Туристік кластердің дамуын қолдау

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

Елбасымыз Н. Ә. Назарбаев туристік индустрия қызметі мемлекет қазынасына айтарлықтай кіріс әкелетін, болашағы бар экономиканың саласы ретінде көріне алатындығы жайлы стратегиялық бағдарламасында атап өткен болатын. Сонымен қатар, дәстүрге еніп қалыптасып келе жатқан Елбасының жыл сайынғы Қазақстан халқына Жолдауында еліміздің әлеуметтік экономикалық әлеуетін дамыту мақсатында атқарылатын істер мен алда тұрған міндеттер анықталып отырады. Туризмді дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы аясында бес жылдың ішінде халықты жұмыспен қамту үшін, сыртқы және ішкі туризм көлемінің артуы есебінен кірістің тұрақты өсімі үшін, сонымен қатар Қазақстанды 2011 жылы Ортаазиялық аймақтың туризм орталығына айналдыру үшін бәсекеге қабілетті туристік индустрия құру қарастырылған. Аталмыш бағдарламаны іске асыруға республикалық бюджеттен 59 млрд. теңгеден астам сома көлемінде қаржы бөлу жоспарланып отыр. Ағымдағы сәтте республикада туристік саланы дамытудың көптеген шешілмеген мәселелер бар. Саланың қалыптасуына кедергі келтіретін бірқатар обьективті факторлар орын алып отыр. Бұл, ең алдымен индустрияның өзіндегі де, онымен сабақтас саладағы да әлсіз менеджмент, сондай-ақ туристік инфрақұрылымды қолда бар обьектілердің, негізгі қорлардың тозуы. Елдің ұлттық, ішкі және экономикалық қауіпсіздігіне туризмнің ықпалы, сондай-ақ шетелдік туристердің Қазақстанда болу қауіпсіздігін қамтамасыз ету туралы мәселе бүгінге дейін қаралған емес.

1 ТУРИЗМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. 1 Экономика саласы ретіндегі туризмнің мәні және ерекшеліктері

Туризм бүгінгі замандастарымыздың өміріне мықтап енді. Қоғамымыздың әлеуметтік және экономикалық тіршілік жағдайына әсер ете отырып, ол бірте-бірте күрделі әрі санқырлы құбылысқа айналуда. Сондықтан туризмді зерттеумен географтар, экологтар, экономистер, социологтар, архитекторлар мен медиктер басқа да түрлі мамандық иелері айналысуда.

Туризм әлемдік экономикада басты рөлдің бірін атқарады. Туристік Ұйымның (ДТҰ) деректері бойынша ол әлемдегі жалпы ұлттық өнімнің оннан бір бөлігін, халықаралық инвестицияның 11 пайыздан астамын, әлемдік өндірістің әрбір 9-шы жұмыс орнын қамтамасыз етеді.

Туризмнің қазіргі индустриясы табысы жоғары және серпінді дамып келе жатқан қызмет көрсетулердің халықаралық сауда сегменттерінің бірі болып табылады. 1999 жылы халықаралық туризмнің үлесі экспортқа шығарылатын дүние жүзілік табыстың 8 пайызын, қызмет көрсету секторы экспортының 37 пайызын құрады. Туризмнен түскен табыс мұнай, мұнай өнімдері және автомобиль экспортының табысынан кейін тұрақты үшінші орында келеді. Мұндай оң үрдіс жаңа мыңжылдықтың бас кезінде де сақталады деп күтілуде. Әлемдік туристік рыноктың дәстүрлі аудандары өзінің рекреациялық сыйымдылығының шегіне іс жүзінде жеткендіктен, туризмнің өсуі туристер баратын жаңа аумақтар есебінен басым дамитын болады. Осыған байланысты, Қазақстанның әлемдік туристік рынокта өзінің лайықты орнын табуға бірегей мүмкіндігі бар.

Қазіргі туризм еңбекшілердің жыл сайынғы ақылы еңбек демалысына шығуымен байланысты болды, мұның өзі адамның демалуға және бос уақытын өткізуге негізгі құқығын тану болып табылады. Ол жеке адамды, адамдар және халықтар арасындағы өзара түсіністікті дамытудың факторына айналды.

ДТҰ, туризм жөніндегі мамандандырылған халықаралық ұйымдардың зерттеулерінің талдауына, сондай-ақ мемлекеттердің туризмді дамыту саясатына сәйкес, туризм мемлекеттің әлеуметтік, мәдени және экономикалық өміріне тікелей ықпал ететін қызмет ретінде түсініледі.

Қазіргі туризм - бұл әлемдік экономиканың қүлдырауды білмейтін саласы. Мамандардың есебі бойынша, орташа есеппен, бір шетелдік туристің беретін табысын алу үшін оған барабар, шамамен 9 тонна тас көмір немесе 15 тонна мұнай немесе 2 тонна жоғары сортты бидайды әлемдік рынокқа шығару керек. Бұл ретте, шикізат сату елдің энергия көздерін азайтады, ал туристік өндіріс таусылмайтын ресурстармен жұмыс істейді. Шетелдік экономистердің есебі бойынша, 100 мың турист қалада орташа есеппен екі сағат болған кезде кемінде 350 мың доллар немесе адам басына бір сағатта 17, 5 доллар жұмсайды. Сейтіп, шикізат сату өзіндік экономикалық тығырыққа тірелу болса, ал туризмді дамыту - ұзақ мерзімді, экономикалық тиімді болашақ.

Туризм түсінігі айқындағанда мынадай келесі көрсеткіштерді ескерген жөн:

• Орын өзгерту. Бұл жағдайда іс−әрекет күнделікті ортадана тыс жерге орын ауыстыру арқылы жүзеге асады. Алайда өз үйі мен жұмыс орнына немесе оқу орнына бару арқылы орнын өзгерткен тұлғаны турист ретінде қарастытыру мүлдем теріс түсінік.
• Өзге жерге келу. Бұл жағдайдың басты мақсаты: өзге келген жер тұлғаның үнемі немесе ұзақ мерзімді өмір сүру ортасына айналмауы тиіс. Сонымен қатар бұл еңбек қызметімен де байланысты (жолаушының еңбекақысы мен іс−сапар ақысын төлеу) болмауы керек. Тағы да бір ерекшелігі саяхаттанушылар жаңадан келген ортасында 12 ай бойы немесе одан да ұзақ мерзімде тұрақтамауы тиісті. Нақты бір өзге ортада бір немесе одан да ұзақ мерзімде болған немесе болуды жоспарлаған адам туризмнің критерийлері бойынша саяхаттанушы (турис) болып саналмайды.
• Жаңадан келген орта еңбек ақы төлеудің негізгі ортасы. Бұл жағдайда саяхаттың немесе жолсапардың негізгі мақсаты жаңадан келген ортада арнайы бір қызмет етіп, пайда табуды көздеу болмауы тиіс. Қызметтік іссапар, сондай−ақ бос уақытын өткізу мақсатындағы саяхат - бұл күнделікті өмір сүру және қызмет ету ортасынан тыс жерге орын ауыстыру. Егер қала тұрғыны сол қаладан сауда - саттық қызметі мақсатында орын ауыстырса, ол саяхаттанушы болып есептелмейді. Өйткені ол өзінің негізгі ортасын тастап кетпейді.

Туризм жалпы алғанда, мемлекеттің экономикасына үш оң нәтиже береді:

1 Шетел валютасының құйылуын қамтамасыз етеді және төлем теңгерімі мен жиынтық экспорт сияқты экономикалық көрсеткіштерге оң ықпал жасайды.

2. Халықтың жұмыспен қамтылуын көбейтуге көмектеседі. ДТҰ мен Дүниежүзілік туризм және саяхат кеңесінің бағалауы бойынша туризм өндірісінде құрылатын әрбір жұмыс орнына басқа салаларда пайда болатын 5-тен 9-ға дейін жұмыс орны келеді екен. Туризм тура немесе жанама түрде экономиканың 32 саласының дамуына ықпал жасайды.

3 Елдің инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдеседі.

Туризм елдің тұтас аудандарының экономикасына белсенді әсер етеді. Туризм саласындағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің құрылуы және жұмыс істеуі жол көлігін, сауданы, коммуналдық-тұрмыстық, мәдени, медициналық қызмет көрсетуді дамытумен тығыз байланысты. Сөйтіп, туризм индустриясы басқа экономикалық секторлардың көпшілігімен салыстырғанда, неғұрлым пәрменді мультипликаторлық тиімділікке ие.

Туризм жеке және ұжымдық жетілдіру құралы ретінде жоспарлануы және тәжірибеде іске асырылуы тиіс демалыспен, бос уақытты өткізумен, спортпен, мәдениетпен және табиғатпен тікелей араласуға байланысты қызмет. Мұндай жағдайда, ол өз бетімен білім алудың, толеранттықтың және халықтар мен олардың әр түрлі мәдениеттерінің арасындағы олардың өзгешеліктерін танып-білудің бірден бір факторы болып табылады.

Туризмнің жылдам және тұрақты өсуін, оның қоршаған ортаға, экономиканың барлық секторлары мен қоғамның әл-ауқатына күшті әсерін назарға ала отырып, Үкімет Қазақстанның ұзақ мерзімдік даму бағдарламасында туристік саланы басымдық ретінде белгіледі. Осыған орай туризм саласында тұтас мемлекеттік саясатты қалыптастыруды, Қазақстанда қазіргі заманғы бәсекеге қабілетті туризм индустриясының құқықтық, ұйымдастырушылық және экономикалық негіздерін қалыптастыруды көздейді.

Бұл ретте біз экономиканың дамып келе жатқан саласының объектілері мен субъектілеріне тоқталып қарастырайық.

Туристік қызмет субъектілеріне біз келесілерді жатқызамыз:

1. туристік операторлар (туроператорлар) ;
2. туристік агенттер (турагенттер) ;
3. гидтер (гид-аудармашылар), туризм нұсқаушылары, экскурсоводтар;
4. туристер және олардың бірлестіктері;
5. экскурсанттар;
6. туристік қызмет саласындағы өзге де бірлестіктер;
7. туристік қызмет саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін мемлекеттік органдар жатады.

Ал туристік қызмет объектілері дегеніміз - табиғи объектіпер және табиғи-климаттық аймақтар, көрікті орындар, тарихи және әлеуметтік-мәдени көрсету объектілері және саяхат кезінде туристердің қажеттерін қанағаттандыра алатын өзге де объектілер.

Атаулы субъектілер мен объектілер туристік индустрияда қамтылған. Туристік индустрия - туристерді орналастыру құралдарының, көліктің, қоғамдық тамақтандыру объектілерінің, ойын-сауық объектілері мен құралдарының, танымдық, сауықтыру, іскерлік, спорттық және өзге де мақсаттағы объектілердің, туристік қызметті жүзеге асыратын ұйымдардың, сондай-ақ экскурсиялық қызмет және гидтер (гид-аудармашылар) қызметін көрсететін ұйымдардың жиынтығы. Соынмен қатар біз туристік индустриядағы қызмет көрсету түрлеріне тоқтала кетуіміз жөн:

1. турлар ұсыну жөніндегі қызмет көрсету;
2. тұратын орындар беру жөніндегі қызмет көрсету;
3. тамақтандыру жөніндегі қызмет көрсету;
4. ақпараттық, жарнамалық қызмет көрсету;
5. келік қызметін көрсету;
6. ойын-сауық;
7. өзге де туристік қызмет көрсетулер.

Турисік индустрияда міндетті түрде туристік ресурстар (қорлар) қарастырылады. Осыған орай Қазақстан Республикасының туристік ресурстарын сыныптау мен бағалау, олардың қорғалу режимі, қоршаған ортаға түсетін ауыртпалықтың жол берілетін шегін ескере отырып пайдалану мен туристік ресурстардың тұтастығының сақталу тәртібі, оларды қалпына келтіру жөніндегі шаралар арнайы заңдарда белгіленген тәртіппен айқындалады.

Қазіргі қалыптасқан халықаралық ұғым бойынша «туризм» дегеніміз адамдардың әр түрлі мақсатпен басқа елдерде, аймақтарда, аумақтарда уақытша болуын қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар мен жұмыстардың және материалдық орындардың жиынтығы. Дүние жүзілік туристік ұйымның берген анықтамасы бойынша "турист" дегеніміз әр түрлі мақсатпен (көңіл көтеру, емделу, кәсіптік қызмет, конференцияға қатысу, туыстарына бару, діни және спорттық мақсатта т. б. ) басқа елдерде (аймақтарда) 24 сағаттан артық мерзімде уақытша болатын адамдар. Сонымен қатар туристер қатарына мына категориядағы адамдар жатпайды:

1. Белгілі бір елге барып, онда тұрақты тұрып жатқан адамдар.

2. Контракт бойынша келіп, жұмыс жасап жатқан адамдар.

З. Ұзақ мерзімдегі оқу және мамандығын көтеріп жатқан адамдар.

4. Босқындар.

5. Әскери контингент құрамындағылар.

6. Иммигранттар.

7. Консулдық және елшілік (дипломаттар) қызметкерлері.

Туризм негізінен 3 түрлі критерий бойынша жіктеледі:

- Қоғамда атқаратын рөлі немесе алатын орны бойынша.

- Туристердің алдына қойған мақсаты бойынша.

- Туристік жорықтардың қандай жерлерде өткізілетініне, жорық кезінде қолданылатын көліктіктердің түріне байланысты.

Қазіргі заманда туризм әртүрлі елдердің өзара мәдени алмасу қызметінде ерекше роль атқарады. Туризмнің өркендеуі дамыған елдердің де, жаңадан дамып келе жатқан елдердің де маңызды әлеуметтік -экономикалық мәселелерін шешуге бірдей ықпал етеді. Дүниежүзілік лидерлер туризмнің дамуын ХХI ғасырда стратегиялық жене экономикалық тұрғыда ең алғы орынға қояды. Әлемдік экономиканың бірде-бір саласы дәл туризм сияқты тұрақты жұмыс істеп отырған жоқ [2, 12б. ] .

Дүниежүзілік Туристік ұйымның болашағы бойынша 2010жылы халықаралық туристік саясаттардың саны 1 миллиардқа, ал 2010жылы 1. 6 миллиардқа жетеді деп есептеліп отыр.

Қазақстан 1994 жылы Дүниежүзілік туризм ұйымына қабылданды.

Туризмнің негізгі атқаратын 4 мақсаты аталады, олар:

1. Сауықтыру (рекреациялық) ;

2. Танымдық (экскурсиялық, топтық серуен) ;

3. Іскерлік;

4. Ғылыми (зерттеу жұмыстары) .

Топтық серуендер: а) мәдени-тарихи объекті; б) табиғи объекті.

Табиғи объектілерге:

-таулы аудандар (Ақсу-Жабағылы, Марқакөл) .

-өзен-көл маңы (Алакөл, Қорғалжың) .

-орман (Наурызым) .

-құмды дала (Үстірт, Мойынқұм) .

-жартастар (Таңбалытас, Қаратау) .

Туризм қоғамда атқаратын белгілі-бір рөліне байланысты төмендегі топтарға бөлінеді:

1) Халықаралық туризм - мемлекетаралық, корпоративтік және регионалық (аймактық) келісімдер негізінде елдер арасында туристер алмасумен, туристерді басқа елдерге жіберумен және басқа елдерден туристер қабылдаумен айналысатын жұмыстардың жиынтығын білдіреді.

2) Ішкі туризм - бір мемлекет көлеміңдегі жеке аймақтар, аудандар арасындағы туристік ағын, инфрақұрылым, қызмет ету жиынтығы болып саналады.

3) Мектеп туризмі - оқушыларға тәрбие беру, білімдерін жетілдіру, оларды болашақ туристік кәсіпке баулу мақсатында мектеп көлемінде ұйымдастырылатын туризм сферасындағы жұмыстар жиынтығы.

Туризм, басқа да халық шаруашылығы сияқты бірнеше шағын салалардан тұрады: емдеу, сауықтыру-спорт, танымдық; сондай-ақ ішкі және халықаралық туризмге бөлінеді. Бірнеше басқару органдарының болуы да осыған байланысты; бұрыңғы КСРО-да бұлар орталық курорттарды басқару кеңесі, орталық туризм және экскурсия кеңесі, халықаралық жастар туризмінің бюросы - «спутник», бүкілодақтық акционерлік қоғам - «Интурист» және басқалары. Осындай конструктивті ғылым, кешенді зерттеулерге сүйенентін жаратылыс, техникалық, экономикалық және әлеуметтік, табиғи мәселелерді қамтуға туризм географиясының ғана шамасы келеді. Халықаралық туризмде турист өзінің елінен шығып басқа бір шетелдік елге барады. Кеденнен өту үшін туристтік құжаттарды толтырады (паспорт, виза жасау), валюта және медициналық бақылаудан өтеді. Бұл халықаралық туризмнің ерекшелігі болып саналады және ішкі туризмнен ең басты айырмашылығы.

Кесте 1

Туризмнің түрлерін жіктеу

Туристердің алдарына қойған мақсат, мүдделері бойынша туризм мынандай түрлерге бөлінеді:

1) Экскурсиялық немесе танымдық туризм - туристердің белгілі-бір жердің табиғи ерекшеліктерімен, тарихи-мәдени орындарымен, ұлттық-этнографиялық ерекшелікгерімен танысуын қамтамасыз ететін жұмыстар.

2) Курорттық туризм туристердің демалысын, емделуін белгілі-бір жерде қамтамасыз ету жұмыстар жиынтығы.

3) Спорттық туризм - туристердің спорттық мақсатта жорықтарға, жарыстарға қатысуын ұйымдастыратын жұмыстар тобы.

Туристік жорықтардың қандай жерлерде өткізілетініне және туристік жорықтар кезіндегі қолданылатын транспорттық кұралдардың жеке түрлеріне байланысты туризм мынадай түрлерден тұрады:

1) Жаяу туризм - күрделі емес таулы және жазық жерлерде өткізілетін туристік жорықтар. Халықтық топтар арасында ең көп тараған туризм түрі болып есептеледі: арнайы көлікті қажет етпейді, кез-келген аумақ бойынша жорықтар ұйымдастыруға болды.

2) Тау туризмі - биік, күрделі таулы жерлерде өткізілетін жорықтар болып бөлінеді. Маршрут бойында кедергілер, категориялық асулар болуы керек. Жаяу туризм сияқты адамдар арасында кең тараған туризм түрлерінің бірі, өйткені арнайы көлікті керек етпейді; таулы аймақтарда кең таралған.

3) Шаңғы туризмі - қыс кезінде, белгілі-бір қар жамылғысы калыңдығына байланысты өткізілетін, өзіндік ерекшеліктеріне байланысты құрал-жабдықтары (примус, пеш, шаңғы т. б. ) және қонақ жайлары (қар үйшіктері, тұрғын мекен-жайлар т. б. ) бар жорықтарға байланысты жұмыстар тобы. Климаттың, ауа-райының әртүрлі жағдайында жорықтар өткізіледі. Шаңғы туризмі бойынша жорықтар жазық жерлерде және таулы аудандарда қар жамылғысы тұрақты аймақтарда тараған.

4) Су туризмі - белгілі-бір су обьектілері (өзендер, көл жағалары) бойынша ұйымдастырылып өткізілетін, арнайы (қайықтар, салдар т. б. ) жүзу құралдары бар жорықтарды ұйымдастыруға байланысты іс-әрекеттер. Су туризмінде қолданылатын жүзу құралдары әр түрлі (байдаркалар, балон қайықтар, кильді қайықтар, катамарандар, тегіс табаңды кайықгар т. б. ) су жорықтары бойынша кездесетін кедергілер де ерекше (желдер, толқындар, сарқырамалар т. б. ) .

5) Велосипед туризмі - ұзақ қашықтықтағы, көптеген километрге (1100 км дейін) созылатын, арнайы дайындықты талап ететін, транспорттық (көліктік) құрал велосипед болып табылатын, жорық кезіндегі өзіндік кедергілер бар (жолсыз жерлер, орман-тоғайлар, жыралар т. б. ) туристік топ құрамының шағын болуын талап ететін жорықтарды ұйымдастыру жұмыстарының жиынтығы.

6) Автомототуризм - арнайы дайындықты қажет ететін, маршрут өтетін жерлердің жағдайына байланысты өтетін (батпақтар, тасты, қарлы жерлер, кұмдақ жерлер мен өткелдер, тау жолдары мен тау асулары жорықты күрделендіреді), үлкен кашықтықтарға созылатын, топтық күтқару құралдарының (от сөндіргіштер, аптечкалар, қорғаныс шлемдері, қауіпсіздік белбеулері т. б. ) болуға талап ететін жорықтарды ұйымдастырып өткізу. Көлік кұралы ретінде туризмнің бұл түрі бойынша автомобилъдер, мотоциклдер, мопедтер т. б. қолданылады. Автомототуризм бойынша жарыстар, чемпионаттар өтіп тұрған.

7) Спелеотуризм - үңгірлерде, әр түрлі жер бедерінің күрделі лабиринттер жағдайында өтетін, үңгірлердегі төменгі температура мен жоғары салыстырмалы ылғалдылық жағдайындағы, табиғи жорықтың болуымен сипатталатын жұмыстарды ұйымдастыру. Кейбір үңгірлер түбінде жер асты көлдері мен жер асты өзендері болады. Үңгірлер вертикальды және горизонтальды болуы мүмкін. Өз бойында тау және су туризмі техникасы элементтері мен құрал-жабдықтарын біріктіреді. Сондықтан арнайы дайындықты талап етеді. Алынып жүрілетін құралдар да ерекше (фонарь, примус, рация, барометр т. б. ) . Спелеотуризм бойынша маршрутгар 2 бөлімнен: жер үсті маршруты, яғни үңгірге дейінгі жүру маршруты және жер асты маршрутынан тұрады.

Көп жағдайда үңгір аймағында базалық лагерьлер кұрылады.

Жоғарыда айтылған туризм түрлерімен қатар, қосымша кейде туризмнің кейбір түрлерін әр түрлі критерий бойынша бөлу ұшырасады. Олар: туристердің мақсаттары бойынша діни туризм - адамдардың қажылық мақсатта түрлі дін бойынша касиетті жерлер мен орындарға баруы, конгрестік туризм - іскер адамдардың келісім-шарттар жасауы үшін, тағы да басқа мақсаттармен жасайтын сапарлары мен осы мақсаттағы және ғылыми мақсаттағы симпозиумдар, конференциялар т. б. қоғамдық орны бойынша кейде т бетшше үйымдастырылатын туризм деп те бөлінеді. Бұл қоғамдық топтардың, жеке адамдардың өз бетінше, бірігіп өткізетін жорықтары. Пайдаланылатын көлік түрлеріне және өткізілетін туристік жорық аумағына байланысты ат туризмі кейінгі кезде етек ала бастады. Туризмнің бүл түрінің ерекшелігі жорықтар кезінде арнайы дайындықты, ерекше кұрал-жабдықтарды және аттарға деген күтім жағдайын талап етеді.

Ал көлік түрі бойынша автомобиль, темір жол, теңіздік, ауа арқылы, өзен бойымен саяхат жасау бар. Сонымен қатар туризмнің дамуы соңғы кезде кез-келген елдің экономикасының табыс табу көзіне айналуына байланысты оның дамуына әр мемлекеттің өз бағдарлама-мақсаттарына үлкен маңыз береді.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс