ҚР туризм түрлерінің бағдарламалық түрде ұйымдасуы мен жүргізілуін теориялық және тәжірибелік тұрғыда қарастыру

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

1 ТУРИЗМНІҢ теориялық негіздері және даму тарихы . . . 5

1. 1 Туризм ұғымы және түрлерінің жіктелуі . . . 5

1. 2 Халықаралық туризмнің даму ерекшеліктері . . . 11

1. 3. Қазақстандағы туризмнің даму эволюциясы . . . 16

2 Аймақтық туризмнің ұйымдастырылуы және даму бағыттары (Алматы облысы мысалында) . . . 35

2. 1 Туризм саласының қазіргі жағдайы мен даму үрдістері . . . 35

2. 2 Алматы облысында туристік кластерді дамытудың әлеуметтік-экономикалық алғышарттары . . . 40

2. 3 Алматы облысында туризмді дамытудың қазіргі жағдайына талдау . . . 55

3 ҚР Қазақстан Республикасындағы туризмнің даму мәселелері және жетілдіру жолдары . . . 71

3. 1 Ұлттық туризм индустриясын дамытудың өзекті мәселелері мен оларды шешу жолдары . . . 71

3. 2 Алматы облысының туризм инфрақұрылымдары мен қолайлы туристік имиджін қалыптастыру . . . 76

3. 3 Қазақстан Республикасының туристік индустриясының перспективалы бағыттарын кешенді дамытудың 2010-2014 жылдарға арналған бағдарламасының стратегиялық басымдықтары . . . 89

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 98

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 100

КІРІСПЕ

Бүгінгі күні Қазақстанда экономиканың табысты саласы ретінде, туризмге көбірек көңіл бөлінуде. Мемлекет тарапынан осы саланы дамыту үшін қажетті деген барлық іс-шаралар жүргізілуде. Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған мемлекеттік Стратегиясы және Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан экономикасының басты бағыты» атты 2012 жылғы 27 қаңтардағы Жолдауы туризм саласының белсенді дамуына жаңа серпін берді. [1]

Туризмнің заңнамалық және нормативтік базасы жаңартылуда. 2001 жылы Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасында туристік қызмет туралы» Заңының шығуы бұған дәлел болады.

Бүкіләлемдік туристік ұйымның мәліметтері бойынша 2008 жылы әлемде туристік саяхатқа шыққандардың тіркелген саны 851, 6 млн. адамға жетіп, одан түскен кірістердің көлемі 601 млрд. доллар құраған. Эксперттердің болжамы бойынша, халықаралық туризмнің қарқынды дамуы одан әрі жалғаса бермек.

Қазақстан республикасы Президентінің халыққа жолдауында экономиканың басым секторларын кластерлік дамыту мәселесінде туризм саласы бірінші тұр. Туристік кластерді дамытуда қызмет көрсетушілер, немесе, басқаша айтқанда Қазақстанға шетелдік туристерді тартуда қызмет ететін туристік агенттіктердің орны үлкен. Мейманханалардың, демалыс үйлерінің және көлік кешендерінің қызметтері де туристік бизнестің маңызды буыны болып табылады.

Жек сала ретінде, туризмнің дамуы басқа да ТМД елдерінде сияқты Қазақстанда жақында басталды. Туристік қызметтің жеткіліксіз дамуы, қызмет етіп жатқан туристік фирмалардың біркелкі орналаспауы, осы саладағы пайдаланылмай жатқан реурстардың болуы және бұл мәселелердің қажетті деңгейде зерттелмеуі зерттеу жұмысының өзектілігін арттырып, дипломның тақырыбын таңдауға себеп болды.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыпты зерттеуде отандық ғалымдар мен шет елдік ғалымдардың еңбектерінің әдістемелік көмегі көп болды. Туризм саласын дамыту мәселелерімен ғылыми жұмыстар жүргізген шет елдік - X. Криппендорф, Б. Олин, Ф. Хайек, В. Столпер сияқты ғалымдардың еңбектерінің маңыздылығы өте жоғары.

Туристік қызметтерді ұйымдастыруды жетілдіру бойынша экономикалық мәселелерді шешуде ТМД ғалымдары: Г. Л. Азоев, А. П. Градов, И. Н. Герчикова, Н. Н. Дуданов, Р. А. Фатхутдинов, А. Ю. Юданов, Р. М. Петухов және т. б. ғалымдардың қосқан үлестері зор.

Қазақстаннның қызметтер көрсету нарығының дамуындағы туризм саласының кейбір мәселелері қазақстандық ғалымдар: А. А Алимбаев, Р. А. Алшанов, С. Б. Ахметжанова, У. Б. Баймуратова, А. Есентүгелова, Б. Мырзалиев Ә. Ә. Сатыбалдин, С. Д. Тәжібаев, С. Қ. Сураганова, Б. Н. Исабеков және т. б. ғалымдардың еңбектерінде зерттелген.

Диплом жұмысының мақсаты: ҚР туризм түрлерінің бағдарламалық түрде ұйымдасуы мен жүргізілуін теориялық және тәжірибелік тұрғыда қарастыру.

Қойылған мақсатқа жету үшін жұмыста мынадай міндеттер қойылды:

- туризм түсінігі және оның мазмұнын ашу;

- туризмнің түрлері және ерекшеліктерін көрсету;

- аймақтың туристік әлеуеті және туризм саласындағы бағдарламаларды жүзеге асыру мүмкіндіктерін талдау;

- туризм саласының қазіргі жағдайы мен даму үрдістерін анықтау;

- туризм саласының қазіргі жағдайына республика және аймақ деңгейінде талдау жасап, негізгі даму серпінін анықтау;

- туристік фирмалардың қызметтерін басқару бойынша нарық тетіктерін енгізудегі ұсыныстарды негіздеу;

- Қазақстан Республикасының туристік индустриясының перспективалы бағыттарын кешенді дамытудың 2010-2014 жылдарға арналған бағдарламасының стратегиялық басымдықтарын көрсету.

Зерттеу жұмысының нысаны: Алматы облысы туристік-рекреациялық әлеуеті.

Зерттеудің пәні болып туризм саласы мен оның алғашқы буындарындағы ұйымдық-экономикалық мәселелер таңдалды.

Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс компьютерде теріліп, 100 бетте (оның ішінде 21 кесте, 5 сурет) баяндалған. Құрылымы жағынан жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ТУРИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ДАМУ ТАРИХЫ

1. 1 Туризм ұғымы және түрлерінің жіктелуі

Туризм саласындағы қатынастарды реттеуші ұлттық нормативтік актілерде негіз болып қолданылатын түсінік, анықтама, терминдер түсіндірмесіне мемлекеттердің белгілі бір топтық және экономикалық көзқарастары айтарлықтай әсер етеді. Бұл проблема үнемі оқуды қажет етеді, онымен әр түрлі ұйымдар айналысады, солардың ішінде Ұлттық Лига, БҰҰ, ДСҰ, Экономикалық бірлестік және даму ұйымдары сияқты халықаралық ұйымдар.

Бұл проблемаға жүйелі және кешенді көзқараспен жақындау, туристика ғылымының пайда болуына өз әсерін тигізді.

Туризм аймағындағы Ресейдің жетекші ғалымдарының бірі В. А. Квартальдің анықтамасы бойынша, «Туристика - бұл туризмді оқытатын, әр түрлі ғылыми пәндерді синтездейтін ғылым жэәне ол жалпы туризм тұжырымдамасын құрумен және дамытумен айналысады. Туристика ғылым ретінде өзіне ғылыми тану пәні және туризмді дамытуды талдап жіктеу бойынша ғылыми көзқарастар жүйесі ретінде біркелкі кешенді көзқарасты талап етеді».

Туристика субъектісі турист болып табылады, ал объектісі - туризм индустриясы, пәні - туристік өнім. Бұл барлық элементтер өзара байланысты және тәуелді.

1963 жылы БҰҰ-ның Римдегі халықаралық саяхат және туризм конференциясында «турист» терминіне толығырақ анықтама берілді: «Турист - белгілі бір мемлекетке сауықтыру, оқу, кәсіптік-іскерлік, спорттық, діни және басқа да мақсатпен төлем ақылы қызметпен айналыспайтын, 24 сағаттан 6 айға дейін қатарынан немесе бір түннен кем емес уақытша келуші азамат». Жалпы бұл анықтама туризмнің мақсатын, сонымен қатар уақытша критерийлерін бейнелейді, ерекшелік болып белгілі бір мемлекеттің туризм саласындағы мемлекеттік ұйымдармен анықталатын жоғарғы уақытша шекара болып табылады.

Туристика объектісі болып табылатын екінші элемент - бұл туризм индустриясы. В. А. Квартальдің анықтамасы бойынша «туристік индустрия - қонақүй және басқа да орналастыру орындарының, көлік құралдарының, қоғамдық тамақтандыру объектілерінің, ойын-сауық объектілері мен орындарының, тану, іскерлік, сауықтыру, спорт және басқа да мақсатқа арналған объектілердің, туроператорлық және турагенттік қызметті іске асырушы ұйымдардың, сонымен қатар экскурсиялық және гид-аудармашы қызметтерін ұсынушы ұйымдардың жиынтығы». Туризм индустриясы туризм инфрақұрылымы мен туристік кәсіпорындарды қосады. Туризм инфрақұрылымы туризм саласының дамуы мен іске асуын қамтамасыз ететін барлық бөлімшелер болып табылады. Туризм инфрақұрылымы саланың даму негізі болып табылады, оған қонақүйлер, мейрамханалар, асханалар, бос уақытты өткізу объектілері, көлік және коммуникация жатады.

Айта кететін бір жайт, туристік фирмалардың туристік инфрақұрылымға жатпайтындығы, себебі олар туристік саланың негізін құрайды.

Туристика пәні туристік өнім болып табылады. Қазіргі уақытта туристік өнімді құраушы және элементтер анықтамасына көптеген көзқарастар ұсынылған. Ең қысқаша анықтаманы Е. Н. Ильина «туристік өнім - туриске іске асыруға арналған турға берілген құқық», - деген.

Американ ғалымы Д. Джеффристің ұсынған жіктемесі бойынша туристік өнім түсінігіне келесі негізгі құраушылар кіреді:

- көлік құралдары;

- трансфер;

- тұрғын-үймен қамтамасыз ету формасы;

- демалыс мерзімі;

- саяхат маршруты, аялдамалар арасындағы арақашықтық. Ең толығырақ және жүйелі көзқарасты швейцар ғалымы Е. Крипендорф ұсынды, ол туристік ресурс және саяхат мотивтері негізінде турөнімнің жіктемесін анықтады:

- табиғи факторлар, климат, пейзаж, топография, флора және фауна, географиялық орын;

- жергілікті тұрғындар ерекшеліктерімен байланысты факторлар: тіл, менталитет, қонақжайлылық, фольклор, мәдениет;

- біркелкі инфрақұрылымның бар болуы: көлік және коммуникация құралдары, энергиямен және сумен қамтамасыз ету;

- туристік құралдар: орналастыру орындары, ойын-сауық орындарының бар болуы, ескерткіштер саудасы.

ДСҰ ұсынысы бойынша, туристік өнім - бұл:

- табиғи байлықтар;

- энергиялық байлықтар;

- «адам факторы», демографиялық мәліметтер бойынша, өмір сүру шарттары, тұрғындардың туристік қызметке деген қатынастары бойынша әдеттері;

- институционалдық, саяси, заңды және әкімшілік аспектілер;

- әлеуметтік аспектілер, әсіресе мемлекеттің әлеуметтік құрылымы, тұрғындардың мемлекетті басқаруға қатысуы, жұмыс уақыты мен демалыс уақытының арасындағы арақатынасы, ақылы демалыс уақытының болуы, білім беру саласындағы дәстүрлер, денсаулық сақтау, демалыс;

- әр түрлі қызметтер, демалыс және ойын-сауық саласының арнайы инфрақұрылымын құрайтын көлік және құралдар;

- экономика және қаржылық қызмет.

Туризм сияқты ғылымның негізгі түсініктерінің бірі «туризм» болып табылады. Туризм - бұл кең спектрлі элементтер жиынтығын қамтитын көп аспектілі, жан-жақты түсінік.

Саяхатқа қарағанда туризм - белгілі бір түрде экономиканың әсерінде болатын және табиғаттың екіжақтылығымен ерекшеленетін категория, яғни ерекше саяхаттар тобы, бұл саяхатты ұйымдастыру мен іске асыруды қамтамасыз ететін қызмет.

Т. П. Розанова туризмге «адамдардың тұрғылықты жерінен басқа мемлекетке немесе бос уақытында рақаттану және демалу, сауығу, қонаққа бару, танымдық немесе кәсіптік-іскерлік мақсатта, бірақ барған жерінде ақылы қызметпен айналыспайтын, өз мемлекетінен тыс жерлерге уақытша орын ауысуы» деген анықтама берді.

Туризмді құраушы түсініктерді қарастырғанда, олардың келесі ерекшеліктерін атап өту қажет. Статистика бойынша, туризм түрлеріне қарай ең көп үлесті демалыс күн (2-3 күн) туризмі құрайды, келесі орында туристік сапарлар (6-7 күн), ең аз үлес 8-12-күндік турларға тиесілі. Барлық қалған уақыт бойынша ұзаққа созылатын туристік сапарлар жалпы көлемдегі үлес салмағының төмендігінен статистикаға кірмейді.

Туризмге тұрақты тұрғылықты орын категориясын анықтау қажет. Туризм адамдардың өздерінің тұрақты тұрғылықты жерінен басқа мемлекетке немесе орындарға шығуын, туризм мақсатында алдын ала қарастырады. Тұрғылықты орыннан күнделікті жұмысқа бару сапарларын туризмге жатқыза алмаймыз. Заңды тіркеу институты бар мемлекетте, тұрғылықты орын - бұл тұрғындар миграциясын реттейтін, мемлекеттік басқару органдармен тіркелетін орын. Басқа мағынадағы категория - қарапайым тұрақты тұрғылықты орын - адамның тұрақты бір жерде (қалада, кентте, ауданда) тұрған уақытымен анықталады. Бос уақыт кезеңіндегі анықтама туризмнің демалу әдісі ретіндегі жалпы түсініктен шығады. Бірақ, бұл анықтама туризмнің кейбір түрлеріне, мысалы, көбіне маман ретінде кәсіптік-іскерлік сапарларға шығатын қатысушылар үшін сәйкес келе бермейді.

Арнайы туризмге мемлекетпен орнатылған салықтық, кедендік, басқа да жеңілдіктерді және туризмге қатысты қызметтерді анық бөліп көрсететін негізгі категориялардың бірі туризм мақсаты болып табылады. Туризмнің негізгі мақсаттары: көңіл көтеру, рекреациялық және танымдық. Қажеттілігі бойынша келесі мақсаттар, сауықтырушы және емдеуші, кәсіптік-іскерлік, қонаққа бару.

Шетел ғалымдарының көзқарасы бойынша, туризмге экономикалық категория ретінде 5 тұжырымдамалық көзқарас қолдануы тиіс:

- туризм адамдардың әр түрлі туристік маршрут бойынша жылжу қорытындысы және үдерісі;

- туризмнің екі негізгі базалық элементінің анықтамасы: саяхат және демалу орнында уақыт өткізу;

- саяхат туристің тұрғылықты мемлекетінен тыс сыртқа шығуын білдіреді;

- уақытша фактор, саяхат белгілі бір уақыт шығынын қажет етеді;

- экскурсия - бұл таным мақсатындағы қысқа уақытты саяхат.

Сонымен, туризм және оның дамуы туристік қызметті тұтынушылардыц қаржы және уақыт ресурстарына тікелей тәуелді деп атап айтуымызға болады.

Жоғарыда атап өткен барлық факторларды ескере отырып, біз «туризм» түсінігіне келесідей анықтама беруімізге болады, туризм - бұл туристердің жүріп-тұруын және белгіленген орынға танымдық, рекреациялық, іскерлік, этникалық, діни, спорттық, білім алу және басқа да мақсаттармен келуін, тұтынушылардың саяхаттауын қамтамасыз ететін экономика саласы.

Туризмнің негізгі жіктелу түрлерін қарастырайық:

1. Туризм құраушы қызметтерге тәуелділігіне байланысты және тұрғындарға қызмет ету категориясына байланысты ішкі және халықаралық болып бөлінеді.

Ішкі туризм - азаматтардың белгілі мемлекет ішіндегі ұлттық шекара ішінде тұрақты тұрғылықты орнынан демалу үшін, танымдық қызығушылықтарын қанағаттандыру үшін, спортпен айналысу және басқа да туристік мақсаттар үшін сол мемлекет ішінде уақытша жүріп-тұруы. Ішкі туризм жеке сала болып табылмайды, ол барлық ұлттық өмір саласымен байланысты.

Халықаралық туризм - шетел туристеріне мемлекет аумағында туристік қызмет пен турөнім ұсынумен (ішке кіру туризмі) және шетелде туристік қызмет пен турөнімді ұсынумен (сыртқа шығу туризмі) байланысты жүйеленген және мақсатты бағытталған туризм саласы кәсіпорындарының қызметі.

Сонымен қатар, «ұлттық туризм» түсінігінің де өз орны бар - ішкі және сыртқы туризм саласындағы қызметтер жиынтығы, яғни өз мемлекеті ішіндегі тұрғындардың ішіндегі туристерге қызмет көрсету.

2. Ұйымдастыру әдісі бойынша жоспарлы және өзбетінше ұйымдастырылатын туризм.

Жоспарлы туризм - туризмді ұйымдастырушылармен (туроператорлармен) жоспарланатын және іске асырылатын туризм, мемлекет пен оның құқықтық нормативтік актілер базасы арқылы реттеледі, жаппай туризм негізін құрайды.

Өзбетінше ұйымдастырылған туризм - қоғамдық туристік қызметтің ерекше бір түрі, өзбетінше еркін құрылған, өздерінің туристік қызметті реттейтін нормативті құқықтық актілерін шығаратын, туристік слет, жарыстар, саяхаттар өткізетін, өздерінің туристік әдіснамалық әдебиеттерін және мерзімдік баспаларын шығаратын туристік бірлестіктер, одақтар және туристік клубтар негізінде іске асырылады.

3. Туристік қызметтегі ерекше бір орынды оқушылар, жастар, зейнеткерлер, мүгедектер, соғыс және еңбек ардагерлері және басқа да азаматтар саяхаты үшін жағдай жасау мақсатында әлеуметтік қажеттіліктер үшін бөлінетін қаржылар арқылы қаржыландырылатын әлеуметтік туризм алады, бұларға өздерінің демалуға деген құқығына байланысты тұрғындардың ең аз қамтамасыз етілген бөлігі ретінде мемлекет, мемлекеттік және мемлекеттік емес, сонымен қатар, басқа да демеу қорлар арқылы әлеуметтік көмек көрсетіледі. Бұл жағдай 1980 жылы Әлемдік туризм бойынша Манильдік декларацияда бекітілген.

Экономикалық, әлеуметтік және саяси сала қызметтерінің даму динамикасы нәтижесі туризмге әсер етеді, сондықтан оның жаңа түрлері мен типтері пайда болып отырады. Сонымен қатар, туризм түрлерінің кеңеюі мен толығуы саяхат мотивтерінің өзгеруімен де байланысты болады.

Көрсетілген жүйе аяқталған және әмбебап болып саналмайды, себебі туристік-экскурсиялық қызмет көрсету тәжірибесінде туризм түрлерінің бір-бірімен заңды бірігуі болып отыратыны белгілі, ал туристік қызмет көрсетудің жаңа тенденциялары үнемі қосымша қызмет номенклатурасының жоғарылауын талап етіп отырады, сонымен қатар қызмет көрсетудің жаңа түрлері мен формаларының пайда болуына сәйкес әсер етеді. Соңғы жылдары, дәстүрлі емес қозғалыс құралдарының пайда болуына байланысты, жаңа туризмің түрлері пайда болды, мысалы, таймшер сияқты, сонымен қатар прицеп, трейлер, вагон және т. б. пайдаланумен байланысты туризмнің жаңа ұтымды түрлерін айтуымызға болады.

10-кесте. Туризм түрлерінің жіктелуі

Ескертпе - авторлар құрастырған

ТМД мемлекеттерінде бар туризм түрлері мен формалары туралы трактаттар кейбір жағдайда жалпы қабылданған халықаралық анықтамаларға мүлдем сәйкес келмейді. Мысалы, «активті» және «пассивті» туризм түсінігінің анықтамасы. «Активті» туризм - бұл жаяу, байдарка, велосипед арқылы, шаңғы және басқа да құралдар арқылы саяхаттау, яғни турист қозғалысқа өзі активті түрде қатысады. «Пассивті» туризм - бұл туристің қандай да бір көлік құралында өзінің саяхаттауы, яғни ол пассивті және қозғалыс құралына әсер етпейді. Бұндай анықтама тек қана медициналық-биологиялық тұрғыдағы көзқарастан ғана болады. Экономикалық көзқарастан турист жолдаманы қолма-қол төлем арқылы алады, мысалы, теплоход арқылы саяхаттау барысында және үнемі қосымша көрсетілген қызмет түрлеріне (киноға, барға және басқаларға бару) төлеу арқылы туристік ұйымның ақшалай табысын құруға қатысуда пассивті болып табылмайды.

Туристік баланс қорытындысы бойынша туризм жіктемесі туризмнің экспортты-импортты функциясын анықтайды. Егер мемлекет туристік баланстың оң сальдосын иеленсе, актив пассивтен жоғары болса, онда активті туризмнің жоғары дәрежеде екенін айтуымызға болады.

Мемлекетте активті туризмнің жоғары дамуы келесі факторларға байланысты: туризмге деген табиғи жағдай, дамыған туристік инфрақұрылымның бар болуы, саяси тұрақтылық, сауда экспортының тапшылығының, қажетті өзіндік шикізат пен жанармай ресурстарының жоқтығы. Ал, егер де, туристік тауарлар мен қызметтер шығыны туристік тауарлар мен қызметтері табысынан жоғары болса, онда мемлекетте туристік баланстың теріс сальдосы болады, яғни пассивті туризм жоғары болады. Пассивті туризм ұлттық өндірісі жоғары деңгейде дамыған, сауда балансының оң сальдосымен және адам басына шаққандағы табыстары жоғары мемлекеттерге тән. Туризм балансының пассивті сальдосы келесі АҚШ, Германия, Ұлыбритания, Жапония және басқа да, туристік лектің генераторы болып табылатын мемлекеттерге тән. Туристік баланстың дәстүрлі активті сальдосына жұмсақ климатты аймақта орналасқан, теңіз жағалауындагы және тау етектеріндегі әйгілі курорттары бар, тарихи және табиғи ескерткіш орындары бар мемлекеттер ие. Оларға Швейцария, Австрия, Италия, Испания, Греция, Түркия, БАЭ, Болгария және басқалары жатады.

Әр түрлі авторлар ұсынған жіктелу критерийлерінің өзара ұқсас екенін атап өту қажет. Түрлерге бөлінген туризм тек қана туризмнің экономикалық мағынасы жайлы объективті ақпарат беріп қана қоймай, сонымен қатар туристік фирмалар қызметтерінің дұрыс бағытталуын қамтамасыз етеді, фирмалардың жұмыс бағытын анықтап, маркетинг мақсатын және компанияның жарнамалық қызметін тиімді жүргізуді қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, туризмді жіктеу экономикалық тұрғыдан да тиімді.

Экономикалық, әлеуметтік және саяси сала қызметтері динамикасының нәтижесі туризмге де әсер етеді, сондықтан туризмнің жаңа түрлері мен типтері пайда болып отырады. Соңғы жылдары тұтынушылардың әр түрлі туризм түрлерін біріктіру тенденциясы байқалуда, жаңа туризм категорияларының пайда болуына әсер еткен әр түрлі турларды арналымына байланысты біріктіруде. Туризм түрлерінің кеңеюі мен толығуы, сонымен қатар саяхат себептерінің өзгеруіне, әр түрлі сегмент тұтынушыларының өзгеруінеде байланысты, яғни жалпы қоғамның динамикасына байланысты.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс