Бастауыш сынып оқушыларының ойлау мен сөйлеуінің теориялық аспектілері

Кіріспе ... ... ...
I.Бөлім
Бастауыш сынып оқушыларының ойлау мен сөйлеуінің теориялық аспектілері ... ...7.21
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының ойлау мен сөйлеудің теориялық талдамасы ... ... ...7
1.2. Ойлау мен сөйлеудің түрлері және оның даралық ерекшеліктері...14.21
ІІ.Бөлім
Бастауыш сынып оқушыларының ойлау мен сөйлеудің психологиялық ерекшеліктері ... .22
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлау қабілетін арттыру ... ... 22.25
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының сөйлеуінің психологиялық ерекшеліктері ... .25

Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Адамның өз өмір тіршілігі мен күнделікті іс−әрекетінде әр алуан мәселерді шешіп отыруына тура келеді. Осындай мәселелер мен күрделі істерді шешу жолында кездесіп отыратын қиыншылықтар қоршаған ортамазда бізге әлі де беймәлім құбылыстар мен сыры ашылмаған нәрселердің көп екендігін көрсетеді.Соған орай, біз дүниенің сыр – сипатын ұғыну үшін заттар мен құбылыстардың өзара қатынастарының құпиясын тереңірек білуді,оларды ашып көрсетуді мақсат етеміз.Міне, осындай мақсаттарға жету жолында әрбір адам өзінің әрекетінде заттар құбылыстардың өзара қатынастарының құпиясын тереңірек білуді , оларды ашып көрсетуді мақсат етеміз.Міне, осындай мақсат–мүдделерге жету жолында әрбір адам өзінің іс–әрекетінде заттар мен құбылыстардың белгісіз қасиеттерін , тәжірибесі мен білімнің шама–шарқының жеткіліксіздігін аңғарады.Өйткені, әлем шексіз , оған орай дүниені танып білу де шексіз.

1. Қ.Б.Жарықбаев “Психология” Алматы, 1994 ж. 176-188 б.
2. Ж.Аймауытов “Психология” Қызыл Орда, Ташкент, 1926 ж., 193 б
3. Ә.Алдамұратов, Рақымбеков “Жалпы психология”, Алматы, Білім, 1996 ж., 190 б.
4. Елеусізова С. “Қарым-қатынас психологиясы”, Алматы, 1995 ж., 62б.
5. А.В.Петровский “Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы”, Алматы, 1987 ж., 43-44 б.
6. Ә.Алдамұратов “Қызықты психология”, Алматы, 1992 ж., 81-82 б.
7. А.В.Петровский “Возрастная и индивидуальные особенности младших подростков”, Москва, 1974 г.
8. А.Б.Эльконин “Возрастная и педагогическая психология”, М., 1984г.
9. Б.Е.Қожабаева, Төлеубекова Р.К. “Педагогика”, Алматы, 2003 ж.
10. “Мектептегі психология” Республикалық ғылыми-әдістемелік, педагогикалық журнал, №4, 2006 ж.
11. “Мектептегі психология” Республикалық ғылыми-әдістемелік және педагогикалық журнал, №2, 2006 ж., наурыз-сәуір.
12. “Бастауыш мектеп” Республикалық ғылыми-әдістемелік және педагогикалық журнал, №1, 2006 ж.
13. Ляховицкий М.В. “Ситуация как обучающий приём развития речи” Москва, 1991г.
14. Немов III том. “Психология”. Москва, 2003 г.
15. «Блонский П.П. “Психология младшего школьника”19997г.
16. Мұқанов М.М. “Педагогикалық психология” Алматы – 1962ж.
17. Люблинская А.А. “Бастауыш мектеп оқушысыныњ психологиясы жөнінде”. Алматы – 1981ж
18. Богоявленская Д.Б. «Субъект деятельности» в проблеме творчества /Вопросы психологии 1999/ № 2
19. Соркоумова Е. А. «Психология понимания в самопознании младших школьников» - Н. Новгород, 1999 г.
20. Маркова А.К. «Пути исследования мотивации учебной
21. деятельности школников» // Вопросы психологиию -1987 № 5.
22. Давыдов В.В. «Проблемы развивающего обучения: опыт теоретического и экперементального психологического
исследования» - М. 1988г.
23. Сәбет Бап-Баба. Жалпы психология Алматы 2005ж. Дарын.129-135бет.

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-6

I.Бөлім
Бастауыш сынып оқушыларының ойлау мен сөйлеуінің теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7-21
1. Бастауыш сынып оқушыларының ойлау мен сөйлеудің теориялық
талдамасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 7-13
2. Ойлау мен сөйлеудің түрлері және оның даралық ерекшеліктері...14-21

ІІ.Бөлім
Бастауыш сынып оқушыларының ойлау мен сөйлеудің психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22-31
1. Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлау
қабілетін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .22-25
2. Бастауыш сынып оқушыларының сөйлеуінің психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 25- 31

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .32-33
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34

Кіріспе
Адамның өз өмір тіршілігі мен күнделікті іс−әрекетінде әр алуан
мәселерді шешіп отыруына тура келеді. Осындай мәселелер мен күрделі істерді
шешу жолында кездесіп отыратын қиыншылықтар қоршаған ортамазда бізге әлі де
беймәлім құбылыстар мен сыры ашылмаған нәрселердің көп екендігін
көрсетеді.Соған орай, біз дүниенің сыр – сипатын ұғыну үшін заттар мен
құбылыстардың өзара қатынастарының құпиясын тереңірек білуді,оларды ашып
көрсетуді мақсат етеміз.Міне, осындай мақсаттарға жету жолында әрбір адам
өзінің әрекетінде заттар құбылыстардың өзара қатынастарының құпиясын
тереңірек білуді , оларды ашып көрсетуді мақсат етеміз.Міне, осындай
мақсат–мүдделерге жету жолында әрбір адам өзінің іс–әрекетінде заттар мен
құбылыстардың белгісіз қасиеттерін , тәжірибесі мен білімнің шама–шарқының
жеткіліксіздігін аңғарады.Өйткені, әлем шексіз , оған орай дүниені танып
білу де шексіз.Адамның ойы сол шексіз әлемдегі нәрселердің сырын, құпиясын
білуге бағытталады.Әрбір адам ойланып–толғанғанда өзіне беймәлім
нәрселердің сырын ашып, жаңалықты біледі.Мысалы,оқушы оқу материалының
мәнін түсініп, есеп шығаратын болса – мұның өзі оған ешқандай жаңалық
болып көрінеді.
Сонымен, ойлау дегеніміз – әлеуметтік жағдаймен ұштасқан , тілімен
тығыз байланысты психикалық үрдіс, сол арқылы болмыстың, дүниедегі
нәрселердің жалпы және жанама бейнеленуі.Бұл бейнелену адам ойының талдау
және біріктіру әрекеттері арқылы танылады.Бір сөзбен айтқанда, ойлау –
сыртқы дүниедегі болмыстың жалпы жанама жолмен біздің санамыздағы ең биік
сатыдағы бейнесі.Ойлау адамның өмір тәжірибесі мен практикалық
іс–әрекеттері нәтижесінде пайда болып, тікелей сезім үрдісінің шеңберімен
әлдеқайда асып түседі.
Ойлау қабылдау, елестермен тығыз байланысты.Түйсік пен қабылдау
танымның бірінші баспалдағы болғандықтан, олардан тыс ешбір ойлау
болмайды.Ойлау сезім мүшелері арқылы алынған мәліметтерді өңдейді.Ойлау
сезімдік мағлұматтардың негізінде ғана мүкін болатын нәрсе.Елестерде
жалпылағыш элементтер мол болғанмен , оның таным мүмкіндігі ойладан
әлдеқайда төмен.Ойлаудың қамтитын шеңбері өте кең.
Ойлау – сұраққа жауап қайтарудан , мәселені шешуден, оның мәнісіне
түсіне білуден жақсы байқалады.Мәселен, Сырдария Арал теңізіне құяды
деген сөйлемде ой тууға негіз боларлықтай түрткі жоқ.Мұнда біреуден
естіген, көрген–білген мағлұматтарды жәй қайталау бар.Ал,затты өнерінен
адамның ой процесінің ерекшеліктері жақсы байқалады.
Адамның ойы әрқашан да сөз арқылы білдіріледі.Біреу екінші біреуге
пікірін білдіргенде өзін естісін деп дауыстап сөйлейді.Ой толық сөз күйінде
білдірілгенде ғана айқындалып, дәйектелініп,дәлелдене түседі.Ойлау мен
бірдей нәрсе деп, бұлардың арасына теңдік белгісін қою дұрыс емес.Ой –
сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғарғы формасы, сөз – ойды басқа адамдарға
өзінен бұрынғы ұрпақтар жинаған тәжірибе мен білімді сақтап қала алды, ойды
өмірді онан әрі жақсарту мақсаттарына пайдаланды.
Бала тілі шықпай тұрған кезде ойлай алады.Нәресте айналасындағы
дүниені бірінші сигнал жүйесінің қызметі арқылы танып біледі.Ойлаудың бұл
түрі оның танымын онша кеңіте алмайды.Баланың тілі шығып, сөз арқылы
үлкендермен қарым– қатынасқа түскенде ғана оның ойлау шеңбері кеңейетін
болады.
Сөз бен ойдың бірлестігі алғашқы адамдардың психикасында да үлкен орын
алған.Сөзбен ойлаудың арқасында ғана олар бірінің білмегенін екіншісі
біліп, ақыл– ойын молайта түскен.Тіл мен ойдың бір– бірімен тығыз
байланыста болатындығын халық ерте кездің өзінде– ақ –
байқаған.Мәселен,халқымыздың Ішімдегінің бәрі тілімде, тілімдегінің бәрі
түсімде деген мақалы адамның басындағы ойы тілінен көрінетіндігін, ал
тілдің өзі адам психологиясын байқататын тамаша құрал екендігін жақсы
көрсетеді.Сөйтіп, ойдың дамуы адамның нақтылы іс– әрекетімен шарттас
болумен қатар, оның сөйлеу мәдениетін меңгере білуімен де , сөз өнеріне
жетілуімен де тығыз байланысты Адам µзініњ µмір ќажетін µтеуге байланысты
басќа біреулермен пікірлеседі, ой алмасады. Адам баласыныњ сана сезімініњ
дамуында дыбысты тілдіњ пайда болуыныњ мањызы зор болды. Кµптеген жазушылар
сµйлеу немесе сµз жµнінде µз пікірлерін айтќан. И.М.Сеченов былай дейді:
“Бес жастаѓы баланыњ ойы сµзбен немесе сыбырлап сµйлеумен немесе тіпті
тілдіњ ќозѓалуы, ерінніњ жабырлауымен айтылады. М±ныњ µзі ересек адамдарда
да (тек т‰рлі дєрежеде болуы м‰мкін) жиі кездеседі. Мен тіпті µзімнен де
білемін: ойымныњ ауыздыњ жабыќ, ќозѓалмайтын к‰йінде тілсіз сµйлеумен, яѓни
ауыз ќуысында тілдіњ б±лшыќ еттерініњ ќозѓалуымен ќоса ќабаттасуы µте жиі
болады. Барлыќ жаѓдайда да басќалардыњ алдында бір ойѓа баса назар аударѓым
келсе, оны алдымен дереу сыбырлап айтып аламын”. Ішкі сµйлеу µте ќысќа,
икемді болып келеді. ¤йткені, адам єр кез µз ойлауыныњ мазм±нын жаќсы билеп
отырады. Меніњ ойымша єр адамда єрќалай болады. Кейбір адамдар бір
ойлаѓанын ±заќ ойлап, сол туралы ішінен пікір айтуы ќысќа болады, ал
кейбіреулерінде керісінше ±заќќа созылуы м‰мкін. Єр адам ойлаѓанын іштей
сµйлеп ж‰реді. Бір адаммен келіспей ќалса да іштей ол адамды жамандайды да,
±рысады да, ќазір барып былай айтамын, ананы айтамын, мынаны айтамын деп
отырады.
Физиологиялыќ т±рѓыдан сµздіњ мєнін И.П.Павлов былай т‰сіндіреді:
“Егер айналадаѓы д‰ниеден алынатын біздіњ т‰йсіктеріміз бен елестеріміз
шындыќтыњ бірінші сигналдары болып табылатын болса, онда тіл ењ єуелі
сµйлеу органдарынан ми ќабыѓына баратын кинестезиялыќ тітіркенулер екінші
сигналдар – сигналдардыњ сигналы болып табылады. Олар шындыќтан
дерексіздену болып табылады да жалпылауѓа м‰мкіншілік береді, ал б±л соњѓы
бізге ѓана тєн ењ жоѓары ойлауды ќ±райды” Павловтыњ осы айтќан сµздерінен
біз байќаймыз ол тілді сµйлеу органдарынан ми ќабыѓына баратын
кинестезиялыќ тітіркенулермен салыстырады. Француз ѓалымы Брока “адамдардыњ
ми сыњарларыныњ сол жаќ бµлігінде нерв орталыѓы бар.Ол адамныњ дыбыстап
сµйлей алуын басќарып т±ратын орталыќ. Сµзді ќабылдау кµптеген
анализаторлардыњ (кµру,есту, ќозѓалыс) бірлескен ќызметін ќажет етеді”,-
дейді . Ал неміс ѓалымы Бернике басќа біреудіњ сµзін есту мидыњ сол жаќ
сыњарларындаѓы самай бµлігініњ арт жаѓында орналасќан нерв орталыѓыныњ
ќызметіне байланыстылыѓын айтады. Француз ѓалымы Брока мен неміс ѓалымы
Берникеніњ айтќан сµздерін салыстыра отырып бір жаѓдайды байќауѓа болады.
Екеуі де адамныњ дыбыстап сµйлей алуын, сµзді ќабылдауын, басќа біреудіњ
сµзін естуді нерв орталыѓыныњ ќызметімен байланыстырады. Екеуініњ сµзінде
осындай ±ќсастыќ бар.

1.1. Бастауыш сынып оқушыларының ойлау мен сөйлеудің теориялық талдамасы

Сыртқы дүниені толық тануға түйсік, қабылдау, елестер
жеткіліксіз болады. Біз тікелей біле алмайтын заттармен құбылыстарды
тек ойлау арқылы ғана білеміз. Түйсік , қабылдау процестерінде
сыртқы дүниенің заттары мен құбылыстары жайлы қарапайым
қортындылаулар жасалынады. Бірақ қарапайым қортындылар сыртқы дүние
заттары мен құбылыстарының ішкі құрылысын, оның қажетті
қатынастарымен байланыстарын жөнді ашып бере алмайды. Адамның ой-
әрекеті, әсіресе әр түрлі мәселелерді бір –біріне жанастыра отырып
шешуде өте жақсы көрінеді.
Ойлау дегеніміз –сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының
байланыс қатынастарының миымызда жалпылай және жанама түрде сөз арқылы
бейнеленуі.
Ойлау қабылдау, елестермен тығыз байланысты. Түйсік пен қабылдау
танымның бірінші баспалдағы болғандықтан, олардан тыс ешбір ойлау
болмайды. Ойлау сезім мүшелері арқылы алынған мәліметтер өңдейді.
Ойлау сезімдік мағлұматтардың негізінде ғана мүмкін болатын нәрсе.
Елестерде жалпылағыш элементтер мол болғанымен,. Таным мүмкіндігі
ойлаудан әлдеқайда төмен. Ойлаудың қамтитын шеңбері өте кең.
Адамның ойы әрқашанда сөз арқылы білдіріледі. Біреу
екінші біреуге пікірін білдіргенде өзін естісін деп дауыстап
сөйлейді. Ой толық сөз күйінде білдірілгенде ,ана айқындалып,
дәйектелініп, дәлелдене түседі. Ойлау мен сөйлеу бірдей нәрсе деп,
бұлардың арасына теңдік белгісін қою дұрыс емес. Ой-сыртқы дүниені
бейнелеудің ең жоғары формасы, сөз ойды басқа адамдарға жеткізетін
құрал. Ойдың сөз арқылы бейнеленуі арқасында адам өзінен бұрынғы
ұрпақтар жинаған тәжірибе мен білімді сақтап қала алды, ойды өмірді
одан әрі жақсарту мақсаттарына пайдаланды. Бала тілі шықпай тұрған
кезде де ойлай алады. Нәресте айналасындағы дүниені бірінші сигнал
жүйесінің қызметі арқылы танып біледі. Ойлаудың бұл түрі онын
танымын онша кеңіте алмайды. Баланың тілі шығып, сөз арқылы
үлкендермен қарым-қатынасқа түскенде ғана оның ойлау шеңбері
кеңейетін болады.
Сөз бен ойдың бірлестігі алғашқы адамдардың психикасында
да үлкен орын алған. Сөзбен ойлаудың арқасында ғана олар бірінің
білмегенін екіншісі біліп, ақыл-ойын молайта түскен. Тіл мен ойдың
бір-бірімен тығыз байланыста болатындығын халық ерте кездің өзінде-ақ
байқаған. Мысалы: халқымыздың ішімдегінің бәрі тілімде, тілімдегінің
бәрі түсімде ; деген мақала адамның басындағы ойы тілінен
көрінетіндігін , ал тілдің өзі адам психологиясын байқататын тамаша
құрал екендігін жақсы көрсетеді. Сөйтіп, ойдың дамуы адамның нақтылы
іс-әрекетімен шарттас болумен қатар, оның сөйлеу мәдениетін меңгере
білуімен де, сөз өнеріне жетілуіменде тығыз байланысты.
Сөйлеумен тығыз байланыста жүріп отыратын ойлау
процесі тек адам баласының психикасына ғана тән пороцесс болып
табылады. Кейбір психологтардың (Л.Леви-Брюль) т.б. айтатынындай
мәдени дамудан артта қалған халықтардың ойлауы төмен , логикасы
шорқақ дейтін теориялар ғылыми жағынан дәйексіз болып есептелінеді.
Адам ойлауының эволюциялық даму жолы өте ұзақ. Ойлаудың ішкі
мазмұны қоғам дамуымен бірге өзгеріп отырады. Қоғам ілгері дамып,
оның ғылымы мен техникасы өскен сайын жаңа ұғымдар пайда болып,
қалыпиасады. Бұрынғылары ескіріп қатардан шығады. Ғалымның әкелік
таратқан қуыршақтарына ер балаларда , қыздар да қатты қызығып,
өздерінше бөпе қылып әлдилеп, киіндіріп ұйықтатып ойнай бастайды. Бұған
қарап қыз балаларда биологиялық аналық түйсіктің оянғаны, ал ер
балалар соларға еліктеген ғой деуге болар еді. Шынында да,
балалардың біразы қуыршақтармен бір сәт қана ойнап, кейін жайына
кетті. Ал басқалары қуыршақтардың қасынан кетпей, ойындарын түрлендіре
түсті. Ал бір ғажабы, ер балалар қуыршақпен ойнауларын жалғастыра
бергенде, бұл ойыннан тез жалыққан қыздар болды.Адам сыртқы дүние
құбылыстарының сырын көбірек білген сайын, оның ойлауы да жетіле
түседі. Қазір ойлаудың практикалық әрекетпен байланысқан сан-салалы
түрлеріпайда болды. Адам өз ойлауының ақтқаттығын, яғни шындығымен
құдіреттілігін , өмірге жарасымдылығын практика жүзінде дәлелдеуге
тиіс. Ой амалдары мен логикалық операциялар, оларды орындаудың
белгілі ережелерімен жүйесінің пайда болуы-адам ойлауының зор
табысқа жетуінің , тарихи дамуының нәтижесі. Ойлау заңдылықтары мен
ережелері сансыз қайталаудың жәгне тәжірибеде тексерілудің
нәтижесінде адам санасында бекіп, зор шындыққа айналды. Ойлау
адамның сыртқы дүниемен қарым-қатынас жасау процесінде туындап
отырады. Адам ойлауының мазмұнын билейтін -объективтік шындық. Ойлау
өзіндік ішкі қарама-қарсы қайшылықтарға толы процесс. Бұл оның
дамуының және іске асуының қозғаушы күштері болып табылады.
Ойлаудың пайда болуында жаңа, белгісіз нәрселерге зекр салып,
қызығудың да маңызы зор. Адам әркез өзінің алдына мақсат, міндет
қоя білуіқажет. Бұларды басқа адам да қоюы мүмкін. Өмір
тәжірибесімен білімі жеткілікті кісі алда тұрған міндетті тез
аңғарады да , мәселе қоя біледі, ой процесі бағытын анықтайды. Бұдан
соң мәселені шешу, яғни ойдың негізгі кезеңі басталады. Бұл адам
психологиясына ерекше әсер ететін өзекті , аса мәнді кезең
болыпесептеледі. Ойдың кей кезде шындықтан ауытқитын кездері де
болады. Бұл адамды шындықтағы құбылыстар жөнінде қате көзқарасқа,
теріс пікірлерге де алып келеді. Түйсік пен қабылдауға қарағанда
ойлауда қателесуге мүмкіндік бар, әйтседе ойлу құбылыстардың мәнін
екі жақты (теория мен тәрбие ) бірдей қарастырып, тереңірек
біліпотыратындықтан, қабылдау мен елестерге қарағанда әлдеқайда жоғары
тұрады. Ойлау сыртқы дүниені мида бейнелеудің ең жоғары формасы.
Ғылыми техникалық процесс “ойлайтын “ машиналарды дүниеге келтірді.
Қазіргі есептегіш машиналар өз жұмысының нәтижесін бағалай алады,
программалардан нәрселерді үйрене де, оны жақсарта алуға да шамасы
келеді. Машиналар белгілі ережелерге сәйкес мәтінді бір тілден
екінші тілге аударады, сөйленіп тұрған сөзді машина тіліне яғни кодқа
айналдырады. Бірақ оқып үйрену қабілеті жөнінен машина адамнан аса
алиайды. Машинаға қарағанда адамның оқып үйренуі әлдеқайда жеңіл.
Сөйтіп есептегіш машиналар қанша “ақылды” болғанымен адам ойлауына пар-
пар келе алмайды, адам ойлауы , оның барлық психологиялық қасиеттері өз
қасиеттерін мәңгі –бақи сақтап қалады. Ойлау аса күрделі психикалық
процесс. Оны зерттеумен бірнеше ғылым айналысады. Бұлардың ішінде
логика мен психологияның орны ерекше. Осы екі ғылымның ойды
зерттеудегі әдіс тәсілдерінде де өзіндік айырмашылықтар бар. Мысалы:
психология түрлі жас мөлшеріндегі адам ойының пайда болу, даму,
қалыптасу жолын, яғни жеке адамның ойлау еркшеліктерінің заңдылықтарын
қарастырса, логика бүкіл адамзатқа ортақ ой-әрекетінің заңдары мен
формаларын айқындайды. Адам ойының нақты нәтижесі болып табылатын ұғым,
пікір, ой формаларының табиғатын зерттейді.
Адамның ең жарқын ерекшелігінің біреуі оның сөйлеу қабілеттілігі.
Сөз – адам психикасының өмір сүруінің аса маңызды факторы
қарымқатынас мүмкіндігінен айрылған адам ойдағыдай дами алмайды.
Сөйлеу дегеніміз өзі тіл арқылы ойымызды басқа біреуге дыбыстап немесе
граматикалық көрініс арқылы жеткізіп қарым-қатынас жасау.
Сөйлеу – пікір алмасу процесінде адамның белгілі бір тілді
пайдалануы. Бір тілдің өзінде сөйлеудің сан алуан формасы болуы мүмкін.
Сөйлеу жеке адамның арасындағы ара ара түсінусіді реттеу үшін,
пікір алмасу үшін қзмет етеді. Сөйлеу процесі арқылы адам өзінің білімін
практикалық тәжірибесін ғана байытып қана қоймайды. Сонымен қатар ғасырлар
бойы жинақталған қоғамдық тәжірибелі меңгеруге мүмкіндік алады.
Адамға тән сөйлеу әрекеті екі түрлі сипатта болады бұларсыз
сөйлеу өз қызметін дұрыс атқара алмайды.
Ойлаудың мазмұны.

Ойлау формалары
Ойлау ой операцияларымен қоса ой формаларынан да тұрады.Ойдың
бастапқы формасы болып ұғым есептеледі.Ұғым дегеніміз заттар мен
құбылыстар туралы ой.Ұғымда заттардың жалпы және негізгі қасиеттері
белгіленеді.( Мәселен, мектеп, оқушы, мұғалім т.б.әр текті
ұғымдар).Ұғымдар арқылы адам танымының ұзақ процесінің нәтижесі қорытылады.
Адамның ұғымдары қозғалмайды емес, қайта мәңгі қозғалып тұрады, бірі
екінщісіне құйылып отырады, мұнысыз олар нағыз өмірді көрсетпейтін болады
.
Ұғымдар дара және жалпы болып екіге бөлінеді.Мәелен, Шымкент қаласы
, Ғ.Мұратбаев дара ұғым болса, кітап , адам т.б. жалпы ұғым
болады.Кейде жинақтаушы ұғым да болады.Мәселен, жиналыс ( студенттер
жиналысы), кітапхана ( балалар кітапханасы ) т.б.Бала мектепке
келгенсін ғылыми ұғымдарды меңгере бастайды, оның білім, дағдыларының түсуі
ғылыми ұғымдардың негізін меңгере білуге қолайлы жағдай жасайды.Баланың
логикасын дамыту, ұғымдарын өсіру – науқандық жұмыс емес.Ол әрбір сабақ
үстінде, мектептегі барлық тәлім-тәрбие процесінің барысында ұдайы
жүргізілетін жұмыс.
Мұнда оқушылардың жас ерекшелігі де қатты ескеріледі.Мәселен, екінші
сынып оқушыларына сөз таптарын түсіндіргенде, математика сабағында
бөлінгіш , бөлгіш сияқты ұғымдардың бірінен-бірі олардың өзіндік
белгілеріне қарай ажыратқызса, бала ұғымының қалыптасуы ойдағыдай жүріп
отырады.Кез келген ұғым – жалпылай алудың нәтижесі.Бастауыш сынып оқушылары
құбылыстардың сырттай ұқсастықтарына көбірек мән жасалады.Мәселен, төменгі
сынып оқушылары китті көбінесе балық деп санайды.Өйткені киттің суда
жүзетіндігі, сыртқы түрі балыққа ұқсас екендігі рас.Мұғалім киттің ауамен
дем алатынын, балаларын сүтпен қоректенетінін айтып түсіндіргенде де бала
оны балықтың бір түріне жатады деп ойлайды.Соның нәтижесі мына төмендегі
кестеде беріліп отыр.

Төртінші сыныптағылардың жалпылауынан заттың ішкі мәнін, оның негізгі
ерекшеліктерін, байланыстыратын бейнелей алушылықты байқауға
болады.Мәселен, олар,су,ауа,металл т.б. денелердің қысым ұлғаюшылық секілді
жалпы белгілеріне қарап, бұларды өлі табиғат , ұғымына, ал өсімдіктерді
өсіп отыратындығына байланысты тірі табиғат ұғымына жатқызады.
Ойлаудың күрделі формаларының бірі ─ ой қорытындылары.Ой
қорытындылары дегеніміз бірнеше пікірлерден жаңа бір пікір шығару
тәсілі.Қорытынды шығару үшін оны белгілі тәртіпке бір – бірімен
байланыстыруымыз қажет.Қатар тұрған кездейсоқ пікірлерден қорытынды
шықпайды.
Ой қорытындыларының үш түрі болады.Біріншісі – дедукциялық,
екіншісі – индукциялық, үшіншісі – аналогиялық ой қорытындысы деп
аталады.Мәселен, біз тірі организмдер оттегі жоқ жерде тіршілік ете
алмайды, ал балық тірі организмнің бірі десек,олай болса,балық оттегі жоқ
жерде тіршілік ете алмайды.

1.2. Ойлаудың мен сөйлеудің түрлері мен даралық ерекшеліктері
Адам әрекет еткенде мазмұны жағынан да, шешу тәсілі жағынан да
алуан түрлі мәселелермен кездеседі.
Практикалық ойлау.Машина моторының неліктен бір қалыпты жұмыс
істемей тұрғандығын білу үшін шофер капотты көтереді,мотордың қызуын
байқайды, контактілерді тексереді,егер қажет болса сымдардың ұшын
тазартады, кей жерлердегі шайбаларды нықтайды.Ойдың бұл түрін практикалық
немесе әрекетті деп атайды.Ол міндеттің көрнекі, нақтылы түрде берілуімен
сипатталады.Оны шешу әрекері практикалық әрекет.
Нақтылы ойлау.Мәселені шеше отырып адам өзінде бар көрнекі
бейнелерді пайдаланса, нақтылы бейнелік ойлау көрініс табады.Керек жерге
қай жолмен тезірек жетуге болатынын ойластырған адам барар жолдың барлығын
көрнекі бейнеменен елестетіп шығады.Ол олардың әрқайсысының ұзақтығын, жол
сипатын, жүріп өтуге кететін уақытын салыстырып талдайды, мәселені ойша
шешеді.
Теориялық ойлау.Егер мәселе теориялық түрде қойылса, оны шешу
абстракциялық ұғымдарды, теорияларлық білімдерді пайдалану талап
етеді.Мәселен, оқушыға оқыған шығармасының әдеби қаһармандарының барлық
нақтылы қылықтарын талдаудан өткізуді, оларды борыш ,
намыс , берілгендік т.б. сияқты ұғымдармен берілетін қоғамда
қабылданған мораль нормаларымен салыстыруы қажет.
Адам ойлауына тән жалпы заңдылықтар болғанмен, жеке адамның ойлау
әрекеті даралық ерекшеліктерге толы.Әрбір адам бірінен- бірі ойының кеңдігі
немесе тарлығы, орамдылығы, ұшқырлығы, дербестілігі, оның логикалық
жүйелілігі, сыншылдығы т.б. сапаларымен ажыратылады.
Ойының кеңдігі бар адам еркін ойлайды,мәселені, ескі әдетпен,
үйреншікті жолмен шешпейді.Ой- парасаты кең адам мәселені түрліше
әдістермен шешеді,бұрын сыналып қате деп табылған әдіске жоламайды.Ой-
өрісінің кеңдігіне қарама-қарсы қасиет ойдың тарлығы.Мұндай адам мәселені
шешуге шорқақ, ойға шабан, ол баста ойына келген бір әдісті шырқ
айналдырады да жүреді.Барлық ойлау әрекетіне тән басты қасиеті нәрселердің
мән- жайын дұрыс ұғынып, олардың жалпы заңдылықтары мен өзара байланысын
ашып беруге қабілетті болатындығы.Мұндай әрекет ойлау жүйесін жетілдіріп,
адамның ақыл-ойын өрістетеді.Адам ойлауының дамуына ықпал етуге бір мақсат
- ойлау әрекетінің жасампаздық қасиетін арттыру,сөйтіп, адам ойының
мүмкіндіктерін толық пайдалануды жүзеге асыру болып табылады.
Адамдар құбылыстар арасындағы немесе біртектес құбылыстардың
қайсыбір тобының өз ішіндегі ең терең және ең негізгі себептік
тәуелділіктерді ашқаннан кейін,өздері ашқан заңның анықтамасын береді.
Тілдің сөздік және грамматикалық формаларында адам ақылымымен
ашылған барлық тәуелділік, байланыс, қатынастар көрініс береді. Ойдың таным
сатысы ретіндегі де ,процесс ретіндегі де барлық ерекшеліктері ойлау мен
сөйлеудің осы тұтастығынан туындайды.
Сөйлеу түрлері
Адамның сөйлеу әрекеті түрлі белгілеріне қарай бірнеше түрге
бөлінеді. Біріншіден, сөйлеу күрделілігіне, өзінің психикалық және
физиологиялық механизміне орай, көпшіліктің бірге қосылып айтатын сөзі –
хормен сөйлеу – және қарапайым түрде қайталау болып отыратын – жаңғырық
сөзі болып бөлінеді. Осы негізде сөздер атаушы сөздер мен коммуникативті
сөйлеу болып та бөлінеді. Ал сөйлеудің жоспарлы түрде мақсат-міндеттерді
көздейтін түрі бағдарлы сөйлеу делінеді. Бұл орайда, сөздер үнемі бағдарлы
түрде айтылатын активті сөйлеу мен сөйлеудің құрылысын талап ететін
реактивті сөйлеу болып жіктеледі. Сондай-ақ, сөйлеудің тағы бір түрі
қосалқы сөз деп аталады. Сөйлеудің қосалқы түрі сөйлеудің қалыпты құрылысын
қатаң талап етпесе де, өздігінен сөйлеу түрі болып саналады. Қосалқы
әрекетін топтастырып ажыратуда ерекше маңызы бар жайт – сөйлеудің еркін
болуы. Бұл сөйлеуді топтастырып бөлудегі үшінші негіз болып саналады. Ал
төртінші негіз бойынша сөйлеу сыртқы және ішкі белгілеріне орай жіктеледі.
Осы негізге сүйене отырып, сөйлеуді сыртқы сөз – дауыстап естіртіп сөйлеу
және іштей сөйлеу деп екі топқа бөлеміз.
Сөйлеудің адамдар әрекетінде жетекші қызмет атқаратын түрі –
коммуникативті сөйлеу. Ол күнделікті қарым-қатынас барысында кеңінен
қолданылады. Сөйлеудің бұл түрі: а) монологтық сөйлеу, ә) диалогтық сөйлеу.
б) үнсіз сөйлеу, в) жазба сөз болып төрт топқа бөлінеді. Сөйлеудің бұл
салаларының әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар.
а) Монологиялық сөйлеу – сөйлеу әрекетінің кең тараған түрі. Мұнда айтылуға
тиісті ой-пікір толық сипатталып, ұзағынан айтылады, әрбір жайт пен жағдай
тыңдаушыларға жете түсіндіріледі. Соған орай ол жүйелі, дұрыс ырғақты,
екпінді, бет, дене құбылыстары мен қимыл-қозғалыстар арқылы қажетті
сөздерді өзгелерге жеткізудің әдіс-тәсілдерін қамтиды.
ә) Диалогтық сөйлеу – оқиға мен болмыс көбінесе, нақты тақырыпқа құрылып,
әрбір сөйлем мен сөз алғашқы айтылған ойды ұштастырады. Бұл – сөйлеудің
ұтымды бір түрі.
б) Үнсіз сөйлеу – адамның практикалық іс-әрекеті мен теориялық ой-пікірі
жоспарланып, белгілі жүйеге салынуы. Мысалы, бір жерге бару үшін адам немен
барады, қалай барады, алдымен соның бәрін жоспарлап алады. Мұнда ой
талқысы, талдау сияқты әрекеттер болады. Іштей сөйлеуде адамның ерні
жыбырлап, тілі қозғалады, дыбыс сыртқа шықпайды. Ішкі сөйлеудің
психологиялық мәселелері психолог А.Н.Соколовтың зерттеулерінде қамтылған.
в) Жазу сөзі – мұны монологтық сөйлеудің бір түрі деуге болады. Жазу сөзі
ауызша сөйлеуге қарағанда, ой-пікірді кеңінен, жүйелі, ерікті түрде
жеткізеді. Сөйлеу әрекетін үйретуді жазба сөзден бастаған дұрыс. Жазба сөз
мәдениеті жоғары адам өз ойы мен пікірін ұтымды, бейнелі, әрі түсінікті
етіп білдіре алады.
Сөйлеу – тіл көмегімен түзілген адам аралық қатынас құралы.
Сөйлеудің келесі түрлері болады: сыртқы және ішкі сөйлеу. Сыртқы сөйлеу өз
кезегінде ауызша, жазба болып, ал ауызша – монологтық және диологтық болып
бөлінеді.
Сөйлеудің барша түрлері өзара ықпалды қатынас түзеді. Сөйлеу
түрлерінің бәріне бірдей сипат – олардың сөздік дыбысталуында. Бірақ
олардың әрбірінің өзіндік ерекшеліктері бар. Тіл қатынассыз және заттасқан
тілдік процесс болмай, ешқандай ой, ойлау болуы мүмкін емес. Ауызша да,
әсіресе жазба сөздің дайындығы сөйлеудің іштей, адамның өзінен - өзі,
күбірлеп айтып шығуынан басталады, мұны ғылымда ішкі сөйлеу деп атайды.
Жоғарыда атағанымыздай, сыртқы сөйлеу ауызша және жазбаша болады.
Жазбаша сөйлеуде тілдік қатынас мәтін арқылы жанама болады.
Жазба сөйлеудің, ауызшаға қарағанда, мазмұны жинақты келеді. Сөйлеудің
жазба түрі жазба белгілер негізінде орындалады. Қазіргі кездегі көп
тілдердің дыбыстары әріптермен өрнектеледі. Жазба сөйлеу – естумен
қабылданатын тілдік дыбыстардың, көрумен танылатын әріптер мен адамның
тілдік әрекеттерінің күрделі байланысынан құралатын процесс. Жазба
сөйлеудің ауызша сөйлеуден кейін пайда болып, әрі соның негізінде
қалыптасатынын түсінеміз.
Біреудің дыбыстауынан құлағымызға жеткен сөз ауызша сөйлеу деп
аталады. Ауызша сөйлеуде кеңістік және уақытқа байланысты біраз шектеулер
болады.
Ауызша сөйлеу – диологтық және монологтық түрде болады. Диологтық
сөйлеу әңгімелесушілердің өзара қысқа сөз алысуы, түзілетін сөйлемнің
құрылым толық болмауымен ерекшеленді.
Монологтық сөйлеу ұзаққа созылады, ортаға қыстырма сөздер қосылмайды,
алдын ала көп дайындықты талап етеді.
Монологтық сөйлеу диологтыққа қарғанда қиындау, сондықтан оның толық фомасы
адамзат тарихында кейінірек қалыптасқан. Ал мұндай сөйлеу түрін оқушыларда
қалыптастыру үшін мұғалімдер арнайы міндеттерді жүзеге келтіре отырып,
еркін әрі мәнді сөйлеу тәрбиесін бүкіл оқу процесінде үзбестен жүргізіп
барады.
Сөйлеу – тілдестік байланыстың ең өнімді әмбебап құралы, себебі мұның
жәрдемімен берілген ақпарат мағыналық толықтығын жоғалтпайды. Сөз бен
сөйлеу арқылы ақпарат таңбалық бекімін тауып, қажет кезде мағыналық
шешімге келеді.
Сөйлеу арқылы тек қана ақпарат жүрісі орындалып қалмастан,
әңгімелесущілер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.