Бастауыш мектеп оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастыру
Кіріспе...
І тарау
Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамытудың теориялық мәселелері.
1.1 Оқушы тұлғасын қалыптастыруда шығармашылық қабілетін дамытудың алатын орны...
1.2 Бастауыш оқыту үрдісінде оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру жолдары...
ІІ тарау
Бастауыш сынып оқушыларын қазақ тілін оқыту барысында шығармашылық қабілетін арттырудың әдіснамалық негіздері.
2.1. 2.сынып оқушыларының қазақ тілі пәнінде шығармашылығын қалыптастырудың тиімді жолдары...
2.2. 2.сыныпта қазақ тілі сабағында шығармашылық қабілеттерін қалыптастыруда озық тәжірибелерді қолдану жолдары
2.3. сабақ жоспарларының үлгілері...
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
І тарау
Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамытудың теориялық мәселелері.
1.1 Оқушы тұлғасын қалыптастыруда шығармашылық қабілетін дамытудың алатын орны...
1.2 Бастауыш оқыту үрдісінде оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру жолдары...
ІІ тарау
Бастауыш сынып оқушыларын қазақ тілін оқыту барысында шығармашылық қабілетін арттырудың әдіснамалық негіздері.
2.1. 2.сынып оқушыларының қазақ тілі пәнінде шығармашылығын қалыптастырудың тиімді жолдары...
2.2. 2.сыныпта қазақ тілі сабағында шығармашылық қабілеттерін қалыптастыруда озық тәжірибелерді қолдану жолдары
2.3. сабақ жоспарларының үлгілері...
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қазақстан Республикасының Конституциясында жазылған «Орта білім алу міндеттілігі» қоғамның дарынды адамдарға деген қажетін қанағаттандыру талабын оқыту, білім беру жүйесінің алдына баланың жеке қабілеті мен әлеуметтік белсенділігінің дамуына жол ашу, шығармашыл тұлға қалыптастыруын қойып отыр.
Ел Басының Қазақстан халқына «Қазақстан-2030» жолдауында «Біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп кемелденеді, біздің балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз ұрпағының жауапты да жігерлі, білім өрісі биік, денсаулығы мықты өкілдері болады…» деген сенімі жай айтылған сөз емес. Бүгінгі білім беру талабына орай білім беру мазмұны қайта қаралып, түбегейлі жаңартылуы керек. «Орта білім берудің мақсаты жылдам өзгеріп отыратын жағдайларында алынған білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру»- деп Қазақстан Республикасы 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында нықтап атап көрсетілген.
Ел Басының Қазақстан халқына «Қазақстан-2030» жолдауында «Біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп кемелденеді, біздің балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз ұрпағының жауапты да жігерлі, білім өрісі биік, денсаулығы мықты өкілдері болады…» деген сенімі жай айтылған сөз емес. Бүгінгі білім беру талабына орай білім беру мазмұны қайта қаралып, түбегейлі жаңартылуы керек. «Орта білім берудің мақсаты жылдам өзгеріп отыратын жағдайларында алынған білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру»- деп Қазақстан Республикасы 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында нықтап атап көрсетілген.
1. Алдамұратов Ә. «Жалпы психология» Алматы, 1996ж.
2. Ахметжанова А. «Оқушылардың қызығушылығын арттыру жолдары» Білім. 2004 ж.
3. Әбжанов С. «Оқушыларды шығармашылықпен дамыта оқыту» Бастауыш мектеп №2.2003ж.
4. Әбілқасымова А.Е «Оқушылардың танысдық ізденімпаздығын қалыптастыру» Алматы. Білім.1994 ж.
5. Әуелбеков Ш. «Қазақ тілін оқыту методикасы» Алматы. 1987 ж.
6. Әлмұханова Г. «Шығармашылық деңгеймен жұмыс жасау» Бастауыш мектеп.№10 20002ж.
7. Бабаева С. «жаопы психология» Алматы 2003.
8. Волков И.П. «Творчествоға үйрету» Бастауыш мектеп. №7 1988.
9. Ділдәбекова Г. «Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту» Бастауыш мектеп №7 2001.
10. Есмағанбетова Ш. «Оқушыларды танымдық іс-әрекетін қалыптастыру» Алматы. Ғылым 2002.
11. Жақсылықова Т. «Ана тілі сабағы» Бастауыш мектеп №1 2003.
12. Жұмабаев М. «педагогика» Алматы 1992.
13. Жұманбаева Қ. «Баланың логикалық ойлауын дамытудың жолдары» Бастауыш мектеп №7 2001.
14. Жүнісова Д. «Ана тілі» Бастауыш мектеп №10.2002.
15. «Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысында аға білім мазмұны тұжырымдамасы»
16. Задинова С. «Қызығушылықты арттыру» Бастауыш мектеп №1 1985.
17. Искаков М. «Халық календары» Алматы қазақстан 1990.
18. Кәкімова Ш.Л., Қашығынова Ә.Қ. «Оқушы шығармашылығын дамыту» Бастауыш мектеп №1,2 1999.
19. Қазыбаев С. «Қазақ тілін оқыту методикасы» Алматы 1990
20. Қайранова Ғ. «Білім негізі бастауышта» Бастауыш мектеп №2 2002.
21. Қазиева С. «Оқушылардың ой-өрісін дамыту» Бастауыш мектеп №1 2003.
22. Қошанова М. «Оқушылардың бақылау қабілеттерін дамыту» Бастауыш мектеп №1 2004
23. Қоянбаев Ж. «семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі» Алматы. Рауан 1990.
24. ҚР «Білім мемлекеттік бағдарламасы»
25. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан - 2030»
26. Өмірәлиев Қ. «Абайдың нақыл сөздерін оқу – тәрбие ісінде пайдалану» Алматы. Мектеп 1986.
27. Рүстемова Ж. «Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту» Бастауыш мектеп №1 2003.
28. Сабыров Т. «Болашақ мұғалімдердің дидактикалық дайындығын жетілдіру» Алматы 1992
29. Сәкенова Р, Найманбаев П «Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту» Бастауыш мектеп №1 2003
30. Табылдиев Ә «Қазақтың халық педагогикасы және тәрбие» Алматы 1992.
31. Тұрғынбаева Б. «Оқушының шығармашылық қабілетін дамыту» Бастауыш мектеп №7 1997.
32. Жүнісова Д. «Ана тілі» Бастауыш мектеп №10 2002.
33. Жұманбаева Қ. «Баланың логикалық ойлауын дамытудың жолдары» Бастауыш мектеп № 2001.
2. Ахметжанова А. «Оқушылардың қызығушылығын арттыру жолдары» Білім. 2004 ж.
3. Әбжанов С. «Оқушыларды шығармашылықпен дамыта оқыту» Бастауыш мектеп №2.2003ж.
4. Әбілқасымова А.Е «Оқушылардың танысдық ізденімпаздығын қалыптастыру» Алматы. Білім.1994 ж.
5. Әуелбеков Ш. «Қазақ тілін оқыту методикасы» Алматы. 1987 ж.
6. Әлмұханова Г. «Шығармашылық деңгеймен жұмыс жасау» Бастауыш мектеп.№10 20002ж.
7. Бабаева С. «жаопы психология» Алматы 2003.
8. Волков И.П. «Творчествоға үйрету» Бастауыш мектеп. №7 1988.
9. Ділдәбекова Г. «Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту» Бастауыш мектеп №7 2001.
10. Есмағанбетова Ш. «Оқушыларды танымдық іс-әрекетін қалыптастыру» Алматы. Ғылым 2002.
11. Жақсылықова Т. «Ана тілі сабағы» Бастауыш мектеп №1 2003.
12. Жұмабаев М. «педагогика» Алматы 1992.
13. Жұманбаева Қ. «Баланың логикалық ойлауын дамытудың жолдары» Бастауыш мектеп №7 2001.
14. Жүнісова Д. «Ана тілі» Бастауыш мектеп №10.2002.
15. «Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысында аға білім мазмұны тұжырымдамасы»
16. Задинова С. «Қызығушылықты арттыру» Бастауыш мектеп №1 1985.
17. Искаков М. «Халық календары» Алматы қазақстан 1990.
18. Кәкімова Ш.Л., Қашығынова Ә.Қ. «Оқушы шығармашылығын дамыту» Бастауыш мектеп №1,2 1999.
19. Қазыбаев С. «Қазақ тілін оқыту методикасы» Алматы 1990
20. Қайранова Ғ. «Білім негізі бастауышта» Бастауыш мектеп №2 2002.
21. Қазиева С. «Оқушылардың ой-өрісін дамыту» Бастауыш мектеп №1 2003.
22. Қошанова М. «Оқушылардың бақылау қабілеттерін дамыту» Бастауыш мектеп №1 2004
23. Қоянбаев Ж. «семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі» Алматы. Рауан 1990.
24. ҚР «Білім мемлекеттік бағдарламасы»
25. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан - 2030»
26. Өмірәлиев Қ. «Абайдың нақыл сөздерін оқу – тәрбие ісінде пайдалану» Алматы. Мектеп 1986.
27. Рүстемова Ж. «Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту» Бастауыш мектеп №1 2003.
28. Сабыров Т. «Болашақ мұғалімдердің дидактикалық дайындығын жетілдіру» Алматы 1992
29. Сәкенова Р, Найманбаев П «Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту» Бастауыш мектеп №1 2003
30. Табылдиев Ә «Қазақтың халық педагогикасы және тәрбие» Алматы 1992.
31. Тұрғынбаева Б. «Оқушының шығармашылық қабілетін дамыту» Бастауыш мектеп №7 1997.
32. Жүнісова Д. «Ана тілі» Бастауыш мектеп №10 2002.
33. Жұманбаева Қ. «Баланың логикалық ойлауын дамытудың жолдары» Бастауыш мектеп № 2001.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І тарау
Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамытудың
теориялық мәселелері.
1.1 Оқушы тұлғасын қалыптастыруда шығармашылық қабілетін дамытудың алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Бастауыш оқыту үрдісінде оқушылардың шығармашылық қабілетін
қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ тарау
Бастауыш сынып оқушыларын қазақ тілін оқыту барысында
шығармашылық қабілетін арттырудың әдіснамалық негіздері.
2.1. 2-сынып оқушыларының қазақ тілі пәнінде шығармашылығын
қалыптастырудың тиімді жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. 2-сыныпта қазақ тілі сабағында шығармашылық қабілеттерін
қалыптастыруда озық тәжірибелерді қолдану жолдары ... ... ... ... ..
2.3. сабақ жоспарларының үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі: Қазақстан Республикасының
Конституциясында жазылған Орта білім алу міндеттілігі қоғамның дарынды
адамдарға деген қажетін қанағаттандыру талабын оқыту, білім беру жүйесінің
алдына баланың жеке қабілеті мен әлеуметтік белсенділігінің дамуына жол
ашу, шығармашыл тұлға қалыптастыруын қойып отыр.
Ел Басының Қазақстан халқына Қазақстан-2030 жолдауында Біздің
жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп кемелденеді, біздің балаларымыз бен
немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз ұрпағының жауапты да жігерлі,
білім өрісі биік, денсаулығы мықты өкілдері болады... деген сенімі жай
айтылған сөз емес. Бүгінгі білім беру талабына орай білім беру мазмұны
қайта қаралып, түбегейлі жаңартылуы керек. Орта білім берудің мақсаты
жылдам өзгеріп отыратын жағдайларында алынған білімнің, кәсіби дағдылардың
негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға
және өз бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға
қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру- деп Қазақстан Республикасы 2015 жылға
дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында нықтап атап көрсетілген.
Бүгінгі таңда еліміздегі білім беру ісі балалардың жас ерекшелігіне
сай бағытталуы, ортаның әлеуметтік- мәдени өзгеруіне икемделіп отыруы, ең
алдымен оқушылардың жеке тұлғалық дамуы мен жалпы дамуға дайындығы
мәселелерінің бірлігін шешуі керек.
Мемлекеттік күш-қуаты ең алдымен өз ісіне шығармашылықпен қарайтын,
ғылымның, техниканың, өнердің, өндірістің ойдағыдай дамуына өзінің жекелей
еңбегімен ықпал етуге қабілетті адамдардың санымен анықталады. Сондықтан да
баланың әр уақытта қоғамдық санасының, жеке
тұлғасының жан-жақты дамыған еңбек білігі мен шығармашылық қабілеті
қалыптасқан адам болып өсуі өзекті де көкейтесті мәселе болып отыр.
Шығармашылық- бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі, еңбек етуге құлшынысы. Өмірге дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой
түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек.
Осы мақсатта педагогика ғылымын дамытуға үлес қосқан ірі тұлғалы
ғалымдар, философтар, педагогтар ертеден-ақ аз болмады. Аристотельдің Жан
туралы еңбегі, Я.А. Коменскийдің Ұлы дидактикасы, И.Г. Песталоцци мен А.
Дистерверг еңбектері оқытудың негізгі теориялық мәселелеріне сүйеніп, жеке
тұлға дамуы шығармашыл әрекет арқылы қалыптастыру мәселесінің маңыздылығын
көтереді.
Бала шығармашылығының жантану негіздерімен тығыз байланысты екенін
психологтар да үнемі зерттеп, көптеген тұжырымдар арқылы дәлелді. Америка
психологы М. Корне, орыс психологтары А.Н.Лук, В.И.Андреев, И.Л.Лернер,
А.Л.Яковлевтердің еңбектері шығармашылық қабілеттің құрамдас компоненттерін
зерттеуге бағытталған.
Халық ағарту ісінің белгілі қайраткерлері К.Д. Ушинский Ана тілін
оқытуға басшылық еңбегінде, В.А. Сухомлинский Балаларға жүрек жылуы
еңбегінде, В.Ф. Шаталов, Н.А. Менчинская, П.П. Блонский, Я.А. Пономарев
т.б. өздерінің еңбектерінде, Қазақстанда ағартушылық идеяны көтерген
Ы.Алтынсарин Таңдамалы педагогикалық мұралары, М.Жұмабаев Педагогика,
Қ.Бержанов, Т.Сабыров Оқыту теориясының негіздері т.б. еңбектерінде
жастарға білім беру саласында өскелең өмір жағдайында қабілеттілікті
дамытудың маңыздылығына көп тоқталады.
Қазіргі кезде мамандық атаулының барлығы бейімділікті, ептілікті,
мол шығармашылық мүмкіндікті қажет етеді. Бұл тақырыпты қаншама ғалымдар
қарастырып келген. Дегенмен бұл мәселенің ресми талап етілуі деңгейі мен
бастауыш мектеп тәжірибесінде жүзеге асырылуының арасында қарама-
қайшылықтар бар. Сол қарама-қайшылықтардың ғылыми-теориялық негіздерін
дұрыс түсіну үшін және ол қайшылықтарды жоюдың жолдарын іздестіру
мақсатында диплом жұмысының тақырыбын Бастауыш мектеп оқушыларының
шығармашылық қабілетін қалыптастыру деп алдым.
Зерттеудің обьектісі: Бастауыш мектептегі оқу тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: 2-сынып қазақ тілі пәнін оқыту барысында бастауыш
сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту.
Зерттеу мақсаты: Қазақ тілі пәнін оқыту барысында бастауыш мектеп
оқушыларының шығармашылық қабілетін арттырудың мазмұнын ашып, тиімді
жолдарын анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1) Зерттеліп отырған тақырыпқа байланысты философиялық, психологиялық,
әдістемелік әдебиеттерге шолу жасау.
2) Зерттеліп отырған тақырыпқа байланысты педагогикалық тәжірибелерді
жинақтау, сұрыптау, зерттеу.
Зерттеу әдістері: байқау, философиялық, педагогикалық, әдістемелік
және арнаулы әдебиеттерге теориялық талдау жасау, баспасөздерге жарияланған
озық педагогикалық іс-тәжірибелерді жинақтау.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, ІІ тараудан, қорытынды,
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың көкейтестілігі, зерттеу обьектісі, зерттеу
пәні, мақсаты, міндеттері, зерттеу әдістері қарастырылған.
І тарауда бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін арттырудың
теориялық мәселелері, шығармашылық қабілеттің алатын орны, қалыптастыру
жолдары қарастырылған.
ІІ тарауда қазақ тілін оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық қабілетін арттыру жолдары мен әдіс-тәсілдері, озық
педагогикалық тәжірибелер қарастырылған.
1. Тарау. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
артырудың теориялық мәселелері.
1. Оқушы тұлғасын қалыптастыруда шығармашылық қабілеттің алатын
орны.
Қазіргі қоғам жеке адамнан прогрессивті ойлай алатын белсенді
әрекетті, жан-жақты болуды талап етеді. Өйткені, адамның қоғамда
алатын орны, бүгіні және оның болашағы үнемі толғандыратын өзекті
мәселелер. Бұл қоғамның дамуымен тікелей байланысты.
Қазақстан Республикасында орта білімді дамыту тұжырымдамасы
білім беру мекемелерінің ең негізгі мақсаты: дүниетанымдық, құзырлық,
шығармашылық деп атап көрсетеді. Қоғамда “орындаушы” адамнан гөрі
“шығармашыл” адамға деген сұраныстың көп екендігін қазіргі өмір
талабы дәлелдеп отыр.
Көтеріп отырған мәселе туралы жазылған ойлар, тұжырымдамалар,
көзқарастар, еңбектер баршылық. Бұдан 2,5 мың жыл бұрын өмір
сүрген грек философы Платон (б.з.д 427-347ж) дарынды балаларды
патша сарайында арнайы тәрбиелегенде, ең алдымен оларды көркемөнер
түрлеріне үйреткен. Олар әрине осылардан сарай ақындары, суретшілері
шықсын дегенді мақсат тұтпаған.
Өз ұлтын мемлекетін өркендететін білімді, алғыр, болашақ
данышпан шәкірттер тәрбиелеу үшін, бірінші кезекте балалардың
сезімталдығын, ойын, тілін дамытуды қолға алған.
Ежелгі грек ғалымы және философы Сократ оқушыларының дамуына
үнемі қамқорлық жасап отырған.
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесі ежелден-ақ
ұлы ойшылдарымызды Жүсіп Баласағұн, әл-Фараби ұлы Абайды ерекше
толғандырған, олар өз еңбектерінде адамның жеке басын, қабілеттерін
дамытуды үнемі көтеріп отырған.
Бүкіл халықтың ұстазы ұлы Абай өзінің 43-ші қара сөзінде
бала өмірге келгендегі қабілеттерін әрі қарай дамытуды шыңдауды
қажет ететінін, сонда ғана олар пайдаға асатынын жазған. Ал,
назардан тыс қалған қабілеттер бара-бара жойылып, жоқ болатынын
айтқан.
Көрнекті педагогтар К.Ушинский , Ы.Алтынсарин, А.Макаренко,
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов және т.б оқушы шығармашылығына бағыт-бағдар
беруді, ең алдымен, мазмұнына енгізген.
Кеңестік психологтар мен ғалымдар Л.Выготский, С.Рубинштейн,
А.Ананьев, В.Давыдов, Л.Занков, В.Куртецкий, М.Мұқанов, Ж.Әбділдин,
Қ.Жарықбаев, Т.Сабыров еңбектері жеке тұлғаны дамыту мәселесінде
ерекше орын алатын ғылыми жұмыстар ретінде танымал.
Оқушы шығармашылығына бағыт – бағдар беруді білім мазмұнына
енгізуді тұжырымдаған Мағжан Жұмабаев болатын. Ол “Педагогика”
оқулығында баланың даму мәселелерін көрсетті. Ол үшін оның
танымын, ақылын, зейінін, еркін қалыптастыру керек екенін жазды.
Бұл мәселеге назар аударған ғалымдарға тоқтала өтсек, онда
В.Д.Чернов факультативтер мен үйірме жұмыстары арқылы қабілеттерді
шығармашылық деңгейге көтеру жолдарын қарастырса,
Қ.А.Жаманбаеваның зерттеу жұмысының негізгі идеясы оқушыларды сөз
өнеріне баулу, көркем шығармашылық қабілеттерін дамыту, М.Мұхаммедин
ойын әрекеті арқылы шығармашылық қабілеттерін дамыту жолдарын
айқындады.
Шығармашылық-бүкіл тіршілік көзі. Ал бүгінгідей күрделі
әлуметтік-экономикалық жаңартулар тұсында шығармашылық қабілеттер
басты нысана болып, оқушыда шығармашылық қабілеттің болмауы үлкен
мәселе саналып, оны ойландыруы тиіс деп білеміз. Мұндай күрделі
мәселені шешуде бастауыш сыныптың орны ерекше.
Ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда адам миында болатын миллиард
клетканың белсенді түрде тек қана 3-4 пайызы ғана жұмыс істейді
екен. Өз халқымыздың “балаңды 5 жасқа дейін піріңдей тұт, 5
жастан 15 жасқа дейін қосшы баладай тұт” деген даналық сөзі де
баланың қандай еңбекпен де айналысатын кезі балалық шақ екенін,
сол шақты ұтымды пайдалану керектігін еске салғандай.
Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең
алдымен “қабілет” ұғымының мәнін терең түсініп алуды қажет
етеді. Философияда “қабілеттерді” тұлғаны белгілі бір әрекетті
орындауға жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері дей келе, олар
қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай
дамып отырғандығын атап көрсеткен.
Шығармашылық қабілеттілік-бала өз бетінше жаңа бір бейне
құрумен сипатталады, яғни іс-әрекеттің қандай түрінде болсын жаңалық
ашу арқылы, жасампаздық бейне жасау арқылы өзіндік жеке даралық
дамудың бір көрінісін байқатқан жағдаймен түсіндіріледі.
Соңғы жылдары шығармашылық психологиясы туралы С.Рубинштейн,
Б.Кедров А.Брушлинский , Я.Пономарев, О.Тихомиров, ал жалпы және арнайы
қабілеттер туралы Б. Теплов, Н.Тарасов, қабілеттілік және жеке
даралық өзгешеліктердің психологиясы мен психофизеологиясы туралы
Б.Теплов, Э.Голубаева еңбектері қабілеттілік мәселелері бойынша
жүргізілген зерттеу жұмыстарының негізін қалады.
Психологтар қабілеттердің екі түрлі деңгейі болатынын
дәлелдейді.
Жалпы қабілет- жеке адамның білім меңгерудегі жеңіл де
нәтижелілігін салыстырмалы түрде қамтамасыз ететін интеллектуалды
қасиеттер жүйесі ұсынылады. Бұл іс-әрекетті, білімді берілген үлгі
бойынша қабылдай алу деңгейі – репродуктивті деңгей болып
табылады.
Арнаулы қабілет- іс-әрекеттің, мәселен әдебиет, сурет өнері,
музыка, сахна өнері т.б арнаулы салаларда жоғары дәрежелі
нәтижеге жетуге жәрдемдесетін қасиеттер жүйесі. Бұл-жаңалық ойлап
табуға бағытталған қабілеттер-шығармашылық деңгей болып табылады .
Қабілеттің аталған осы екі түрінен басқа практикалық іс-
әрекетке қабілеттілік дейтін үшінші түрінде айтуға болады. Бұған
конструктивті –техникалық ұйымдастырғыштық , педагогикалық қабілеттер
кіреді.
Қабілеттер проблемасы-оқушылардың жекелік айырмашылықтар
проблемасы. Қабілеттер туа бітетін қасиет емес, олар өмір сүру
барысында пайда болып, дамып отырады.
Қабілеттер дәрежесі әр адамда әр түрлі деңгейде дамып
отырады. Мәселен, біреуге музика, енді біреуге сурет өнері
күшті әсер етеді.
Сөйтіп, қабілет адамның табиғи және жүре пайда болатын
қасиеттерінің сомдалып құйылуы. Бірақ та табиғи қасиеттер тума
болғанымен еңбек процесінде, тәрбие жағдайында өңделіп, дамып
жетіледі.
Қазіргі педагогикалық-психологиялық зерттеулерде балалардың
бастауыш сыныптағы ерекшеліктерін атап көрсететін Л.Божовичтің,
Р.Буренің, Л.Венгердің, Е.Панько және т.б ғалымдар еңбектерінің
маңызы зор. Онда мектепте оқытудағы аса мәнді қасиеттер:
тәжірибелік және ой жұмыстарының қарапайым дағдылары, мінез-
құлық қалыптасуының жайы, адамгершілік,
жігерлік сапалар кеңінен сөз болады.
Оқу-танымдық әрекеттің барысында мынадай мақсаттар жүзеге
асырылады.
1.Символикалық бейнелерге психикалық әрекеттің құралы ретінде
(есте сақтау) саналы қатынасты қалыптастыру.
2.Қисынды ойлауды және көрнекі бейнелі операцияларды меңгеру.
3.Оқу типі тапсырмаларына деген жағымды кең қатынастарды
дамыту.
4.Қиялды, әр-түрлі қабылдауды жетілдіру.
Бастауыш сыныпта баланың сөйлеу тілін дамытудың, қол және аяқ
мүшелерінің қозғалысын, оқыту үрдісіндегі зор рөл атқаратын
интеллектуалдық дағдыларының маңызы ерекше. Бала сұрақтарға жауап
қайтарып, ортамен өз танымымен бөлісе алуы қажет.
Бастауыш сынып оқушыларының бойында еркіндіктің пайда болуы,
мінез-құлқын өзі реттеуі, жағымды өзіндік “Мені” қалыптаса бастауы,
ересектер және өз тұстастарымен қатынас жасаудың тәсілдерін меңгеруі
оқу-танымдық әрекеттің қажетті шарты болып табылады.
"Шығармашылық" сөзінің төркіні, этимологиясы “шығару” “ойлап табу”
“іздену” дегенге саяды. Адам баласының сөйлей бастаған кезінен
бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері шығармашылықтың
нәтижесі. Табиғат, қоғам құбылыстарында, жеке адамның ақыл
–санасында, іс-әрекетінде, ішкі жан дүниесінде -бәрінде шығармашылықтың
табиғи процестері үздіксіз жүріп жатады. Ол процесс бейберекет,
жүйесіз жүрмейді, белгілі бір табиғи заңдылықтармен, табиғи
жүйемен дамиды. Табиғат ішкі шығармашылық процестерді өзі
басқарады. Табиғи шығармашылық процестердің үздіксіз дамуына
себепкер болатын сыртқы факторлар. Сыртқы факторларды, ішкі табиғи
мүмкіндіктерді ескере отырып реттеу, жүйелеу, басқару жеке
адамның ой-санасына, қызметіне байланысты.
Адамның ақыл –ойын, қабілеттерін дамыту арқылы оны бақыт
жолына, мәселесіне бірнеше еңбектер арнаған шығыстың әйгілі ойшылы
Әл-Фараби қабілеттер өзінен-өзі табиғат тудырған қалпында
бақытқа жеткізе алмайтындығына, оларды бағыттау, тәрбиелеу, дамыту
керек екендігіне тоқталған.
Көрнекті психолог Л.Выготский шығармашылық деп жаңалық
ашатын әрекетті атаған. Ал Я.Пономарев оны даму ұғымымен қатар
қояды. Соңғы жылдары шығармашылық сөзімен жаңалық, бастамашылық,
белсенділік ұғымдары астарлас қолданып жүр.
Шығармашылық- өте күрделі психологиялық үрдіс. Ол іс-әрекет
түрі болғандықтан , тек адамға ғана тән. Шығармашылықты
төмендегідей ерекшеліктерімен сипатталған адам әрекеті деуге
болады:
-шығармашылықтағы қарама-қайшылықтардың болуы;
-әлеуметтік және жеке адамға деген мәннің болуы;
-шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайдың болуы;
-шығармашылық тұлғаның жекелік қасиеттерінің болуы;
-нәтиженің жаңалығы, соңы;
Ал бастауыш сыныптағы балалардың шығармашылығы тек өзіне ғана
жаңалық болып табылатын субъективті жаңалық. Ендеше оларға тән
шығармашылық кезеңдерін шартты түрде былайша топтастырамыз:
1.Жаңалықпен бетпе-бет келу;
2.Шығармашылық, екі ұштылық, белгісіздік;
3.Шешімнің жарқ етуі;
4.Шығармашылық акт;
5.Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу;
Шығармашылық саланы жан-жақты зерттеген дәрігер, әрі
психолог А.Л.Лук әрекет нәтижесінің шығармашылық деңгейге көтерілуі
ең алдымен шығармашылық ойлауға байланысты деген пікір
айтады. Шығармашылық қабілеттің белгілері ретінде:
-мәселені қарастырудағы қарағылық , көрегендік;
-ақпаратты нерв жүйесіне код арқылы хабарлауды;
-тасымалдай білуді;
-ақылдың иекемділігі, ойдың оралымдылығын;
-әрекетті бағалай білуді қарастырады.
Әрекеттің шығармашылық қабілеттерді дамытуы үшін қажетті
ахуалдың болуы керектігін және қорқыныш, жалқаулық, өзін-өзі шамадан
тыс сынау сияқты психологиялық кедергілермен күресу қажеттілігіне
тоқталады.
Б.М.Теплов қабілетті адамдар арасындағы жеке даралық
психологиялық өзгешелік деп қарастырады. Ол қабілеттілікке
анықтама бере отырып, оның үш белгісін көрсетеді. Біріншіден ,
қабілеттілік бір адамды екінші адамнан ажыратуға негіз болатын жеке
даралық ерекшеліктерді жатқыза беруге болмайды, тек қандай да
бір немесе бірнеше іс-әрекетті орындау барысында нәтижесі табысқа
сәйкес жететін ерекшеліктерді “қабілет” деп атауға болады;
екіншіден, “қабілет” түсінігі адамда бар білім, ептілік дағды ғана
бар деп айтуға болмайды ,
Керісінше сол ептілік дағдыны меңгеруге қабілетті деп
санайды; үшіншіден, қабілеттіліктің дамуы бір жақты ғана
болмайды, оның қозғаушы күші қарама-қарсы ойлардың күресі деп
көрсетеді.
А.Н.Лук шығармашылық қабілеттерді үш топқа бөліп қарастырады.
1.Ынтамен байланысты қабілеттер.
Оқушының кез-келген іс-әрекетінің нәтижелі болуы үшін алдымен
сол іс-әрекетке деген оның қызығушылығы, ынтасы болуы керек , егер
ол болмаса нәтиженің төмен болғаны белгілі.
2.Темпераментпен байланысты қабілеттер.
Көңіл-күй –бұл іс-әрекетті орындауда басты көрсеткіш болып
табылады .
3.Ақыл-ой қабілеттері.
Кез-келген іс-әрекетті жүзеге асыруда ақыл-ой керек болады.
Оқушының шығармашылық қабілетінің артуы ақыл-ойға байланысты
екенін байқау керек.
И.Д.Левитовтың пікірінше “оқушылардың шығармашылық қабілеттері
деп іс-әрекет қорытындысында жаңа бір нәрселерді үйренулері және
оқушылардың бейімділіктері мен қабілеттерінің, тәжірибелерінің
көрінуі” болып табылады.
Б.Г.Ананьев қабілет мәселесін жетілдіре отырып, қабілет тек
индивидтің белсенді іс-әрекетінде қоғамдық тәжірибені меңгерудегі
психологиялық аспектісі ретінде ғана көрсетпей, сонымен қатар
психологиялық құрылым ретінде жеке адамның қабілетке байланысын
көрсетеді. Оның айтуы бойынша қабілеттілік-ақылдың шығармашылық
дамуының көрінуі.Тек білімдердің жинақталуы, әрі бұл
білімдер шығармашылық көрсетуде ғана емес, жаңа бейне,
жасампаздық әрекет құра деп көрсетеді.
Б.Г. Ананьев қабілет мәселесін жетілдіре отырып, қабілет тек
индивидтің белсенді іс-әрекетінде қоғамдық тәжірибені меңгерудегі
психологиялық аспектісі ретінде ғана көрсетпей, сонымен қатар психологиялық
құрылым ретінде жеке адамның қабілетке байланысын көрсетеді. Оның айтуы
бойынша қабілеттілік - ақылдың шығармашылық дамуының көрінуі. Тек
білімдердің жинақталуы, әрі бұл білімдерді шығармшылық көрсетуде ғана емес,
жаңа бейне, жасампаздық әрекет құра алуы деп көрсетеді.
Жүсіпбек Аймауытов өз еңбектерінде жақсы қойылған сұрау, жақсы жауап
тілейді дей отырып, балалардың шығармашылық қабілетін дамытуға байланысты
жақсы тапсырмалар мен жақсы сұраулар қойылса, соған сәйкес бала
қабілеттіліктің жан-жақты әрі мәнді көрінуіне әсерін тигізетіндігін
дәлелдейді. Оқыту адамдардың табиғатына қарай болсын деп айтылған ойы
баланың бойындағы қабілет құрылымы, бағыты жүйесіне орай тапсырмалар беру -
баланың білімді тез әрі жеңіл меңгеруіне, қабілеттің айқындылығына
себепші болады деп айтты.
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселелері шетелдік
психологтарды 1950 жылдардан бастап қызықтыра бастады. Шығармашылық туралы
пікірлер А.Осборор (1953), А. Бионди(1967), Д.Треффингер(1976) еңбектерінде
айтыла бастады. Бұл жұмыстардың әдістемелік негізі ретінде 1950 жылдары
жазылған Дж. Гильфорд және оның ізбасарларының интеллект туралы теориясы
алынды. Бұл теорияның негізгі мәні - факторлық зерттеулер нәтижесінде
шығармашылық ойлаудың балаларға,сондай-ақ ересектерге тән ортақ
компоненттері анықталған.Олар кез келген өнімді әрекетте болатындығы
дәлелденген. Олар:
-интеллектуалдық шығармашылық бастамалылық;
-категориязациялаудың кеңдігі, заттарды пайдалануда оқыстылық, оларға
мән бере білушілік;
-ойлаудың шапшаңдығы;
-ойлаудың сонылығы, шешімнің дәстүрлі шешіммен салыстырғандағы
тапқырлығы.
Осы теория негізінде баланың шығармашылық қабілеттерін анықтауға
арналған тесттер жүйесі өмірге келді. Соның бірі - тәжірибеде көп
қолданылатын Е. Торренс әдістемесі. Зерттеулер нәтижесінде Е.Торренс
баланың шығармашылық ойлауы 4-5 жастан басталады деген түжырымға келді.
Шығармашылық қабілеттердің дамуын зерттеген психологтар мәселенің әр
түрлі компонентеріне тоқталады. Мысалы: жоғары шығармашылық елестете білу
және еркін ойын әрекетіне байланысты (Дж.Моран,Р.Мильграм, 1984), ата-
анасының қызығушылықтары мен бейімділіктеріне байланысты (Т.Ковач,1984),
отбасындағы тәрбие ерекшеліктеріне (М.Филверг,1977), балаға еркіндік беріп,
жағдай жасауға, оны көтермелеп, мақтап отыруға байланысты (П.Смит, 1983)
пікірлер бар. Д.Дельман(1982) зерттеулері Ж.Пиаже теориясына сүйене отырып,
баланың шығармашылығының сапалық жақтарын ашуға бағытталады. Ол
шығармашылықтың ақырғы нәтижесі баланың ақыл-ойында логикалық
интеллектуалдық құрылымдардың пайда болуы деп есептейді.
Көрнекті француз математигі Адамар шығармашылық процесті 4 кезеңге
бөледі:
1 Дайындық кезеңі.
2.Инкубация,жасырын идеялардың ұйыққа тірелу кезеңі.
З.Интуицияның жарқ етуі.Эврика.
4.Тексеру кезеңі.
Осы еңбектер мен зерттеулерді талдай отырып, бастауыш сынып
оқушыларына тән шығармашылық үрдістердің кезеңдерін төмендегідей
топтастыруға болады.
1 .Жаңалықпен бетпе-бет келу.
2.Шығармашылық белгісіздік.
З.Шешімнің жарық көруі.
4.Шығармашылық акт.
5.Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Францияның ағарту ісінің өклі К.А.Гельвеций адамдардың барлығының
бірдей, тең дәрежеде болатындығын, сол себепті кез келген баланы талант
дәрежесіне көтеруге болады дегенді уағыздап кеткен.
1.2. Бастауыш оқыту үрдісінде оқушылардың шығармашылық қабілетін
қалыптастырудың жолдары.
Баланы жастайынан шығармашылық өнеріне қалай баулу керек? Оның
жолдары, әдіс-тәсілдері, мазмұны қандай? Психологтардың зерттеуі бойынша,
әрбір жаста шығармашылыққа баулуға өзек болардай өзіндік ерекше қабілет,
бейімділік бар екен. Сондықтан баланы балабақша жасындағы кезінен бастап
мектеп бітіргенге дейін үзбей, жүйелі, сатылы түрде шығармашылыққа баулып,
қиял-фантазиясын, ақыл-ойын, икемділігін дамытып отыру қажет.
Алдымен 6-9 жастағы оқушылардың жас ерекшелігіне тоқталу қажет. Бұл
жас ой қызметіне ерекше ынтамен ұмтылып тұратын, алғырлығы, шапшаңдығы,
сезімталдығы басым кезең. Ештеңені жасырып іркіп қалмайды, ішіне сақтап
тұра алмайды, нені болса да ашық, еркін айтады. Мақтау сүйгіш. Мұғалімнің
жетегіне тез көнгіш таптырмайтын тамаша қасиеттер. Дегенмен қайшылығы да
мол: бала бойындағы қасиеттердің шығармашылық үшін тиімді-тиімсіз жақтары
үнемі қатар келіп, бірін-бірі жоққа шығарып отырады. Мысалы:
- төменгі сынып оқушылары небір дүниені қиялында қиыстыра алғанымен,
олардың қиялы тұрақтап, бір образды, сюжетті ұстап тұра алмайды, алдын-ала
белгілі бір ой, идея мақсат тумайды. Ал, педагогтың міндеті: баланың
қиялын,ойын белгілі мақсатқа бағыттай білу.
- төменгі сынып оқушылары шығармашылыққа өте белсенділік
көрсеткенімен, оны тек ойын түрінде қабылдайды.
Сондықтан тапсырмалар ойын үлгісінде берілуі керек. Және олардың
қиялы нақты заттарды қолға ұстап, ойынға қосу арқылы дамитынын ескеру.
- төменгі сынып оқушылары бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге
шыдамсыз, өзіндік сын мүлде жоқтың қасы. Олар үлкендердің ой-пікіріне қатты
сүйенеді. Бұл құбылыстың екі жағы бар: біріншіден балақай өзі жазған
шығармаларынан шұқшиып кінәрат іздей алатын болса, онда бірде-бір туынды
өмірге әкелмес еді.
Екіншіден, өзіндік сынның әлсіздігі, баланың болмашыға мәз болуына
әкеп соғады. Өлеңге ұқсаған нәрсенің бәрін өлең жаздым деп қанағаттануы
мүмкін. Олар не өлеңнің сыртқы формасына ерекше назар аударады, не мазмұн
қуып кетеді. Міне осы тәріздес жағдайларда педагогтың көреген көзі,
қабілеті керек. Бұл жаста оқушылар орта буынға қарағанда сөзді құбылтып
қолданудан гөрі, сурет салуға құмар келеді. (ондай жағдайда,алдымен сурет
салғызып, сосын сондағы көрініс бойынша ертегі құратуға болады).
Бастауыш сынып оқушылары өздері шығарған ертегі немесе өлеңді емес,
өздерін жеке басын мақтағанды тәуір көреді. Байқалып отырғандай бұл кезең-
шығармашылыққа тәрбиелеу үшін өте қиын жас. Егер балалардың назарын
шығармашылыққа кішкентай кезінен бағыттап, бастаған ісін аяғына дейін
тындыру жауапкершілігін бойына сіңірмесек, кейінгі сыныптарда да ісіміз де
жақсы нәтиже бермейді. Көп қабілеттердің бастауы жеткіншек кезден қаланып,
кейінгі жаста тереңдей түспек. Сонымен бірге бастауыш сынып мамандары
оқушылардың жас ерекшелігін, бейімділік икемділік дәрежесін білуі керек.
Мектептегі оқыту үрдісінің негізгі мақсаттары - баланың білім игеру
кезінде ойлау қабілетін қалыптастыру, сол арқылы таным әрекетін
белсендіріп, шығармашылық қабілеттерін тәрбиелеп дамыту болып табылады.
Шығармашылық қабілетті тәрбиелеудің алғы шарттарына мына нәрселерді
жатқызуға болады:
1. Шығармашылық қабілет деңгейін анықтау. (Топтау, бақылау, қапыптастыру)
2. Қызығушылық және шығармашылық пен таным белсенділігін арттыру.
3. Оқушы мүмкіншілігіне (потенциалына) сай шығармашылық тапсырмаларды
әдістемелік тұрғыда жүйелі түрде орындату.
4. Шығармашылық қабілетті тәрбиелеу барысында кездесетін қиындықтар мен
қарама-қайшылықтарды есепке алып зерттеу.
5. Оқушының шығармашылық қабілеттерін тәрбиелеуді кезең бойынша сатылап
дамыту.
6. Шығармашылық қабілеттерді тәрбиелеу үрдісін тәжірибе негізінде
жинақтау,
зерттеліп отырған мәселенің өсу динамикасын
бақылау.
7. Мұғалім өз ісіне ізденімпаздықпен қарап, сабақты шығармашылықпен
өткізу.
Осы мәселелер өз шешімін тапса, жан-жақты дамыған, шығармашыл
жеке тұлғаны тәрбиелеу ісі өз мақсатына жетеді. Жоғарыда аталған мәселенің
екінші тармағына тоқталатын болсақ, қызығушылық - оқыту, ақыл-ойды
жетілдіру жеке адам тәрбиесінде байланыстырушы буын болып есептелінеді.
Жаңалыққа деген қызығушылық - басты ішкі талпыныс болып табылады. Бастауыш
сынып оқушыларында жаңа өзі білмейтін іске деген қызығушылық басым болады.
Ондай істер баланың бар ақыл-ойын, ішкі күштерін жұмылдырады және ерекше
қуат береді.
Қызығушылықтың арқасында білім де, оны игеру үрдісі де, интелекті
дамытуда қозғаушы күш және жан-жақты дамыған адам тәрбиелеуде маңызды
фактор болуы мүмкін. К.Д.Ушинский: "еріксіз көндірумен, күштеумен алған
білім дамыған ақыл тудыра қояр ма екен?" - деген. Ендеше, оқыту негізгі
ерікті қызығушылық жағдайда болу керек. Сол себепті, білім алуға
қызығушылықты дамыту үшін негізгі жағдайлар болғаны дұрыс. Олар:
-Оқушының өзбетімен ізденуге, жаңа білім "ашуға", проблемалық тапсырмалар
шешуге тартылуы; оқу еңбегі басқа да еңбек түрлері сияқты әрсалалы болуы
керек:
-Бірізділік, біртекті ақпарат жалықтырады. Жаңа материалдың жас
ерекшелігіне сай және оны игеру мүмкіншілігінің болуы;
-Әрі қарай жұмыс істеуге қызықтыру үшін игерілген білімінің жиі
тексеріліп отырылуы;
-Оқу материалын бергенде мұғалім анықта эмоционалды болуы оқушыға, оның
пәнге деген қызыгушылығына жақсы әсер етеді;
Н.И.Болдырев, М.А.Данилоз еңбектерінде танымдық тапсырмалар маңызын
оқушыларда бар білімдерін шоғырландырып, талдау жасау арқылы өз беттерімен
ізденуге талпындыратын болуы керек деп тұжырымдайды Ол үшін қойылған
міндеттерді шешу жолдары дайын күйінде берілмей, оқушылар арқылы іздеп
табылуы керектігі анықталған.
Ақыл-ой ынтасы, қиындықты жеңу - балалардың ойлауын дамытады, оқуға
қызығушылығын көтеріп, жағымды эмоциялык, күй тудырады. Түсіндірумен қатар
таным әрекетінің қарқынды басқа да түрлері пайдаланылса, білімді игеру мен
ақыл-ойдың дамуы пәрменді болады.
Таным белсенділігі дәрежесі оқушының өзіне; тәрбиесіне, сана-сезіміне,
еркіне, қызығушылығына байланысты. Егер балада бұл қасиеттер аз болса, оны
қапыптастырып дамыту мұғалімнің кәсіби міндеті. Оқушының белсенділік
дәрежесі оқытушының педагогтық шеберлігіне, қолданған әдіс, тәсілдеріне
қайтарған жауабы тәрізді.
Сонымен оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда қажетті
жағдайлардың мазмұнына тоқталсақ:
- Мұғалім ең алдымен, сыныпта шығармашылық көңіл-күй тудыру
арқылы баланың назарын бір нәрсеге бағыттау керек.
Яғни, оқушылардың назарын шығармашылық арнаға бұру үшін, үнемі
шығармашылық тапсырма - міндеттер, жаттығу, ойын түрлерін ұсынған жөн.
- Шығармашылық жаттығу, ойын-тапсырмалардың мазмұны
жеткіншектердің жас ерекшелігіне, қызығушылығына үйлесуі керек;
Мұғалімнің ең үлкен міндеті бала белгілі бір көркемдік шешім тауып, өз
туындысын ұтымды аяқтап шыққанға дейін оны назарынан тыс қалдырмай,
шығармашылық бағыт-бағдар беріп отыру.
Шығармашылықты тежейтін үш нәрсе бар: біреуі - "сәтсіздікке ұшыраймын,
қолымнан ешнәрсе келмейді" деген қорқыныш сезімі, екінші - өзіне-өзі тым
риза болмаушылық сезімі, үшінші - жалқаулық. Ондай жағдайда баланы
құтқарудың жолдарын табу:
- оқушылардың шығармашылықпен айналысуына мектепте, сабақ
үстінде, үйде қолайлы жағдай жасау;
- шығармашылық бағытқа баланы жүйелі, саналы түрде қалыптастырып
отыру.
Оқушыларды шығармашылық жұмысқа баулып, олардың белсенділіктерін,
қызығушылықтарын арттыра түсу үшін шығармашылық қабілеттерін сабақта және
сабақтан тыс уақытта дамытуда әртүрлі әдіс-тәсілдерді қолдануға болады.
Олар мынадай:
-тақырыпты мазмұнына қарай жинақтау:
-арнаулы бір тақырыпта пікірталас тудыру;
-логикалық ойлауын дамытатын ойындармен берілген тапсырмаларды шешу;
-берілген тапсырманы түрлендіру бағытындағы жұмыс (кері есептер
құратыру, мәтін мазмұнын өңдеу, шығарма, шағын мәтін әңгіме құру);
-әңгіменің ұқсастығын салыстыру, бөліктерге бөлу, ат қойғызу;
-қиялдау арқылы сурет салғызу;
-ұнатқан кейіпкеріне мінездеме беру;
-ой шапшаңдығын, сөз байлығын дамытуда өлең шумақтарын құрастыру;
-мәтін, әңгіме, ертегіні өз бетінше аяқтау.
Ал, сабақтан тыс уақытта оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудың
жұмыс түрлері:
-мұражайға апару;
-әртүрлі кездесулер өткізу;
-әртүрлі тақырыпта пікірталас, сайыс өткізіп, алған әсерлерін шығарма
етіп жаздыру;
- балаларға арналған журналдарды сабақ кезінде үнемі пайдалану;
Осындай жұмыстарды үнемі жүргізу оқушыларды шығармашылыққа
баулуға, шәкірт бойындағы қабілет көзін ашып, тілін байытуға, қиялын
ұштауға, өз бетінше ізденуге зор әсерін тигізеді.
Бала бойындағы қабілетті ашу-оқушының шығармашылық бағытта дамуына
жеке мән беру болып табылады.
Шығармашылық жұмыстар оқушыларды ойлауға жетелеп, қызығушылығын оятып,
шығармашылық қабілетін арттыруға, белсенділікке ынталандырады.
Сонымен қатар, оқушылардың шығармашылық дербестігі мен ізденімпаздығын
қалыптастыруда мұғалімнің педагогикалық шеберлігі қажет.
Мұғалім оқушыларға шығармашылық, іс-әрекетін ұйымдастыру мақсатында
түрлі танымдық тапсырмалар дайындауда мынадай талаптар қойылады:
-шығармашылық тапсырмалар дайындауда оқытылатын пәннің жеке сипатын,
мазмұнын ескеру;
-шығармашылық тапсырмалар түрлі деңгейде болуы;
-кезекті тапсырма бұрын берілген тапсырмамен байланыста және бір
жүйеде берілуі;
-білімі мен біліктерін жетілдіретіндей болуы;
- тапсырмалардың қарапайымнан күрделіге өзгеруі; оқушының жеке
қабілеттерін ашатындай болуы және шығармашылықты
дамытатындай дәрежеде болуы керек.
Сонымен, оқушылардың дербес, шығармашылықпен жұмыс істей алу әрекеті
мейлінше белсенділікті, ынталықты, ізденімпаздықты, өз еркімен жүйелі жұмыс
істеуді талап етеді, оны оңтайландыру, оқушының күнделікті рухани қажетіне
айналдыру орта мектептің қазіргі кезеңдегі маңызды міндеті.
Шығармашылық- оқушының танымдық қабілеттеріне мотивациялық тұрғыда
басшылық жасау нәтижесінде туындайды.
Оқушының шығармашылық, дербестігінің пайда болуы оның іс-әрекетінен
айқын аңғарылады. Ең әуелі оқушының іс-әрекетке деген көзқарасы өзгеріп,
танымдық белсенділігі арта түседі. Оқушының шығармашылық дербестігі
қалыптасқанда баланың бүкіл болмысы жаңа сипатқа ие болады.
Шығармашылық дербестік әртүрлі сапада көрінуі мүмкін. Оның күрделі
табиғатының өзі оның жеке адам дамуының түрткісі, қозғаушы күші екендігін
көрсетеді.
Мәселені шешуде талданған негізгі ұғымдардың көлемі мен мазмұнына
үңіле отырып, оқушының шығармашылық дербестігін қалыптастырудың мәні мынада
деген тұжырымға келдік:
-қоғамда болып жатқан өзгерістерді танып білуге,ғылым
жаңалықтарына тұрақты қызығушылықтың пайда болуына;
-оқу-танымдық міндеттер мен мақсаттарын орындауға талпыну;
-білім алуға, шығармашылық жұмыстарға тұрақты қызығушылық;
-оқушының танымдық ойлау белсенділігінің дамуы.
-жеке тұлғаның сапалық көрсеткіші ретінде көрінетін қабілті
мен
қасиеттерінің дамуына;
-жеке тұлғаның дербес интеллектуалдық ой-өрісінің кеңеюі;
-тұрақты ізденімпаздық шығармашылық іс-әрекетінің нәтижелі дамуына
әсер етеді.
Шығармашылық процесс баланың ақыл-ойын, қабілеттерін дамытатын болса,
келесі кезекте даму категориясының мазмұны мен мәніне тоқталған дұрыс.
Даму ұғымы философиялық сөздікте мөлшерлік өзгерістердің белгілі бір өлшем
шегінен шығып, сапалық өзгерістерге айналуы деп түсіндіріледі. Ал, даму
ұғымының психологиялық анықтамасы жаңару процесі, жаңаның өмірге келіп,
ескінің жоғалуы деген мағынаны береді. Әрбір баланың педагогикалық-
психологиялық тұрғыдан даму ерекшеліктерін ескерсек, барлық баланың бірдей
дамуы мүмкін емес. Ғалымдардың зерттеулері бойынша баланың даму процесіне
үш түрлі күш пен үш түрлі фактордың қатысатындығын дәлелдейді.
Олар:
1. Биологиялық фактор.
Бұл ата-анадан ауысқан, туа бітті және өмір сүру барысында
қабылданған дененің барлық мүшелерінің, оның барлық жүйесі құрылысының
ерекшелігін білдіретін, бала организмінің ортамен қарым-қатынасынының
нәтижесі.
2. Әлеуметтік фактор.
Бұл бала өмір сүретін орта, ең алдымен адамдардың ортасы. Бұл сондай-
ақ баламен қарым-қатынас жасайтын адамдардың сипаттары, мінез-құлық және
ақыл-ой бейнелері, олардың мүдделері мен пікірлері, істері мен сөздері,
талаптары мен дағдылары, ұмтылыстары, яғни бала өсіп дамитын рухани орта.
3.Оқу-тәрбие процесі.
Ғалымдардың пікірінше осы факторлардың ішінде оқу-тәрбие процесінің
ролі зор. Оқу-тәрбие процесі негізінде дамыту мәселесінде басты рольді ең
алдымен оқушының өз бетінше әрекеті, белсенділігі атқарады.
Мектеп оқушыларында шығармашылық қасиет айқын байқалатыны бәрімізге
белгілі. Олар біреудің сөйлеу мәнерін айнытпай сала қояды, ертегінің көркем
мазмұнын, тарихты, ән-күйді, музыкалы пъесаны тез қабылдайды. Оларға табиғи
белсенділік, өз күшіне сенімділік тән. Мұның барлығы оқушының шығармашылық
дамуының қайнар көзі. Шығармашылық есте сақтауды, ойлауды, байқағыштықты,
мақсаткерлікті белсенді ете түседі. Оқушы шығармашылығы олардың өздері
жаңаша ойлауды, бұрын мәлім емес нәрсені өз бетінше іздеп табумен құнды.
Оқыту мен дамыту арасында тығыз байланыс бар екенін психология ғылымы
дәлелдеп берді. Бұл мәселені түбегейлі зерттеп, бала дамуындағы оқытудың
ролін, олардың орнын анықтаған көрнекті психолог Л.С.Выготский болды. Ол
дамуды оқытумен тең санайды. Ол бала дамуының екі аймағы болатындығы жайлы
теория ұсынады:
Бала дамуының жақын аймағы-баланың тек үлкендердің көмегі
арқылы атқара алатын істері.
Бала дамуының қол жеткен аймағы-баланың үлкендердің
көмегінсіз істей алатын істері.
Ғалым-психологтар Л.В. Занков, А.А. Люблинская, В.В. Давыдов, Д.Б.
Эльконин зертханаларында бастауыш мектепте оқытудың сипатын, мазмұнын
өзгертуге арналған зерттеулер жасалды.
Екі әрекетте оқушылар екі түрлі мүдделер көзделген әр түрлі мақсаттар
шешеді. Мысалы: оқу әрекетінде белгілі бір ережені меңгеретін, дағдыны
қалыптастыратын жаттығулар орындалса, шығармашылық әрекетте баланың іздену
жұмысы басты нысанда болады. Сондықтан оқу әрекеті баланың жалпы қабілетін
дамытса, шығармашылық әрекет нақты жағдай шешу барысында нәтижеге
жеткізетін қабілеттерін дамытады.
Мұғалім алғашқы сабақтардан бастап, әрбір оқушының жеке
ерекшеліктерін, ынтасы мен бейімділігін, оқу мен еңбекке ұқыптылығын ескере
отырып, оқу үрдісін жүргізуі керек. Бастауыш сынып оқушыларында оқу қызметі
жаңадан басталды, мұны қабілеттіліктің басты кезеңі деп қарастыру қажет
және әр жылы дамытып, оқушы бойындағы қасиетті жетілдіріп, баланың өзіне
танытқан абзал. Мұнда бастапқы ауыртпалық бастауыш пән мұғаліміне түседі.
Мектепке дейінгі балалардың және бастауыш сынып оқушыларының жас
ерекшеліктеріне сай қабілет олардың бір іс-әрекетке бейімділігі арқылы
көрінеді.
Бейімділік - бұл адамның белгілі бір іс-әрекетпен айналысуға бет
бұрысы, оған көңілінің ашуы, оянып келе жатқан қабілетінің алғашқы белгісі.
Сондықтан да, балалық кезде ерекше көзге түсетін бейімділіктерін дер
кезінде көре біліп, қабілеттерді дамыту керек. Мысалы: тіл үйрету үшін біз
баланың туған сәтінен бастап, сөйлесе бастаймыз. Ал, музыканттар жанұясында
үнемі музыка естіп өскен баланың сол өнерге қабілеті ерте ашылады.
Бүгінгі мектеп алдындағы ең басты міндет - балаға елеусіз болса да өз
күшімен, өз ойымен қиындықты жеңе отырып, жаңалық ашуға жағдай жасау
бүгінгі күн талабына қойылған. Шығармашылықты тежейтін үш кедергі бар:
біреуі – сәтсіздікке ұшыраймын, қолымнан еш нәрсе келмейді деген үрей,
қорқыныш сезімі; екіншісі - өзіне-өзі тым риза болмаушылық сезімі; үшіншісі
- жалқаулық. Оқушының кішкентай жетістігін мадақтап, көтермелеу, қолыңнан
бәрі келеді деп баланың бойында сенім қалыптастыру.
Шығармашылық іс-әрекеттің негізгі белгілері ( қажеттілік, себеп,
қызығушылық, сезім т.б.) адамның жемісті тіршілігін қамтамасыз ете отырып,
оның қабілеттілігіне негізділеді. Тұлғаның белгілі бір әрекетке
қабілеттілігі қаншалықты жоғары болса, соншалықты оның бойында сол іс-
әрекетке қызығушылығы көп болады. Педагогикалық тұрғыдан алып қарасақ, бала
бойында жоғарыда көрсетілген шығармашылық қабілетінің дамуына ықпалын
тигізеді. Ал, қызығушылық -- дүниедегі заттар мен құбылыстарды
белсенділікпен танып білуге бағытталған адамның жеке ерекшеліктерінің бір
көрінісі. Қызығушылық әр адамда әр түрлі болады. Бір адамның қызығушылығы
жан-жақты, ауқымды болып келсе, екінші адамда керісінше өте таяз, тар
болып келеді. Адамның іс-әрекеті көзқарасы мен талғамына, мақсат-мүддесіне
байланысты қызығушылығы да әр түрлі болады. Қызығушылық тұрақты әрекетке
айналған кезде ғана адам өз іс-әрекетінен жақсы нәтиже шығара алады.
1997 жылғы оқу жылынан бастап, білім беру барысында мектептерге
Қазақстанның жаңа буын оқулықтары енгізіле бастады. Осы уақыт арасында
мектептерде көптеген өзгерістер іске асты. Қазақстанның жаңа буын
оқулықтарының айтарлықтай ерекшелігі - әрбір оқулықты жазуға ғалым-педагог,
әдіскерлер мен мектеп мұғалімдері қатысты. Оқулықтар түрлі суреттермен
безендіріліп, оқушылар білімін жетілдіруге ықпал ететін эстетикалық,
патриоттық және имандылық тәрбие беруге ерекше көңіл бөле білген.
Жаңартылған білім мазмұны мен соның негізінде жазылған жаңа оқулықтар
оқушының шығармашылық қабілетін дамытуға, іскерлігін қалыптастырып
жетілдіруге қажетті әрекет түрлерін меңгеруіне мүмкіндік беретіндей
компонентті құрамда құрылған оқулықтағы материалдар үш деңгейде берілген:
үлгі бойынша, ізденушілік, шығармашылық. Оқушыны оқу-тәрбие процесі
негізінде дамыту мәселесі-күні бүгінге дейін күн тәртібінен түскен жоқ .
Оқушы бойында шығармашылықты дамытуда үздіксіз құлшыныс, оқуға, білім
алуға деген ұмтылыс ұдайы өшпей, күннен-күнге дами түсуі қажет. Сонда ғана
оқушы бойында білім нұры тасып, сыныптан-сыныпқа көшкен сайын оқушының ішкі
дүниесі, сыртқы ортамен байланысы дамып, оқушы дүниетанымы арта түсері
анық.
ІІ тарау. Бастауыш сынып оқушыларын қазақ тілін оқыту барысында
шығармашылық қабілетін арттырудың әдістемелік негіздері.
2.1 2-сынып оқушыларының қазақ тілі пәнінде шығармашылығын қалыптастырудың
тиімді жолдары.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігінің жариялануы,
Білім, Тілдер туралы заңдарының қабілдануы, білім берудің басты мұратын
айқындайтын соңғы құжаттар, халық ағарту саласында болып жатқан өзгерістер
жалпы білім беретін мектептердің алдында білім және тәрбие беру салаларын
жақсатру міндетін алға қойып отыр. Қазіргі таңда жас ұрпақтың өз ана тіліне
деген сүйіспеншілігін арттыру, сөйлеу мәдениетін дамыту төңірегінде
атқарылуға тиісті маңызды міндеттер көп. Ол міндеттер қазақ тілінің
мемлекеттік мәртебе алуынан және Білім туралы заңда көзделген іс-шараларды
жүзеге асырудан туындап отыр. Қазіргі мектептің құрылымы мен оның білім
мазмұнында болып жатқан бетбұрыстар оқыту сипатын ерекшелеу, жаңашаландыру
талаптарын қояды. Жалпы орта мектепте оқытылатын пәндер жүйесінде қазақ
тілі ерекше орын алады. Ж.аймауытов оқыту мен тәрбие беру ісіндегі ана тілі
мен қазақ тілінің орнын ерекше атап өтеді. Бала оқуды тілден бастайды.
Бастауыш мектептің көбінесе айналдыратын оқуы – тілдің мүшелерін анық
білдіріп, баланың тілін байыту - дей келіп, сөз – ойдың айнасы, ойсыз сөз
жоқ - деп тұжырымдайды. Жас буынның дұрыс ойлап, дұрыс ойлануына,
сөйлесуіне, ата-ана мен мектеп ұжымы, осы саланың оқытушылары бірден-бір
жауапты деген пікір айтады. Бұл пікірлер оқу-тәрбие процесіндегі ой-
пікірлермен үндесіп жататынджығын байқауға болады. Оқушы білім алу үшін оқу
процесінде өзінің дүниетанымын, қабілетін қалыптастыру керек дегенді жиі
айтамыз. Оқушының сабақ үстінде танымдық іс-әрекетін, қабілетін
қалыптастырудағы мақсат – білім берудің тиімді жолдарын қарастырып, оқыту
процестерін нәтижелі ұйымдастыру. оқушылар шығармашылығы үнемі ұстаз, сынып
ұжымы, ата-ана тарапынан қолдау тауып отыруы тиіс. Бастауыш мектеп
жасындағы оқушыларман шығармашылық тапсырма түрлерін жас ерекшелігіне,
психологиялық даярлығына қарап қалыптастырады. Жан-жақты талант иесі
М.Жұмабаев Педагогика еңбегінде бастауыш мектепте әдеби қабілеттілікті
қалыптастырудың кейбір әдістерін көрсеткен. Ұлы ағартушыларымыз ұсынып
отырған оқушының шығармашылық қабілетін дамытудың барлық кезеңінде яғни,
оқушы, оқиға, сюжет, образ, көркемдік шешім таба алмай қиналғанда
мұғалімнің меңзеу әдісі көмекке келуі керек. Бұл-мұғалімнің де шығармашылық
қабілетінің сынға түсер шағы. Ана тілі, қазақ тілі сабақтарында ұтымды
уақыт тауып шығармашылық арнаға бұрып, өзгертуге болады. Бастауыш сынып
оқушыларымен шығармашылық жұмыстың төмендегідей түрлерін жүргізуге болады.
1. Оқушыларға белгілі тақырыпта әңгіме оқып, оқушыларға басқаша аяқтауға
кілт боларлық сюжет ұсыну;
2. Әңгіменің, ертегінің сюжетін бастап беру, аяқтауды оқушыға тапсыру;
3. Ертегіні ұжым болып тыңдау;
4. Ұйқас ұсыну арқылы өлең шығару;
5. Белгілі мақал негізінде әңгіме жазу;
6. Мәтін бойынша мақал құрастыру;
7. Табиғат құбылыстарына байланысты жұмбақтар;
8. Берілген мәтіндегі бір бөлікті өзі жазып шығару;
9. Сөйлемдегі кейбір сөздерді көркем сөздермен ауыстыру;
10. Белгілі ақын, жазушы шығармасына еліктеп өлең, әңгіме жазу;
11. Берілген тірек сөздер арқылы қызықты мәтін құрастыру;
Оқушылардың сабаққа қызығуы, яғни, сабақ мазмұнының қызықты, қызғылықсыз
жүргізілуі жаттығулар мазмұнына, оның талаптарына да байланысты.
Оқушыларға негізгі сатыда сапалы білім беру бағдарламадан бастау
алады. Бағдарламада теориялық материалдар ауыр-жеңілдігіне қарай бір-
бірімен байланыста, өзара сабақтастықта жүйелі түрде беріледі, оқушылардың
жас ерекшеліктеріне сәйкестендіріледі. Бағдарламадағы қазақ тілі пінінің
білім мазмұны мен мақсаты мектептегі оқу-тәрбие жұмысына қойылған
талаптармен ұшырасады. Сонымен қатар оқушылардың әр сынып бойынша қазақ
тілінен игеретін білімі мен білік, дағдыларына қойылатын талаптар мен
пәнаралық байланыстар көрсетіледі. Мектепте қазақ тілі пәнін оқыту
міндеті – жеткіншек ұрпаққа ғылым негіздерінен терең де сапалы, тиянақты
білім беру, оларды практикада қолдану қабілеті мен дағдыларын қалыптастыру,
яғни оқушылардың ауызша және жазбаша ойын грамматикалық және стистикалық
жағынан дұрыс бере білуге үйрету десек, қазіргі заман талабына жауап бере
алатынын даралап, саралап оқыту және басқа ұстанымдар арқылы әрбір
оқушының шығармашылық қабілетін қалыптастыру бүгінгі күннің негізгі мақсаты
болып отыр. Оқу процесі мұғалімнің басшылығымен, оқушылардың таным
процестеріне негізделіп жүгізілсе нәтижелі болады. Оқыту – таным процесі,
өйткені онда ілгері қарай қозғалыс болады. Оқушы білмеуден білуге қарай
жүріп отырады деген болатын Т.Сабыров. ал, осы таным процестерінің оқушыда
біркелкі болмайтындығын айта келіп, М.Жұмабаев Адамдардың есте сақтау
қабілетін 4 топқа бөлді.
- Кейбіреулері тез жаттап алып, тез ұмытады;
- Кейбіреулер баяу қабылдап, тез ұмытады;
- Кейбіреулер баяу қабылдап, бірақ тез ұмытпайды;
- Кейбіреулер тез қабылдайды, сонда да ұмытпайды,- деп таным процесінің
қабылдау, есте сақтау т.б. компоненттерінің жеке тұлғаны дамытудағы
өзіндік ролін талдап көрсетеді. Бастауыш мектеп жасындағы оқушыларда
шығармашылық қабілет бірдей болмайтындығына байланысты қолданылатын да
материалдарды орнымен пайдалану мұғалімнің шеберлігіне байланысты.
Оқулық – білім алудың құралы. Оның ең басты міндеті - оқушылардың
білімін жетілдіру. Оқулық бағдарламаның негізінде жазылып, оқушыларға
берілетін білім мазмұнын құрайды, білік, дағдыны қалыптастырады.
Сонымен қатар сұрау тапсырмаларымен жұмыс жасағанда, үй тапсырмасын
орындағанда жетекшілік қызмет атқарады. Сондықтан да мұғалім оқу
процесінде оқулықты басшылыққа алады. Яғни, оқулық жақсы сабақ
берудің іргетасы - дап К.Д.Ушинский айтқандай бүгінгі тәуелсіз
еліміздің ұлттық қадір-қасиетін сақтауға негіз болатын, үздіксіз білім
жүйесінің негізгі сатысы болып табылатын мектептегі қазақ тілі
оқулығы. Демек, оқушылардың сабаққа қызығушылығын арттыруда оқулықтың
да өзіндік ролі бар. Оқулықтың білім мазмұны мен құрылымының ғылыми
тұрғыдан дұрыс бағытта болуын айқындайтын әдістемелік, педагогикалық
талаптар мыналар:
- Оқулық мазмұнының бағдарламаға және оқушының жас ерекшелігіне
сәйкестігі;
- Оқулық мазмұнының стандарт талаптарына сәйкестігі;
- Оқулықтың теориялық, практикалық жақтарының бір-бірімен тығыз
байланыста болуы;
- Оқулық мазмұнының логикалық тұрғыда түсінікті болып, проблемалық
ситуациялардың қамтылуы;
- Тілінің жатық, оқушыларға түсінікті болуы;
Сондай-ақ оқулықта грамматикалық анықтамалар да мысалдар арқылы беріледі.
Әртүрлі жаттығулар, өткен грамматикалық материалдарды қайталау бағытында
деңгейлік сұрау – тапсырмалар оқушыларды өз бетінше жұмыс істеуге,
ізденіске баулиды. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін қалыптастыруда әрбір тақырыпты түсіндірудің өзіндік
ерекшелігіне байланысты көрнекі, техникалық құралдарды пайдаланудың да
маңызы зор. Баланың қызығушылығын оятатын, тәрбиелік мәні зор, түрлендіріп
берілген жаттығулар көптеп кездеседі. Оқушының шығармашылығын
қалыптастыруда практикалық жаттығулардың өз дәрежесінде орындалуының да
ерекшелігі мұғалімнен шеберлікті талап етеді. Егер сабақта оқушыларға зат
есімді немесе сын есімді қатыстырып сөйлем құру тапсырылса, Марат келді
немесе ақ көйлек, жасыл жапырақ сияқты сөз тіпкестеріне жауап берген
баланың білім деңгейіне қарап мұғалім өзінің сабақ үстінде танымдық жұмыс
түрлерін дұрыс ұйымдастыра алмғандығынан оқушының алған білімінің жемісті
болмағанын байқайды. Балаға мектепте жүйелі білім беруде мұғалім жетекші
роль атқарады. Білімдендіруді жүзеге асыратын – мұғалім - дейді
Ж.Аймауытов. оқулықтағы білім мазмұнының күрделенуі сияқты әрбір
грамматикалық тақырыптардағы жаттығуларды бірте-бірте күрделендіре беру
оқушылардың сабаққа деген белсенділігін, қабілетін арттырады. Уақыттың
қалай тез өткенін сезбей қалады. Жаттығуды қызыға орындайды. Оқушылардың
сабаққа қызығу, сабақ мазмұнына, оның талаптарына да байланысты. Оқушының
шығармашылығы, қабілетін қалыптастыруда дтдактикалық материалдар
ойланатындай етіп құрылуы тиіс. Яғни, А.байтұрсынов жеңілден ауырға қарай
принципінде жүзеге асырылады. Жеңілден ауырға көшіру білім мазмұнында да
берілген жаттығуларды оқушы бұрынғы өзінде бар білім негіздерімен ұштастыра
орындайды. Ал, оқушыларға негізгі сатыда сапалы білім беру
бағдарламалардан бастау алады. Бағдарламада теориялық материалдар ауыр-
жеңілдігіне қарай бір-бірімен байланыста, өзара сабақтастықта жүелі түрде
беріледі, оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкестендіреді. Ол үшін мұғалім ең
алдымен сыныпта шығармашылық көңіл-күй тудыру үшін баланың назарын бір
нәрсеге бағыттауы тиіс. Яғни, оқушының назарын шығармашылық арнаға бұру
үшін үнемі елеусіз болса да шығармашылық тапсырма – міндеттер, жаттығу,
ойын түрлерін ұсынған жөн: әрбір шығармашылық тапсырманы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І тарау
Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамытудың
теориялық мәселелері.
1.1 Оқушы тұлғасын қалыптастыруда шығармашылық қабілетін дамытудың алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Бастауыш оқыту үрдісінде оқушылардың шығармашылық қабілетін
қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ тарау
Бастауыш сынып оқушыларын қазақ тілін оқыту барысында
шығармашылық қабілетін арттырудың әдіснамалық негіздері.
2.1. 2-сынып оқушыларының қазақ тілі пәнінде шығармашылығын
қалыптастырудың тиімді жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. 2-сыныпта қазақ тілі сабағында шығармашылық қабілеттерін
қалыптастыруда озық тәжірибелерді қолдану жолдары ... ... ... ... ..
2.3. сабақ жоспарларының үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі: Қазақстан Республикасының
Конституциясында жазылған Орта білім алу міндеттілігі қоғамның дарынды
адамдарға деген қажетін қанағаттандыру талабын оқыту, білім беру жүйесінің
алдына баланың жеке қабілеті мен әлеуметтік белсенділігінің дамуына жол
ашу, шығармашыл тұлға қалыптастыруын қойып отыр.
Ел Басының Қазақстан халқына Қазақстан-2030 жолдауында Біздің
жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп кемелденеді, біздің балаларымыз бен
немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз ұрпағының жауапты да жігерлі,
білім өрісі биік, денсаулығы мықты өкілдері болады... деген сенімі жай
айтылған сөз емес. Бүгінгі білім беру талабына орай білім беру мазмұны
қайта қаралып, түбегейлі жаңартылуы керек. Орта білім берудің мақсаты
жылдам өзгеріп отыратын жағдайларында алынған білімнің, кәсіби дағдылардың
негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға
және өз бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға
қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру- деп Қазақстан Республикасы 2015 жылға
дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында нықтап атап көрсетілген.
Бүгінгі таңда еліміздегі білім беру ісі балалардың жас ерекшелігіне
сай бағытталуы, ортаның әлеуметтік- мәдени өзгеруіне икемделіп отыруы, ең
алдымен оқушылардың жеке тұлғалық дамуы мен жалпы дамуға дайындығы
мәселелерінің бірлігін шешуі керек.
Мемлекеттік күш-қуаты ең алдымен өз ісіне шығармашылықпен қарайтын,
ғылымның, техниканың, өнердің, өндірістің ойдағыдай дамуына өзінің жекелей
еңбегімен ықпал етуге қабілетті адамдардың санымен анықталады. Сондықтан да
баланың әр уақытта қоғамдық санасының, жеке
тұлғасының жан-жақты дамыған еңбек білігі мен шығармашылық қабілеті
қалыптасқан адам болып өсуі өзекті де көкейтесті мәселе болып отыр.
Шығармашылық- бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі, еңбек етуге құлшынысы. Өмірге дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой
түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек.
Осы мақсатта педагогика ғылымын дамытуға үлес қосқан ірі тұлғалы
ғалымдар, философтар, педагогтар ертеден-ақ аз болмады. Аристотельдің Жан
туралы еңбегі, Я.А. Коменскийдің Ұлы дидактикасы, И.Г. Песталоцци мен А.
Дистерверг еңбектері оқытудың негізгі теориялық мәселелеріне сүйеніп, жеке
тұлға дамуы шығармашыл әрекет арқылы қалыптастыру мәселесінің маңыздылығын
көтереді.
Бала шығармашылығының жантану негіздерімен тығыз байланысты екенін
психологтар да үнемі зерттеп, көптеген тұжырымдар арқылы дәлелді. Америка
психологы М. Корне, орыс психологтары А.Н.Лук, В.И.Андреев, И.Л.Лернер,
А.Л.Яковлевтердің еңбектері шығармашылық қабілеттің құрамдас компоненттерін
зерттеуге бағытталған.
Халық ағарту ісінің белгілі қайраткерлері К.Д. Ушинский Ана тілін
оқытуға басшылық еңбегінде, В.А. Сухомлинский Балаларға жүрек жылуы
еңбегінде, В.Ф. Шаталов, Н.А. Менчинская, П.П. Блонский, Я.А. Пономарев
т.б. өздерінің еңбектерінде, Қазақстанда ағартушылық идеяны көтерген
Ы.Алтынсарин Таңдамалы педагогикалық мұралары, М.Жұмабаев Педагогика,
Қ.Бержанов, Т.Сабыров Оқыту теориясының негіздері т.б. еңбектерінде
жастарға білім беру саласында өскелең өмір жағдайында қабілеттілікті
дамытудың маңыздылығына көп тоқталады.
Қазіргі кезде мамандық атаулының барлығы бейімділікті, ептілікті,
мол шығармашылық мүмкіндікті қажет етеді. Бұл тақырыпты қаншама ғалымдар
қарастырып келген. Дегенмен бұл мәселенің ресми талап етілуі деңгейі мен
бастауыш мектеп тәжірибесінде жүзеге асырылуының арасында қарама-
қайшылықтар бар. Сол қарама-қайшылықтардың ғылыми-теориялық негіздерін
дұрыс түсіну үшін және ол қайшылықтарды жоюдың жолдарын іздестіру
мақсатында диплом жұмысының тақырыбын Бастауыш мектеп оқушыларының
шығармашылық қабілетін қалыптастыру деп алдым.
Зерттеудің обьектісі: Бастауыш мектептегі оқу тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: 2-сынып қазақ тілі пәнін оқыту барысында бастауыш
сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту.
Зерттеу мақсаты: Қазақ тілі пәнін оқыту барысында бастауыш мектеп
оқушыларының шығармашылық қабілетін арттырудың мазмұнын ашып, тиімді
жолдарын анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1) Зерттеліп отырған тақырыпқа байланысты философиялық, психологиялық,
әдістемелік әдебиеттерге шолу жасау.
2) Зерттеліп отырған тақырыпқа байланысты педагогикалық тәжірибелерді
жинақтау, сұрыптау, зерттеу.
Зерттеу әдістері: байқау, философиялық, педагогикалық, әдістемелік
және арнаулы әдебиеттерге теориялық талдау жасау, баспасөздерге жарияланған
озық педагогикалық іс-тәжірибелерді жинақтау.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, ІІ тараудан, қорытынды,
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың көкейтестілігі, зерттеу обьектісі, зерттеу
пәні, мақсаты, міндеттері, зерттеу әдістері қарастырылған.
І тарауда бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін арттырудың
теориялық мәселелері, шығармашылық қабілеттің алатын орны, қалыптастыру
жолдары қарастырылған.
ІІ тарауда қазақ тілін оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық қабілетін арттыру жолдары мен әдіс-тәсілдері, озық
педагогикалық тәжірибелер қарастырылған.
1. Тарау. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
артырудың теориялық мәселелері.
1. Оқушы тұлғасын қалыптастыруда шығармашылық қабілеттің алатын
орны.
Қазіргі қоғам жеке адамнан прогрессивті ойлай алатын белсенді
әрекетті, жан-жақты болуды талап етеді. Өйткені, адамның қоғамда
алатын орны, бүгіні және оның болашағы үнемі толғандыратын өзекті
мәселелер. Бұл қоғамның дамуымен тікелей байланысты.
Қазақстан Республикасында орта білімді дамыту тұжырымдамасы
білім беру мекемелерінің ең негізгі мақсаты: дүниетанымдық, құзырлық,
шығармашылық деп атап көрсетеді. Қоғамда “орындаушы” адамнан гөрі
“шығармашыл” адамға деген сұраныстың көп екендігін қазіргі өмір
талабы дәлелдеп отыр.
Көтеріп отырған мәселе туралы жазылған ойлар, тұжырымдамалар,
көзқарастар, еңбектер баршылық. Бұдан 2,5 мың жыл бұрын өмір
сүрген грек философы Платон (б.з.д 427-347ж) дарынды балаларды
патша сарайында арнайы тәрбиелегенде, ең алдымен оларды көркемөнер
түрлеріне үйреткен. Олар әрине осылардан сарай ақындары, суретшілері
шықсын дегенді мақсат тұтпаған.
Өз ұлтын мемлекетін өркендететін білімді, алғыр, болашақ
данышпан шәкірттер тәрбиелеу үшін, бірінші кезекте балалардың
сезімталдығын, ойын, тілін дамытуды қолға алған.
Ежелгі грек ғалымы және философы Сократ оқушыларының дамуына
үнемі қамқорлық жасап отырған.
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесі ежелден-ақ
ұлы ойшылдарымызды Жүсіп Баласағұн, әл-Фараби ұлы Абайды ерекше
толғандырған, олар өз еңбектерінде адамның жеке басын, қабілеттерін
дамытуды үнемі көтеріп отырған.
Бүкіл халықтың ұстазы ұлы Абай өзінің 43-ші қара сөзінде
бала өмірге келгендегі қабілеттерін әрі қарай дамытуды шыңдауды
қажет ететінін, сонда ғана олар пайдаға асатынын жазған. Ал,
назардан тыс қалған қабілеттер бара-бара жойылып, жоқ болатынын
айтқан.
Көрнекті педагогтар К.Ушинский , Ы.Алтынсарин, А.Макаренко,
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов және т.б оқушы шығармашылығына бағыт-бағдар
беруді, ең алдымен, мазмұнына енгізген.
Кеңестік психологтар мен ғалымдар Л.Выготский, С.Рубинштейн,
А.Ананьев, В.Давыдов, Л.Занков, В.Куртецкий, М.Мұқанов, Ж.Әбділдин,
Қ.Жарықбаев, Т.Сабыров еңбектері жеке тұлғаны дамыту мәселесінде
ерекше орын алатын ғылыми жұмыстар ретінде танымал.
Оқушы шығармашылығына бағыт – бағдар беруді білім мазмұнына
енгізуді тұжырымдаған Мағжан Жұмабаев болатын. Ол “Педагогика”
оқулығында баланың даму мәселелерін көрсетті. Ол үшін оның
танымын, ақылын, зейінін, еркін қалыптастыру керек екенін жазды.
Бұл мәселеге назар аударған ғалымдарға тоқтала өтсек, онда
В.Д.Чернов факультативтер мен үйірме жұмыстары арқылы қабілеттерді
шығармашылық деңгейге көтеру жолдарын қарастырса,
Қ.А.Жаманбаеваның зерттеу жұмысының негізгі идеясы оқушыларды сөз
өнеріне баулу, көркем шығармашылық қабілеттерін дамыту, М.Мұхаммедин
ойын әрекеті арқылы шығармашылық қабілеттерін дамыту жолдарын
айқындады.
Шығармашылық-бүкіл тіршілік көзі. Ал бүгінгідей күрделі
әлуметтік-экономикалық жаңартулар тұсында шығармашылық қабілеттер
басты нысана болып, оқушыда шығармашылық қабілеттің болмауы үлкен
мәселе саналып, оны ойландыруы тиіс деп білеміз. Мұндай күрделі
мәселені шешуде бастауыш сыныптың орны ерекше.
Ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда адам миында болатын миллиард
клетканың белсенді түрде тек қана 3-4 пайызы ғана жұмыс істейді
екен. Өз халқымыздың “балаңды 5 жасқа дейін піріңдей тұт, 5
жастан 15 жасқа дейін қосшы баладай тұт” деген даналық сөзі де
баланың қандай еңбекпен де айналысатын кезі балалық шақ екенін,
сол шақты ұтымды пайдалану керектігін еске салғандай.
Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең
алдымен “қабілет” ұғымының мәнін терең түсініп алуды қажет
етеді. Философияда “қабілеттерді” тұлғаны белгілі бір әрекетті
орындауға жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері дей келе, олар
қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай
дамып отырғандығын атап көрсеткен.
Шығармашылық қабілеттілік-бала өз бетінше жаңа бір бейне
құрумен сипатталады, яғни іс-әрекеттің қандай түрінде болсын жаңалық
ашу арқылы, жасампаздық бейне жасау арқылы өзіндік жеке даралық
дамудың бір көрінісін байқатқан жағдаймен түсіндіріледі.
Соңғы жылдары шығармашылық психологиясы туралы С.Рубинштейн,
Б.Кедров А.Брушлинский , Я.Пономарев, О.Тихомиров, ал жалпы және арнайы
қабілеттер туралы Б. Теплов, Н.Тарасов, қабілеттілік және жеке
даралық өзгешеліктердің психологиясы мен психофизеологиясы туралы
Б.Теплов, Э.Голубаева еңбектері қабілеттілік мәселелері бойынша
жүргізілген зерттеу жұмыстарының негізін қалады.
Психологтар қабілеттердің екі түрлі деңгейі болатынын
дәлелдейді.
Жалпы қабілет- жеке адамның білім меңгерудегі жеңіл де
нәтижелілігін салыстырмалы түрде қамтамасыз ететін интеллектуалды
қасиеттер жүйесі ұсынылады. Бұл іс-әрекетті, білімді берілген үлгі
бойынша қабылдай алу деңгейі – репродуктивті деңгей болып
табылады.
Арнаулы қабілет- іс-әрекеттің, мәселен әдебиет, сурет өнері,
музыка, сахна өнері т.б арнаулы салаларда жоғары дәрежелі
нәтижеге жетуге жәрдемдесетін қасиеттер жүйесі. Бұл-жаңалық ойлап
табуға бағытталған қабілеттер-шығармашылық деңгей болып табылады .
Қабілеттің аталған осы екі түрінен басқа практикалық іс-
әрекетке қабілеттілік дейтін үшінші түрінде айтуға болады. Бұған
конструктивті –техникалық ұйымдастырғыштық , педагогикалық қабілеттер
кіреді.
Қабілеттер проблемасы-оқушылардың жекелік айырмашылықтар
проблемасы. Қабілеттер туа бітетін қасиет емес, олар өмір сүру
барысында пайда болып, дамып отырады.
Қабілеттер дәрежесі әр адамда әр түрлі деңгейде дамып
отырады. Мәселен, біреуге музика, енді біреуге сурет өнері
күшті әсер етеді.
Сөйтіп, қабілет адамның табиғи және жүре пайда болатын
қасиеттерінің сомдалып құйылуы. Бірақ та табиғи қасиеттер тума
болғанымен еңбек процесінде, тәрбие жағдайында өңделіп, дамып
жетіледі.
Қазіргі педагогикалық-психологиялық зерттеулерде балалардың
бастауыш сыныптағы ерекшеліктерін атап көрсететін Л.Божовичтің,
Р.Буренің, Л.Венгердің, Е.Панько және т.б ғалымдар еңбектерінің
маңызы зор. Онда мектепте оқытудағы аса мәнді қасиеттер:
тәжірибелік және ой жұмыстарының қарапайым дағдылары, мінез-
құлық қалыптасуының жайы, адамгершілік,
жігерлік сапалар кеңінен сөз болады.
Оқу-танымдық әрекеттің барысында мынадай мақсаттар жүзеге
асырылады.
1.Символикалық бейнелерге психикалық әрекеттің құралы ретінде
(есте сақтау) саналы қатынасты қалыптастыру.
2.Қисынды ойлауды және көрнекі бейнелі операцияларды меңгеру.
3.Оқу типі тапсырмаларына деген жағымды кең қатынастарды
дамыту.
4.Қиялды, әр-түрлі қабылдауды жетілдіру.
Бастауыш сыныпта баланың сөйлеу тілін дамытудың, қол және аяқ
мүшелерінің қозғалысын, оқыту үрдісіндегі зор рөл атқаратын
интеллектуалдық дағдыларының маңызы ерекше. Бала сұрақтарға жауап
қайтарып, ортамен өз танымымен бөлісе алуы қажет.
Бастауыш сынып оқушыларының бойында еркіндіктің пайда болуы,
мінез-құлқын өзі реттеуі, жағымды өзіндік “Мені” қалыптаса бастауы,
ересектер және өз тұстастарымен қатынас жасаудың тәсілдерін меңгеруі
оқу-танымдық әрекеттің қажетті шарты болып табылады.
"Шығармашылық" сөзінің төркіні, этимологиясы “шығару” “ойлап табу”
“іздену” дегенге саяды. Адам баласының сөйлей бастаған кезінен
бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері шығармашылықтың
нәтижесі. Табиғат, қоғам құбылыстарында, жеке адамның ақыл
–санасында, іс-әрекетінде, ішкі жан дүниесінде -бәрінде шығармашылықтың
табиғи процестері үздіксіз жүріп жатады. Ол процесс бейберекет,
жүйесіз жүрмейді, белгілі бір табиғи заңдылықтармен, табиғи
жүйемен дамиды. Табиғат ішкі шығармашылық процестерді өзі
басқарады. Табиғи шығармашылық процестердің үздіксіз дамуына
себепкер болатын сыртқы факторлар. Сыртқы факторларды, ішкі табиғи
мүмкіндіктерді ескере отырып реттеу, жүйелеу, басқару жеке
адамның ой-санасына, қызметіне байланысты.
Адамның ақыл –ойын, қабілеттерін дамыту арқылы оны бақыт
жолына, мәселесіне бірнеше еңбектер арнаған шығыстың әйгілі ойшылы
Әл-Фараби қабілеттер өзінен-өзі табиғат тудырған қалпында
бақытқа жеткізе алмайтындығына, оларды бағыттау, тәрбиелеу, дамыту
керек екендігіне тоқталған.
Көрнекті психолог Л.Выготский шығармашылық деп жаңалық
ашатын әрекетті атаған. Ал Я.Пономарев оны даму ұғымымен қатар
қояды. Соңғы жылдары шығармашылық сөзімен жаңалық, бастамашылық,
белсенділік ұғымдары астарлас қолданып жүр.
Шығармашылық- өте күрделі психологиялық үрдіс. Ол іс-әрекет
түрі болғандықтан , тек адамға ғана тән. Шығармашылықты
төмендегідей ерекшеліктерімен сипатталған адам әрекеті деуге
болады:
-шығармашылықтағы қарама-қайшылықтардың болуы;
-әлеуметтік және жеке адамға деген мәннің болуы;
-шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайдың болуы;
-шығармашылық тұлғаның жекелік қасиеттерінің болуы;
-нәтиженің жаңалығы, соңы;
Ал бастауыш сыныптағы балалардың шығармашылығы тек өзіне ғана
жаңалық болып табылатын субъективті жаңалық. Ендеше оларға тән
шығармашылық кезеңдерін шартты түрде былайша топтастырамыз:
1.Жаңалықпен бетпе-бет келу;
2.Шығармашылық, екі ұштылық, белгісіздік;
3.Шешімнің жарқ етуі;
4.Шығармашылық акт;
5.Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу;
Шығармашылық саланы жан-жақты зерттеген дәрігер, әрі
психолог А.Л.Лук әрекет нәтижесінің шығармашылық деңгейге көтерілуі
ең алдымен шығармашылық ойлауға байланысты деген пікір
айтады. Шығармашылық қабілеттің белгілері ретінде:
-мәселені қарастырудағы қарағылық , көрегендік;
-ақпаратты нерв жүйесіне код арқылы хабарлауды;
-тасымалдай білуді;
-ақылдың иекемділігі, ойдың оралымдылығын;
-әрекетті бағалай білуді қарастырады.
Әрекеттің шығармашылық қабілеттерді дамытуы үшін қажетті
ахуалдың болуы керектігін және қорқыныш, жалқаулық, өзін-өзі шамадан
тыс сынау сияқты психологиялық кедергілермен күресу қажеттілігіне
тоқталады.
Б.М.Теплов қабілетті адамдар арасындағы жеке даралық
психологиялық өзгешелік деп қарастырады. Ол қабілеттілікке
анықтама бере отырып, оның үш белгісін көрсетеді. Біріншіден ,
қабілеттілік бір адамды екінші адамнан ажыратуға негіз болатын жеке
даралық ерекшеліктерді жатқыза беруге болмайды, тек қандай да
бір немесе бірнеше іс-әрекетті орындау барысында нәтижесі табысқа
сәйкес жететін ерекшеліктерді “қабілет” деп атауға болады;
екіншіден, “қабілет” түсінігі адамда бар білім, ептілік дағды ғана
бар деп айтуға болмайды ,
Керісінше сол ептілік дағдыны меңгеруге қабілетті деп
санайды; үшіншіден, қабілеттіліктің дамуы бір жақты ғана
болмайды, оның қозғаушы күші қарама-қарсы ойлардың күресі деп
көрсетеді.
А.Н.Лук шығармашылық қабілеттерді үш топқа бөліп қарастырады.
1.Ынтамен байланысты қабілеттер.
Оқушының кез-келген іс-әрекетінің нәтижелі болуы үшін алдымен
сол іс-әрекетке деген оның қызығушылығы, ынтасы болуы керек , егер
ол болмаса нәтиженің төмен болғаны белгілі.
2.Темпераментпен байланысты қабілеттер.
Көңіл-күй –бұл іс-әрекетті орындауда басты көрсеткіш болып
табылады .
3.Ақыл-ой қабілеттері.
Кез-келген іс-әрекетті жүзеге асыруда ақыл-ой керек болады.
Оқушының шығармашылық қабілетінің артуы ақыл-ойға байланысты
екенін байқау керек.
И.Д.Левитовтың пікірінше “оқушылардың шығармашылық қабілеттері
деп іс-әрекет қорытындысында жаңа бір нәрселерді үйренулері және
оқушылардың бейімділіктері мен қабілеттерінің, тәжірибелерінің
көрінуі” болып табылады.
Б.Г.Ананьев қабілет мәселесін жетілдіре отырып, қабілет тек
индивидтің белсенді іс-әрекетінде қоғамдық тәжірибені меңгерудегі
психологиялық аспектісі ретінде ғана көрсетпей, сонымен қатар
психологиялық құрылым ретінде жеке адамның қабілетке байланысын
көрсетеді. Оның айтуы бойынша қабілеттілік-ақылдың шығармашылық
дамуының көрінуі.Тек білімдердің жинақталуы, әрі бұл
білімдер шығармашылық көрсетуде ғана емес, жаңа бейне,
жасампаздық әрекет құра деп көрсетеді.
Б.Г. Ананьев қабілет мәселесін жетілдіре отырып, қабілет тек
индивидтің белсенді іс-әрекетінде қоғамдық тәжірибені меңгерудегі
психологиялық аспектісі ретінде ғана көрсетпей, сонымен қатар психологиялық
құрылым ретінде жеке адамның қабілетке байланысын көрсетеді. Оның айтуы
бойынша қабілеттілік - ақылдың шығармашылық дамуының көрінуі. Тек
білімдердің жинақталуы, әрі бұл білімдерді шығармшылық көрсетуде ғана емес,
жаңа бейне, жасампаздық әрекет құра алуы деп көрсетеді.
Жүсіпбек Аймауытов өз еңбектерінде жақсы қойылған сұрау, жақсы жауап
тілейді дей отырып, балалардың шығармашылық қабілетін дамытуға байланысты
жақсы тапсырмалар мен жақсы сұраулар қойылса, соған сәйкес бала
қабілеттіліктің жан-жақты әрі мәнді көрінуіне әсерін тигізетіндігін
дәлелдейді. Оқыту адамдардың табиғатына қарай болсын деп айтылған ойы
баланың бойындағы қабілет құрылымы, бағыты жүйесіне орай тапсырмалар беру -
баланың білімді тез әрі жеңіл меңгеруіне, қабілеттің айқындылығына
себепші болады деп айтты.
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселелері шетелдік
психологтарды 1950 жылдардан бастап қызықтыра бастады. Шығармашылық туралы
пікірлер А.Осборор (1953), А. Бионди(1967), Д.Треффингер(1976) еңбектерінде
айтыла бастады. Бұл жұмыстардың әдістемелік негізі ретінде 1950 жылдары
жазылған Дж. Гильфорд және оның ізбасарларының интеллект туралы теориясы
алынды. Бұл теорияның негізгі мәні - факторлық зерттеулер нәтижесінде
шығармашылық ойлаудың балаларға,сондай-ақ ересектерге тән ортақ
компоненттері анықталған.Олар кез келген өнімді әрекетте болатындығы
дәлелденген. Олар:
-интеллектуалдық шығармашылық бастамалылық;
-категориязациялаудың кеңдігі, заттарды пайдалануда оқыстылық, оларға
мән бере білушілік;
-ойлаудың шапшаңдығы;
-ойлаудың сонылығы, шешімнің дәстүрлі шешіммен салыстырғандағы
тапқырлығы.
Осы теория негізінде баланың шығармашылық қабілеттерін анықтауға
арналған тесттер жүйесі өмірге келді. Соның бірі - тәжірибеде көп
қолданылатын Е. Торренс әдістемесі. Зерттеулер нәтижесінде Е.Торренс
баланың шығармашылық ойлауы 4-5 жастан басталады деген түжырымға келді.
Шығармашылық қабілеттердің дамуын зерттеген психологтар мәселенің әр
түрлі компонентеріне тоқталады. Мысалы: жоғары шығармашылық елестете білу
және еркін ойын әрекетіне байланысты (Дж.Моран,Р.Мильграм, 1984), ата-
анасының қызығушылықтары мен бейімділіктеріне байланысты (Т.Ковач,1984),
отбасындағы тәрбие ерекшеліктеріне (М.Филверг,1977), балаға еркіндік беріп,
жағдай жасауға, оны көтермелеп, мақтап отыруға байланысты (П.Смит, 1983)
пікірлер бар. Д.Дельман(1982) зерттеулері Ж.Пиаже теориясына сүйене отырып,
баланың шығармашылығының сапалық жақтарын ашуға бағытталады. Ол
шығармашылықтың ақырғы нәтижесі баланың ақыл-ойында логикалық
интеллектуалдық құрылымдардың пайда болуы деп есептейді.
Көрнекті француз математигі Адамар шығармашылық процесті 4 кезеңге
бөледі:
1 Дайындық кезеңі.
2.Инкубация,жасырын идеялардың ұйыққа тірелу кезеңі.
З.Интуицияның жарқ етуі.Эврика.
4.Тексеру кезеңі.
Осы еңбектер мен зерттеулерді талдай отырып, бастауыш сынып
оқушыларына тән шығармашылық үрдістердің кезеңдерін төмендегідей
топтастыруға болады.
1 .Жаңалықпен бетпе-бет келу.
2.Шығармашылық белгісіздік.
З.Шешімнің жарық көруі.
4.Шығармашылық акт.
5.Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Францияның ағарту ісінің өклі К.А.Гельвеций адамдардың барлығының
бірдей, тең дәрежеде болатындығын, сол себепті кез келген баланы талант
дәрежесіне көтеруге болады дегенді уағыздап кеткен.
1.2. Бастауыш оқыту үрдісінде оқушылардың шығармашылық қабілетін
қалыптастырудың жолдары.
Баланы жастайынан шығармашылық өнеріне қалай баулу керек? Оның
жолдары, әдіс-тәсілдері, мазмұны қандай? Психологтардың зерттеуі бойынша,
әрбір жаста шығармашылыққа баулуға өзек болардай өзіндік ерекше қабілет,
бейімділік бар екен. Сондықтан баланы балабақша жасындағы кезінен бастап
мектеп бітіргенге дейін үзбей, жүйелі, сатылы түрде шығармашылыққа баулып,
қиял-фантазиясын, ақыл-ойын, икемділігін дамытып отыру қажет.
Алдымен 6-9 жастағы оқушылардың жас ерекшелігіне тоқталу қажет. Бұл
жас ой қызметіне ерекше ынтамен ұмтылып тұратын, алғырлығы, шапшаңдығы,
сезімталдығы басым кезең. Ештеңені жасырып іркіп қалмайды, ішіне сақтап
тұра алмайды, нені болса да ашық, еркін айтады. Мақтау сүйгіш. Мұғалімнің
жетегіне тез көнгіш таптырмайтын тамаша қасиеттер. Дегенмен қайшылығы да
мол: бала бойындағы қасиеттердің шығармашылық үшін тиімді-тиімсіз жақтары
үнемі қатар келіп, бірін-бірі жоққа шығарып отырады. Мысалы:
- төменгі сынып оқушылары небір дүниені қиялында қиыстыра алғанымен,
олардың қиялы тұрақтап, бір образды, сюжетті ұстап тұра алмайды, алдын-ала
белгілі бір ой, идея мақсат тумайды. Ал, педагогтың міндеті: баланың
қиялын,ойын белгілі мақсатқа бағыттай білу.
- төменгі сынып оқушылары шығармашылыққа өте белсенділік
көрсеткенімен, оны тек ойын түрінде қабылдайды.
Сондықтан тапсырмалар ойын үлгісінде берілуі керек. Және олардың
қиялы нақты заттарды қолға ұстап, ойынға қосу арқылы дамитынын ескеру.
- төменгі сынып оқушылары бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге
шыдамсыз, өзіндік сын мүлде жоқтың қасы. Олар үлкендердің ой-пікіріне қатты
сүйенеді. Бұл құбылыстың екі жағы бар: біріншіден балақай өзі жазған
шығармаларынан шұқшиып кінәрат іздей алатын болса, онда бірде-бір туынды
өмірге әкелмес еді.
Екіншіден, өзіндік сынның әлсіздігі, баланың болмашыға мәз болуына
әкеп соғады. Өлеңге ұқсаған нәрсенің бәрін өлең жаздым деп қанағаттануы
мүмкін. Олар не өлеңнің сыртқы формасына ерекше назар аударады, не мазмұн
қуып кетеді. Міне осы тәріздес жағдайларда педагогтың көреген көзі,
қабілеті керек. Бұл жаста оқушылар орта буынға қарағанда сөзді құбылтып
қолданудан гөрі, сурет салуға құмар келеді. (ондай жағдайда,алдымен сурет
салғызып, сосын сондағы көрініс бойынша ертегі құратуға болады).
Бастауыш сынып оқушылары өздері шығарған ертегі немесе өлеңді емес,
өздерін жеке басын мақтағанды тәуір көреді. Байқалып отырғандай бұл кезең-
шығармашылыққа тәрбиелеу үшін өте қиын жас. Егер балалардың назарын
шығармашылыққа кішкентай кезінен бағыттап, бастаған ісін аяғына дейін
тындыру жауапкершілігін бойына сіңірмесек, кейінгі сыныптарда да ісіміз де
жақсы нәтиже бермейді. Көп қабілеттердің бастауы жеткіншек кезден қаланып,
кейінгі жаста тереңдей түспек. Сонымен бірге бастауыш сынып мамандары
оқушылардың жас ерекшелігін, бейімділік икемділік дәрежесін білуі керек.
Мектептегі оқыту үрдісінің негізгі мақсаттары - баланың білім игеру
кезінде ойлау қабілетін қалыптастыру, сол арқылы таным әрекетін
белсендіріп, шығармашылық қабілеттерін тәрбиелеп дамыту болып табылады.
Шығармашылық қабілетті тәрбиелеудің алғы шарттарына мына нәрселерді
жатқызуға болады:
1. Шығармашылық қабілет деңгейін анықтау. (Топтау, бақылау, қапыптастыру)
2. Қызығушылық және шығармашылық пен таным белсенділігін арттыру.
3. Оқушы мүмкіншілігіне (потенциалына) сай шығармашылық тапсырмаларды
әдістемелік тұрғыда жүйелі түрде орындату.
4. Шығармашылық қабілетті тәрбиелеу барысында кездесетін қиындықтар мен
қарама-қайшылықтарды есепке алып зерттеу.
5. Оқушының шығармашылық қабілеттерін тәрбиелеуді кезең бойынша сатылап
дамыту.
6. Шығармашылық қабілеттерді тәрбиелеу үрдісін тәжірибе негізінде
жинақтау,
зерттеліп отырған мәселенің өсу динамикасын
бақылау.
7. Мұғалім өз ісіне ізденімпаздықпен қарап, сабақты шығармашылықпен
өткізу.
Осы мәселелер өз шешімін тапса, жан-жақты дамыған, шығармашыл
жеке тұлғаны тәрбиелеу ісі өз мақсатына жетеді. Жоғарыда аталған мәселенің
екінші тармағына тоқталатын болсақ, қызығушылық - оқыту, ақыл-ойды
жетілдіру жеке адам тәрбиесінде байланыстырушы буын болып есептелінеді.
Жаңалыққа деген қызығушылық - басты ішкі талпыныс болып табылады. Бастауыш
сынып оқушыларында жаңа өзі білмейтін іске деген қызығушылық басым болады.
Ондай істер баланың бар ақыл-ойын, ішкі күштерін жұмылдырады және ерекше
қуат береді.
Қызығушылықтың арқасында білім де, оны игеру үрдісі де, интелекті
дамытуда қозғаушы күш және жан-жақты дамыған адам тәрбиелеуде маңызды
фактор болуы мүмкін. К.Д.Ушинский: "еріксіз көндірумен, күштеумен алған
білім дамыған ақыл тудыра қояр ма екен?" - деген. Ендеше, оқыту негізгі
ерікті қызығушылық жағдайда болу керек. Сол себепті, білім алуға
қызығушылықты дамыту үшін негізгі жағдайлар болғаны дұрыс. Олар:
-Оқушының өзбетімен ізденуге, жаңа білім "ашуға", проблемалық тапсырмалар
шешуге тартылуы; оқу еңбегі басқа да еңбек түрлері сияқты әрсалалы болуы
керек:
-Бірізділік, біртекті ақпарат жалықтырады. Жаңа материалдың жас
ерекшелігіне сай және оны игеру мүмкіншілігінің болуы;
-Әрі қарай жұмыс істеуге қызықтыру үшін игерілген білімінің жиі
тексеріліп отырылуы;
-Оқу материалын бергенде мұғалім анықта эмоционалды болуы оқушыға, оның
пәнге деген қызыгушылығына жақсы әсер етеді;
Н.И.Болдырев, М.А.Данилоз еңбектерінде танымдық тапсырмалар маңызын
оқушыларда бар білімдерін шоғырландырып, талдау жасау арқылы өз беттерімен
ізденуге талпындыратын болуы керек деп тұжырымдайды Ол үшін қойылған
міндеттерді шешу жолдары дайын күйінде берілмей, оқушылар арқылы іздеп
табылуы керектігі анықталған.
Ақыл-ой ынтасы, қиындықты жеңу - балалардың ойлауын дамытады, оқуға
қызығушылығын көтеріп, жағымды эмоциялык, күй тудырады. Түсіндірумен қатар
таным әрекетінің қарқынды басқа да түрлері пайдаланылса, білімді игеру мен
ақыл-ойдың дамуы пәрменді болады.
Таным белсенділігі дәрежесі оқушының өзіне; тәрбиесіне, сана-сезіміне,
еркіне, қызығушылығына байланысты. Егер балада бұл қасиеттер аз болса, оны
қапыптастырып дамыту мұғалімнің кәсіби міндеті. Оқушының белсенділік
дәрежесі оқытушының педагогтық шеберлігіне, қолданған әдіс, тәсілдеріне
қайтарған жауабы тәрізді.
Сонымен оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда қажетті
жағдайлардың мазмұнына тоқталсақ:
- Мұғалім ең алдымен, сыныпта шығармашылық көңіл-күй тудыру
арқылы баланың назарын бір нәрсеге бағыттау керек.
Яғни, оқушылардың назарын шығармашылық арнаға бұру үшін, үнемі
шығармашылық тапсырма - міндеттер, жаттығу, ойын түрлерін ұсынған жөн.
- Шығармашылық жаттығу, ойын-тапсырмалардың мазмұны
жеткіншектердің жас ерекшелігіне, қызығушылығына үйлесуі керек;
Мұғалімнің ең үлкен міндеті бала белгілі бір көркемдік шешім тауып, өз
туындысын ұтымды аяқтап шыққанға дейін оны назарынан тыс қалдырмай,
шығармашылық бағыт-бағдар беріп отыру.
Шығармашылықты тежейтін үш нәрсе бар: біреуі - "сәтсіздікке ұшыраймын,
қолымнан ешнәрсе келмейді" деген қорқыныш сезімі, екінші - өзіне-өзі тым
риза болмаушылық сезімі, үшінші - жалқаулық. Ондай жағдайда баланы
құтқарудың жолдарын табу:
- оқушылардың шығармашылықпен айналысуына мектепте, сабақ
үстінде, үйде қолайлы жағдай жасау;
- шығармашылық бағытқа баланы жүйелі, саналы түрде қалыптастырып
отыру.
Оқушыларды шығармашылық жұмысқа баулып, олардың белсенділіктерін,
қызығушылықтарын арттыра түсу үшін шығармашылық қабілеттерін сабақта және
сабақтан тыс уақытта дамытуда әртүрлі әдіс-тәсілдерді қолдануға болады.
Олар мынадай:
-тақырыпты мазмұнына қарай жинақтау:
-арнаулы бір тақырыпта пікірталас тудыру;
-логикалық ойлауын дамытатын ойындармен берілген тапсырмаларды шешу;
-берілген тапсырманы түрлендіру бағытындағы жұмыс (кері есептер
құратыру, мәтін мазмұнын өңдеу, шығарма, шағын мәтін әңгіме құру);
-әңгіменің ұқсастығын салыстыру, бөліктерге бөлу, ат қойғызу;
-қиялдау арқылы сурет салғызу;
-ұнатқан кейіпкеріне мінездеме беру;
-ой шапшаңдығын, сөз байлығын дамытуда өлең шумақтарын құрастыру;
-мәтін, әңгіме, ертегіні өз бетінше аяқтау.
Ал, сабақтан тыс уақытта оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудың
жұмыс түрлері:
-мұражайға апару;
-әртүрлі кездесулер өткізу;
-әртүрлі тақырыпта пікірталас, сайыс өткізіп, алған әсерлерін шығарма
етіп жаздыру;
- балаларға арналған журналдарды сабақ кезінде үнемі пайдалану;
Осындай жұмыстарды үнемі жүргізу оқушыларды шығармашылыққа
баулуға, шәкірт бойындағы қабілет көзін ашып, тілін байытуға, қиялын
ұштауға, өз бетінше ізденуге зор әсерін тигізеді.
Бала бойындағы қабілетті ашу-оқушының шығармашылық бағытта дамуына
жеке мән беру болып табылады.
Шығармашылық жұмыстар оқушыларды ойлауға жетелеп, қызығушылығын оятып,
шығармашылық қабілетін арттыруға, белсенділікке ынталандырады.
Сонымен қатар, оқушылардың шығармашылық дербестігі мен ізденімпаздығын
қалыптастыруда мұғалімнің педагогикалық шеберлігі қажет.
Мұғалім оқушыларға шығармашылық, іс-әрекетін ұйымдастыру мақсатында
түрлі танымдық тапсырмалар дайындауда мынадай талаптар қойылады:
-шығармашылық тапсырмалар дайындауда оқытылатын пәннің жеке сипатын,
мазмұнын ескеру;
-шығармашылық тапсырмалар түрлі деңгейде болуы;
-кезекті тапсырма бұрын берілген тапсырмамен байланыста және бір
жүйеде берілуі;
-білімі мен біліктерін жетілдіретіндей болуы;
- тапсырмалардың қарапайымнан күрделіге өзгеруі; оқушының жеке
қабілеттерін ашатындай болуы және шығармашылықты
дамытатындай дәрежеде болуы керек.
Сонымен, оқушылардың дербес, шығармашылықпен жұмыс істей алу әрекеті
мейлінше белсенділікті, ынталықты, ізденімпаздықты, өз еркімен жүйелі жұмыс
істеуді талап етеді, оны оңтайландыру, оқушының күнделікті рухани қажетіне
айналдыру орта мектептің қазіргі кезеңдегі маңызды міндеті.
Шығармашылық- оқушының танымдық қабілеттеріне мотивациялық тұрғыда
басшылық жасау нәтижесінде туындайды.
Оқушының шығармашылық, дербестігінің пайда болуы оның іс-әрекетінен
айқын аңғарылады. Ең әуелі оқушының іс-әрекетке деген көзқарасы өзгеріп,
танымдық белсенділігі арта түседі. Оқушының шығармашылық дербестігі
қалыптасқанда баланың бүкіл болмысы жаңа сипатқа ие болады.
Шығармашылық дербестік әртүрлі сапада көрінуі мүмкін. Оның күрделі
табиғатының өзі оның жеке адам дамуының түрткісі, қозғаушы күші екендігін
көрсетеді.
Мәселені шешуде талданған негізгі ұғымдардың көлемі мен мазмұнына
үңіле отырып, оқушының шығармашылық дербестігін қалыптастырудың мәні мынада
деген тұжырымға келдік:
-қоғамда болып жатқан өзгерістерді танып білуге,ғылым
жаңалықтарына тұрақты қызығушылықтың пайда болуына;
-оқу-танымдық міндеттер мен мақсаттарын орындауға талпыну;
-білім алуға, шығармашылық жұмыстарға тұрақты қызығушылық;
-оқушының танымдық ойлау белсенділігінің дамуы.
-жеке тұлғаның сапалық көрсеткіші ретінде көрінетін қабілті
мен
қасиеттерінің дамуына;
-жеке тұлғаның дербес интеллектуалдық ой-өрісінің кеңеюі;
-тұрақты ізденімпаздық шығармашылық іс-әрекетінің нәтижелі дамуына
әсер етеді.
Шығармашылық процесс баланың ақыл-ойын, қабілеттерін дамытатын болса,
келесі кезекте даму категориясының мазмұны мен мәніне тоқталған дұрыс.
Даму ұғымы философиялық сөздікте мөлшерлік өзгерістердің белгілі бір өлшем
шегінен шығып, сапалық өзгерістерге айналуы деп түсіндіріледі. Ал, даму
ұғымының психологиялық анықтамасы жаңару процесі, жаңаның өмірге келіп,
ескінің жоғалуы деген мағынаны береді. Әрбір баланың педагогикалық-
психологиялық тұрғыдан даму ерекшеліктерін ескерсек, барлық баланың бірдей
дамуы мүмкін емес. Ғалымдардың зерттеулері бойынша баланың даму процесіне
үш түрлі күш пен үш түрлі фактордың қатысатындығын дәлелдейді.
Олар:
1. Биологиялық фактор.
Бұл ата-анадан ауысқан, туа бітті және өмір сүру барысында
қабылданған дененің барлық мүшелерінің, оның барлық жүйесі құрылысының
ерекшелігін білдіретін, бала организмінің ортамен қарым-қатынасынының
нәтижесі.
2. Әлеуметтік фактор.
Бұл бала өмір сүретін орта, ең алдымен адамдардың ортасы. Бұл сондай-
ақ баламен қарым-қатынас жасайтын адамдардың сипаттары, мінез-құлық және
ақыл-ой бейнелері, олардың мүдделері мен пікірлері, істері мен сөздері,
талаптары мен дағдылары, ұмтылыстары, яғни бала өсіп дамитын рухани орта.
3.Оқу-тәрбие процесі.
Ғалымдардың пікірінше осы факторлардың ішінде оқу-тәрбие процесінің
ролі зор. Оқу-тәрбие процесі негізінде дамыту мәселесінде басты рольді ең
алдымен оқушының өз бетінше әрекеті, белсенділігі атқарады.
Мектеп оқушыларында шығармашылық қасиет айқын байқалатыны бәрімізге
белгілі. Олар біреудің сөйлеу мәнерін айнытпай сала қояды, ертегінің көркем
мазмұнын, тарихты, ән-күйді, музыкалы пъесаны тез қабылдайды. Оларға табиғи
белсенділік, өз күшіне сенімділік тән. Мұның барлығы оқушының шығармашылық
дамуының қайнар көзі. Шығармашылық есте сақтауды, ойлауды, байқағыштықты,
мақсаткерлікті белсенді ете түседі. Оқушы шығармашылығы олардың өздері
жаңаша ойлауды, бұрын мәлім емес нәрсені өз бетінше іздеп табумен құнды.
Оқыту мен дамыту арасында тығыз байланыс бар екенін психология ғылымы
дәлелдеп берді. Бұл мәселені түбегейлі зерттеп, бала дамуындағы оқытудың
ролін, олардың орнын анықтаған көрнекті психолог Л.С.Выготский болды. Ол
дамуды оқытумен тең санайды. Ол бала дамуының екі аймағы болатындығы жайлы
теория ұсынады:
Бала дамуының жақын аймағы-баланың тек үлкендердің көмегі
арқылы атқара алатын істері.
Бала дамуының қол жеткен аймағы-баланың үлкендердің
көмегінсіз істей алатын істері.
Ғалым-психологтар Л.В. Занков, А.А. Люблинская, В.В. Давыдов, Д.Б.
Эльконин зертханаларында бастауыш мектепте оқытудың сипатын, мазмұнын
өзгертуге арналған зерттеулер жасалды.
Екі әрекетте оқушылар екі түрлі мүдделер көзделген әр түрлі мақсаттар
шешеді. Мысалы: оқу әрекетінде белгілі бір ережені меңгеретін, дағдыны
қалыптастыратын жаттығулар орындалса, шығармашылық әрекетте баланың іздену
жұмысы басты нысанда болады. Сондықтан оқу әрекеті баланың жалпы қабілетін
дамытса, шығармашылық әрекет нақты жағдай шешу барысында нәтижеге
жеткізетін қабілеттерін дамытады.
Мұғалім алғашқы сабақтардан бастап, әрбір оқушының жеке
ерекшеліктерін, ынтасы мен бейімділігін, оқу мен еңбекке ұқыптылығын ескере
отырып, оқу үрдісін жүргізуі керек. Бастауыш сынып оқушыларында оқу қызметі
жаңадан басталды, мұны қабілеттіліктің басты кезеңі деп қарастыру қажет
және әр жылы дамытып, оқушы бойындағы қасиетті жетілдіріп, баланың өзіне
танытқан абзал. Мұнда бастапқы ауыртпалық бастауыш пән мұғаліміне түседі.
Мектепке дейінгі балалардың және бастауыш сынып оқушыларының жас
ерекшеліктеріне сай қабілет олардың бір іс-әрекетке бейімділігі арқылы
көрінеді.
Бейімділік - бұл адамның белгілі бір іс-әрекетпен айналысуға бет
бұрысы, оған көңілінің ашуы, оянып келе жатқан қабілетінің алғашқы белгісі.
Сондықтан да, балалық кезде ерекше көзге түсетін бейімділіктерін дер
кезінде көре біліп, қабілеттерді дамыту керек. Мысалы: тіл үйрету үшін біз
баланың туған сәтінен бастап, сөйлесе бастаймыз. Ал, музыканттар жанұясында
үнемі музыка естіп өскен баланың сол өнерге қабілеті ерте ашылады.
Бүгінгі мектеп алдындағы ең басты міндет - балаға елеусіз болса да өз
күшімен, өз ойымен қиындықты жеңе отырып, жаңалық ашуға жағдай жасау
бүгінгі күн талабына қойылған. Шығармашылықты тежейтін үш кедергі бар:
біреуі – сәтсіздікке ұшыраймын, қолымнан еш нәрсе келмейді деген үрей,
қорқыныш сезімі; екіншісі - өзіне-өзі тым риза болмаушылық сезімі; үшіншісі
- жалқаулық. Оқушының кішкентай жетістігін мадақтап, көтермелеу, қолыңнан
бәрі келеді деп баланың бойында сенім қалыптастыру.
Шығармашылық іс-әрекеттің негізгі белгілері ( қажеттілік, себеп,
қызығушылық, сезім т.б.) адамның жемісті тіршілігін қамтамасыз ете отырып,
оның қабілеттілігіне негізділеді. Тұлғаның белгілі бір әрекетке
қабілеттілігі қаншалықты жоғары болса, соншалықты оның бойында сол іс-
әрекетке қызығушылығы көп болады. Педагогикалық тұрғыдан алып қарасақ, бала
бойында жоғарыда көрсетілген шығармашылық қабілетінің дамуына ықпалын
тигізеді. Ал, қызығушылық -- дүниедегі заттар мен құбылыстарды
белсенділікпен танып білуге бағытталған адамның жеке ерекшеліктерінің бір
көрінісі. Қызығушылық әр адамда әр түрлі болады. Бір адамның қызығушылығы
жан-жақты, ауқымды болып келсе, екінші адамда керісінше өте таяз, тар
болып келеді. Адамның іс-әрекеті көзқарасы мен талғамына, мақсат-мүддесіне
байланысты қызығушылығы да әр түрлі болады. Қызығушылық тұрақты әрекетке
айналған кезде ғана адам өз іс-әрекетінен жақсы нәтиже шығара алады.
1997 жылғы оқу жылынан бастап, білім беру барысында мектептерге
Қазақстанның жаңа буын оқулықтары енгізіле бастады. Осы уақыт арасында
мектептерде көптеген өзгерістер іске асты. Қазақстанның жаңа буын
оқулықтарының айтарлықтай ерекшелігі - әрбір оқулықты жазуға ғалым-педагог,
әдіскерлер мен мектеп мұғалімдері қатысты. Оқулықтар түрлі суреттермен
безендіріліп, оқушылар білімін жетілдіруге ықпал ететін эстетикалық,
патриоттық және имандылық тәрбие беруге ерекше көңіл бөле білген.
Жаңартылған білім мазмұны мен соның негізінде жазылған жаңа оқулықтар
оқушының шығармашылық қабілетін дамытуға, іскерлігін қалыптастырып
жетілдіруге қажетті әрекет түрлерін меңгеруіне мүмкіндік беретіндей
компонентті құрамда құрылған оқулықтағы материалдар үш деңгейде берілген:
үлгі бойынша, ізденушілік, шығармашылық. Оқушыны оқу-тәрбие процесі
негізінде дамыту мәселесі-күні бүгінге дейін күн тәртібінен түскен жоқ .
Оқушы бойында шығармашылықты дамытуда үздіксіз құлшыныс, оқуға, білім
алуға деген ұмтылыс ұдайы өшпей, күннен-күнге дами түсуі қажет. Сонда ғана
оқушы бойында білім нұры тасып, сыныптан-сыныпқа көшкен сайын оқушының ішкі
дүниесі, сыртқы ортамен байланысы дамып, оқушы дүниетанымы арта түсері
анық.
ІІ тарау. Бастауыш сынып оқушыларын қазақ тілін оқыту барысында
шығармашылық қабілетін арттырудың әдістемелік негіздері.
2.1 2-сынып оқушыларының қазақ тілі пәнінде шығармашылығын қалыптастырудың
тиімді жолдары.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігінің жариялануы,
Білім, Тілдер туралы заңдарының қабілдануы, білім берудің басты мұратын
айқындайтын соңғы құжаттар, халық ағарту саласында болып жатқан өзгерістер
жалпы білім беретін мектептердің алдында білім және тәрбие беру салаларын
жақсатру міндетін алға қойып отыр. Қазіргі таңда жас ұрпақтың өз ана тіліне
деген сүйіспеншілігін арттыру, сөйлеу мәдениетін дамыту төңірегінде
атқарылуға тиісті маңызды міндеттер көп. Ол міндеттер қазақ тілінің
мемлекеттік мәртебе алуынан және Білім туралы заңда көзделген іс-шараларды
жүзеге асырудан туындап отыр. Қазіргі мектептің құрылымы мен оның білім
мазмұнында болып жатқан бетбұрыстар оқыту сипатын ерекшелеу, жаңашаландыру
талаптарын қояды. Жалпы орта мектепте оқытылатын пәндер жүйесінде қазақ
тілі ерекше орын алады. Ж.аймауытов оқыту мен тәрбие беру ісіндегі ана тілі
мен қазақ тілінің орнын ерекше атап өтеді. Бала оқуды тілден бастайды.
Бастауыш мектептің көбінесе айналдыратын оқуы – тілдің мүшелерін анық
білдіріп, баланың тілін байыту - дей келіп, сөз – ойдың айнасы, ойсыз сөз
жоқ - деп тұжырымдайды. Жас буынның дұрыс ойлап, дұрыс ойлануына,
сөйлесуіне, ата-ана мен мектеп ұжымы, осы саланың оқытушылары бірден-бір
жауапты деген пікір айтады. Бұл пікірлер оқу-тәрбие процесіндегі ой-
пікірлермен үндесіп жататынджығын байқауға болады. Оқушы білім алу үшін оқу
процесінде өзінің дүниетанымын, қабілетін қалыптастыру керек дегенді жиі
айтамыз. Оқушының сабақ үстінде танымдық іс-әрекетін, қабілетін
қалыптастырудағы мақсат – білім берудің тиімді жолдарын қарастырып, оқыту
процестерін нәтижелі ұйымдастыру. оқушылар шығармашылығы үнемі ұстаз, сынып
ұжымы, ата-ана тарапынан қолдау тауып отыруы тиіс. Бастауыш мектеп
жасындағы оқушыларман шығармашылық тапсырма түрлерін жас ерекшелігіне,
психологиялық даярлығына қарап қалыптастырады. Жан-жақты талант иесі
М.Жұмабаев Педагогика еңбегінде бастауыш мектепте әдеби қабілеттілікті
қалыптастырудың кейбір әдістерін көрсеткен. Ұлы ағартушыларымыз ұсынып
отырған оқушының шығармашылық қабілетін дамытудың барлық кезеңінде яғни,
оқушы, оқиға, сюжет, образ, көркемдік шешім таба алмай қиналғанда
мұғалімнің меңзеу әдісі көмекке келуі керек. Бұл-мұғалімнің де шығармашылық
қабілетінің сынға түсер шағы. Ана тілі, қазақ тілі сабақтарында ұтымды
уақыт тауып шығармашылық арнаға бұрып, өзгертуге болады. Бастауыш сынып
оқушыларымен шығармашылық жұмыстың төмендегідей түрлерін жүргізуге болады.
1. Оқушыларға белгілі тақырыпта әңгіме оқып, оқушыларға басқаша аяқтауға
кілт боларлық сюжет ұсыну;
2. Әңгіменің, ертегінің сюжетін бастап беру, аяқтауды оқушыға тапсыру;
3. Ертегіні ұжым болып тыңдау;
4. Ұйқас ұсыну арқылы өлең шығару;
5. Белгілі мақал негізінде әңгіме жазу;
6. Мәтін бойынша мақал құрастыру;
7. Табиғат құбылыстарына байланысты жұмбақтар;
8. Берілген мәтіндегі бір бөлікті өзі жазып шығару;
9. Сөйлемдегі кейбір сөздерді көркем сөздермен ауыстыру;
10. Белгілі ақын, жазушы шығармасына еліктеп өлең, әңгіме жазу;
11. Берілген тірек сөздер арқылы қызықты мәтін құрастыру;
Оқушылардың сабаққа қызығуы, яғни, сабақ мазмұнының қызықты, қызғылықсыз
жүргізілуі жаттығулар мазмұнына, оның талаптарына да байланысты.
Оқушыларға негізгі сатыда сапалы білім беру бағдарламадан бастау
алады. Бағдарламада теориялық материалдар ауыр-жеңілдігіне қарай бір-
бірімен байланыста, өзара сабақтастықта жүйелі түрде беріледі, оқушылардың
жас ерекшеліктеріне сәйкестендіріледі. Бағдарламадағы қазақ тілі пінінің
білім мазмұны мен мақсаты мектептегі оқу-тәрбие жұмысына қойылған
талаптармен ұшырасады. Сонымен қатар оқушылардың әр сынып бойынша қазақ
тілінен игеретін білімі мен білік, дағдыларына қойылатын талаптар мен
пәнаралық байланыстар көрсетіледі. Мектепте қазақ тілі пәнін оқыту
міндеті – жеткіншек ұрпаққа ғылым негіздерінен терең де сапалы, тиянақты
білім беру, оларды практикада қолдану қабілеті мен дағдыларын қалыптастыру,
яғни оқушылардың ауызша және жазбаша ойын грамматикалық және стистикалық
жағынан дұрыс бере білуге үйрету десек, қазіргі заман талабына жауап бере
алатынын даралап, саралап оқыту және басқа ұстанымдар арқылы әрбір
оқушының шығармашылық қабілетін қалыптастыру бүгінгі күннің негізгі мақсаты
болып отыр. Оқу процесі мұғалімнің басшылығымен, оқушылардың таным
процестеріне негізделіп жүгізілсе нәтижелі болады. Оқыту – таным процесі,
өйткені онда ілгері қарай қозғалыс болады. Оқушы білмеуден білуге қарай
жүріп отырады деген болатын Т.Сабыров. ал, осы таным процестерінің оқушыда
біркелкі болмайтындығын айта келіп, М.Жұмабаев Адамдардың есте сақтау
қабілетін 4 топқа бөлді.
- Кейбіреулері тез жаттап алып, тез ұмытады;
- Кейбіреулер баяу қабылдап, тез ұмытады;
- Кейбіреулер баяу қабылдап, бірақ тез ұмытпайды;
- Кейбіреулер тез қабылдайды, сонда да ұмытпайды,- деп таным процесінің
қабылдау, есте сақтау т.б. компоненттерінің жеке тұлғаны дамытудағы
өзіндік ролін талдап көрсетеді. Бастауыш мектеп жасындағы оқушыларда
шығармашылық қабілет бірдей болмайтындығына байланысты қолданылатын да
материалдарды орнымен пайдалану мұғалімнің шеберлігіне байланысты.
Оқулық – білім алудың құралы. Оның ең басты міндеті - оқушылардың
білімін жетілдіру. Оқулық бағдарламаның негізінде жазылып, оқушыларға
берілетін білім мазмұнын құрайды, білік, дағдыны қалыптастырады.
Сонымен қатар сұрау тапсырмаларымен жұмыс жасағанда, үй тапсырмасын
орындағанда жетекшілік қызмет атқарады. Сондықтан да мұғалім оқу
процесінде оқулықты басшылыққа алады. Яғни, оқулық жақсы сабақ
берудің іргетасы - дап К.Д.Ушинский айтқандай бүгінгі тәуелсіз
еліміздің ұлттық қадір-қасиетін сақтауға негіз болатын, үздіксіз білім
жүйесінің негізгі сатысы болып табылатын мектептегі қазақ тілі
оқулығы. Демек, оқушылардың сабаққа қызығушылығын арттыруда оқулықтың
да өзіндік ролі бар. Оқулықтың білім мазмұны мен құрылымының ғылыми
тұрғыдан дұрыс бағытта болуын айқындайтын әдістемелік, педагогикалық
талаптар мыналар:
- Оқулық мазмұнының бағдарламаға және оқушының жас ерекшелігіне
сәйкестігі;
- Оқулық мазмұнының стандарт талаптарына сәйкестігі;
- Оқулықтың теориялық, практикалық жақтарының бір-бірімен тығыз
байланыста болуы;
- Оқулық мазмұнының логикалық тұрғыда түсінікті болып, проблемалық
ситуациялардың қамтылуы;
- Тілінің жатық, оқушыларға түсінікті болуы;
Сондай-ақ оқулықта грамматикалық анықтамалар да мысалдар арқылы беріледі.
Әртүрлі жаттығулар, өткен грамматикалық материалдарды қайталау бағытында
деңгейлік сұрау – тапсырмалар оқушыларды өз бетінше жұмыс істеуге,
ізденіске баулиды. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін қалыптастыруда әрбір тақырыпты түсіндірудің өзіндік
ерекшелігіне байланысты көрнекі, техникалық құралдарды пайдаланудың да
маңызы зор. Баланың қызығушылығын оятатын, тәрбиелік мәні зор, түрлендіріп
берілген жаттығулар көптеп кездеседі. Оқушының шығармашылығын
қалыптастыруда практикалық жаттығулардың өз дәрежесінде орындалуының да
ерекшелігі мұғалімнен шеберлікті талап етеді. Егер сабақта оқушыларға зат
есімді немесе сын есімді қатыстырып сөйлем құру тапсырылса, Марат келді
немесе ақ көйлек, жасыл жапырақ сияқты сөз тіпкестеріне жауап берген
баланың білім деңгейіне қарап мұғалім өзінің сабақ үстінде танымдық жұмыс
түрлерін дұрыс ұйымдастыра алмғандығынан оқушының алған білімінің жемісті
болмағанын байқайды. Балаға мектепте жүйелі білім беруде мұғалім жетекші
роль атқарады. Білімдендіруді жүзеге асыратын – мұғалім - дейді
Ж.Аймауытов. оқулықтағы білім мазмұнының күрделенуі сияқты әрбір
грамматикалық тақырыптардағы жаттығуларды бірте-бірте күрделендіре беру
оқушылардың сабаққа деген белсенділігін, қабілетін арттырады. Уақыттың
қалай тез өткенін сезбей қалады. Жаттығуды қызыға орындайды. Оқушылардың
сабаққа қызығу, сабақ мазмұнына, оның талаптарына да байланысты. Оқушының
шығармашылығы, қабілетін қалыптастыруда дтдактикалық материалдар
ойланатындай етіп құрылуы тиіс. Яғни, А.байтұрсынов жеңілден ауырға қарай
принципінде жүзеге асырылады. Жеңілден ауырға көшіру білім мазмұнында да
берілген жаттығуларды оқушы бұрынғы өзінде бар білім негіздерімен ұштастыра
орындайды. Ал, оқушыларға негізгі сатыда сапалы білім беру
бағдарламалардан бастау алады. Бағдарламада теориялық материалдар ауыр-
жеңілдігіне қарай бір-бірімен байланыста, өзара сабақтастықта жүелі түрде
беріледі, оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкестендіреді. Ол үшін мұғалім ең
алдымен сыныпта шығармашылық көңіл-күй тудыру үшін баланың назарын бір
нәрсеге бағыттауы тиіс. Яғни, оқушының назарын шығармашылық арнаға бұру
үшін үнемі елеусіз болса да шығармашылық тапсырма – міндеттер, жаттығу,
ойын түрлерін ұсынған жөн: әрбір шығармашылық тапсырманы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz