-ақ халықтың үлттық ойындарымен, халық әуендерімен, билерімен,
қазақ халқының тарихымен, мәдениетімен, әдет-ғүрпымен, салтымен, халықтың
жүздеген жылдар бойы сүрыптап жинаган, мүра етіп қалдырып келе жатқан
қасиетті дәстүрлерімен терең танысу мүмкіншілігі туады.
Қазақ халқы музыкасының үлттық сазы мен дыбысы, үні өте әсем, ырғағы
жігерлі, мазмүны бай болып келеді. Балбырауын, Мерген, Қара жорға,
Ортеке т.б. шабытты күйлерді дене тәрбиесі сабағындағы қимыл-қозғалыс
жаттығуларын орындау кезінде пайдалану студенттердің үлттық сезімдерінің
оянуына және жаттығуларды орындау деңгейін жоғарылата түсуіне септігін
тигізе түседі.
Бүгінгі күн талабына сай дене тәрбиесі сабағында халықтық педагогика
элементтерін пайдалану қазақтың би өнерлері ең алдымен денені түзу үстап
үйренуден басталады. Бүл дене тәрбиесінде біз көздеген мақсатқа жетудегі
жолдардың бірі. Осындай ерекшелік түрғыдан қимыл-қозғалыс жаттығуларды
былай деп жіктеуге болады:
1. бас және мойын қимылдары;
2. иық бүлшық еттері қимылы;
3. қол қимылы;
4. аяқ бүлшық еттері қимылы;
5. қазақтың қолөнерінен туындайтын жаттығулар;
6. түрмысқа байланысты туындайтын қимылдар;
7. аударыспақ қимылдарын жүптасып орындау.
Дене тәрбиесі сабағында үлттық қимыл-қозғалыс ойындарды өткізгенде
жоғарыдағы жаттығулардағы қимылдардың барлығы қамтылады. Бүлардың бәрі
түрмыс-тіршілікте жасалынатын еттене таныс қимыл-қозғалыстар. Мысал ретінде
мынадай үлттық жаттығуларда орындауды үсынамыз: Қорэісын. Бастапқы жағдай
- тізесімен тізерлеп отыру, екі қол кеудеде, оң қолды сол қолдың үстіне
қойып, қаусырады:
а) екі қолды екі жаққа жайып, алақан төмен, саусақтар ажыратулы;
б) екі алақан жоғары;
в) екі қол жоғары көтеріліп, сыртымен бір-біріне қабыстырады, алақан екі
жаққа қарайды;
г) қолдың басын айналдырып төмен түсіреді.
Қус цанаты.
а) оң аяқпен алға қадам жасап, екі қолды екі жағына жаяды, алақан ашып,
шынтағын сәл бүгіп үстайды;
б) сол аяқты оң аяқтың қасына қояды, қолды төмен түсіреді.
в) сол аяқпен артқа қадам жасайды, екі қолды екі жағына жаяды,
алаканын ашып, шынтағын сәл бүгеді,
г) оң аякты сол аяқтың қасына қояды, қолды төмен түсіреді.
Қошцармуйіз.
а) екі аяғының үшымен көтеріледі, екі қолы екі жақта, төмен түседі, екі
қолды да түсіреді;
б) екі өкшесімен түрып, екі қолын екі жаққа көтереді,
в) оң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
материалдарын пайдаланудың әдістемесі және тәжірибелік-эксперименттік
жұмыстар
2.1 Халыктык педагогика материалдарын деңе тәрбиесінде пайдаланудың
педагогикалық шарттары
Адам ағзасының қалыптасуы мен жетілуіне көптеген алғы шарттар қажет.
Мәселен, дене жаттығуларымен, гимнастикамен, шаңғымен, спорт ойындарымен
үнемі және жүйелі түрде айналысқан адамның дене жаттығуларымен айналыспаған
адамға қарағанда денсаулығы мықты болатынын, сондай-ақ әр түрлі мәліметтер
мен жаңалықтарды сергек қабылдап, ой елегінен өткізуге, кәсіптік білімді
игеруге қабілеттірек болатындығын ғылым да, тәжірибе де дәлелдеп келеді.
Спорттың қоғамға жат қылықтармен күресуге көмектесетіндігі, өзара
көмек және үжымдық сезімді қалыптастырып, белсенді өмірлік көзқарас пен
жоғары адамгершілік қасиеттерге тәрбиелейтіндігі де жақсы мәлім.
Болашақ дәрігерлерге дене тәрбиесі сабағында халықтық педагогика
материалдарын пайдалану - студенттердің дағдыларға машықтану мен оны
жетілдіре түсуге ерекше ынта туғызады. Жылдамдық, күш, икемділік,
шыдамдылық секілді әрбір адамның түрмыс-тіршілігіне қажет болатын дене
қасиеттерін дамытуда да үлттық ойындар ерекше рөл атқарады.
Болашақ дәрігерлердің мамандығы ерекшелігіне сай дене тәрбиесін беруде
халықтық педагогика материалдарын пайдалану процесінің принциптері - бүл
дене тәрбиесі сабағында қолданылатын халықтық педагогика материалдарының
мазмүнына, әдістеріне оны үйымдастыруға қойылатын негізгі талаптарды
анықтайтын бастау ережелері. Бүл халықтық педагогика материалдарын дене
тәрбиесі сабағында қолданудың өзіндік ерекшелігін танытады. Негізгі
қойылатын талаптар: 1. Міндеттілік - бүл дене тәрбиесі сабағында халықтық
педагогика материалдарын пайдалану -бұл кеңес, нүсқау емес, олар толық және
міндетті түрде тәжірибеге үласуды талап етеді. Дене тәрбиесі сабағын үлттық
нышанда өткізудің маңызы өте зор. 2. Комплекстілік. Принциптер комплекс,
бөлінбеген талаптар түрінде дене тәрбиесі сабағының барлық кезеңдерінде
бірігімді қолданылуы тиіс. 3. Бірмәнділік. Бүл жалпыға бірдей ортақ
ережелер ретінде бірмәнді болып келеді. Барлық принциптерді теңдей мәнді
деп бағалау тәрбиелеу процесінің жемісті болуының кепілі.
Сонымен бірге, болашақ дәрігерлерге дене торбиесін беруде халықтық
педагогика материалдарын пайдалану принциптері - дайын нүсқау емес, тіпті
оларды қолдану аркылы жоғары нәтижеге автоматты түрде жеткізе салатын
әмбебап ережелер де емес. Олар дене тәрбиесіне қажет арнайы білімдерді,
денені шынықтырудағы түлға тәжірибесін, шеберлігін алмастыра алмайды.
Болашак дәрігерлерге дене тәрбиееін беруде халыктык педагогика
материалдарын пайдалануда мынадай принциптерді үстану қажет:
* дене тәрбиееінің қоғамдық баі ыпа болуы;
* дене тәрбиесінің өмірмен, еңбекпен байланысты болуы;
* студенттердің ұнамды өнеге-үлгіге арқа сүйеу;
* дене тәрбиесінің гуманизациясы;
* дене тәрбиесінің тұлғалық сапаларға сүйену;
* дене мәдениеті ықпалдарының бірлігі.
Дене тәрбиесінің цогамдъщ багытта болу принципі. Елімізде дене
салауаттылығы қозғаласын бүкіл халықтық қозғалысқа айналдыру үшін, дене
шынықтырумен айналысуға барлық жас топтарындағы адамдарды тарту ісі қолға
алынып отыр. Бүл принцип педагог іс-әрекетін дене тәрбиесі бағдарламасына
сәйкес өскелең үрпақты шынықтыруды көздейді және жоғары адамгершілік
қасиеттерге ие, дені сау түлға қалыптастыруға бағдарлайды. Егер мемлекеттік
және қоғамдық мүдделер бір-біріне сай келіп, азаматтардың жеке мүдделерімен
келісімді болса, онда жоғарыдағы принцип талаптары сәйкестеледі. Соңғы
жылдары өмірге енгізілетін Қазақстан Республикасы түрғындары дене
даярлығының Президенттік сынамалары соған дәлел. Қоғамдық бағытты іске
асыра отырып, болашақ дәрігерлердің мамандығы ерекшелігіне сай дене
тәрбиесі сабағында халықтық педагогика материал дарын пайдаланудың маңызы
зор. Дене тәрбиесі сабағында халықтық педагогика материалдарын тиімді
пайдалану қүлық пен қатынас тәжірибесі негіз болар дене тәрбиесі мен
болашақ дәрігерлер арасындағы байланыс орнайтын пайдалы іс-әрекетте іске
асады. Дегенмен де халықтық педагогика материалдары (үлттық ойын, үлт
спорттық жаттығулар) дене тәрбиелік мәнге ие болуы үшін, болашақ
дәрігерлердің іс-әрекетінің қоғамдық қүнды мотивтерін қалыптастыру қажет.
Осы мотивтер жоғары парасатты, қогамдық мәнді болса, он да үнамды
қылықтарга бастау беретін, халыктық педагогика материалдарын дене тәрбиесі
сабагының сапасын жоғарылатады.
Үлттық ойындар, үлт спорттык қозгалыс-қимыл жаттығулары әр адамға ерте
балалық шақтан етене таныс. Сондықтан да халықтың педагогика материалдары
дәйектеліп, дене тәрбиесі сабақтары жоспарында бекітілсе, онда бүлар тез
меңгерілер еді. Халықтык педагогика материалдарын пайдалану қажетті үлттық
үғымдарды бекітіп, адамгершілік қасиетін дамытады, студенттер әлеуметтік
шынайы процестерге қызыға отырып, азаматтық сапаларын орнықтырады.
Дене тәрбиесінің өмірмен, еңбекпеп байланысты болу принципі. Ол болашақ
дәрігерлерден мынадай екі бағыттағы белсенді іс-әрекетін талап етеді:
әртүрлі өзгерістері мол қоғамдык жөне халыктык педагогика материалдарымен
студенттерді кең және нақтылай таныстыру;
студенттерді шынайы емірлік қатынастарға, әртүрлі қоғамдық пайдалы іс-
шараларға араластыру (Мәселен, наурыз мейрамындағы іс-шаралар).
И.П.Павлов адам ағзасыныц өмірлік іе-әрекеті қоршағаи орта әеерінен,
өмір сүру жағдайына байланысты екендігін атап көрсеткен [121, 88-6.].
Адамның тұдға бодып ттш&уы онш вдвдшык тшт §нб§к тттшш
жекелей түсуі, әрекетке араласуына тікелей тәуелді. Халықтық педагогика
материалдарын дене тәрбиесі сабағында падалану, адамның жагымды сапаларын
дамытады, ягни ұлттық ойын немесе ұлт спорттық қимыл-қозгалыс жаттыгулары
қарқынды болган сайын тұлганың әлеуметтену және ұлттық сезімінің даму
деңгейі жогарылай түседі. Сондықтан студенттерге үлттық ойындарды қолданган
дене тәрбиесі сабақтары мен болашақ дәрігерлердің мамандыгына қажетті қимыл-
қозгалыс жаттығуларын жасатып, халықтық педагогикага студенттердің жағымды
қатынасын қалыптастыру қажет. Халықтық педагогика материалдарын дене
тәрбиесі сабагы арқылы адамгершілік қүлық тәрбиесін алган студенттер,
рухани және дене жағынан шыныгып, халықтық педагогика материалдарының
маңызды мотивтерін үғынады, үлттық ар-үят сапаларын бекітіп, жетілдіреді.
Дене тәрбиесі сабагының өмірмен, еңбекпен байланысты болу принципін
дүрыс іске асыру педагогтан төмендегі біріліктерді камтамасыз етуін тадап
етеді:
еңбек іс-әрекетінде үдпық ңанымдарды үйлестіру жане дене шрбиесі
сабагындагы жаттыгуларды мамандыгы бойынша сәйкестендіру;
көп және табысты еңбек ету ептіліктерін дамыту, өзі үшін және қогам
пайдасына орай жауапкершілік және мейірімділікпен көмек көрсетуге
ниеттендіру, шыдамдылыққа шынықтыру;
қогамдық мүлік пен табигат байлықтарына күтімді қарау, өз еңбегі арқылы
қогамдық меншікті көбейтуге талпыну ниетін қалыптастыру;
материалды және рухани байлықтар мен қүндылықтарды жасайтын еңбек
адамдарына қүрмет жасау;
халықтық педагогика материалдарының жалпы негіздерін түсіну, білімдерін
кеңейтуге талпыну, дене мәдениетін гылыми үйымдастыру негіздерін және жалпы
мәдениетті меңгеруге багыт беру;
дене тәрбиесі сабагы тәртібін бүзушылыққа, енжарлыққа қажетсіз деп санауга,
жайбарақаттыққа қогамдық меншікті және табигат байлығын талан-таражга
түсіруге ымырасыз болуга ықпал ету.
Студенттердің үнамды өнеге - үлгіге арца сүйеу принципінің
талаптарының қарапайым болып көрінгенімен, педагог студенттердің спортқа
деген ынта-жігерін, қызыгушылыгын тагы да басқа қасиеттерді анықтауга
міндетті, соларга сүйене отырып, әрі толық қалыптаспаған немесе кері
багыттагы қасиеттерді үнемі дамытып, оларды қажетті деңгей мен жан-жақты
үйлесімге жеткізуі қажет. Бүл принциптің философиялық негізі - адам
табигатының "қарама-қайшылыгы" туралы белгілі философиялық ереже бойынша
адамдагы жақсы қасиеттер (жагымды мінез-қүлық, шыдамдылық, табиги
кішіпейілділік т.б.) оган кері қасиеттермен (еріншектік, енжарлық,
қиындықтан жалтару т.б.) бірге жүреді. Тек "кері" сол сияқты жүз пайыздық
"жақсы" адам болмайды. Болашақ дәрігерлерді жақсылық жасауга қарай
бағыттайтын дене тәрбиесі сабагында халықтық педагогика материалдарын
пайдаланудагы педагогтың міндеті, студентке өнегелі қасиеттерді молайтып,
кері касиеттердің азаюына қол жеткізу.
Педагогтың іе-әрекетінщ табыеты болын, жылдам әрі нәтижелі болуы үшін
принциптерді іске асыру ережелерін басшылыққа алу керек.
• Студент пен педагогтың өзара ой-пікір тайталасы мен
көзқарастарының үйлесімсіздігінен келіспеушілік туындайды. Тек бірлесіп
жүмыс істеу, шыдамдылық, педагогтың студенттің дене мәдениетін дамытуына
ынтамен қатысуы жақсы нәтижелер береді.
Болашақ дәрігерлердің дене тәрбиесі сабағында жіберген қателіктері мен
қылықтарындағы кемшіліктеріне ғана мән беру де дүрыс емес. Педагог әр
студенттің дене қасиеттерін дамытып, оларды қолдау. Әрине, кері қасиетті
айыптау және түзету керек. Бірақ, ең негізгісі - алдымен қажетті оң
қасиеттерді дүрыс танып және олардың дамуына жол ашу.
Студенттердің қызығушылықтарына (гимнастика, спортпен белсенді түрде
айналысуы, танымдық, эстетикалық, жекелеген дене мүшелерінің әсем жетілуіне
мән беруі т.б.) сүйену педагогикалық жағынан әрқашан үтымды нәтижеге
жетудің кепілі.
• Өнеге-үлгіге сүйенудің тағы бір жағы бар, оны үнамды дене
мәдениетін дамытуға жағдай жасау қүралы ретінде пайдалануға болады. Бүл
студенттің өмірлік іс-әрекеті, тіпті оқу орындарының "рухы". Әрқайсысы өз
ісімен шүғылданып, бір-біріне ешкім кедергі жасамайтын тыныш, оқу-тәрбие
жоспары бір жүйеге қойылған, белсенді әрі ниетпен, ерікті ілгері жылжуға
ықпал ететін кәсіптік білім мен дене тәрбиесі сабағында болашак
дәрігерлердің мамандығы ерекшелігіне сай, халықтық педагогика материалдарын
пайдалануды жоғары дәрежеде үйымдастырумен, әрбір үсақ бөлшегіне дейін
жоспарланған оқу орнының оқу-тәрбиелік мәнінде, бірлескен әрекет сезілген
жерде өнімді табыс мотивацияларының болмауы мүмкін емес.
• Кемшіліктерін бетіне баса бергенде студенттердің өз-өзіне, күші
мен мүмкіндіктеріне деген сенімі азаяды. Тәжірибелі педагогтар студенттің
жетістіктерін мақтап-мадақтауды, оның алдағы болатын жетістіктеріне күні
бүрын қолдау береді. Келешек әрекет-қылықтардың жобасын жасап, студенттің
табысты нәтижелерін орнықтырады, оларға сенім сәтсіздіктерде қолдау
көрсетіп, спорттық дағдыларға машықтану мен оны жетілдіре түсуге ерекше
ынта туғызуға ықпал етеді.
Жағымды өнегеге сүйену принципіне тағы бір маңызды принцип жанасады -
о л гуманизация. Бүл принциптің талаптары:
1) студент түлғасына адамилық түрғысынан қарау;
2) оның қүқықтары мен тәуелсіздігін сыйлау;
3) студентке саналы ойластырылған талаптар қою;
4) қойылған талапты орындаудан бас тартқан кезде де оның
үстанымын (позиция) қүрметтеу;
5) адамның өзімен-өзі болу қүқығын қолдау;
6) студенттің санасына дене мәдениетінің нақты мақсатын жеткізу;
7) қажетті сапалардың қиналыссыз, зорлықсыз қалыптасуы;
8) түлғаның қадір-қасиетін төмендететін дене және басқа да
жазалаудан бас тарту;
9) түлғаның нанымдарына қандай да бір себептермен қайшы келетін
қасиеттерді қалыптастырудан аулақ болу қүқығын мойындау (гуманитарлық, діни
сенімдер және т.б.)
Деце тәрбиесінің түлгалъщ сапаларга сүйену принципі.
Болашақ дәрігерлердің мамандығы ерекшелігіне сай, дене тәрбиесі
сабағында халыктық педагогика матералдарын пайдалануда, студенттердің жеке
міндеттемесі мен мүмкіншіліктерін есепке алу маңызды жүмыс болып табылады.
Түлғалық сапаларға сүйену дене тәрбиесі сабағының маңызды сипаттамаларының
бірі, яғни болашақ дәргерлердің бағыттылығы мен оның қүндылықтар таңдауын
ескере білу. Түлға бағыты оның өмірлік жоспарларын, қалыптасқан өмір
жолдарын, іс-әрекетін және қылығын басқарушы мотивтерін білдіреді.
Дене тәрбиесі сабағында түлғалық сапаларга сүйену принципі педагогтан
мына міндеттерді орындауды талап етеді:
болашақ дәрігерлердің жеке темперамент ерекшеліктерін, мінез бітістерін,
көзқарастарын, талгамдарын, әдістерін қырағы танып, жақсы білу;
ойлау бейімі, дағдыларға машықтануы, түлғаның бағыттылық мотивтері,
қызығушылықтары, өмірге, спортқа көзқарасы, қүндылықтар пайымы, өмірлік
жоспарлары т.б. сияқты аса маңызды сапалардың қалыптасу деңгейінің
қаншалықты болғанын және болатынын анықтай білу;
қозғалыс қимылдары мен біліктілік дағдыларын дамытудың әсерлі түріне
біртіндеп күрделендіре отырып, халықтың педагогика материалдарын дене
тәрбиесі сабағында пайдаланып, ондағы орындауға қажетті іс-әрекеттерге
әрбір студентті тарту;
дер кезінде сабақтың мақсатына жетуге кедергі болатын себептерді анықтап,
олардан арылу, ал дер кезінде сезіп, жою мүмкіндігі болмаса, онда жаңа
туындаған жағдайларға байланысты дене тәрбиесі сабағының тактикасын
ауыстыра білу;
5) студенттін өз белсенділігіне суйену;
6) дене тәрбиесі сабағында халықтық педагогика материалдарын
пайдаланған кезде студентке таныс ойын ережелерімен байланыстырып,
үлттық ойындар, үлттық қимыл-қозғалыс жаттығуларындағы мақсат, әдіс,
формалар, ережелер, дағдыларға машықтануға ықпал жасау, бейімделуге
көмектесу;
7) студенттің өзіндік іс-әрекетін, белсенділігін, жылдамдылығын,
күш,
икемділік, шыдамдылығын, дербестігін дамытып, оған жетекшілік етіп,
үйымдастыра табысқа жетуге бағыттау.
Бүл талаптардың бірлікті түрде іске асырылуы студенттердің жеке
ерекшеліктеріне үстірт карамай, процестердің тереңнен дамуына, себеп-
салдарлы қатынас заңдылықтарына сүйенуге педагогты міндеттейді.
Дене тәрбиесі сабағында халықтық педагогика материалдарын пайдалану
жолдарын жоспарлағанда, болашақ нәтижелерін жобалағанда болашақ
дәрігерлердің мүмкіншілік пәрменділігінің кейбір сапаларды қалыптастыруда
азаятынын, жас ерекшеліктеріне байланысты жүйке жүйесінің
нәзіктігін, сыртқы әсерлерге психологиялық қарсылықтың көбейетінін,
сензитивті кезең қажеттерінің өзгеруін естен шығармаған жөн.
Педагог сүйенетін студенттің жеке ерекшеліктерінің қатарында олардың
қабылдау, ойлау, есте сақтау, жылдамдығы, икемділігі, мінез, темперамент,
ерік бітістерін атауга болады. Бүл және басқа да ерекшеліктерді айыра тану
дене тәрбиесі сабагында қиынға соқса да, педагог табысқа жетуді ниет қылса,
қосымша уақытын, күш-жігерін, қүралдарын пайдаланып, түлғалық сапаларды
толық және нақты танып білуге ынта-ықыласты болуы шарт.
Педагог қазіргі заманғы студенттердің білім деңгейінің жоғарылығын
ескере отырып, өзі де жан-жақты дамып отыруы керек, ал болашақ дәрігерлер
өз мамандығы төңірегіндегіні ғана біліп қоймай, халықтық педагогика,
саясат, мәдениет, спорт, өнер саласындағы білімдерді жинақтай білуге үйрету
студенттерге адамгершіліктің жоғары үлгісі ретінде, үлттық қадір-қасиеттің,
қүндылықтың таратушысы ретінде халықтық педагогика материалдарын өз
әрекетінде қолдану.
Түлғалық сапалардың жылдам қарқынмен қалыптасуы озық әрекет етуді,
болашақ дәрігерден даму желісіндегі халықтық педагогика материалдарының
мазмүны мен оның үйымдастырылуы, әдстері және формалары арасында қайшылықты
туындатпауды қажет етеді. Әйтсе де талаптарды күшейте отырып, халықтық
педагогика ықпалдарына бағытталған студенттердің шама-шарқын ескерген
абзал. Қиын талаптар студенттің өз күшіне сенімін азайтып, көңілдерін
қалдырады, тіпті ең қауіптісі, сол талаптарды үстірт орындауға итермелейді.
Әдетте, мүндай жағдайда жартылай істелінген іске қанағат түту әдеті
қалыптасып қалуы мүмкін.
Дене мәдениеті ъщпалдарыныц бірлігі. Бүл принцип дене мәдениеті
әрекеттерінің халықтық педагогикамен бірлесе толықтырылып және дамытуын
талап етеді. Ықпалдар келісімі болмаған жағдайда студент үлкен
психологиялық ауырташылық тартады.
Жек түлға жанүя, жолдас-жоралары, оқу орыны, топтың әсерлері өте
үлкен. Осы ықпалдар ішінде топ үжымы мен педагогтар беделі ерекше рөлге ие.
Педагог пен студент тарапынан қойылған талаптар бірлікте болып, бір-біріне
қайшы келмеуі аса маңызды.
Болашақ дәрігерлердің мамандығы ерекшелігіне сай дене тәрбиесі
сабағында халықтық педагогика материалдарын пайдалану әдісі - дене
тәрбиесін үлттық нышанда өткізу үшін, қойылған мақсаттарға қол жеткізу
үшін, пайдаланылатын жол, тәсілдер - бүл дене тәрбиесі сабағында, болашақ
дәрігерлердің еркіне, сезіміне, дене мүшелеріне, іс-әрекетіне эсер ету
шаралары.
Сабаққа қойылатын мақсаттарына әртүрлі жолдармен жетуге болады.
Педагог болашақ дәрігермен, олардың күш-қуатына, жылдамдықтарына,
мүмкіндіктеріне, икемділік, ынталарына сүйене отырып, дене тәрбие сабағында
халықтық педагогика материалдарын қаншалықты пайдалау жолын тапса,
соншалықты алға қойылған мақсатқа жету тәсілі ашылады.
Педагогтың алдында болашақ дәрігерлердің мамандығы ерекшелігіне сай
келетін, көзделген жетістікке жеткізетін және денені шынықтырып,
денсаулықты нығайтатын халықтық педагогика материалдарын тиімді пайдалану
міндеті тұрады. Құрастыру, таңдау, мақсат қою, жоспарлау, ұлттық ойындар
мен үлттық спорттың қозғалыс-қимыл жаттығуларын іске асыру әдістерін дүрыс
пайдалану - кәсіптік педагогикалық асқар шыңы болып есептеледі (6-сурет).
Дене тәрбиесі сабағының жаңа әдісін жасау күрделі мәселе екені
белгілі. Әдістерді жоғары деңгейге, үлттық нышанға бейімдеу - қазіргі
заманның алға қойған міндеті. Сондықтан дене тәрбиесі сабағында халықтық
педагогика материалдарын, болашақ дәрігерлердің мамандық ерекшелігіне тура
келетіндей, педагог өз тәжірибесі мен мүмкіндігіне қарай бағдарламасына
жалпы әдістер мен толықтырулар енгізе отырып, алға қойылған мақсатқа
жетуге, өз міндеттерін шешуге болады.
Тәсілдер - бүл педагогтың қойылған мақсатқа тез жету үшін
студенттермен бірге іс-әрекетті жүзеге асыру жолдары. Егер оны барлық үжым
пайдалана бастаса, ол біртіндеп - әдіске айналады. Дене тәрбиесі сабағында
халықтық педагогика материалдарын пайдалану әдістері мен тәсілдерін тану,
оларды дүрыс, жүйелі қолдану - бүл педагогикалық шеберлік деңгейінің
маңызды сипаттамасын білдіреді.
Әдістердің жақсы, жаманы болмайды, дене тәрбиесі сабағында халықтық
педагогика материалдарын пайдалану жолын, алдын-ала оның кандай жағдайда
қолданылғанын ескермей түрып, жемісті-жеміссіз деп жариялауға болмайды.
Дене тәрбиесі сабағын өткізу әдістерін таңдау көптеген жағдайларға
байланысты. Бірақ факторлардың сан алуандығына қарамастан әдістерді таңдау
детерминатты, яғни себепті байланыста болып келеді. Педагог болашақ
дәрігерлердің мамандығы ерекшелігіне сай дене тәрбиесі сабағында халықтық
педагогика материалдарын пайдалану үлттық маңыздылығы себептерін қаншалықты
терең түсінсе, әдістің сипатын біліп, қолдануға машықтанса, соншалықты
әдістің өнімдісін, тәрбиелеу жолының дүрысын таңдағаны.
Ж.Әбиев, С.Бабаев, А.Қүдиярова тәрбие әдістерін тацдаудың жалпы
принциптерін былайша көрсетеді [129]:
Тәрбие мақсаттары мен міндеттері. Мақсат әдісті тек жақтап қана қоймай, оны
белгілейді. Қандай мақсат болса, оған жетудің нақты тәсілі болуы керек.
Тәрбие мағынасы. Бір міндет бірнеше мағынаға ие болатынын естен шығармау
керек. Сол үшін әдісті мазмүнмен емес, нақты мағынамен байланыстыру тиімді.
Тәрбиеленушілердің жас ерекшеліктері. Тәрбие процесінің барлық кезеңінде
белгілі бір сапалар қалыптасады.
4. Үжымнын қалыптасу деңгейі. Үжымнын озін-өзі басқару
формасының дамуына қарай педагогикалық эсер әдістері өзгеріссіз
қалмайды: басқарудың
ыңғайлы болып келуі тәрбиеші мен тәрбиеленушінің бірігіп қызмет етуінің
табысты шарты ретінде қажет.
5. Тәрбиеленушілердің жекелік және тұлғалық ерекше л іктері. Жалпы
әдістер, жалпы бағдарламалар тәрбиелік өзара әрекеттегі тек бастама ғана.
Жекелік және тұлғалық түзетулер қажет. Инабатты тәрбиеші өз әдістерінде
әр түлғаның өзіне тән қабілеттерін дамытуға, оның өзіндік қасиеттерінің
сақталуына "мендік" белгілерін қалыптастыруға мүмкіндік беретін
әрекеттерді жасайды.
6. Тәрбиелік жағдайлар. Мүндай жағдайларға психологиялық-
физиологиялық, санитарлық-гигиеналық, сонымен бірге топта болатын
қарым-қатынастар, яғни үжымның көңіл-жайы, педагогикалық жетекшіліктің
стилі және тағы басқалар жатады. Абстрактты жағдайлар болмайды,
жағдайлар әрдайым нақты келеді. Олардың үйлесуімен жасалатын тәрбиелік
шара-істер-педагогикалық ситуация деп аталады.
7. Тәрбие қүралдары. Тәрбие әдістері тәрбие процесінің бөліктері
ретінде көрінеді, олар педагогикалық қүралдар бірлігін қүрайды. Әдістерден
басқа да тәрбие қүралдары баршылық, олар әдістермен тығыз байланыста,
бірге қолданылады (көрнекі қүралдар, өнер шығармалары, бүқаралық
ақпарат қүралдары). Тәрбие қүралдарына олармен бірге, әртүрлі іс-әрекет
түрлері (ойын, оқу, еңбек) педагогикалық техника (тіл, ым, қимыл т.б.).
Егер
аталған жабдықтар белгілі бір деңгейде пайдаланылмаса, олардың маңызы
еленбейді. Алайда, осы жаңа жабдықтар әсері тәрбие әдістерін таңдауға
негізгі ықпал жасайды.
Педагогикалық дәреже деңгейі. Тәрбиеші өзі білетін, жеке меңгерген
әдістерді таңдайды. Көптеген әдістер қиын, әрі көп күш жүмсауды талап
етеді, кейбір педагогтар бүл мәселені айналып өткісі келеді. Осыдан болатын
кемші лік-тәрбиенің жетімсіздігі.
Тәрбие уақыты. Уақыт аз болып, мақсат ауқымды болған жағдайда "ықпалды эсер
ету" әдісі қолданылады. Бүл әдіс әсіресе қысқа мерзімде қайта тәрбиелеу
үшін қолданылады. Кейбір педагогтар уакыттың жеткіліксіздігін алға тартып,
ықпалды эсер ету әдістеріне бағытталғанды жөн көреді. Қалай болғанда да
уақыт факторы тәрбие әдістерін таңдауда және жобалауда маңызды рөл
атқарады.
10. Күтілетін қорытындылар. Тәрбиеші әдістерді таңдай отырып, оның
табысқа жеткізетініне сенімді болуы қажет. Бүл үшін ол қолданылған
әдістердің қандай қорытындыға әкелетінін алдын-ала болжай білуі шарт.
Болашақ дәрігерлердің мамандығы ерекшелігіне сай дене тәрбиесі
сабағында халықтың педагогика материалдарын пайдалану мақсатында әдіс қүру
- үлттық тәрбе беру міндетіне орайластырылған жауап болып есептеледі.
Халықтық педагогика әдебиеттерінде дене тәрбиесі сабағында ұлттық ойындар
өткізу үшін қойылған мақсаттарға қол жеткізуге мүмкіндік беретін әртүрлі
әдістерді табуға болады.
Дене тәрбиесі сабағында халықтық педагогика материалдарын пайдалану
тәсілдері өз ерекшеліктері бойынша былай деп жіктеуге болады: түсіндіру,
сендіру, жаттықтыру, машықтандыру, мадақтау, іс-әрекетті үйымдастыру,
студенттердің мінез-қүлқын тәрбиелеу, ынталадыру, шыдамдылыққа үйрету,
үйлесімділікке келтіру, өзін-өзі тәрбиелеу т.б.
Үлттық тәрбе беру әдістерінің нәтижесі бойынша оларды былай деп бөлуге
болады:
1. Студенттердің адамгершілік қасиеттерін қүрайтын ықпалдар: үлттық
көзқарас қалыптастыратын түсініктер, жаңашыл көзқарастар, ой-пікірлер.
2. Үлттық көзқарас үғымдарына сәйкес әдеттер орнықтырушы
ықпалдар.
Қазіргі кезде халықтық педагогика материалдарын дене тәрбиесі
сабағында қолданудың тиімді жетілуі бір мақсатқа, мазмүнға негізделген
үлттық тәрбие беру бағытын қолдайды. Осыған орай үлттық тәрбие беру
әдісінің үш тобын бөлуге болады:
1. Студенттің үлттық көзқарас, ақыл-ойын қалыптастыру әдістері.
2. Іс-әрекет үйымдастыру әдістері.
3. Іс-әрекетке ынталандыру әдістері.
Студенттің үлттық көзқарас, ақыл-ойын қалыптастыру әдістері үлттық
түсінік, көзқарас, сенімді қалыптастыру үшін студенттің ақыл-ойын
қалыптастыру әдістері қолданылады. Бүл әдістер сенім, қажетті үлттық
эмоционалдық жақтарын қалыптастыруда да маңызды орын алады. Егер болашақ
дәрігерлер халықтық педагогика әсерінен тыс қалып отырса, онда қойылған
мақсатқа жету процесі өте баяу жүреді. Үлттық сана-сезім студенттердің ойы
айқын әсерлі бейнелерге аударылғанда ғана пайда болады. Дене тәрбиесі
сабағында халықтық педагогика материалдарын пайдаланып, ондағы іс-әрекетке
әр студенттің белсенді араласу дайындығы қалыптасқан жағдайда ғана әдістер
өз мақсатына жетеді.
Кез-келген әдістің өзіндік сипаты және қолдау аумағы болады. Педагогтың
халықтық педагогика материалдарын дене тәрбиесі сабағында қолдана білу
тәжірибесі жоғары деңгейде болған жағдайда бүл топтағы әдістер жүйелі әрі
басқалармен бірлескен түрде қолданылады. Болашақ дәрігерлердің мамандығы
ерекшелігіне сай, дене тәрбиесі сабағында халықтық педагогика
материалдарында пайдаланылатын этика тақырыбындағы әңгіме - бүл үлттық,
адамгершілік мазмүны бар нақты деректер. Студенттердің сана сезіміне эсер
ету әңгімелері оларға халықтық педагогиканың морольді жәйттерді бағалауға,
олардың мәнін түсінуге көмектеседі. Этика тақырыбындағы әңгіме бірнеше
қызмет орындайды: студенттің білім деңгейін көтеру, халықтық педагогика
тәжірибесін болашақ дәрігердің түлғалық, адамгершілік тәжірибесін байытуға
бағыттау.
Этикалық әңгімені өткізудің жағдайлары:
1. Дене тәрбиесі сабағында өткізілетін үлттық ойындар мен үлттық спорттың
қимыл-қозғалыс жаттығуларын орындау ережелері мен этикалық кеңес берілуі
қажет.
1. Әңгіме студенттердің әлеуметтік деңгейіне сай келуі керек.
3. Қоршаған ортаның эмоциялы әсері халықтық педагогика
материалдарын пайдаланудың мәні мен мазмұнына сай болуы керек.
4. Әңгіме кәсіптік деңгейде өткенде ғана тартымды болады.
5. Әңгіме студенттерді толғандыруы міндетті.
Түсндіру - студенттерге эмоционалды - сөзді эсер ету әдісі.
Түсіндірудің әңгімелеуден айырмашылығы - дене тәрбиесі сабағында болашақ
дәрігерлердің мамандығы ерекшелігіне сай, халықтық педагогика материалдарын
нысаналы түрде мақсатын ашу. Бүл әдісті қолдануда педагог болашақ
дәрігерлердің түлғалық сапасына, үлттық тәрбие және білім ерекшеліктеріне
сүйенеді.
Оқу орындарында түсіндіру адам психикасына еніп, іс-әрекеттің
себептерін тудыратын және түлғаға эсер ететінін сендіруге сүйенеді. Сендіру
жеке түлғаға белгілі бір шешім қабылдату жағдайында пайдаланылады. Сендіру
және түсіндіру үлттық тәрбие әдістерінің әсерін күшейту үшін қолданылады.
Мәселен: сабақта қазақ халқының үлттық "Көкпар"ойыны туралы түсінік
беріліп, сабакта "Көкпар" ойынын жүргізуші, ойын тәртібін кадағалап
бақылаушы - үстаз. "Көкпар" - қазақ халқының аса үнататын ежелгі үлттық
ойындарының бірі. Көкпар жігіттерді батылдыққа, ептілікке, төзімділікке,
шапшаңдыққа үйретіп, денесін шынықтырады. Кенет кездесетін қиыншылықтарды
оңай жеңуге, үжымшылдыққа тәрбиелейді. Көкпар -жігітке жағдайды тез
аңғарып, қысылтаяңда жол таба білушілікке, ол ат ойынында бейімделіп үшқыр,
төзімді, бүлтарғыш болуға дағдыландырады. Ойынға қатысушылар тартуға
әзірленген түлыпты төрешінің берген белгісі бойынша, бір көкпаршы көкпарды
жерден іліп алып, қаша жөнеледі. Ал ерте кезде көкпаршы (серкені немесе
лақты) өз аулына апармақ болса, ал екінші ауыл жігіттері көкпарды жібермей,
өздері алып, өз аулына апаруға тырысады.
Дене тәрбиесі сабағында залда ойналатын болса, онда "жаяу көкпар"
ойнатуға болады.
Халықтық педагогика мен халықтық психология тағылымдарын пайдалану
дене тәрбиесіне деген болашақ дәрігерлердің қызығушылығын, белсенділігін
арттырып, сабақты сапалы өткізуге, ережелерді толық меңгеріп, тез
машықтануға көмектеседі.
Халық педагогикасының тағылымдарын дене тәрбиесі сабағында қолдану -
оның үйрету және тәрбиелік мақсаттарын жүзеге асырумен қатар, халқымыздың
салт-дәстүрін қастерлеп, студенттерге үлттық мақтаныш рухында тәрбиелеуде
зор мәні бар.
Кезінде Ахмет Байтүрсыновтың [5, 110-6.]: "Оқу жүмысының үш жағы үш
нәрсеге тіреледі: бірі ақшаға, бірі қүралға, бірі үстазға. Осы үш тіреуі
бірдей тең болса, оқу босамай, ауытқымай, түзу жүреді. Ол үшеуі тең
болмаса, оку жүмысы аумалы жүк сияқты орнықсыз. Жүгі ауған көштің жүрісі
өнбейді. Орнықты орын болмай, қалт-қүлт етіп оқытқан оқу білім үйретіп
жарытпайды", - деп жазған болатын. Бүл бүгінгі күні де, болашақта да
мағынасын, мәнін жоғалтпайтын асыл сөз. Себебі, қаржы мен қүралдар оқу
орынының оқу материалдық базасы жоне дене тәрбиесі сабағыңда қолданылатын
көптеген қүрал-жабдықтар мен педагогтың тәжірибесі мен шеберлігі, сонымен
қатар оңды қүрылған бағдарлама - оң негізгі қажеттілер.
Қазіргі кезде оку орындарында дене тәрбиесі сабақтарын өткізу үлттық
психологияға сай келе бермейді.
Сондықтан да дене тәрбиесі сабағының бағдарламасын қүрған кезде үлттық
ерекшелікке, үлттық тарихқа, мәдениет, өнер, салт-дәстүр, түрмыс-тіршілік,
халықтық үлттық ойындарына сай қүрылса - бүл студенттерге үлттық үлгі алуға
ықпалын тигізер еді.
Өнеге - үлгі - өте күшті үлттық тәрбие беру әдісі. Бүл көру, есту,
сезіну арқылы қабыладанатын қүбылыстар тез әрі ешбір қиындықсыз санада
бекиді. Сонымен бірге тарихи түлғаларды, кітаптағы кейіпкерлерді, атақты
ғалымдар мен спорт шеберлерін, мәселен: күрес арқылы қазақ халқын өзгелерге
танытқан халқымыздың біртуар үлдары Қажымүқан мен Балуан Шолақ (шын аты
Нүрмағамбет) жөнінде мағлүматтар беру өте маңызды және оларды өнеге ету
үлкен үлттық тәрбиелік мәнге ие.
Мысалы, бүл жағдайдың психологиялық негізі ретінде еліктеуді айтуға
болады. Еліктеудің арқасында адамдар әлеуметтік және адамгершілік тәжірибе
жинақтайды. Еліктеу - жеке адам іс-әрекеті кейде еліктеудің аяқталып,
шығармашылықтың басталатын кезін анықтау қиынға соғады. Көбінесе
шығармашылық өзіндік, ерекше еліктеуден басталады.
Өмірде жақсы да жаман да үлгі болар жайттар бар. Студенттердің назарын
адамдар өміріндегі теріс қимылдарға аударып, соларды талқылап, дүрыс
қорытынды шығаруға бағыттау қажет. Уақытында және орынды келтірілген
мысалдар студенттерді теріс қылықтардан аулақ болуына көмектеседі. Ал өз
халқымыздың асыл мүрасын, үлттық ерекшеліктерін бойға сіңіріп, жете білу
адам болып қалыптасуға берер пайдасы зор.
Білім мен тәрбиенің қайнар көзі - халықтық педагогика. Үлтжандылыққа,
халқын қастерлеп, оған қалтқысыз қызмет етуге тәрбиелеу және
адамгершілікке, қайырымдылыққа баулу мақсатында дене тәрбиесі сабағында
болашақ дәрігерлердің мамандығы ерекшелігіне сай халықтық педагогиканың
тағылымдарын енгізу қажеттігі туындап отыр.
Үрпағын ойламайтын халық болмайды. Онсыз өсіп өнуі, жайылу, ілгерілеу
жоқ. Халықтың оқу-тәрбиесінің негізгі мақсаты - жалпы адамды, ең алдымен
жеке түлғаны сүлулық дүниесімен хабардар ете отырып тәрбиелейді. Педагог
үлттық тәрбиенің өнегесін, оны болашақ дәрігерлерге қатынасын, жеке басының
қасиетін, іскерлік қасиеттерін мысал етіп, дене тәрбиесімен байланыстыра
білсе, бүл олардың жақсы қабылдауына және үлттық тәрбиенің дүрыс
жүргізілуіне әсерін тигізеді.
Болашақ дәрігерлердің мамандығы ерекшелігіне сай дене тәрбиесі
сабағында халықтық педагогика материалдарын пайдалану әдістері -тәжірибелік
іс-әрекетке негізделеді. Осы іс-әрекетті басқаруда педагог оны қүрамдас
бірліктерге, яғни қылық-әрекеттер мен кіші бөліктер -операцияларға бөліп
қарастырғандықтан іске асыра алады.
Студентке үлттық қимыл-қозғалыс және спорттық ойындарда қажетті
дағдыларды меңгеруде: ептілік, ширақтық, икемділік, шапшаңдық, алғырлық,
төзімділік, батылдық, тапқырлық сияқты қасиеттерін қалыптастырудың біртұтас
әдісі - бүл жаттықтыру. Мүны тәжірибелік игеруде іс-әрекет шешуші рөл
атқарады. Студенттердің нақты мақсатқа бағытталған, белсенді іс-әрекетке
кірістірмей, қажетті қылық типін қалыптастыру мүмкін емес. Іс әрекетке
кірістіру тәсілі жаттықтыру болады. Жаттығу нәтижесі - түлғаның түрақты
қасиеттері - дағдылар мен әдеттер сана мен ерікті жаңа жүмыстарды атқаруға
басатайды. Ойлау қабілетімен айналысып, жақсы әдеттердің қалыптасуын
қадағалаудан тыс қалған тәрбие өзінің мықты сүйенішінен айрылады.
Жаттығу нәтижесінің үтымды болуы мына жағдайларға байланысты:
1) жаттығулар жүйесі;
2) оның мазмүнына;
3) жаттығулардың мүмкіндікке сай болуына;
4) көлеміне;
5) қайталау жиілігіне;
6) бақылау мен түзетуге;
7) тәрбиеленушінің өзіндік ерекшелігіне;
8) топтық, жеке және үжымдық жаттығулардың үйлесімділігіне;
9) жаттығудың мотивтік негізіне және ынталадыру істеріне.
Талап - бүл жеке түлғаның белгілі бір іс-әрекетін тежеп не
ынталандырып, жекелей қарым-қатынаста жоғарылайтын, белгілі қасиеттерінің
көрінуіне себепші эсер ететін тәрбие әдістерінің бір түрі.
Қойылу формасына қарай талаптар мынадай болып бөлінеді:
1) тікелей талап (жеке, нақты, дәл, түсінікті);
2) қосымша (кеңес, өтініш, сенім, қолдау т.б.);
3) талап - кеңес;
4) ойын түріндегі талап;
5) сенім арқылы талап;
6) талап - өтініш;
7) талап - ишара;
8) талап - қуаттау;
9) позитивті және негативті талаптар.
Үйрету - бүл пәрменді жасалатын дағдыландыру. Тез және жоғары деңгейде
керекті сапаны қалыптастыру қажеттілігі туғанда осы әдісті қолданамыз.
Гуманистік педагогика қатал үйретуге қарсы, себебі ол адам қүқығына қайшы
келеді, оны басқа әдістермен бірге, әсіресе ойын әдістерін пайдаланған жөн.
Үйрету әдісін дүрыс пайдалану шарттары:
1) мақсаттың айқын болуы;
2) түсінікті үйрету;
3) тапсырманы беру уақытымен санасу;
4) орындау жолдарын және нәтижені корсету;
1) сапалардың бірізді және қатар тәрбиесі;
2) үнемі бақылау жасау.
Тапсырманы беру әдісі жақсы нәтижелер береді. Жүйелі тапсырма беру
арқылы жеке түлғаны дүрыс істерге үйретуге болады [129, 90-6.].
Күнделікті өмір тынысымен бірге тіршілік етіп, үрпақ тәрбиелеп отырған
үстаздар үшін заман талабына сай сабақты өткізу әдістерін өзгертіп отыруы
тиіс. Дәстүр-салтымызды, үлттық сана-сезімізді жаңғырту, әдептілікке үйрету
мақсатында әрбір дене тәрбиесі сабағын халық даналығымен байланыстыра
жүргізу жолдарын іздестіруіміз қажет. Өмірде болып жатқан өзгерістердің,
ғылым жаңалықтарының қоршаған ортаның үлттық мүралармен, қолөнер
бүйымдарымен қандай байланысы бар екендігіне ерекше назар аудару керек.
Үлттық қолөнер бүйымдарын сабақта қолдану, пайдалану халық өнерін үйретуге
баулиды, сабақтың тәрбиесін мәнін арттырады. Мәселен: арқан, киізден,
теріден жасалған доптар т.б.
Дене тәрбиесін берудің түрлі формаларын, әдістерін пайдалану пән үшін
ғана емес, студенттер үшін де тиімді (7-сурет).
К.Д.Ушинский "Үстаз өзінің білімін үздіксіз көтеріп отырғанда ғана
үстаз", - дейді [68, 91-6.].
Болашақ дәрігерлерге дене тәрбиесін беруде халықтық педагогика
материалдарын пайдалану халқымыздың дәстүрлі үлттық түрмыс, салт-сана
көрініске, студенттің үғым-түсінігін бүгінгі өмір салтына жанастыра көңіл
аудартса, сол арқылы толымдық мақсат қойылады. Сөйте отырып, үлттың салт-
дәстүрді қастерлей білуге, адамгершілікке, ізгілікке, дененің шынығуына,
үлттық тәлім-тәрбиеге назар аударылады. Ғасырлар бойы өз түрмыс-
тіршілігінде қазақ халқы көптеген қозғалыс ойындарымен қатар, үлттық
ойындарды қолданған.
Қазақша күрес - халқымыздың ежелгі спорт түрі. Онда грек, рим, самбо
күрестерінің айла-тәсілдері кездеседі. Күрестің бүл түрінен жарыстар 1938
жылдан бастап өткізіліп келеді. Алғашқы спартакиадалық жарысқа 1938 жылы
барлық салмақ категориялары қатысты.
Республиканың алғашқы жеңімпаздары Қүрманбаев (Алматы), Досқалиев
(Батыс Қазақстан), Мусин (Павладар) болды. 1940 жылы 5 салмақ категориясы
анықталды. 1944 жылдан бері қазақша күрестен Қазақстан чемпионаты өткізіліп
келеді. Ал 1973 жылдан беру қарай Орта Азия мен Қазақстан бірінішілігінің
өтуі дәстүрге айналып келеді. Қазақша күрес ережелері мен айла-тәсілдерінің
бекіп дамуына әйгілі спорт шебері, атақты палуан Әбілсейіт зор еңбек
сіңірді. Қазақстан республикасының еңбек сіңірген жаттықтырушысы П.Матущак
пен М.Болғанбаев "Қазақша күрес" туралы оқулық кітап жазып шығарды.
Тоғыз қүмалақ - қазақта кең тараған, өте қызықты ойлы ойын. Қаратау
қазбаларының арасынан табылған тас "Қазан" осы тоғыз қүмалақты еске салады.
Бүл ойын Қырғызстанда, Монғолияда, Қарақалпақстанда, Өзбектан қазақтарының
арасында, алыс шетел қазақтарының арасында қатты дамыған [111, 102-6.].
Бұл бас шынықтыратын ойынды біздің ұлттық "шахматымыз" десе болғандай.
162 таспен айналатын осы бір ойлы ойынның жоғалып кетпеуіне кезінде
академик - жазушы Мұхтар Әуезов, Халық әртісі Қалибек Қуанышбаев техника
ғылымының кандидты М.Ибраев пен шахматшы Е.Браундардың сіңірген еңбектері
өте зор. Тоғыз құмалақтан алғашқы республикалық жарыс 1948 жылы өткізіліп,
жарысқа халық ойынының шеберлері Абайдың немересі Ысқақов (Семей), Аңдамас
Жөкеев (Қарағанды), Оспан Қаржауов (Семей), Шорман Өтегенов (Жамбыл) сияқты
тоғызқұмалақшылар қатысты. Республикамыздың тұңғыш чемпионаты Ш.Өтегенов
болды. 1948-1960 жылдар аралығында Қазақстан аймағында көптеген
біріншіліктер өтті. Осы кезеңдерде қатарынан алты жыл бойы Жамбыл облысының
өкілі Рахымбай Ахмамбетов бірінші орынды жеңіп алып отырды. Кейін көп
жылдар бойы бірінші орынды В.Поляков пен Қасымов алма-кезек жеңіп алып
отырды Халқымыздың кемеңгер ақыны Абай кезінде тоғыз қүмалақтың аса шебер
ойыншысы болған.
Сайыс-халқымыздың ежелгі жекпе-жек спортының бір түрі. Дене тәрбиесі
сабағындағы сайыстар, жарыстар - адамға, қоғамға қажетті сапаларды
жетілдіруде студенттердің табиғи, бәсекелестік қасиеттерін бағыттайтын
әдіс. Жарысу, сайысу әсіресе, болашақ дәрігер үшін маңызды болып, олардың
қаситтерінің дамуы үшін қажет мақсатты ынталануға жол ашады. Бүларды
үйымдастыру оңай мәселе емес, ол студенттердің психологиясын толық білуді
талап етеді. Сайыс немесе жарысты үйымдастыруда мына жағдайларды ескеру
қажет:
1) жарысты немесе сайысты мақсатқа орай үйымдастыра білу;
2) жарыстың немесе сайыстың бағытын белгіліп, мазмүнын анықтау. Халықтық
педагогика материалдарын дене тәрбиесінде пайдалану дене
мәдениеті мен дене мүмкіндіктерін дамытып қана қоймай, олардың эстетикалық
сезімдері мен талғамдарын қалыптастыруға оң ықпал етеді.
Болашақ дәрігерлерге эстетикалық, дене шынықтыру тәрбие істері
ретінде: эстетикалық (әсем) істерді атауға болады - арнайы бағыттағы тәрбие
жүмыстарының жалпы атауы, мақсаты - өмірге эстетикалық қатынасын баулу:
еңбекке, қоғамдық іске, табиғатқа, өнерге, өз қылығына деген қатынасты
таныту. Бүл тәрбиенің басты міндеті - эстетикалық түсінік, баға, талқы,
қажеттілік, таңдау және қабілет дамыту.
Эстетикалық тәрбие түлғада әсемдік сезімін дамытады. Адам әсемдікті
сезінуден, өз өмірін сүлулық заңымен қүруға үмтылады. Эстетикалық тәрбие
адамгершілік, ақыл-ой, еңбек және дене тәрбиесімен тығыз байланысты.
Табиғатқа, әдебиетке, театрға, музыкаға, поэзияға, көркем сурет және т.б.
өнерге деген сүйіспеншілік адамның жан-жақты саналы дамуына эсер етеді.
Адамгершілік қалыптасуда эстетикалық тәрбиелік маңызы зор. Әсемдік рахаты
әр адамды жақсылыққа, үжымшылдыққа, адам еңбекке жетелейді. Дене тәрбиесі
сүлулықтың көп элементтеріне арқау: дене дамуының үйлесімі, жүріс-түрысы,
адам мінезі, ойлау мәнері т.б.
Әсемдік тәрбие ісіне байланысты эстетика теориясы білімдерін
меңгерулері тиіс. Өркениет өрісінде адам өзін қоршаған ортада сұлулық
іздеп, сезінуге үйренеді. Бүл қабілет эстетикалық сезім деп атауын алды. Ол
еңбек процесіне орай дамиды және кемелденеді. Адам табиғатты жаңалау,
өзгерту арқылы өз табиғатын, әлеуметтік қарым-қатынасын қалыптастырып
отырады. Эстетика категориясының ең негізгісі - әдемілік, әсемдік
категориясы. Әсемік - бүл өмірдің өзі, бүл табиғат және адам қарым-қатынасы
мен оның еңбегінің жемісі [129, 104-6.].
Болашақ дәрігерлерге дене тәрбиесін беруде эстетикалық білім дамыту
шаралары - бүл сайыс, жарыс, конкурс, қосымша сабақтар т.б. Студенттер
қысқаша мәлімет алып қана қоймай, эстетика ғылымын толықтай түсінуге бастау
алады.
Мүндай шараларды үйымдастырғанда эстетикалық қабылдаудың психикалық
заңдылықтарын ескеру керек және эстетикалық формамен мағына жағдайларының
қиын да күрделі сәттерін панымдауға бағыттап отырған жөн.
Болашақ дәрігерлердің мамандығы ерекшелігіне сай дене тәрбиесі
сабағында халықтық педагогика материалдарын пайдаланғанда ондағы
эстетикалық сезімді дамыту және студенттердің эстетикалық қабылдауларының
маңызды түсы - үлттық тәлім-тәрбиені бейнелеумен бірге жүретін сезім, көңіл-
күй шарпулары.
Үлттық ойын және үлт қимыл-қозгалыс жаттыгулар өнерін қабылдай отырып,
студенттер қуаныш пен тебіреніс, үлттық сезім, үміт сезінеді. Бүл сезімдер
болашақ дәрігерлерді әсемдік заңымен өмір сүруге багыттайды.
Сонымен қатар эстетикалық тәрбиенің дене шынықтыру багытындагы мақсаты
дене саулығы және жан сүлулыгы тәрбиесі міндеттерінен де туындайды. Оларга
мыналарды жатқызуга болады:
1) Дене шынықтыру, студенттерді салауаттылыққа дагдыландыру,
белсенді өмірлік көзқарастарын дамыту.
2) Спорт - үлттық дене тәрбиесі білімдерін меңгеру.
3) Үлттық қимыл-қозгалыс дагдылары мен біліктерін дамыту.
Қозгалыс сапасын дамыту, спорттық ойын жаттыгулар дагдыларына машықтандыру.
Адамгершілік қасиеттерді дамыту (ерлік, батырлық, түрақтылық, тәртіп,
үжымшылдық т.б.).
6) Эстетикалық қасиеттерді қалыптастыру (дене сүлулығы, түзулігі,
жүріс-түрыс мәдениеті).
7) Гигиеналық дағды мен ептілікті қалыптастыру;
8) Дене шынықтыру және қимыл-қозғалыс жаттығулары, спортпен
үнемі айналысуды әдетке айналдыру.
Демек, дене тәрбиесі сабағында халықтық педагогика материалдарын
пайдалану алға қойылған міндеттерді адамгершілік, ой-сана, эстетика, үлттық
мінез-қүлық қалыптастыру, үлттық спорттық дағдыларға машықтандыру, еңбек
тәрбие түрлерімен бірге шешуге көмектеседі.
Сонымен, жүйелі жүргізген зерттеулеріміз болашақ дәрігерлерге дене
тәрбиесін беруде халықтық педагогика материалдарын пайдаланудың
педагогикалъщ шарттарын анықтауға мүмкіндік берді:
халықтық педагогика идеяларына негізделген білімдері мен біліктерін
қалыптастырудың теориялық-әдіснамалық негіздерін меңгеру;
халықтық педагогика материалдарын дене тәрбиесінде пайдалануды болашақ
дәрігерлердің жоғары қүндылық ретінде қабылдауы;
• студенттердің өз бетінше ізденушілік, шешім қабылдау, үлттық мүраларды
рухан сана-сезіммен жүзеге асыру және өзін-өзі жетілдіруге ұмтылатын түлға
ретінде қарауы;
• ғаламдану кезеңінде үлттық ерекшеліктер мен үлттық сананы рухани
қүндылық ретінде, дене мәдениеті мен салауаттылықты қалыптастыру өзегі
ретінде қарастыру және жеке түлғаның табиғатпен, адамзатпен ынтымақтастықта
болуын қарастыру.
2.2 Болашақ дәрігерлердің жеке тұлғасын қалыптастыруда халықтық педагогика
материалдарын дене тәрбиесінде пайдаланудың технологиясы
Халқымыздың гасырлар бойы үрпактан-үрпаққа жеткізіп жинаган
мүраларының бірі - үлттық ойындар, билер, ән-күйлер, жырлар, еңбек
қимылдары, үлттық қимыл-қозгалыс жаттыгулары мен тіршілік салттары. Бүл
құбылыс жастардың сана-сезімі мен парасатының, ішкі мәдениетінің халықтың
асыл да өлмес қазынасымен сабақтас, үштасқан, содан нәр алган, терең
тамырласқан. Халық өнерінің шын табигатын, сыр-сипатын дене тәрбиесінде
қимыл-қозгалыстарды сабақтарда, жаттыгуларда қолдану болашақ дәрігерлерге
үлттық тәрбие беру үшін аса қажет. Өйткені үлттық салт-дәстүр мен үлттық
ойындар халық даналыгынан туган мүндай өнердің шын табигатын тану
студенттер үшін қажет.
Болашақ дәрігерлердің дене тәрбиесі процесінде, олардың әртүрлі қимыл-
қозгалыс жаттыгуларын орындаулары арқылы олардың тек қана дене күші гана
емес, сондай-ақ халықтың үлттық ойындарымен, халық әуендерімен, билерімен,
қазақ халқының тарихымен, мәдениетімен, әдет-ғүрпымен, салтымен, халықтың
жүздеген жылдар бойы сүрыптап жинаган, мүра етіп қалдырып келе жатқан
қасиетті дәстүрлерімен терең танысу мүмкіншілігі туады.
Қазақ халқы музыкасының үлттық сазы мен дыбысы, үні өте әсем, ырғағы
жігерлі, мазмүны бай болып келеді. Балбырауын, Мерген, Қара жорға,
Ортеке т.б. шабытты күйлерді дене тәрбиесі сабағындағы қимыл-қозғалыс
жаттығуларын орындау кезінде пайдалану студенттердің үлттық сезімдерінің
оянуына және жаттығуларды орындау деңгейін жоғарылата түсуіне септігін
тигізе түседі.
Бүгінгі күн талабына сай дене тәрбиесі сабағында халықтық педагогика
элементтерін пайдалану қазақтың би өнерлері ең алдымен денені түзу үстап
үйренуден басталады. Бүл дене тәрбиесінде біз көздеген мақсатқа жетудегі
жолдардың бірі. Осындай ерекшелік түрғыдан қимыл-қозғалыс жаттығуларды
былай деп жіктеуге болады:
1. бас және мойын қимылдары;
2. иық бүлшық еттері қимылы;
3. қол қимылы;
4. аяқ бүлшық еттері қимылы;
5. қазақтың қолөнерінен туындайтын жаттығулар;
6. түрмысқа байланысты туындайтын қимылдар;
7. аударыспақ қимылдарын жүптасып орындау.
Дене тәрбиесі сабағында үлттық қимыл-қозғалыс ойындарды өткізгенде
жоғарыдағы жаттығулардағы қимылдардың барлығы қамтылады. Бүлардың бәрі
түрмыс-тіршілікте жасалынатын еттене таныс қимыл-қозғалыстар. Мысал ретінде
мынадай үлттық жаттығуларда орындауды үсынамыз: Қорэісын. Бастапқы жағдай
- тізесімен тізерлеп отыру, екі қол кеудеде, оң қолды сол қолдың үстіне
қойып, қаусырады:
а) екі қолды екі жаққа жайып, алақан төмен, саусақтар ажыратулы;
б) екі алақан жоғары;
в) екі қол жоғары көтеріліп, сыртымен бір-біріне қабыстырады, алақан екі
жаққа қарайды;
г) қолдың басын айналдырып төмен түсіреді.
Қус цанаты.
а) оң аяқпен алға қадам жасап, екі қолды екі жағына жаяды, алақан ашып,
шынтағын сәл бүгіп үстайды;
б) сол аяқты оң аяқтың қасына қояды, қолды төмен түсіреді.
в) сол аяқпен артқа қадам жасайды, екі қолды екі жағына жаяды,
алаканын ашып, шынтағын сәл бүгеді,
г) оң аякты сол аяқтың қасына қояды, қолды төмен түсіреді.
Қошцармуйіз.
а) екі аяғының үшымен көтеріледі, екі қолы екі жақта, төмен түседі, екі
қолды да түсіреді;
б) екі өкшесімен түрып, екі қолын екі жаққа көтереді,
в) оң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz