Болашақ бастауыш сынып мүғалімдерін этнопедагогикалық дайындау жүйесі
Кіріспе ... ... ... 3
1 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедагоги.
калық дайындаудың теориялық негіздері . . .10
1.1 Қазақ ағартушы.педагогтарының бастауыш сынып
оқушыларына ұлттық тәрбие беру және оған мұғалімдерді дайындау туралы ой.пікірлері . . . .10
1.2 Бастауыш сынып мұғалімдерінің этнопедагогикалық
дайындықтарының жайын анықтау . . . . .31
1.3 Педагогтік жоғары оқу орындарында болашақ
бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедагогикалық
дайындау барысы . . . . . . . .35
2 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедаго.
гикалық дайындаудың әдістемесі . . . . .43
2.1 "Қазақ этнопедагогикасы" оқу бағдарламасы бойынша
болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ұлттық тәрбиеге
дайындау мазмұны . . . . . . . .43
2.2 Қазақ зтнопедагогикасынан болашақ бастауыш сынып
мұғалімдерінің ғылыми.зерттеу жұмыстары . . .82
2.3 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің педагогикалық
практика кезінде оқушыларға ұлттық тәрбие беру
бойынша жұмыстары . . . . . . .95
Жалпы қорытынды . . . . . . . . .112
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . . . .116
Қосымшалар . . . . . . . . .
1 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедагоги.
калық дайындаудың теориялық негіздері . . .10
1.1 Қазақ ағартушы.педагогтарының бастауыш сынып
оқушыларына ұлттық тәрбие беру және оған мұғалімдерді дайындау туралы ой.пікірлері . . . .10
1.2 Бастауыш сынып мұғалімдерінің этнопедагогикалық
дайындықтарының жайын анықтау . . . . .31
1.3 Педагогтік жоғары оқу орындарында болашақ
бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедагогикалық
дайындау барысы . . . . . . . .35
2 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедаго.
гикалық дайындаудың әдістемесі . . . . .43
2.1 "Қазақ этнопедагогикасы" оқу бағдарламасы бойынша
болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ұлттық тәрбиеге
дайындау мазмұны . . . . . . . .43
2.2 Қазақ зтнопедагогикасынан болашақ бастауыш сынып
мұғалімдерінің ғылыми.зерттеу жұмыстары . . .82
2.3 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің педагогикалық
практика кезінде оқушыларға ұлттық тәрбие беру
бойынша жұмыстары . . . . . . .95
Жалпы қорытынды . . . . . . . . .112
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . . . .116
Қосымшалар . . . . . . . . .
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі кезде Қазақстандағы саяси-әлеуметтік, экономикалық өзгерістермен қатар, білім саласындагы ең басты проблемалар — қазақтың ұлттық мектебін құру, онда жас ұрпаққа ұлттық тәлім-тәрбие беру, ол үшін қажетті жағдайлар жасау.
Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің негізгі бағдарлы идеялары еліміздің тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың "Қазақстан - 2030" халыққа Жолдауының "Қазақстан мұраты" бөлімінде былай баяндалған: "Ол ұрпақ тәрбиесінде дана болады: оның саулығына, біліміне және дүниеге көзқарасына қамқорлық жасайды ... Олар бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар ... күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы, өз елінің патриоттары болады" [1]. Ал Қазақстан Республикасының "Білім туралы" заңында "Білім беру жүйесінің міндеттері: азаматтық пен елжандылықты, өз Отаны - Қазақ Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді қүрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республиканың басқа халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік тілді, орыс, шетел тілдерін меңгеру", - деп айрықша атап көрсетілген [2].
Егер Президенттің халыққа Жолдауын ұлттық білім берудің және ұлттық тәрбиені дамытудың перспективасы десек, онда "Білім туралы" заңда білім беру жүйесінің басты міндеті — ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсібін шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау екендігі шығады.
Жалпы білім беретін мектептердің іс-тәжірибелерін зерттеу мұғалімдер практикасында оқушыларға ұлттық тәрбие беру жайы төмен деңгейде екенін, өйткені мүғалімдердің ол мәселе бойынша теориялық білімдері мен практикалық іскерліктері жетіспейтінін көрсетті. Олай болу себебі Кеңестік дәуірде Қазақстанда қазақтың ұлттық мектептері болған жоқ, мектептер казақ орта мектебі деп аталғанымен ондағы оқу-тәрбие жұмысының бағдарламалары, оқу құралдары, әдістемелік нұсқаулар ұлттық тәрбиенің ерекшеліктерімен санаспаған орыс тіліндегі аудармасы арқылы жүзеге асырылды. Ал педагогтік жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдер ұлттық тәрбие беруге дайындалмады, содан келіп қазіргі мектеп мұғалімдері ұлттық тәрбиенің әдіснамалық, теориялық және практикалық мәселелерімен қаруланбады. Сондықтан қазір қазақ мек тептерінде оқушыларға ұлттық тәрбие беру жайы өте төменгі деңгейде.
Қазақстан Республикасының Білім Министрлігінің "Тәлім-тәрбие тұжырымдамасында": "Үздіксіз тәрбиенің негізі - ұлттық тәлім-тәрбие, ал оны жүзеге асыру үшін педагог кадрларды облыстық мұғалімдер білімін жетілдіру институттарында ұлттық тәлім-тәрбие курстарынан жүйелі өткізу, сондай-ақ, болашак мұғалімдерді даярлайтын жоғары педагогтік оқу орындарында этнопедагогиканы арнайы курс немесе жеке оқу пәні етіп еидіруді", - ұсынды [3].
Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің негізгі бағдарлы идеялары еліміздің тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың "Қазақстан - 2030" халыққа Жолдауының "Қазақстан мұраты" бөлімінде былай баяндалған: "Ол ұрпақ тәрбиесінде дана болады: оның саулығына, біліміне және дүниеге көзқарасына қамқорлық жасайды ... Олар бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар ... күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы, өз елінің патриоттары болады" [1]. Ал Қазақстан Республикасының "Білім туралы" заңында "Білім беру жүйесінің міндеттері: азаматтық пен елжандылықты, өз Отаны - Қазақ Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді қүрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республиканың басқа халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік тілді, орыс, шетел тілдерін меңгеру", - деп айрықша атап көрсетілген [2].
Егер Президенттің халыққа Жолдауын ұлттық білім берудің және ұлттық тәрбиені дамытудың перспективасы десек, онда "Білім туралы" заңда білім беру жүйесінің басты міндеті — ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсібін шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау екендігі шығады.
Жалпы білім беретін мектептердің іс-тәжірибелерін зерттеу мұғалімдер практикасында оқушыларға ұлттық тәрбие беру жайы төмен деңгейде екенін, өйткені мүғалімдердің ол мәселе бойынша теориялық білімдері мен практикалық іскерліктері жетіспейтінін көрсетті. Олай болу себебі Кеңестік дәуірде Қазақстанда қазақтың ұлттық мектептері болған жоқ, мектептер казақ орта мектебі деп аталғанымен ондағы оқу-тәрбие жұмысының бағдарламалары, оқу құралдары, әдістемелік нұсқаулар ұлттық тәрбиенің ерекшеліктерімен санаспаған орыс тіліндегі аудармасы арқылы жүзеге асырылды. Ал педагогтік жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдер ұлттық тәрбие беруге дайындалмады, содан келіп қазіргі мектеп мұғалімдері ұлттық тәрбиенің әдіснамалық, теориялық және практикалық мәселелерімен қаруланбады. Сондықтан қазір қазақ мек тептерінде оқушыларға ұлттық тәрбие беру жайы өте төменгі деңгейде.
Қазақстан Республикасының Білім Министрлігінің "Тәлім-тәрбие тұжырымдамасында": "Үздіксіз тәрбиенің негізі - ұлттық тәлім-тәрбие, ал оны жүзеге асыру үшін педагог кадрларды облыстық мұғалімдер білімін жетілдіру институттарында ұлттық тәлім-тәрбие курстарынан жүйелі өткізу, сондай-ақ, болашак мұғалімдерді даярлайтын жоғары педагогтік оқу орындарында этнопедагогиканы арнайы курс немесе жеке оқу пәні етіп еидіруді", - ұсынды [3].
1. Назарбаев Н.Ә. "Қазақстан - 2030". - Алматы: Білім, 1998.
2. Білім і уралы Қазақстан Республикасының заңы // Егемен
Ңазақетан, 1999 ж., 11 маусым.
1 3. Тәлім-тәрбие тұжырымдамасы // Қазақстан мұғалімі, 1993 ж., 5 ақпан.
4. Абдуллина О.А. Общепедагогическая подготовка учителя в
системе высшего педагогического образования. - М.:
Просвещение, 1984.
5. Кузьмина Н.В. Тихомиров С.А. Методологические проблемы
вузовской педагогики. - Л.: ЛГУ, 1972.
6. Сластенин В.А. Формирование личности учителя советской
школы в процессе профессиональной подготовки. - М.:
Просвемцение, 1976.
7. БабанскийЮ.К., Жантекеева 3. Педагогика высшей школы.
- Алматы: Мектеп, 1988.
8. Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной
подготовки учителя. - Алматы: Ғылым, 1998.
9. Бөлеев Қ., Жарықбаев Қ. ¥лттық педагогика мен
психологиядан қорғалған диссертациялар (1937-1997 ж.ж.)/
Этнопоихология және этнопедагогика. V жинақ. - Алматы:
Дарын, 1998. - 97-104 б.
10. Жарықбаев Қ., Қалиев С, Әбілова 3. "Ңазақ этнопеда-
гогикасы" дәрісінің бағдарламасы. - Алматы: РБК, 1993.
11. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. - Алматы: ҚМ¥У,
1999.
12. Бөлеев Қ. Қазақ халқының этнопедагогикасы. - Жамбыл:
ЖОМБЖИ, 1992.
13. Узакбаева С.А., Кожахметова К.Ж. Казахская этнопедаго-
гика. Алматы: Университет Қайнар, 1997.
14. Жарықбаев Қ., Калиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. - Алматы:
Санат, 1995.
15. Қалисв С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері
мен тарихы. - Алматы: Рауан, 1998.
16. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының тарихы. - Алматы:
Білім, 1999.
17. Әбілова З.Ә. Этнопедагогика. - Алматы: ҚӘТУ, 1997.
18. ¥зақбаева С. Тамыры терең тәрбие (қазақтың халық
педагогикасындағы эстетикалық тәрбие). - Алматы: Білім,
1995.
19. Ңожахметова К. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: теория
және практика. - Алматы: РБК, 1998.
20. Узакбаева С.А., Кожахметова К.Ж. Использование
материалов казахской этнопедагогики при изучении
педагогических дисциплин. - Алматы: АГУ им. Абая, 1996.
21. Куанышев Т.Ш. Подготовка будущих учителей физической
культуры средствами национальных игр. Дисс. канд. -
Алма^ьт, 1992.
22. Магауова А.С. Подготовка будущих учителей к
использованию прогрессивных традиций народной
педагогики в учебно-воспитательном процессе
общеобразовательной школы. Дис. канд. - Алматы, 1995.
23. Хасанова Ж.С. Подготовка воспитателей к использованию
народной педагогики в нравственном воспитании
дошкольников. Дис. канд. - Алматы, 1995.
24. Болатбаев Қ.К. Болашақ бейнелеу өнері мұғалімдерін
дайыидау процесінде халықтық педагогиканы қолдану.
Канд. дис. - Алматы, 1995.
25. Кожахметова К. Теоретико-методологические основы
казахской этнопедагогики : Дис. докт. - Алматы, 1998.
26. Назарбаев Н.Ө. Еліміздің жаңа ғасырдағы тұрақтылығы
мен қауіпсіздігі // Егемен Қазақстан, 1999 ж., 15
желтоқсан.
27. Байтүрсынов А. Тіл таглымы. - Алматы: Ана тілі, 1992.
28. Байтүрсынов А. Әдебиет танытқыш. - Алматы: Ана тілі,
1992.
29. Байтүрсынов А. Оқу қүралы. - Семей, 1922.
30. Қазактың тәлімдік ой-пікір антологиясы. 1 том. / Құраст.
Қ. Жарықбаев, С. Қалиев. - Алматы: Рауан, 1994.
31. Байтүрсынов А. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989.
32. Сыздықова Р. Ахмет Байтүрсынов. - Алматы: Білім, 1990.
33. Кекілбаев Ә. ¥стаз үлағаты // Егемен Қазақстан, 1998, 25
қазан.
34. Аймауытов Ж. Тәрбиеге жетекші. - Қызылорда, 1924.
35. Аймауытов Ж. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989.
36. Ңазактың тәлімдік ой-пікір антологиясы. 2 том. / Құраст.
Қ. Жирықбаев, С. Қалиев. - Алматы: Рауан, 1998.
37. Аймачытов Ж. Психология. - Алматы: Санат, 1995.
38. Дулатов М. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1991.
39. Жүмабаев М. Педагогика. - Алматы: Ана тілі, 1992.
40. Жүмаоаев М. Тандамалы. - Алматы: Ғылым, 1992.
41. Асанов Ж. Болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық
даярлығының теориясы мен практикасы. - Алматы:
Ғылы.м, 1999.
42. "Халық педагогикасы мен психологиясы дәстүрлерінің оқу-
тәрбие ісінде қолданылуы" атты ғылыми-практикалық
конференциясының материалдары (19-20 мамыр, 1992
жыл), - Алматы: Рауан, 1992.
43. Этнопедагогика және этнопсихология (Абай Құнанбаевтың
туғанына 150 жыл толуына арналған ғылыми-әдістемелік
жинак). - Алматы: РБК, 1995.
44. Қабышева Р.А. Халық педагогикасы. - Павлодар, 1994.
45. Болатбаев Қ.К. Халықтық педагогиканы бейнелеу өнері
пәнінде қолдану. - Алматы: АлМУ, 1995.
46. Балтабаев М.Х. Основы музыкально-эстетического
воспитания учащейся молодежи средствами казахской
традиционной художественной культуры : Автореф. дис.
докт. Алматы, 1994.
47. Балтабаев М.Х. Казахская традиционная художественная
культура в системе образования. - Алматы: РИК, 1994.
48. Ералин К. Изобразительное искусство Средней Азии и
Казахстана в системе подготовки будущих учителей. - М.:
Пром( тей, 1991.
49. Бөлеев Қ., Көшеров Н. Қазақ этнопедагогикасы. - Жамбыл:
ЖОМБЖИ, 1993.
50. Бөлеев Қ. Қазақтың халық педагогикасы: Библиография-
лық корсеткіш. - Жамбыл, 1992.
51. Болеев К., Болеев Т.К. Великие мыслители Востока о
воспитании. - Жамбыл: ЖОИУУ, 1993.
52. Халық педагогикасы - бала тәрбиесінде. Ред. К. Белеев. -
Жамбыл: ЖОМБЖИ, 1992
53. Бөлеев Қ., Құрсабаев М. "Атамекен" бағдарламасына
методпкалық нұсқау. - Жамбыл, 1993.
54. Бөлеев Қ. Болашақ мұғалімдерді ұлттық тәрбиеге
дайындау. - Алматы: Нұрлы әлем, 1998.
55. Жарыкбаев К. Педагогическая мысль в Казахстане.
Алматы: РИК, 1988.
56. Жарикбаев К., Калиев С. Национальные аспекты обучения
и восшітания в Казахстане. - Алматы: РИК, 1990
57. Дидактика средней школы. Под ред. М.А. Данилова и М.Н.
Скаткина. - М.: Просвещение, 1975.
58. Низа?.'ов Р.А. Дидактические основы активизации учебной
деяте.івности студентов. - М.: Педагогика, 1992.
59. Волков Г.Н. Этнопедагогика. - Чебоксары: Чувашск. Кн.
изд., 1974.
60. Ханбиков Я.И. Из истории педагогической мысли
татарского народа. - Казань: Татарск. кн. изд., 1967.
61. Афанасьев В.Ф. Этнопедагогика нерусских народов Сибири
и Дальнего Востока. - Якутск: Якутское книжное изд-во,
1979.
62. Измаіілов А.Э. Народная педагогика: педагогические
воззрения народов Средней Азии и Казахстана. - М.:
Педагогика, 1991.
63. Әлімбаев М. Халық - ғажап тәлімгер. - Алматы: Рауан,
1994.
64. Сағындықов Е. Алдымен атауын анықтайық: халық
педагогикасы туралы берер пікір. - Ақиқат, 1993, № 10.
65. Айтмамбетова Б., т. б. Қазақ педагогикалық энциклопедия
сөздігі. - Алматы: РБК, 1995.
66. Ильина Т.А. Педагогика. - М.: Просвещение, 1984.
67. Шоров И.А. Адыгская народная педагогика. - Майкоп:
Краснодарск. кн. изд., 1989.
68. Ғабдуллин М. Ата-аналарға тәрбие туралы кеңес. - Алматы:
Мектеп, 1966.
69. Баласағұни Ж. Құтты білік. - Алматы: Жазушы, 1987.
70. Жүйнеки А. Ақиқат сыйы. - Алматы: Ғылым, 1985.
71. Иассауи А. Ақыл кітабы. - Алматы: Мұраттас, 1995.
72. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. - Алматы: Ана тілі, 1993.
73. Хорезми Р. Махаббатнаме. - Алматы: Жазушы, 1985.
74. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. - Алматы:
Рауан, 1995.
75. Кубесов А. Педагогическое наследие Аль-Фараби. - Алма-
Ата: Мектеп, 1989.
76. Кубесов А. Педагогическое наследие аль-Фараби: Автореф.
дис. докт. - Ташкент, 1990.
77. Қүнанбаев А. Шығармалары (екі томдық). - Алматы:
Жазушы, 1977.
78. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. - Алматы: Ғылым,
1973.
79. Орта Азия мен Қазақстанның ұлы ғалымдары (ІХ-ХІХ
ғасырлар). Қүрастырған Б. Исқақов. - Алматы: ҢМБ, 1964.
80. Мағауин М. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. - Алматы:
Ана тілі, 1992.
81. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. - Алматы: Жазушы, 1986.
82. Шаймерденова К. Педагогические взгляды Абая
Кунанбаева. - Алма-Ата: Рауан, 1991.
83. Қасабеков А.Қ., Алтаев Ж.А. Қазақ философиясының
тарихына кіріспе. - Алматы: Ер-Дәулет, 1994.
84. Жарикбаев К. Из истории развития педагогической мысли
в дореволюционном Казахстане. - Алма-Ата: РУМК, 1978.
85. Жарикбаев К.Б. Развитие педагогической мысли в
дореволюционном Казахстане : Автореф. дис. докт. - Киев,
1982.
86. Жарықбаев Қ. Аталар сөзі - ақылдың кезі. - Алматы:
Қазакстан, 1980.
87. Жарықбаев Қ. Қазақ ағартушылары жастарды тәрбиелеу
туралы. - Алматы: Мектеп, 1965.
88. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Ыбырай Алтынсариннің тәлім-
тәрбиелік мүралары. - Алматы: Білім, 1990.
89. Жарықбаев Қ., Қалиев С. "Қазақ тәлім-тәрбие тарихы"
дәрісінің бағдарламасы. - Алматы: РБК, 1994.
90. Қалиев С. ХУ-ХІХ ғасырлар ақын-жырауларының
поэзияоындағы педагогикалық ой-пікірлер. - Алматы:
Рауан, 1990.
91. Қалиев С. Қазактың халықтық тәлім-тәрбиесінің ғылыми-
педагогикалық негіздері: Докт. дис. автореф. - Алматы,
1996.
92. Орынбеков М. Абайдың дүниетанымы мен философиясы. -
Алматы: Ғылым, 1995.
93. Сыдықов Ә. Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық
идеялары мен ағартушылық қызметі. - Алматы: Мектеп,
1969.
94. Тажибаев Т. Педагогическая мысль Казахстана во второй
половпне XIX века. - Алма-Ата: Казахстан, 1965.
95. Ильясова А.Н. Проблемы развития педагогической теории
Казахстана (1900-1960 г.г.): Дис. докт. - Алматы, 1997.
96. Ильясова А.Н. Становление и развитие педагогической
теории в Казахстане (1900-1960 г.г.).- Алматы: РИК, 1997.
97. Сағындықов Е. Қазақтың ұлттық ойындары. - Алматы:
Рауан, 1991.
98. Бүркітбаев Ә. Спорттың ұлттық түрлері және оның
тәрбиелік мәні. - Алматы: ҚазПИ, 1978.
99. Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары. - Алматы:
Қайнар, 1994.
100. Соқыр теке: ауыз әдебиетіндегі балалар ойындарының
үлгілері. Қүрастырған Ш. Ыбыраев. - Алматы: Өнер,
1990.
101. Әбішев X. Халық астрономиясы. - Алматы: ҢМБ, 1959.
102. Өбішев X. Аспан сыры. - Алматы: Қазақстан, 1966.
103. Исқақов М. Қазақтың байырғы календары. - Алматы:
ҚМБ. 1960.
104. Исқаков М. Халық календары. - Алматы: Ңазақстан,
1980.
105. Нүрсултанов Қ. Ертегі есептер. - Алматы: Мектеп, 1971.
106. Елубаев С. Қазақтың байырғы қара есептері. - Алматы:
Қазакстан, 1996.
107. Тәнікеев М. Қазақтың үлттық спорт ойындары. - Алматы:
ҚМБ. 1957.
108. Толыбеков С. Қазақ шежіресі. - Алматы: Қазақстан, 1992.
109. Адамбаев Б. Халық даналығы. - Алматы: Мектеп, 1976.
110. Қырық қазына: Қазақ халқының ауызша есептері.
Қүрастырған Ә. Доспамбетов. - Алматы: Мектеп, 1987.
111. Сорок сокровищ: казахская народная занимательная
арифметика / Собрал и обработал А. Доспамбетов. - Алма-
Ата: Мектеп, 1987.
112. Төреқұлов Н. Нақыл сөздердің тәрбиелік мәні. - Алматы:
Мектеп, 1971.
113. Ақ < андық, көк сандық / Құрастырған Ш. Ыбыраев. -
Алматы: Жалын, 1988.
114. Абдрахманов А. Қазақстан этнотопонимикасы. - Алматы:
Ғылым, 1979.
115. Қаллнв Б. Қазақ тіліндегі өсімдік атаулары. - Алматы:
Ғылым, 1988.
116. Бабалықүлы Ж. Төрт түлік атаулары. - Алматы: Қайнар,
1991.
117. Казахи: историко-этнографическое исследование.
Алматы: Казахстан, 1995.
118. Жанвбілов Ш. Қазақша мал атаулары. - Алматы: Ңайнар,
1983.
119. Әлімханов Ж., Алдашев А., Қазақтың халық
медицинасының құпиясы. - Алматы: Қазақстан, 1992.
120. Табылдиев Ө. Халық тағылымы: қазақтың халық
педагогикасы және тәрбие. - Алматы: Қазақ университеті,
1991.
121. Мыңжани Н. Қазақтың қысқаша тарихы. - Алматы:
Жалын, 1994.
122. Наурыз: Жаңғырған салт-дәстүрлер / Құрастырған М.
Қазбеков. - Алматы: Қазақстан, 1991.
123. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. - Алматы:
Мектоп, 1976.
124. Толыбеков С. Кочевое общество казахов в XVII - начале
XIX века. - Алматы: Наука, 1971.
125. Кшибеков Д.К. Кочевое общество. - Алма-Ата: Наука,
1984.
126. Қазак мақал-мәтелдері / Құрастырған Ө. Тұрманжанов. -
Алмсіты: Ана тілі, 1993.
127. Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. - Алматы:
Қазакстан, 1995.
128. АрғыЕібаев X. Қазақ халқының қоленері. - Алматы: Өнер,
1977,
129. Ңалиев С. Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі
керінісі. - Алматы: Мектеп, 1987.
130. Қалінв С, Оразаев М., Смайлова М. Қазақ халқының
салт дәстүрлері. - Алматы: Рауан, 1994.
131. Ахметов III. Воспитание детей в традициях казахского
народа. В кн.: Свидетели древней культуры. Под ред. А.Х.
Маргулана. - Алма-Ата: Казахстан, 1966, С. 94-107.
132. Жалгасова Ш. Жастарды семьялық емірге дайындауда
ұлттық дәстүрлерінің рөлі. - Алматы: Білім, 1986.
133. Кенжеахметұлы С. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-
ғұрыптары. - Алматы: Ана тілі. 1994.
134. Кешербаева А. Халқым қандай десең, салтымнан сынап
біл. Алматы: РБК, 1997.
135. Жүніеов А. Фәниден бақиға дейін. - Алматы: Қайнар,
1991.
136. Мүқанов С. Қазақ қауымы. - Алматы: Ана тілі, 1995.
137. Оршыбеков Ы. Қазақ халқының педагогикалық мәдениеті.
- Алматы: Білім, 1981.
138. Оразпекова К. ІІман және инабат: әдет және тұрмыс-салт
психологиясы. - Алматы: Ана тілі, 1993.
139. Төлеубекова Р. Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика. -
Алматы: РБК, 1994.
140. Құдайбердиев Ш. Шығармалары. - Алматы: Жазушы,
1988.
141. Өсеров Н. Мұсылмандық қағидалары. - Алматы:
Қазақстан, 1994.
142. Өсеров Н., Естаев Ж. Ислам және қазақтардың өдет-
ғұрыптары. - Алматы: Қазақстан, 1992.
143. Өміролиев Қ. Абайдың нақыл сөздерін оқу-тәрбие ісінде
пайдалану. - Алматы: Мектеп, 1968.
144. Қазак мектептері мен мектепке дейінгі мекемелерінде
имандылық-эстетикалық тәрбие берудің кешенді
бағдарламасы. - Алматы: РБК, 1990.
145. Мұқанов М.М. Ақыл-ой өрісі. - Алматы: Қазақстан, 1980.
146. Тажибаев Т. Воспитание казахских детей в аулах и школы
Казахстана. В кн.: Очерки истории школы и
педагогической мысли народов СССР. XVIII в. - первая
полоішыа XIX века. - М.: Педагогика, 1973.
147. Бержанов Қ., Сейталиев Қ. Ауыз әдебиетіндегі
адамгершілік тәрбие мәселелері. - Қазақстан мектебі,
1970, № 2.
148. Жарықбаев Қ., Табылдиев Ө. Әдеп және жантану. -
Алматы: Атамекен, 1994.
149. Үзакоаева С.А. Қазақ халық педагогикасындағы
эстетикалық тәрбие : Докт. дис. - Алматы, 1993.
150. ¥зақбаева С.А. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі
халык дәстүрі. - Алматы: Білім, 1991.
151. Жұбанов А.Қ. Қазақ халқының музыкалық мәдениеті. -
Алмагы: Өнер, 1986.
152. Хасенов Ә. Қазақстан мәдениеті мен өнерінің тарихы. 1-3
бөлімдер. - Алматы: ҚазМУ, 1987.
153. Нұғманова Ө. Қазақтың әншілік дәстүрі. - Алматы:
Қазақстан, 1975.
154. Арғьшбаев X. Қазақ отбасы. - Алматы: Қайнар, 1996.
155. Ахметова М. Қазақ өнері және халықтың дәстүрі. -
Алматы: Өнер, 1971.
156. Байя анова Ж. Семья бақыты. - Алматы: Қайнар, 1989.
157. Сәтімбеков Р. Табиғат қорғау (кластан тыс жүмыстарға
арна.іған методикалық нұсқау). - Алматы: Рауан, 1992.
158. Сарыбеков Н., Сарыбеков М., Сарыбеков К.-Д. Қазақ
халқының табиғат қорғау дәстүрлері. - Алматы: Рауан,
1996.
159. Казыханова Б.Р. Эстетическая культура казахского
нарола. - Алматы: Казахстан, 1986.
160. Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы.- Алматы:
Санаі, 1991.
161. Касымжанов А.Х. Духовное наследие казахского народа. -
М.: Наука, 1992.
162. Садыков Т. Тарих тағылымы. - Алматы: Ана тілі, 1992.
163. Назарбаев Н. Тарих толқынында. - Алматы: Атамұра,
1999.
164. Асфендияров С.Д. История Казахстана с древнейших
времен. - Алма-Ата: Казахстан, 1992.
165. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех
тысячелетий. - Алматы: Наука, 1992.
166. Албани Б.Қ. Тарихи таным. - Алматы: Ататек, 1994.
167. Ата галтың - халықтық қалпың. Ңұрастырғандар А.
Зәкірпанов, М. Молдабаева. - Алматы: Рауан, 1995.
168. Этнопсихология және этнопедагогика ( ¥лттық тәлім-
тәрбие ). II жинақ. - Алматы: Дайк-пресс, 1996.
169. Этночедагогика және этнопсихология ( ¥лттық тәлім-
тәрбпе ). III жинақ. - Алматы: Эверо, 1997.
170. Этнопсихология және этнопедагогика ( ¥лттық тәлім-
тәрбпе ). IV жинақ. - Алматы: Дайк-пресс, 1997.
171. Этнонсихология және этнопедагогика ( ¥лттық тәлім-
тәрбпе ). V жинақ. - Алматы: Дарын, 1998.
172. Сағындықов Е. ¥лттық ойындарды оқу-тәрбие ісінде
пайдалану. - Алматы: Рауан, 1993.
173. Құрсабаев М. "Атамекен" ұлттық ғылыми-тәлімдік,
рухани-танымдық бағдарламасын оқу-тәрбие
жұмі.істарында жүзеге асырудың этнопедагогикалық-
этнотихологиялық мәселелері. - Алматы, 1993.
174. Ахметова 3. "Кәусар бұлақ" бағдарламасы. - Алматы:
Кәусар бұлақ, 1994.
175. Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру
тұжырымдамасы. - Алматы: Қазақстан, 1994.
176. Қазакстан Республикасының жалпы білім беретін
мектептерде білім мазмұнының тұжырымдамасы.
Алматы: Қазақстан, 1993.
177. Қазакстан Республикасының тіл туралы заңы. - Алматы:
Қазакстан, 1998.
178. Жоғ>іры білім туралы Қазақстан Республикасының заңы. -
Алматы: РБК, 1996.
179. Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Алматы:
Қазакстан, 1995.
180. Тәтімов М. Қазақ әлемі. - Алматы: Қазақстан, 1994.
181. Хофман Ф. Мудрость воспитания. Педагогия. Педагогика:
очерки развития педагогической теории. Пер. с нем. - М.:
Педагогика, 1979.
2. Білім і уралы Қазақстан Республикасының заңы // Егемен
Ңазақетан, 1999 ж., 11 маусым.
1 3. Тәлім-тәрбие тұжырымдамасы // Қазақстан мұғалімі, 1993 ж., 5 ақпан.
4. Абдуллина О.А. Общепедагогическая подготовка учителя в
системе высшего педагогического образования. - М.:
Просвещение, 1984.
5. Кузьмина Н.В. Тихомиров С.А. Методологические проблемы
вузовской педагогики. - Л.: ЛГУ, 1972.
6. Сластенин В.А. Формирование личности учителя советской
школы в процессе профессиональной подготовки. - М.:
Просвемцение, 1976.
7. БабанскийЮ.К., Жантекеева 3. Педагогика высшей школы.
- Алматы: Мектеп, 1988.
8. Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной
подготовки учителя. - Алматы: Ғылым, 1998.
9. Бөлеев Қ., Жарықбаев Қ. ¥лттық педагогика мен
психологиядан қорғалған диссертациялар (1937-1997 ж.ж.)/
Этнопоихология және этнопедагогика. V жинақ. - Алматы:
Дарын, 1998. - 97-104 б.
10. Жарықбаев Қ., Қалиев С, Әбілова 3. "Ңазақ этнопеда-
гогикасы" дәрісінің бағдарламасы. - Алматы: РБК, 1993.
11. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. - Алматы: ҚМ¥У,
1999.
12. Бөлеев Қ. Қазақ халқының этнопедагогикасы. - Жамбыл:
ЖОМБЖИ, 1992.
13. Узакбаева С.А., Кожахметова К.Ж. Казахская этнопедаго-
гика. Алматы: Университет Қайнар, 1997.
14. Жарықбаев Қ., Калиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. - Алматы:
Санат, 1995.
15. Қалисв С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері
мен тарихы. - Алматы: Рауан, 1998.
16. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының тарихы. - Алматы:
Білім, 1999.
17. Әбілова З.Ә. Этнопедагогика. - Алматы: ҚӘТУ, 1997.
18. ¥зақбаева С. Тамыры терең тәрбие (қазақтың халық
педагогикасындағы эстетикалық тәрбие). - Алматы: Білім,
1995.
19. Ңожахметова К. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: теория
және практика. - Алматы: РБК, 1998.
20. Узакбаева С.А., Кожахметова К.Ж. Использование
материалов казахской этнопедагогики при изучении
педагогических дисциплин. - Алматы: АГУ им. Абая, 1996.
21. Куанышев Т.Ш. Подготовка будущих учителей физической
культуры средствами национальных игр. Дисс. канд. -
Алма^ьт, 1992.
22. Магауова А.С. Подготовка будущих учителей к
использованию прогрессивных традиций народной
педагогики в учебно-воспитательном процессе
общеобразовательной школы. Дис. канд. - Алматы, 1995.
23. Хасанова Ж.С. Подготовка воспитателей к использованию
народной педагогики в нравственном воспитании
дошкольников. Дис. канд. - Алматы, 1995.
24. Болатбаев Қ.К. Болашақ бейнелеу өнері мұғалімдерін
дайыидау процесінде халықтық педагогиканы қолдану.
Канд. дис. - Алматы, 1995.
25. Кожахметова К. Теоретико-методологические основы
казахской этнопедагогики : Дис. докт. - Алматы, 1998.
26. Назарбаев Н.Ө. Еліміздің жаңа ғасырдағы тұрақтылығы
мен қауіпсіздігі // Егемен Қазақстан, 1999 ж., 15
желтоқсан.
27. Байтүрсынов А. Тіл таглымы. - Алматы: Ана тілі, 1992.
28. Байтүрсынов А. Әдебиет танытқыш. - Алматы: Ана тілі,
1992.
29. Байтүрсынов А. Оқу қүралы. - Семей, 1922.
30. Қазактың тәлімдік ой-пікір антологиясы. 1 том. / Құраст.
Қ. Жарықбаев, С. Қалиев. - Алматы: Рауан, 1994.
31. Байтүрсынов А. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989.
32. Сыздықова Р. Ахмет Байтүрсынов. - Алматы: Білім, 1990.
33. Кекілбаев Ә. ¥стаз үлағаты // Егемен Қазақстан, 1998, 25
қазан.
34. Аймауытов Ж. Тәрбиеге жетекші. - Қызылорда, 1924.
35. Аймауытов Ж. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989.
36. Ңазактың тәлімдік ой-пікір антологиясы. 2 том. / Құраст.
Қ. Жирықбаев, С. Қалиев. - Алматы: Рауан, 1998.
37. Аймачытов Ж. Психология. - Алматы: Санат, 1995.
38. Дулатов М. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1991.
39. Жүмабаев М. Педагогика. - Алматы: Ана тілі, 1992.
40. Жүмаоаев М. Тандамалы. - Алматы: Ғылым, 1992.
41. Асанов Ж. Болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық
даярлығының теориясы мен практикасы. - Алматы:
Ғылы.м, 1999.
42. "Халық педагогикасы мен психологиясы дәстүрлерінің оқу-
тәрбие ісінде қолданылуы" атты ғылыми-практикалық
конференциясының материалдары (19-20 мамыр, 1992
жыл), - Алматы: Рауан, 1992.
43. Этнопедагогика және этнопсихология (Абай Құнанбаевтың
туғанына 150 жыл толуына арналған ғылыми-әдістемелік
жинак). - Алматы: РБК, 1995.
44. Қабышева Р.А. Халық педагогикасы. - Павлодар, 1994.
45. Болатбаев Қ.К. Халықтық педагогиканы бейнелеу өнері
пәнінде қолдану. - Алматы: АлМУ, 1995.
46. Балтабаев М.Х. Основы музыкально-эстетического
воспитания учащейся молодежи средствами казахской
традиционной художественной культуры : Автореф. дис.
докт. Алматы, 1994.
47. Балтабаев М.Х. Казахская традиционная художественная
культура в системе образования. - Алматы: РИК, 1994.
48. Ералин К. Изобразительное искусство Средней Азии и
Казахстана в системе подготовки будущих учителей. - М.:
Пром( тей, 1991.
49. Бөлеев Қ., Көшеров Н. Қазақ этнопедагогикасы. - Жамбыл:
ЖОМБЖИ, 1993.
50. Бөлеев Қ. Қазақтың халық педагогикасы: Библиография-
лық корсеткіш. - Жамбыл, 1992.
51. Болеев К., Болеев Т.К. Великие мыслители Востока о
воспитании. - Жамбыл: ЖОИУУ, 1993.
52. Халық педагогикасы - бала тәрбиесінде. Ред. К. Белеев. -
Жамбыл: ЖОМБЖИ, 1992
53. Бөлеев Қ., Құрсабаев М. "Атамекен" бағдарламасына
методпкалық нұсқау. - Жамбыл, 1993.
54. Бөлеев Қ. Болашақ мұғалімдерді ұлттық тәрбиеге
дайындау. - Алматы: Нұрлы әлем, 1998.
55. Жарыкбаев К. Педагогическая мысль в Казахстане.
Алматы: РИК, 1988.
56. Жарикбаев К., Калиев С. Национальные аспекты обучения
и восшітания в Казахстане. - Алматы: РИК, 1990
57. Дидактика средней школы. Под ред. М.А. Данилова и М.Н.
Скаткина. - М.: Просвещение, 1975.
58. Низа?.'ов Р.А. Дидактические основы активизации учебной
деяте.івности студентов. - М.: Педагогика, 1992.
59. Волков Г.Н. Этнопедагогика. - Чебоксары: Чувашск. Кн.
изд., 1974.
60. Ханбиков Я.И. Из истории педагогической мысли
татарского народа. - Казань: Татарск. кн. изд., 1967.
61. Афанасьев В.Ф. Этнопедагогика нерусских народов Сибири
и Дальнего Востока. - Якутск: Якутское книжное изд-во,
1979.
62. Измаіілов А.Э. Народная педагогика: педагогические
воззрения народов Средней Азии и Казахстана. - М.:
Педагогика, 1991.
63. Әлімбаев М. Халық - ғажап тәлімгер. - Алматы: Рауан,
1994.
64. Сағындықов Е. Алдымен атауын анықтайық: халық
педагогикасы туралы берер пікір. - Ақиқат, 1993, № 10.
65. Айтмамбетова Б., т. б. Қазақ педагогикалық энциклопедия
сөздігі. - Алматы: РБК, 1995.
66. Ильина Т.А. Педагогика. - М.: Просвещение, 1984.
67. Шоров И.А. Адыгская народная педагогика. - Майкоп:
Краснодарск. кн. изд., 1989.
68. Ғабдуллин М. Ата-аналарға тәрбие туралы кеңес. - Алматы:
Мектеп, 1966.
69. Баласағұни Ж. Құтты білік. - Алматы: Жазушы, 1987.
70. Жүйнеки А. Ақиқат сыйы. - Алматы: Ғылым, 1985.
71. Иассауи А. Ақыл кітабы. - Алматы: Мұраттас, 1995.
72. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. - Алматы: Ана тілі, 1993.
73. Хорезми Р. Махаббатнаме. - Алматы: Жазушы, 1985.
74. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. - Алматы:
Рауан, 1995.
75. Кубесов А. Педагогическое наследие Аль-Фараби. - Алма-
Ата: Мектеп, 1989.
76. Кубесов А. Педагогическое наследие аль-Фараби: Автореф.
дис. докт. - Ташкент, 1990.
77. Қүнанбаев А. Шығармалары (екі томдық). - Алматы:
Жазушы, 1977.
78. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. - Алматы: Ғылым,
1973.
79. Орта Азия мен Қазақстанның ұлы ғалымдары (ІХ-ХІХ
ғасырлар). Қүрастырған Б. Исқақов. - Алматы: ҢМБ, 1964.
80. Мағауин М. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. - Алматы:
Ана тілі, 1992.
81. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. - Алматы: Жазушы, 1986.
82. Шаймерденова К. Педагогические взгляды Абая
Кунанбаева. - Алма-Ата: Рауан, 1991.
83. Қасабеков А.Қ., Алтаев Ж.А. Қазақ философиясының
тарихына кіріспе. - Алматы: Ер-Дәулет, 1994.
84. Жарикбаев К. Из истории развития педагогической мысли
в дореволюционном Казахстане. - Алма-Ата: РУМК, 1978.
85. Жарикбаев К.Б. Развитие педагогической мысли в
дореволюционном Казахстане : Автореф. дис. докт. - Киев,
1982.
86. Жарықбаев Қ. Аталар сөзі - ақылдың кезі. - Алматы:
Қазакстан, 1980.
87. Жарықбаев Қ. Қазақ ағартушылары жастарды тәрбиелеу
туралы. - Алматы: Мектеп, 1965.
88. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Ыбырай Алтынсариннің тәлім-
тәрбиелік мүралары. - Алматы: Білім, 1990.
89. Жарықбаев Қ., Қалиев С. "Қазақ тәлім-тәрбие тарихы"
дәрісінің бағдарламасы. - Алматы: РБК, 1994.
90. Қалиев С. ХУ-ХІХ ғасырлар ақын-жырауларының
поэзияоындағы педагогикалық ой-пікірлер. - Алматы:
Рауан, 1990.
91. Қалиев С. Қазактың халықтық тәлім-тәрбиесінің ғылыми-
педагогикалық негіздері: Докт. дис. автореф. - Алматы,
1996.
92. Орынбеков М. Абайдың дүниетанымы мен философиясы. -
Алматы: Ғылым, 1995.
93. Сыдықов Ә. Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық
идеялары мен ағартушылық қызметі. - Алматы: Мектеп,
1969.
94. Тажибаев Т. Педагогическая мысль Казахстана во второй
половпне XIX века. - Алма-Ата: Казахстан, 1965.
95. Ильясова А.Н. Проблемы развития педагогической теории
Казахстана (1900-1960 г.г.): Дис. докт. - Алматы, 1997.
96. Ильясова А.Н. Становление и развитие педагогической
теории в Казахстане (1900-1960 г.г.).- Алматы: РИК, 1997.
97. Сағындықов Е. Қазақтың ұлттық ойындары. - Алматы:
Рауан, 1991.
98. Бүркітбаев Ә. Спорттың ұлттық түрлері және оның
тәрбиелік мәні. - Алматы: ҚазПИ, 1978.
99. Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары. - Алматы:
Қайнар, 1994.
100. Соқыр теке: ауыз әдебиетіндегі балалар ойындарының
үлгілері. Қүрастырған Ш. Ыбыраев. - Алматы: Өнер,
1990.
101. Әбішев X. Халық астрономиясы. - Алматы: ҢМБ, 1959.
102. Өбішев X. Аспан сыры. - Алматы: Қазақстан, 1966.
103. Исқақов М. Қазақтың байырғы календары. - Алматы:
ҚМБ. 1960.
104. Исқаков М. Халық календары. - Алматы: Ңазақстан,
1980.
105. Нүрсултанов Қ. Ертегі есептер. - Алматы: Мектеп, 1971.
106. Елубаев С. Қазақтың байырғы қара есептері. - Алматы:
Қазакстан, 1996.
107. Тәнікеев М. Қазақтың үлттық спорт ойындары. - Алматы:
ҚМБ. 1957.
108. Толыбеков С. Қазақ шежіресі. - Алматы: Қазақстан, 1992.
109. Адамбаев Б. Халық даналығы. - Алматы: Мектеп, 1976.
110. Қырық қазына: Қазақ халқының ауызша есептері.
Қүрастырған Ә. Доспамбетов. - Алматы: Мектеп, 1987.
111. Сорок сокровищ: казахская народная занимательная
арифметика / Собрал и обработал А. Доспамбетов. - Алма-
Ата: Мектеп, 1987.
112. Төреқұлов Н. Нақыл сөздердің тәрбиелік мәні. - Алматы:
Мектеп, 1971.
113. Ақ < андық, көк сандық / Құрастырған Ш. Ыбыраев. -
Алматы: Жалын, 1988.
114. Абдрахманов А. Қазақстан этнотопонимикасы. - Алматы:
Ғылым, 1979.
115. Қаллнв Б. Қазақ тіліндегі өсімдік атаулары. - Алматы:
Ғылым, 1988.
116. Бабалықүлы Ж. Төрт түлік атаулары. - Алматы: Қайнар,
1991.
117. Казахи: историко-этнографическое исследование.
Алматы: Казахстан, 1995.
118. Жанвбілов Ш. Қазақша мал атаулары. - Алматы: Ңайнар,
1983.
119. Әлімханов Ж., Алдашев А., Қазақтың халық
медицинасының құпиясы. - Алматы: Қазақстан, 1992.
120. Табылдиев Ө. Халық тағылымы: қазақтың халық
педагогикасы және тәрбие. - Алматы: Қазақ университеті,
1991.
121. Мыңжани Н. Қазақтың қысқаша тарихы. - Алматы:
Жалын, 1994.
122. Наурыз: Жаңғырған салт-дәстүрлер / Құрастырған М.
Қазбеков. - Алматы: Қазақстан, 1991.
123. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. - Алматы:
Мектоп, 1976.
124. Толыбеков С. Кочевое общество казахов в XVII - начале
XIX века. - Алматы: Наука, 1971.
125. Кшибеков Д.К. Кочевое общество. - Алма-Ата: Наука,
1984.
126. Қазак мақал-мәтелдері / Құрастырған Ө. Тұрманжанов. -
Алмсіты: Ана тілі, 1993.
127. Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. - Алматы:
Қазакстан, 1995.
128. АрғыЕібаев X. Қазақ халқының қоленері. - Алматы: Өнер,
1977,
129. Ңалиев С. Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі
керінісі. - Алматы: Мектеп, 1987.
130. Қалінв С, Оразаев М., Смайлова М. Қазақ халқының
салт дәстүрлері. - Алматы: Рауан, 1994.
131. Ахметов III. Воспитание детей в традициях казахского
народа. В кн.: Свидетели древней культуры. Под ред. А.Х.
Маргулана. - Алма-Ата: Казахстан, 1966, С. 94-107.
132. Жалгасова Ш. Жастарды семьялық емірге дайындауда
ұлттық дәстүрлерінің рөлі. - Алматы: Білім, 1986.
133. Кенжеахметұлы С. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-
ғұрыптары. - Алматы: Ана тілі. 1994.
134. Кешербаева А. Халқым қандай десең, салтымнан сынап
біл. Алматы: РБК, 1997.
135. Жүніеов А. Фәниден бақиға дейін. - Алматы: Қайнар,
1991.
136. Мүқанов С. Қазақ қауымы. - Алматы: Ана тілі, 1995.
137. Оршыбеков Ы. Қазақ халқының педагогикалық мәдениеті.
- Алматы: Білім, 1981.
138. Оразпекова К. ІІман және инабат: әдет және тұрмыс-салт
психологиясы. - Алматы: Ана тілі, 1993.
139. Төлеубекова Р. Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика. -
Алматы: РБК, 1994.
140. Құдайбердиев Ш. Шығармалары. - Алматы: Жазушы,
1988.
141. Өсеров Н. Мұсылмандық қағидалары. - Алматы:
Қазақстан, 1994.
142. Өсеров Н., Естаев Ж. Ислам және қазақтардың өдет-
ғұрыптары. - Алматы: Қазақстан, 1992.
143. Өміролиев Қ. Абайдың нақыл сөздерін оқу-тәрбие ісінде
пайдалану. - Алматы: Мектеп, 1968.
144. Қазак мектептері мен мектепке дейінгі мекемелерінде
имандылық-эстетикалық тәрбие берудің кешенді
бағдарламасы. - Алматы: РБК, 1990.
145. Мұқанов М.М. Ақыл-ой өрісі. - Алматы: Қазақстан, 1980.
146. Тажибаев Т. Воспитание казахских детей в аулах и школы
Казахстана. В кн.: Очерки истории школы и
педагогической мысли народов СССР. XVIII в. - первая
полоішыа XIX века. - М.: Педагогика, 1973.
147. Бержанов Қ., Сейталиев Қ. Ауыз әдебиетіндегі
адамгершілік тәрбие мәселелері. - Қазақстан мектебі,
1970, № 2.
148. Жарықбаев Қ., Табылдиев Ө. Әдеп және жантану. -
Алматы: Атамекен, 1994.
149. Үзакоаева С.А. Қазақ халық педагогикасындағы
эстетикалық тәрбие : Докт. дис. - Алматы, 1993.
150. ¥зақбаева С.А. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі
халык дәстүрі. - Алматы: Білім, 1991.
151. Жұбанов А.Қ. Қазақ халқының музыкалық мәдениеті. -
Алмагы: Өнер, 1986.
152. Хасенов Ә. Қазақстан мәдениеті мен өнерінің тарихы. 1-3
бөлімдер. - Алматы: ҚазМУ, 1987.
153. Нұғманова Ө. Қазақтың әншілік дәстүрі. - Алматы:
Қазақстан, 1975.
154. Арғьшбаев X. Қазақ отбасы. - Алматы: Қайнар, 1996.
155. Ахметова М. Қазақ өнері және халықтың дәстүрі. -
Алматы: Өнер, 1971.
156. Байя анова Ж. Семья бақыты. - Алматы: Қайнар, 1989.
157. Сәтімбеков Р. Табиғат қорғау (кластан тыс жүмыстарға
арна.іған методикалық нұсқау). - Алматы: Рауан, 1992.
158. Сарыбеков Н., Сарыбеков М., Сарыбеков К.-Д. Қазақ
халқының табиғат қорғау дәстүрлері. - Алматы: Рауан,
1996.
159. Казыханова Б.Р. Эстетическая культура казахского
нарола. - Алматы: Казахстан, 1986.
160. Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы.- Алматы:
Санаі, 1991.
161. Касымжанов А.Х. Духовное наследие казахского народа. -
М.: Наука, 1992.
162. Садыков Т. Тарих тағылымы. - Алматы: Ана тілі, 1992.
163. Назарбаев Н. Тарих толқынында. - Алматы: Атамұра,
1999.
164. Асфендияров С.Д. История Казахстана с древнейших
времен. - Алма-Ата: Казахстан, 1992.
165. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех
тысячелетий. - Алматы: Наука, 1992.
166. Албани Б.Қ. Тарихи таным. - Алматы: Ататек, 1994.
167. Ата галтың - халықтық қалпың. Ңұрастырғандар А.
Зәкірпанов, М. Молдабаева. - Алматы: Рауан, 1995.
168. Этнопсихология және этнопедагогика ( ¥лттық тәлім-
тәрбие ). II жинақ. - Алматы: Дайк-пресс, 1996.
169. Этночедагогика және этнопсихология ( ¥лттық тәлім-
тәрбпе ). III жинақ. - Алматы: Эверо, 1997.
170. Этнопсихология және этнопедагогика ( ¥лттық тәлім-
тәрбпе ). IV жинақ. - Алматы: Дайк-пресс, 1997.
171. Этнонсихология және этнопедагогика ( ¥лттық тәлім-
тәрбпе ). V жинақ. - Алматы: Дарын, 1998.
172. Сағындықов Е. ¥лттық ойындарды оқу-тәрбие ісінде
пайдалану. - Алматы: Рауан, 1993.
173. Құрсабаев М. "Атамекен" ұлттық ғылыми-тәлімдік,
рухани-танымдық бағдарламасын оқу-тәрбие
жұмі.істарында жүзеге асырудың этнопедагогикалық-
этнотихологиялық мәселелері. - Алматы, 1993.
174. Ахметова 3. "Кәусар бұлақ" бағдарламасы. - Алматы:
Кәусар бұлақ, 1994.
175. Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру
тұжырымдамасы. - Алматы: Қазақстан, 1994.
176. Қазакстан Республикасының жалпы білім беретін
мектептерде білім мазмұнының тұжырымдамасы.
Алматы: Қазақстан, 1993.
177. Қазакстан Республикасының тіл туралы заңы. - Алматы:
Қазакстан, 1998.
178. Жоғ>іры білім туралы Қазақстан Республикасының заңы. -
Алматы: РБК, 1996.
179. Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Алматы:
Қазакстан, 1995.
180. Тәтімов М. Қазақ әлемі. - Алматы: Қазақстан, 1994.
181. Хофман Ф. Мудрость воспитания. Педагогия. Педагогика:
очерки развития педагогической теории. Пер. с нем. - М.:
Педагогика, 1979.
болашақ бастауыш сынып мүғалімдерін этнопедагогикалық дайындау
жүйесі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... 3
1 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедагоги-
калық дайындаудың теориялық негіздері . . .10
1. Қазақ ағартушы-педагогтарының бастауыш сынып
оқушыларына ұлттық тәрбие беру және оған мұғалімдерді дайындау туралы
ой-пікірлері . . . .10
2. Бастауыш сынып мұғалімдерінің этнопедагогикалық
дайындықтарының жайын анықтау . . . .
.31
3. Педагогтік жоғары оқу орындарында болашақ
бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедагогикалық
дайындау барысы . . . . .
. . .35
2 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедаго-
гикалық дайындаудың әдістемесі . . . .
.43
1. "Қазақ этнопедагогикасы" оқу бағдарламасы бойынша
болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ұлттық тәрбиеге
дайындау мазмұны . . . . . .
. .43
2. Қазақ зтнопедагогикасынан болашақ бастауыш сынып
мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу жұмыстары . . .82
3. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің педагогикалық
практика кезінде оқушыларға ұлттық тәрбие беру
бойынша жұмыстары . . . . . .
.95
Жалпы қорытынды . . . . . .
. . .112
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . .
. .116
Қосымшалар . . . . . .
. . . .124
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі кезде Қазақстандағы саяси-
әлеуметтік, экономикалық өзгерістермен қатар, білім саласындагы ең басты
проблемалар — қазақтың ұлттық мектебін құру, онда жас ұрпаққа ұлттық тәлім-
тәрбие беру, ол үшін қажетті жағдайлар жасау.
Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің негізгі бағдарлы идеялары еліміздің
тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың "Қазақстан - 2030" халыққа Жолдауының
"Қазақстан мұраты" бөлімінде былай баяндалған: "Ол ұрпақ тәрбиесінде дана
болады: оның саулығына, біліміне және дүниеге көзқарасына қамқорлық жасайды
... Олар бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы
нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар ... күллі
әлемге әйгілі, әрі сыйлы, өз елінің патриоттары болады" [1]. Ал Қазақстан
Республикасының "Білім туралы" заңында "Білім беру жүйесінің міндеттері:
азаматтық пен елжандылықты, өз Отаны - Қазақ Республикасына
сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді қүрметтеуге, халық дәстүрлерін
қастерлеуге, әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ
халқы мен республиканың басқа халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен
дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік тілді, орыс, шетел тілдерін меңгеру", -
деп айрықша атап көрсетілген [2].
Егер Президенттің халыққа Жолдауын ұлттық білім берудің және ұлттық
тәрбиені дамытудың перспективасы десек, онда "Білім туралы" заңда білім
беру жүйесінің басты міндеті — ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар
негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсібін шыңдауға
бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау екендігі шығады.
Жалпы білім беретін мектептердің іс-тәжірибелерін зерттеу мұғалімдер
практикасында оқушыларға ұлттық тәрбие беру жайы төмен деңгейде екенін,
өйткені мүғалімдердің ол мәселе бойынша теориялық білімдері мен практикалық
іскерліктері жетіспейтінін көрсетті. Олай болу себебі Кеңестік дәуірде
Қазақстанда қазақтың ұлттық мектептері болған жоқ, мектептер казақ орта
мектебі деп аталғанымен ондағы оқу-тәрбие жұмысының бағдарламалары, оқу
құралдары, әдістемелік нұсқаулар ұлттық тәрбиенің ерекшеліктерімен
санаспаған орыс тіліндегі аудармасы арқылы жүзеге асырылды. Ал педагогтік
жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдер ұлттық тәрбие беруге
дайындалмады, содан келіп қазіргі мектеп мұғалімдері ұлттық тәрбиенің
әдіснамалық, теориялық және практикалық мәселелерімен қаруланбады.
Сондықтан қазір қазақ мек тептерінде оқушыларға ұлттық тәрбие беру жайы өте
төменгі деңгейде.
Қазақстан Республикасының Білім Министрлігінің "Тәлім-тәрбие
тұжырымдамасында": "Үздіксіз тәрбиенің негізі - ұлттық тәлім-тәрбие, ал оны
жүзеге асыру үшін педагог кадрларды облыстық мұғалімдер білімін жетілдіру
институттарында ұлттық тәлім-тәрбие курстарынан жүйелі өткізу, сондай-ақ,
болашак мұғалімдерді даярлайтын жоғары педагогтік оқу орындарында
этнопедагогиканы арнайы курс немесе жеке оқу пәні етіп еидіруді", - ұсынды
[3].
Жоғары мектеп педагогикасы бойынша жұмыстарды (О.А. Абдуллина, Н.В.
Кузьмина, В.А. Сластенин, Ю.К. Бабанский, 3. Жантекеева, Н.Д. Хмель және
басқалар) талдау арқылы оларда болашақ мүғалімдерді этнопедагогикалық
дайындау проблемасы қарастырылмағанын анықтадық [4, 5, 6, 7, 8].
Болашақ мұғалімдерді ұлттық тәрбиеге дайындаудың негізі "Қазақ
этнопедагогика" ғылымы. Ол ғылымның құрылымы мен мазмұнын жасауға қазақ
ағартушы-педагогтары: А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, М. Дулатов
және ғалым-педагогтары: Т. Тәжібаев, М. Ғабдуллин, Қ. Жарықбаев, С. Қалиев,
С. Ұзақбаева, М. Балтабаев, А. Көбесов, Қ. Бөлеев, К. Құнантаева, 3.
Әбілова, К. Қожахметова, Ж. Наурызбай, А. Ильясова, Ә. Қамақов, т. б. өз
зерттеулерімен үлкен үлестерін қосты [9]. Ал Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, 3.
Әбілова, Т. Сабыров, Ә. Табылдиев, Қ. Бөлеев, С. ¥зақбаева, К. Қожахметова
"Қазақ этнопедаіогикасы" атты бағдарламалары мен соларға қажетті оқу
қүралдарын шығарып [10,11,12,13,14,15,16,17,18,19,20], болашақ мұғалімдерді
ұлттық тәрбие беруге даярлауда айрықша еңбек етуде.
Соңғы жылдары болашақ мұғалімдерді дайындауда халықтык педагогиканы
қолдану проблемасына бірнеше кандидаттық диссертациялар қорғалды (Ң.К.
Болатбаев, А.С. Мағауова. Т.Ш. Қуанышев, Ж.С. Хасанова, т. б.).
Т.Ш. Қуанышевтің зерттеуінде болашақ денешынықтыру мұғалімдерін
дайындауда ұлттық ойындардың құралдарын пайдаланып, олардың ұлттық
ойындарды мектептің оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыруға және өткізуге
даярлығының қалыптасу нәтижелері баяндалған [21].
А.С. Мағауованың диссертациясында болашақ мұғалімдерді халық
педагогикасының прогрессивті дәстүрлерін жалпы білім беретін мектептердің
оқу-тәрбие үрдісінде пайдалануға дайындаулың теориялық негіздері, мазмұны
және нәтижелері берілген [22].
Ж.С. Хасанованың зерттеу жұмысында мектепке дейінгі
балаларға адамгершілік тәрбиесін беруде қазақ халық педагоги-касын
пайдалануға болашақ тәрбиешілерді дайындаудың теория-ық негіздері мен
педагогикалық шарттары қарастырылып, олардың нәтижелері шығарылған [23].
Қ.К. Болатбаевтың диссертациясында болашақ бейнелеу өнері мұғалімдерін
дайындауда халықтық педагогиканы қолданудың ғылыми-теориялық негізі мен
педагогикалық мүмкіндіктері карастыртылады [24].
К. Қожахметованың докторлық диссертациясының жеке бір
тарауында Қазақстанның бірқатар университеттеріндегі педаго-гика
кафедраларында автордың "Қазақ этнопедагогикасы" курсы-ның бағдарламасы
(қосалқы авторы С. Ұзақбаева) бойынша педагогикалық оқу орындарының
студенттері этнопедагогикалық дайындықтан өткізіліп, олардың
этнопедагогикалық даярлық деңгейлері анықталған [25].
Дегенмен, сол санаулы ғана жұмыстардан болашақ бастауыш сынып
мұғалімдерін оқушыларға ұлттық тәрбие беруге дайындау проблемасының
теориясы мен практикасы әлі зерттелмегенін көруге болады. Берілген
проблема, сондай-ақ, бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәрбие беру мен оған
болашақ мұғалімдерді дайындаудың психологиялық және педагогикалық
ерекшеліктерінен тікелей келіп шығады.
Сонымен, қазақ мектептері практикасында ұлттық тәрбиені жүзеге асыру,
болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің этнопедагогикалық даярлық деңгейінің
және педагогика ғылымында болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің
этнопедагогикалық дайындықтарының теориялық және әдістемелік негіздерінің
жасалынбауы арасында қарама-қайшылық туындап отырғаны зерттеу проблемасын
айқындауға негіз болды. Сонда проблеманың көкейкестілігі және оның теория
жүзінде зерттелмеуі мен практикадағы маңыздылығы бізге зерттеу тақырыбын
"Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедагогикалық дайындау жүйесі" деп
таңдауға себеп болды.
Зерттеу мақсаты - болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедагогикалық
дайындаудың мазмұны мен әдістемесін жасаудын теориялық және практикалық
негіздемесі.
Зерттеу объектісі - жоғары педагогтік оқу орындарының оқу-тәрбие
үрдісі.
Зерттеу пәні - бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәрбие беруге болашақ
мұғалімдерді дайындау жүйесі.
Зерттеу болжамы - егер болашақ бастауыш сынып мұғалімдері оқу барысында
этнопедагогикадан теориялық және практикалық білімдерді меңгеріп, бастауыш
сынып оқушыларына ұлттық тәрбие берудің формалары және әдістерімен
қаруланса, онда олардың этнопедагогикалық даярлықтары тиімді болар еді.
Зерттеудің басты идеясы: болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін
этнопедагогикалық дайындау тұтас педагогикалық үрдістің ауқымында жүйелік
негізде жүргізілуі тиіс.
Зерттеу міндеттері :
1.Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедагогика-лық
дайындаудың теориялық негіздерін жасау;
2. Қазақ ағартушы-педагогтарының бастауыш сынып
оқушыларына ұлттық тәрбие беру және оған мұғалімдерді дайындау
туралы ой-пікірлерін анықтау;
3. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ұлттық тәрбиеге
дайындаулың мазмұнын, формалары мен әдістерін "Қазақ
этнопедагогикасы" оқу пәні арқылы жасау;
4. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ұлттық
тәрбиеге дайындық көрсеткіштерін олардың этнопедагогикалық білімдері,
іскерліктері мен дағдыларының қалыптасуы және дамуы арқылы көрсету.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері
философиялық таным теориясы, жеке тұлға және әрекет туралы
педагогикалық, психологиялық теориялар, тәрбие мен білім
берудің педагогикалық және этнопедагогикалық тұжырым-дамалары.
Зерттеудің деректі көздері : философтардың, әдебиеттанушы-лардың,
өнертанушылардың, этнографтардың, тарихшылардың, психологтардың,
педагогтардың зерттеу проблемасы бойынша еңбектері; ресми материалдар
(Конституция, заңдар, саяси-әлеуметтік тұжырымдамалар, қаулы-қарарлар);
нормативті құжаттар (тұжырымдамалар, бағдарламалар, бұйрықтар, нұсқау
хаттар, т. б.); педагогтік жоғары оқу орындарының іс-тәжірибелері; автордың
10 жылдық жеке іс-тәжірибесі.
Зерттеудің ғылыми-педагогикалық әдістері: философиялық, тарихи-
этнографиялық, фольклористикалық, өнертанушылық, психологиялық,
педагогикалық, этнопсихологиялық, этнопедаго-гикалық әдебиеттерді талдау;
жалпы білім беретін қазақ мектептері мен мұғалімдер білімін жетілдіру
институттарының оқу-тәрбие жұмыстарын бақылау; бастауыш сынып мұғалім-
дерінің халықтық педагогика, оның көздері, этнопедагогика және олардың
ұлттық тәрбие туралы түсініктерін анықтау үшін әңгімелесу және анкеталау;
жоғары педагогтік оқу орындарының болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін
этнопедагогикалық дайындау барысын анықтау; педагогикалық эксперимент
ұйымдастыру және олардың нәтижелерін өңдеу.
Зерттеудің негізгі кезеңдері :
Бірінші кезеңде (1991 - 1993 ж. ж.) зерттеу проблемасының теориялық
негіздері жасалды, проблеманың жалпы білім беретін мектептің бастауыш сынып
мұғалімдерінің және жоғары педагогтік оқу орындарындағы болашақ сынып
мұғалімдерінің этнопедагогикалық дайындықтарының жайлары, барысы анықта-
лынды, оларды жақсарту және жетілдіру жолдары белгіленді; Алынған
материалдар зерттеудің ғылыми аппаратын және онын болжамын жасауға негіз
болды.
Екінші кезеңде (1993 - 1998 ж. ж.) жоғары педагогтік оқу орындарында
тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар жүргізілді: болашақ оастауыш сынып
мұғалімдерін этнопедагогикалық дайындау "Қазақ этнопедагогикасы"
бағдарламасы жасалынды, ол оқу-тәрбие үрдісіне ендіріліп, мақұлданды. Бұл
кезеңнің нәтижесінле жинақталған материалдар қорытындыланды, нәти-желерін
баспасөз арқылы жарық көрді, ғылыми-теориялық, практикалық
конференцияларда, семинарларда талқыланды.
Үшінші кезеңде (1998- 2000 ж. ж.) жинақталған материалдлр талданды,
алынған нәтижелер мен қорытындылар жоғары оқу орындарының және жалпы білім
беретін мектептерлің оқу-тәрбие үрдістеріне ендірілді.
Зерттеу базасы: М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті,
Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті. Зерттеудің әртүрлі
кезеңдерінде 100-ден аса бастауыш сынып мұғалімдері, 1100 болашақ бастауыш
сынып мұғалімдері және 3000-нан аса бастауыш сынып оқушылары қатысты.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
1. " Этнопедагогикалық білім", "этнопедагогикалық
іскерлік", "этнопедагогикалық дағды", "этнопедагогикалық
дайындығы, "болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің
этнопедагогикалық даярлық критерийлері" ұғымдарына
анықтамалар берілді;
2. Тұңғыш рет қазақ ағартушы-педагогтары
А.Байтұрсыновтың, М. Жұмабаевтың, Ж. Аймауытовтың,
М.Дулатовтың бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәрбие беру және оған
мұғалімдерді дайындау туралы ой-пікірлері анықталды;
3.Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедапедагоги-калық
дайындау қажеттігі дәлелденіп, оларды ұлттық тәрбиеге
дайындаудың мазмұны, формалары мен
әдістері айқындалды;
4. Болашақ бастауыш сынып мүғалімдерінің ұлттық
тәрбиеге лайындық дәрежесін айқындаудың көрсеткіштері
анықталды;
Зерттеудің практикалық маңыздылығы :
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ұлттық тәрбиеге
дайындайтын автордың "Қазақ этнопедагогикасы" атты бағдар-ламасы педагогтік
жоғары оқу орындарының оқу жоспарына ендіріліп, республикада тұңғыш
рет оқу пәні ретінде оқытылуда;
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ұлттық тәрбиеге
дайындайтын әдістемелік нұсқаулар мен құралдар жарық көрді;
3. Зерттеу нәтижелерін педагогика және педагогика тарихы курстарында,
этнопедагогикалық арнайы курстар мен семинарлды ұйымдастыруда пайдалануға
болады.
Зерттеудің мынадай негізгі қағидалары қорғауға ұсынылады :
1. Қазақ ағартушы-педагогтары А. Байтұрсыновтың, М.
Жумабаевтың, Ж. Аймауытовтың, М. Дулатовтың бастауыш
сынып оқушыларына ұлттық тәрбие беру және
оған мұғалімдерді дайындау туралы ой-пікірлеріне талдау;
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ұлттық тәрбиеге
дайындайтын "Қазақ этнопедагогикасы" бағдарламасының
мазмұны;
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ұлттық тәрбиеге
дайындаудың негізі - қазақ этнопедагогикасы екені;
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ұлттық тәрбиеге
дайындау әдістемесі;
5. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ұлттық
тәрбиеге дайындық көрсеткіштері.
Зерттеу нәтижесінің дәлелділігі мен негізделінуі - болашақ
бастауыш сынып мұғалімдерін ұлттық тәрбиеге дайындау мәсе-лелерше
әдіснамалық қараумен, философияның, психологияның, педагогиканың,
этнопсихология мен этнопедагогиканың сол саладағы жетістіктерін
пайдаланумен, қойылған мақсаттар мен міндеттерге сай әдістердің
жиынтығымен, қорытындылардың тәжірибелік-экспериментальдық жұмыстың
берілгендерінен алынуымен, зерттеу нәтижелерінің сапалық және сандық
талданылуымен, зерттеу қағидаларының практикада кең көлемде мақұлданылуы
және ендірілуімен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу нәтижелерінің мақұлданылуы мен ендірілуі мына төмендегідей
конференцияларда, семинарларда жүзеге асырылды:
Республикалық "Халық педагогикасы - оқу-тәрбие
ісінде" атты ғылыми-практикалық конференция (Жамбыл, 17-
18.11.1992 ж.);
Республикалық ''Қазақстандағы этнопедагогика мен
этнопсихология ғылымдарының теориялық және қолданба-лы
проблемалары" атты ғылыми-практикалық конференция (Алматы, 22-23.11.1994
ж.);
Рсспубликалық "Жоғары мектептің қазіргі кезеңдегі
өзекті мәселелері" атты ғылыми-практикалық конференция
(Петропавловск, 15-18.05.1997 ж.);
4. Халыққаралық "Ғасырлар тоғысындағы аграрлық ғылым"
атты ғылыми-өндірістік конференция (Ақмола, 15-.10.1997ж.);
5. Жамбыл педагогтік институтының ғылыми-теориялық
және практикалық конференциялары (Жамбыл, 1991-1996 ж.ж.);
6. Жамбыл облыстық мұғалімдер білімін жетілдіру
ннститутында тұрақты өткізелетін этнопедагогикалық курстар
(1991 -2000 ж. ж.);
7. М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік универси-тетінің ғылыми-
теориялық және практикалық конференциялары (1997 - 2000 ж. ж.);
8. М. X.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университе-тінің педагогика
кафедрасының ғылыми-теориялық семинар-лары (1997 - 2000 ж. ж.)
Диссертация құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан, жалпы
қорытындыдан, 181 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен. 13 кестеден, 4
диаграммадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, объектісі, пәні, мақсаты, болжамы,
міндеттері, жетекші идеясы, теориялық-әдіснамалық негізі, деректі көздері,
әдістері, кезеңдері, базасы, ғылыми жаңалығы, практикалық маңыздылығы,
қорғауға ұсынылған қағидалары, зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі,
негізділіі , мақұлдануы және тәжірибеге енгізілуі баяндалады.
Бірінші тарау "Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедагогикалық
дайындаудың теориялық негіздері" деп аталып, онда қазақ ағартушы-
педагогтары А. Байтұрсыновтың, М. Жұмабаевтың, Ж. Аймауытовтың, М.
Дулатовтың бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәрбие беру және оған
мұғалімдерді дайындау туралы ой-пікірлері, бастауыш сынып мұғалімдерінің
этнопедагогикалық дайындықтарының жайы, болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін
республиканың педагогтік жоғары оқу орындарында этнопедагогикалық
даярлаудың барысы қарасты-рылады.
"Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін
этнопедагогикалық дайындаудың әдістемесі" атты екінші тарауда болашақ
бастауыш сынып мұғалімдерін арнайы "Қазақ этнопедагогикасы" бағдарламасы
арқылы дайындау, қазақ этнопедагогикасынан болашақ бастауыш сынып
мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу және педагогикалық практика кезінде
оқушыларга ұлттық тәрбие беру бойынша жұмыстары, олардың оқушыларға ұлттық
тәрбие беруге даярлық деңгейлерінің көрсеткіштері анықталады.
Жалпы қорытындыда зерттеудің нәтижелері бойынша қорытындылар мен
нұсқаулар беріліп, болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедагогикалық
дайындаудың келешекте орындалатын зерттеу перспективасы болжанады.
Қосымшада "Қазақ этнопедагогикасы" атты оқу пәні жұмыс бағдарламасының
мазмұны берілген.
I БОЛАШАҚ БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМДЕРІН
ЭТНОПЕДАГОГИКАЛЫҚ ДАЙЫНДАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақ ағартушы-педагогтарының бастауыш
сынып оқушыларына ұлттық тәрбие беру және
оған мұғалімдерді дайындау туралы ой-пікірлері
XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың 30 жылдары өмір сүріп,
қазақтың қоғамдық, әлеуметтік, мәдени, рухани, әдеби өміріне белсене
араласқан, өздері мұғалімдік кызмет атқарған қазақ ағартушы-педагогтарының
ұлттық идеялары туралы ой-пікірлерін зерттеу осы кезде ерекше маңызды
ооселе.
Еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаев 1999 жылдың 15 желтоқсанында
"Еліміздің жаңа ғасырдағы тұрақтылығы мен кауіпсіздігі" атты халыққа
Жолдауында "Жиырмасыншы ғасырдын бас жағында біздің санғасырлық тарихымызда
тұңғыш рет халықты әлемдік айдынға алып шығуға нақты мүмкіндіктер туды. Ол
мүмкіндікті тудырғандар "Алаштың" ардақты азаматтары еді", - деп сол
партияны құрып, оның бағдарламасындағы ұлттық идеялары үшін құрбан болған
А. Байтұрсыновтың, М. Жұмабаевтың, Ж. Аймауытовтың, т. б. тарихта алатын
орнына әділ баға берді [26]. Сол азаматтар өздері үстаздық етуде және тәлім-
тәрбиелік еңбектер жазуда өз ұлтының салт-санасын үңіле зерттеп,
санғасырлық тарихы бар ата-бабаларының халықтық педагогикасы мен
психологиясына терең ғылыми талдау жасады. Сөйтіп олар қазақ халқының
ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-дәстүрі мен тәлімдік мүраларын
жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беруде пайдалану жолдарын көрсетті. Сол мақсатта
олар бастауыш мектеп оқушылары мен мұғалімдеріне арнап оқулықтар, оқу
кұралдар және әдеби шығармалар жазды.
Енді ол қазақ ағартушы-педагогтары көрсеткен ұлттық тәлім-тәрпне беру
жолдарына тоқталайық.
1. Ахмет Байтұрсынов - қазақ тілі білімінің негізін қалаушы, ақын,
әдебиет зерттеуші, ағартушы-ұстаз, қоғам қайраткері болған.
А. Байтұрсыновтың бүкіл өмір жолындағы басты идеясы қазақ халқының
ұлттық санасын ояту, тұрмыс-жағдайын жақсарту ол үшін халықты жаппай
сауаттандыру, оқыту керек екенін айтып, өзінің ұлттық идеясын насихаттайды.
Ол "барлық саналы өмірін қазақ қоғамында білім-ғылымның дамуына, мектеп,
ағартушылық ісінің жанданып кемелденуіне бағыштады. Ол ауыл
мектебінде, семинарияда бала оқытты, оқу-тәрбие жұмысын жетілдіру
саласында көп ізденді", - дейді профессор С. Қалиев 14].
Ол өзінің ұлттық идея туралы ой пікірлерін "Қазақ" газетінде жариялаған
мақалаларында, "Тіл туралы", "Әдебиет танытқьш, "Баяншы", "Тіл ашар",
"Әліпби", "Сауат ашқыш", "Әліппе ас-тар", "Оқу құрал" (хрестоматия), т. б.
еңбектерінде жан-жакты айтып, өзі тікелей іске асырып отырды [27,28].
Ахмет Байтұрсынов осы еңбектері арқылы Қазақстанда ұлттық білім беру
жүйесінің негізін қалады. Ол жүйенің элементтері:
1. Ұлттық жазу жүйесі бойынша білім беру;
2. Ұлттық негіздегі бағдарламалар, оқулықтар, оқу-
әдістемелік құралдар;
3. Мектепке керек заттар;
4. Мектеп ісін жандандыратын мұғалімдер мен тәрбиешілер.
А. Байтұрсынов осы жүйенің барлық элементтерінде қазақтың тілін, ауыз
әдебиетін, мәдениетін, тарихын, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрлерін бастауыш
мектепте оқытып, оқушыларға ұлттық тәрбие беру мақсатында пайдалану
жолдарын көрсетті.
А. Байтұрсынов қазақ балаларының ана тілінде сауатын ашуына ерекше күш
жұмсап, оларға арнап "Сауат ашқыш" атты оқу құралдарын жазып шығарды. 1902
жылдан бастап "Ауыл мектебі" деп аталатын үш жылдық бастауыш мектептерде
қазақ балалары сауатын алдымен орыс тілінде ашты, ресми түрде қабылданған
графикасы болмады, ал мұғалімдер өз ыңғайына қарай орыс жазуларын
пайдаланды. 1905 жылы А. Байтұрсынов бастаған қазақ зиялылары патша
үкіметіне петиция жолдап, онда "қазақ даласында оқу-ағарту дұрыс жолға
қойылсын, ол үшін ауыл мектептерінің балалары қазақша сауат ашатын болсын,
Оқу ана тілінде жүргізілсін" деп талап қойды. А. Байтұрсынов осы талаптарды
жүзеге асыру үшін 1912 жылы қазақ оқу құралы - тұңғыш әліппе "Әліпбиін
жазды. Мұны ол "Оқу құралы" деп атады. Ол бұдан бұрын 1892 жылы "Букварь
для киргизов" деген құралын жазып, о жеті рет қайта басылып, 1925 жылға
дейін қазақ мектептерінің оқу құралы ретінде пайдаланылып келген еді. 1926
жылы ол "Әліпбидің" жаңа түрін жазып шығарды [29].
Ахмет Байтұрсыновтың "Әліпбиі" қазақтың алғашқы ұлттық сипаттағы
әліппесі. Ол араб графикасымен жазылған нағыз ұлттық "Оқу құралы". Бұл
оқулықты жазудағы оның алға қойған мақсаты - бастауыш сыныпта балалардың
сауатын ашу. Кітапта автор әр әріпті жекелеп түсіндіріп, әр әріптің жазылу
және айтылу кезіндегі ерекшеліктеріне тоқталады.
Оқу құралының ерекшелігі әріпті тегіс үйретіп біткеннен кейін окулық
соңында сауат ашар оқушы қауым үшін тәрбиелік маңызы ерекше, идеясы құнды
өлеңдер, тақпақтар, айтыс, ұсақ әңгімелер берілген. Оларды берудегі мақсат
-оқушы әріптерді толық меңгерді ме, жоқ па, екіншіден, жаттығу үшін
берілген әдеби нұсқаулар оқушыларды адамгершілікке, адалдыққа,
еңбекқорлыққа, мәдениеттілікке тәрбиелер деген ой.
Мысалы, "Әліппедегі" жыршы сөзінен үзінді келтірелік:
Жақсыдан жаман туады,
Бір аяқ асқа алғысыз.
Жаманнан жақсы туады,
Адам айтса нанғысыз, -
- деген өлең жолдары адамның жақсы немесе жаман болуы тек тегіне ғана емес,
ол тәрбиесіне де байланысты деген қорытынды шығады.
Ал "Әліпбидегі" мына ұсақ әңгімеден: "Күн ыссы еді. Ат жүк тартып келе
жатты. Арбаның көлеңкесінде ит келе жатыр еді. Ол тілін салақтатып, ентігіп
былай дейді: Жүк ауыр, жол алыс, тілім шықты бір қарыс", - өзгенің ісін
өзіне жоритын жалқау адамдар-ды сынға алғанын көруге болады.
Сондыктан ол "Оқу құралының" бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәрбие
берудегі әсері мен ықпалы ерекше, оны қазіргі кезде әліппе жазуда
басшылыққа алу қажет деіі санаймыз.
А. Байтұрсыновтың ұлттық идеясы өзі редакторы болған "Қазақ" газеті
беттерінде жариялаған мақалаларында айқын көрінеді. Мысалы, 1913 жылы
газеттің тұңғыш саны шыққанда ол тілге, әдебиетке, мәдениетке байланысты
былай деп жазған: "Өзіміздің елімізді сақтау үшін бізге мәдениетке, оқуға
ұмтылу керек. Өз алдына ел болуға, өзінің тілі, әдебиеті бар ел ғана жарай
алатындығын біз ұмытпауға тиіспіз. Бұл мәселеде біздің халіміз оңды емес.
Осы күні орыс школы мен татар мектептершде оқып шыққандар қазақ тілін
елеусіз қылып, хат жазса елеусіз жазып, қазақ тілінен алыстап барады. Бұл
ерекше жаман әдет. Егер тілге осы көзбен қарасақ, табиғат заңына бағынбай,
біздің ата-бабаларымыз мың жасамаса, ол уақытта тілмен де, сол тілге ие
болған қазақ ұлтымен де мәңгі қоштасқанымыз деп білу керек. Егер оны
істегіміз келмесе, осы бастан тіл, әдебиет жұмысын қолға алып, өркендететін
уақытымыз жетті" [30].
Сонымен қатар, А. Байтұрсынов "Қазақ" газеті беттерінде оқу-ағарту
мәселелеріне арналып жазылған "Оқу жайы", "Қазақша оқу жайында", "Бастауыш
мектеп", "Мектеп керектері" "Қазақ арасында оқу жұмыстарын қалай жүргізу
керек?", т.б. мақалаларында өзінің ұлттық идея туралы
көзқарастарын кеңінен насихаттады. Мысалы, ол өзінің "Оқу жайы" мақаласында
қазақ балаларына білім беру мәселесін Оқусыз халық қанша бай болса да,
бірер жылдардан кейін оның байлығы өнерлі халықтардың қолында кетпекші.
...Бұл заманда қолы жеткендерді теңдікке жеткізетін, әлсіздерге күш беретін
өнер-білім. Әуелі елді түзеуді бала оқыту ісін түзеуден бастауымыз керек,
екінші білім тарататын кітаптар жақсы боларға керек", - деген талаптар
айтты [30].
А. Байтұрсынов өзінің "Бастауыш мектеп" деген мақаласында қазақ
бастауыш мектептерінде қандай пәндер оқытылу қажет деген мәселеге арнайы
тоқтап, ол пәндерді "оқу, жазу, дін, ұлт тілі, ұлт тарихы, есеп, шаруа-
кәсіп, колөнері, жағрафия, жаратылыстану болу керек" екендігін нақтылап
көрсетеді. Сол мақаласында бастауыш мектепте оқыту тілі туралы: " ...Қазақ
балаларын ана тілінде, төте жолмен, қолайлы құралдармен оқыту керек" деп
кесіп айтты [30]. Сол мақаласында ол туған халқының ғылым-білімге ұмтылуын,
әр қазақтың ең болмаса бастауыш білім алуын аңсады. "Адамға тіл, құлақ
қандай керек болса, бастауыш мектепте үйренетін білім де сондай керек", -
деп жазды ол. Бірақ осындай білім беретін ауыл мектебінің сол кездегі хәл-
күйі жөнінде "Әуелі ауыл мектебінен басталық. Осы күнгі ауыл мектептерінде
оқуға керекті құрал жоқ, оқыта білетін мүғалімдер аз", - екенін ерекше атап
етті.
А. Байтұрсынов "Мектеп керектері" деген мақаласында "'...ең әуелі
мектепке керегі - білімді, педагогика, методикадан хабардар оқыта білетін
мүғалім. Екінші - оқыту ісіне керек құралдар қолайлы һәм сайлы болуы.
Құралсыз іс істелмейді һәм қүралдар қандай болса, істеген іс те сондай
болмақшы. Үшінші мектепке керегі белгіленген Программа. Әр іс көңілдегідей
болып шығу үшін оның үлгісі я мерзімді өлшеуі боларға керек. Үлгісіз я
өлшеусіз істелген іс - солпы я артық, я кем шықпақшы..." деп оқытудың
дидактикалық принциптерін тұңғыш ғылыми тұрғыда нақтылы белгілеп берді
[30].
Ахмет Байтұрсынов ''Әдебиет танытқыш" атты еңбегінде қазақтың ауыз
әдебиеті-халық даналылығы, тәрбие негізі екенін ерекше бағалап, оның
түрлерін былай жіктеді: ертегі, ауыз-әңгіме, өтірік өлең, үгіт өлең, үміт
өлең, толғау, терме, ділмәр сөз, тақпақ, мақал, мәтел, той бастар, жар-жар,
неке қияр, бег ашар, жоқтау, жарапазан, бата, жын шақыру, құрт шақыру, дерт
көшіру, бесік жыры [28]. Сондай-ақ ол сол еңбегінде ұлттық әдет-ғұрыптарға
байланысты ғүрып сөзі: тойбастар, жар-жар, беташар, неке қияр, жоқтау,
жарапазан, бата т. "';. жан-жақты мазмұнына, тәлімдік мүмкіндіктеріне
тоқталады. Осы ауыа әдебиетінің жанрларын А. Байтұрсынов бастауыш
мектепте оқушыларға ұлттық тәрбие беруде өзінің Әліппе", "Оқу құралы"
(Хрестоматия), "Сауат ашқыш", т. б. оқу құралдарында кең пайдаланады.
А. Байтұрсыновтың "Маса" атты еңбегінде қазақ коғамындағы әлеуметтік
ойлар, оның азаматтық және ұлттық идеялары айтылады. Онда "Қазақ қалпы",
"Қазақ салты", "Жұртыма", "Туысыма", "Оқуға шақыру", "Жұбату", "Анама хат",
"Тілек батам" өлеңдерінде туған халқын сүю, оны өнер-білімге шақыру,
халықтық салт-дәстүрлерді қастерлеу, анаға мейірімділік, бата тілектің
маңызы, қазақ халқының даналығы, оның тәрбиелік мәні туралы кең сөз болады
[31]. Сол өлеңдер бастауыш мектеп оқу бағдарламаларына ендіріліп оқытылса,
олардың оқушыларға ұлттық тәрбие берудегі маңызы ерекше болар еді.
1912 жылдан бастауыш мектепте қазақ тілі пән ретінде үйретіле
бастағандықтан А. Байтүрсынов қазақ тілінен оқулық жазуға кірісті. Бұл
оқулықтың фонетикаға арналған 1-ші бөлімі "Тіл құрал" деп аталып, алғаш рет
1915 жылы жарық көрді. Құралда сөз басы былай басталады: "Тіл - адамның
адамдык. белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі. Осы дүниедегі адамдар
тілінен айрылып, сөйлеуден қалса, қандай қиындық күйге түсер еді, осы күнгі
адамдар жазудан айрылып, жаза алмайтын күйге үшыраса, ондағы күйі де
тілінен айрылғанған жеңіл болмас еді. Біздің заманымыз жазу заманы, жазумен
сөйлесу ауызбен сөйлесуден артық дәрежеге жеткен заман ...".
1914 жылы А. Байтұрсынов оқулықтың морфологияға арналған 2-бөлімі "Тіл
құралын", ал синтаксиске арналған 3-бөлімін 1916 жылы шығарды, олар 1928
жылға дейін бірнеше рет басылып, мектептерде пайдаланылып келді. Сондай-ақ
ол 1920 жылы "Баяншы" деген атпен әдістемелік құрал, 1928 жылы "Тіл жұмсар"
деген атпен екі бөлімді қолданбалы грамматика шығарды.
Ғалым Р. Сыздықова А. Байтұрсынов қазақ мектептері үшін жазған
еңбектерінде ұлттық идеяны оның қалай жүзеге асырғанын былай жүйелейді: "А.
Байтұрсынов өзінің алдына жүйелі программа қойғанға ұқсайды: ол әуелі
қазақша сауат аштыруды мақсат еткен, бұл үшін әліппе - "Оқу құралды"
жазған; одан соң қазақ тілінің фонетикасы мен грамматикалық құрылымын ана
тілінде талдап, пән ретінде оқытып үйретуді мақсат еткен: бүл үш бөлімнен
тұратын "Тіл жұмсарды" жазған; төртінші - сауат аштыру, тілді оқыту
методикасын жасауды міндетіне алған, бұл үшін "Баяншыны" жазған; бесіншіден
- балалардың тілін ұстартып, оларды көркем сөзге баулуды көздеген, үлкен
хрестоматия (ол да "Оқу құралы" деп аталған) құрастырған [32]. Ал белгілі
қоғам қайраткері Ә. Кекілбаев өзінің "Ұстаз ұлағаты" атты А.
Байтұрсыновтың туғанына 125 жыл толуына байланысты салтанаттағы сөйлеген
сөзінде: "Қазақ тілінің дамуына Байтұрсынов қоскан еңбегі бір пара. Сол
арқылы түріктануға да келелі үлес қосты. Жаңа жазу, Жаңа әліппе, Тұңғыш
емле, Тұңғыш фонетика, Тұңғыш грамматика, Тұңғыш синтаксис, Тұңғыш
терминология мен әдістеме, Тіл ашарлар, Тіл танытқыштар, Тіл жұмсарлар,
Ұлттық тіл біліміне түпкілікті темір қазық болар мәңгілік үлестер", деп
бағалады [33].
Сонда А. Байтұрсынов өзінің ағартушылық қызметі мен педагогикалық
көзқарастарында ұлттық идеяны кеңінен насихаттап, оны нақты іске асыру
жолында бар өмірін арнаған ғұлама ұстаз, халық педагогы, "ұлттық
тарихымызда ешкіммен салыстыруға болмайтын ерекше тұлға" болған екен деп
қорытындылауға толық болады.
2. Жүсіпбек Аймауытов - жазушы, ақын, әдебиеттанушы, психолог, қоғам
қайраткері, ағартушы-педагог болған. Ол қазақ қоғамы дамуының ең бір
күрделі кезеңдерінде, әлеуметтік төңкерістер дәуірінде өмір сүріп, сол
дәуірдің қайшылыкты сипаттарын көре білді. Сондықтан оның шығармаларындағы,
көзқарастарындағы ұлттық идеясы айрықша басым болып, көрінеді.
Жүсіпбек Аймауытұлының сол идеясы оның әдебиет, психология, педагогика
және методика салалары мұра етіп қалдырған ондаған әдеби шығармалары мен
оқу құралдарында, жүздеген мақалаларында кеңінен баяндалған.
Жүсіпбектің ұлттық идеясы 1924 жылы мектеп мұғалімдері мен педагогтік
оқу орындары тыңдаушыларына арнап "Тәрбиеге жетекші", 1926 жылы
"Психология", "Жан жүйесі және өнер таңдау", 1929 жылы "Жаңа ауыл" атты
еңбектерімде жан-жақты көрініс береді.
Жүсілбек Аймауытовтың "Тәрбиеге жетекші" атты оқу құралын; оқу мен
оқыту ұғымдарына қатысты ереже-шарттар, мектептегі шешуші тұлға-мұғалім
орны мен беделі, әдіс-тәсілдері кең көлемде сөз болады. Әсіресе, әрбір
мұғалім бойында өз ісіне, еңбегі мен мамандығына деген жоғары жауапкершілік
пен терең сезім, өтілген және жаңа тақырып арасындағы байланыстың болуы,
оқушы қабілеті мен зейінін жаңа сабаққа аударып, қызықты тәжірибе
салыстыруларға бару, көрнекілікке, соны дерекке назар аудару талап етіледі.
Ең негізгісі, мұғалімге оқушылар сеніп тапсырылған соң одан адамдық
қасиеттер, ізгілік иірімдері, маңыздысы - білім нәрінің сыр сипаттары талап
етіледі [34].
Кітаптың қомақты, негізгі бөлімі - дидактикаға, оның мәні мен манызына
арналған, ғылыми-танымдық тәжірибеге, талдауларга орын беріледі. Бұл
бөлімде, сондай-ақ дидактикаға ғылыми анықтама беріп, оның жалпы
және жеке түрлері арнайы карастырылады. Осындағы білім беру әдістері,
сабақты өтудің ерекшеліктері, оқыту мазмұнына қатысты көзқарастардан - жас
ұрпақ алдындағы қарыз бен парыз, оны оқыту мен тәрбиелеудегі ұстаз
шеберлігі, психологиясы айрықша аталады. Ең бастысы, жас ұрпаққа ұлттық
тәрбие мен білім беру мәселелері әр қырынан сөз болады. Өркениетті елдер
тәжірибесі, оқу жүйесіндегі озық үлгі, өнегелі істер өзара салыстыру,
толықтыру ретінде баяндалады. Түпкі нәтижеде - ұлттық мүдде, ұрпақ қамы
алдыңғы кезекте көрінеді. Сонымен қатар бұл еңбекте туған тіл - ана тілінің
қыры мен сыры, маңызы ашылады. "Ана тілін жақсы меңгеріп алмай тұрып өзге
пәндерге түсіну мүмкін емес. Ана тілі халық болып жасағаннан бергі жан
дүниесінің айнасы болып, өсіп--өніп түрлене беретін, мәңгі құламайтын
бәйтерегі" деп бағаланады, әрі адамзат қоғамында қатынас құралы, ой мен сөз
жүйесінің - кілті. Тіл - құрал - өмір өзегі, адам қатынасындағы - басты
кілт, тіршілік арқауы деп табылады. Мұның ақиқатын бүгінгі күн шындыққа
шығарып отыр. Біздің елімізде, ата заңда көрсетілгендей, "мемлекеттік тіл -
қазақ тілі". Демек, тіл - ұлттың ұлы байлығы.
Жүсіпбек қоғам тарихына, адам жанының иірімдеріне енгенде, жас ұрпақтың
жан қуаттары мен ой жүйесінің дамуында бірнеше пәннің әсіресе, рухани нәр -
кітаптың, соның ішінде оқу пәні - тарихтың әсер-ықпалы басым болатынына
ерекше тоқталады. Өмір, қоғам, ғылым - бәрі тарихтан қозғайды. "Әр ғылымның
тарихы бар" деп алуан ғылым салаларымен байланысын да бөлекше айтады. Ал,
автор "тарихты қай сыныптардан бастап оқытқан жөн?" дегенде, 4 сыныпты
дұрыс деп тауып, оған дейін оқып-жазуды меңгеру, қоршаған ортаны,
жағрафияны танып-түстеу керектігін назарға алады. Нәтижесінде - әдебиетті,
жағрафияны, тарихты өзара байланыстырып "Біздің Отан" деген ортақ атпен
оқыту туралы ой-ұсынысты алға тартады. Біздіңше пәндерді интеграциялау,
мақсат-мұраттарына сай топтастыру міндеті -бүгінгі уақыттың талаптарымен
үндес келеді. Кейінгі кезде ашылып, түрлі мақсатта жұмыс істей бастаған
гимназия, лицей, колледждердің тәжірибесі мен бағыт-бағдарларынан
жоғарыдағыдай ортақ мұрат жолындағы биік талап, ұлттың келешегін" деген
айкын көзқарастар көрінеді. Демек, оқу мен оқыту жүйесінен, пән мен
мақсатынан ұлт мүддесі, ұрпақ қамы жиі сезіледі. Бұл келешекке сенімді,
есер ұрпаққа адалдықты танытады. Адам тәрбиесі - ұлы іс, биік мұрат
екендігі көңіл қуантып, жүрекке жылылық ұялатады.
Еңбекте ұлттық өнердің орны, жас ұрпақты тәрбиелеудегі мәдени-рухани
құндылықтар жан-жақты баяндалады. Әсіресе, ұлт мектептерінде кескін және
әуез өнерін дамытуға кең жол ашу, ән-күй, сурет салуға зор маңыз
беру керектігі түрлі дерек, салыстырулар арқылы өріс алады. Автордың
мақсаты жас ұрпақ, - айнала-әлемді, табиғат тамашаларын құрғақ кызықтап,
үстірт қабылдамай, керісінше, өмірге сүйіспеншілік, өнерге құштарлықпен
қараса әрбір іс-әрекетінен әсемдікке. білімге, мамандыққа т. т. өз
көзқарасы, дүниетанымы қалыптасатындығы дәлелді жеткізіледі. Әрі
адамгершілік-эстетикалық тәлім-тәрбие арқылы жас ұрпақ бойына ұлттық
ерекшеліктерімізді сіңіру, әсемдік әлемін жан-жақты сезіну, ең негізгісі -
мектепке өзгеріс, ұстазға -жаңалық, шеберлік тұрғысынан рухани көмек, тірек
болу көзделеді.
Жүсіпбектің бастауыш мектептің екінші жылы үшін жұмыс кітабы "Жаңа
ауыл" деп аталады [35]. Ол мектеп жасындағы оқушыларға арналған
хрестоматиялық үлгіде жазылған еңбек. "Жаңа ауыл" атты кітап "Сөз бастар",
"Шежіре' "Жаз", "Күз", "Қыс" және "Жазғытұры" секілді бөлімдері тұрады.
Оқу құралы адам әлемін, табиғат құбылыстарын балалардың ұлттық
психологиялық ерекшеліктерін ескеріп жазылған.
Құралға адам, қоғам, өмір, айнала-әлемнің сырын ашатын алуан өлең
әңгіме, жұмбақтар, танымдық-тәрбиелік мәні зор аударма шығармалар да енген.
Авторлар құрамына келсек, төл әдебиеттің қалыптасу, дамуына үлкен үлес
қосқан қаламгер мен есімі, еңбегі сол кездегі баспасөзден таныс тұлғалар да
бар. Атап айтқанда, оқулыққа "Ж.А." деген бүркеншік есіммен "Оқу, білім",
"Біздің тәртіп", "Пішен", "Жапырақтар", "Қала мен ауыл айырбасы",
"Еріншек", "Бірін-бірі жем қылу", "Тінікейді не ойландырады" әңгімелер
енген.
Атап атар жәйттің бірі - оқулыққа енген көптеген өлең-әңгіме, аударма,
жұмбақтар, мазмұн, маңызына орай алуан түрлі сурет, өрнек үлгілермен әсем
де бедерлі берілген. Мәселен, "Пішен" әнгімесінде қос ат жеккен арбадағы
адам орын алған, "Егін" өлеңінде - диханшы бейнесі берілген, "Жаратылыс
календары" деген тақырыпта қазан айының кестесі берілген (онда күн аттары,
ауа райы, жаратылыс пен адамдар деген бөліктер бар). Әрбір дөңгелек
белгіге түсініктеме беріліп, ауа райындағы өзгерістер (жаңбыр, жел, қар, т.
т.) көрсетіледі.
Хрестоматияда "Шежіре кестесі", "Кілем тоқу", "Суға кеткен адамды
тірілтуге бола ма?", "Адам соқаны қалай ойлап шығарған'", "Көлікте не
жүйрік?", т. т. тақырыптарда ел өмірінің, олардың кәсіп-тірліктерінің сыры
мен қыры, бейне-белгілері әсерлі ойымен ғана емес, әсем безендірілуімен де
бедерлі. Маңыздысы - оқулықтың мұрат-міндеттері, оқушылардың
жас ерекшеліктері, таным-түсінігі, т. т. кең көлемде ескерілген.
Сол Жаңа ауылдың екінші басылуына 149 өлең-әңгіме, жұмбақтар,
тапсырма жұмыстар енген. Оқулықтағы өмір, болмыс, құбылыс, тұрмыс, т. т.
тақырыптардан ел өмірінің тыныс-тіршілігі, ұлттық белгі, әдет-дағды мен
дәстүр өнегелері жан-жақты танылған [35].
Сонымен, Ж. Аймауытұлының "Жаңа ауыл" оқулығына енген шығармалар
көңілді асқақтатып, табиғат тамашаларын бейнелі де бедерлі суреттеп, өмір
жырын, уақыт сырын шертеді. Бұдан сөз жоқ, жас буын ой-танымын байытып,
ұлттық тәлім-тәрбие мен бағыт-бағдар алары сөзсіз.
Ж. Аймауытовтың ұлттық идеясын оның газет пен журналдар беттерінде жарық
көрген көптеген мақалаларынан да аңғаруға болады. Бұл тақырыпта оның
көптеген мақалаларында, атап айтсақ "Тәрбие" ("Абай", 1918, №1), "Емлені
өзгерту жобасы" ("Қазақ тілі", 1924, №15), "Қазақша хат таныту әдістері"
("Жаңа мектеп", 1929, № 14-15), "Мектеп қандай болу керек?1' ("Еңбекші
қазақ", 1929, №21), "Ана тілінің оқыту әдістері" ("Жаңа мектеп", 1929,
№13), т. б. ұлт тілі, мектеп ісі, сауатсыздықты жою секілді маңыз-мәнін еш
уақытта жоймайтын мәселелерге, тәрбие тағылымдарына ерекше көңіл бөледі
[36].
Жүсіпбектің педагогикалық көзқарастары адамға, оны тәрбиелеу
мүмкіндігіне деген сенімнен басталады. 1918 жылы "Абай" журналында
жарияланған мақаласынан бастап, ол тәрбие жұмысын бірінші орынға қояды.
"Тәрбие" деп аталатын осы мақалада Жүсіпбек қалың оқырманға адамның
хайуандардан айырмашылығы жайында әңгіме қозғай отырып, адам бойындағы
ұнамсыз мінез-құлықтардың барлығы тәрбиенің кемдігінен деп қорытынды
жасайды [30]. Оның ойынша, -адам табиғаттың емес, тәрбиенің құлы болуы
керек. Қиянат, зорлық, бірін-бірі өлтіру тәрбие болмағандықтан, адамның тек
табиғаттың құлы болып өмір сүргендігінен. Адам өміріндегі тәрбиенің ролін
зор бағалаған ол тарихтағы ірі кұбылыстардың бәрін тәрбиемен
байланыстырады.
Жүсіпбек тәрбие женіндегі халықтық мұраға, оның озық жағына сүйенеді.
Қазақтың "¥яда не көрсе, ұшқанда соны іледі", Сүтпен біткен мінез сүйекпен
кетеді" деген мақалдарын еске ала отырып, бала өміріндегі ата-ана
тәрбиесінің, өнегенің орнын зор бағалайды. Тәрбие берудегі оқу орындарының
маңызын атап көрсетеді. Адам еміріндегі тәрбиешінің ролін ол дәрігермен
ғана салыстырады. Соның өзінде дәрігерден жоғары қояды. "Адамдық көзбен
тереңнен тексерсе, дәрігерден де тәрбиешінің көп болғаны артық. Дәрігер
адамның денесін сауықтыратын болса, тәрбиеші адамның ақылын,
мінезін, жанын сауықтырады". Ол "тәрбиені мемлекеттік биік дәрежеге
көтеру қажеттігі де мақалада орынды сөз болады", - дейді. Өйткені
"Ақылды адам көбейсе, отанның күзетшісі, қорғаны", - дейді [30].
Жүсіпбек бастауыш мектепте ана тілі, оны оқыту, жазу, еміле мәселеріне
арнап та бірсыпыра мақала жазған. Ол кез -
араб алфабитін казақшаға лайықтап реформалау (А. Байтұрсынов жүргізген) мен
оны одан әрі қарай жетілдіре берудің шаралары жиі сөз болып жүрген кез
болатын. Өз мақалаларында жазушы ұлттық жазу тілін жетілдіру, жалпы
халықтың сауатын көтеру мәселелерін қозғайды. Ұлттық жазуға жасалған
өзгерістерді негізінен қолдай отырып, Жүсіпбек жазу таңбаларын
азайту жөнінде мәселе қояды.
Өмір, ғылым жолы жеңілдікті тілейді, - деп жазады ол. Көрнеу тұрған
жеңілдік болса, оны жайға қарату, "Асықпа, бірақ жарылқаймын" деу
дұрыс емес. Сондықтан, қарып
азайтудың қолайлы жолын іздеу керек. Ол бұрын араб әрпінің 100 таңбасымен
белгіленіп келген қазақ дыбыстарын қысқартып, 42 таңба қалдыруды ұсынады
және оның кітап басу ісіндегі жеңілдіктерін айтады [36].
Жүсіпбектің пікірінше, "Тіл - өсіп, өнетін зат. Хат жазу, тасқа
басылып, кітапқа орнығып, ескі ережемен есептесіп, артта қалып отыратын
тартбақы зат. Дүниеде өзгермейтін зат жоқ. Тіл өзгерсе, өрлесе, сонымен
қабат артын ала болса да, хат та өзгеріп отыру керек". Осы қағидаға сүйене
отырып, ол жазуды оңайлату үшін қалай естілсе, солай жазу керек деген
болжам айтады. "Сөздің құлақпен естілгендегі дыбысы мен көзбен көргендегі
таңбасы неғұрлым жақын болса, соғұрлым хат жазу да оңай болмақ", - дейді
[36].
Жүсіпбек жалпы хат таныту, ана тілін оқытудың методика лық жағына да
зор көңіл бөлген. Өзі мұғалім адамның мектеп, ғылым тәжірибесінен де мол
хабардар болғаны оның "Хат таныту әдістері" ("Жаңа мектеп", № 10-11, 1926),
"Ана тілін қалай оқыту керек" (сонда, № 2, 1925) атты мақалаларынан анық
көрінеді. Алғашқы мақалада жас балаға, жалпы сауатсыз адамға хат танытуды
"буын әдісі" арқылы жүргізу туралы педагог Блонский әдісін қолдайды. Балаға
әуелі 2-3 дауысты дыбысты үйретіп, кейін оған дауыссыз дыбыстарды қосып,
буын, немесе бір-екі буындық сөз құрау әдісін ол ескі жазуды оқытудың
жолдарымен салыстыра қарайды. Мақала мектеп мұғалімдеріне кеңес, пікір
алысу үлгісінде жазылған және көп пайдалы ақыл береді.
Жүсіпбектің "Ана тілін қалай оқыту керек" атты мақаласы методикалық
тұрғыда жазғандарының ең көлемдісі және елеулісі. Онда зерттеуші сол
кездегі ұлт мектептерінде ана тілін оқытудың жүйеленген әдісі
жоғын, әркімнің ойына келген жолмен жастарға тіл үйретіп, сабақ оқытып
жүргенін сынайды. Орыс мектептерінде қолданылып жүрген оқыту әдістері жайлы
мәлімет бере отырып, соларды қазақ жағдайында пайдаланудың
жолдары мен кейбір ерекшеліктеріне тоқталады.
Жүсіпбек мектепте балаларды дыбыс, әріп үйрету арқылы
сауаттандыру әдісіне орынды дау айтады. Оны ол "өлі дыбыс,
өлі қарып үйретеміз", - дейді. Оның ойынша, "Адам әуелі
нәрсені бақыламақ. Бақылаған нәрсенің суреті (пернесі) мида
қалмақ, ол пернеге ат қойылмақ, сөз тумақ. Дыбыс әдісімен
оқытқанда нәрсе бақыланбайды, перне қалмайды, сөз де
болмайды, шуу дегеннен дыбыстың таңбасы деген бірдеме
үйретіледі. Жүсіпбектің жоғарғы мақаласында дәлелдейтін
Буын әдісімен" оқыту туралы ойлары осыдан туған болуы керек.
Жүсіпбектің "Психология" кітабы осы пәнге қатысты негізгі категориялар
жайлы мәліметті ғылыми талдау арқылы түсіндіреді. Мұнда организмнің
тітіркенушілік пен сезгіштік қасиеттерінің ерекшеліктері, жануарлар мен
адамның дағдысы, соқыр сезімдері, өсімдіктер дүниесіндегі тіршілік белгісі
талданады. Осымен байланысты автор И.П. Павловтың шартты рефлекстер туралы
әйгілі ілімінің негізгі қағидаларын сөз етеді. Сонымен қатар денедегі
мүшелер, нерв жүйесі, қозу, тежелу процестері, ми бөліктері, сезім
мүшелерінің (көз, құлақ, иіс, дәм, тері, т. б.) анатомиялық құрылысы мен
негізгі қызметтері жайлы мол мәліметтер беріледі.
Жүсіпбектің кейбір психологиялық ұғымдарды қазақ өмірінің материалдары
негізінде дәлелдеуі де қызықты. Ол сезім мен түрлі дене құбылыстарының
психологиялық ерекшеліктері халықтың көшпелі тұрмысы факторлары арқылы
түсіндірсе, түйсік пен қабылдау, ынта мен ылтипат, ес, елес, қиял жайлы
ойларын шығармашылық тәжірибеге сүйене баяндайды. Кітаптың әдет-ғұрып, салт-
сана, дәстүр, оң және теріс қылықтардың табиғаты, мәдениет пен өнердің, дін
мен пәлсапаның, географиялық ортаның адамның жан дүниесіне әсері
мәселелерін талдауда да қазақ өмірінен, оның рухани мұрасынан алынған
материалдар көптеп кездеседі [37].
Ж. Аймауытовтың кітабы қазақ тіліндегі осы саладағы тұңғыш туынды
болғандықтан онда психология терминдерінің алғашқы үлгілері жасалды. Автор
ғылыми ұғымдарды ана тілінде дәл, мазмұнды тұжырымдап, оның терминдерін
жасады. Қазақ тілінде ғылыми терминдердің орнықпаған кезінде мұндай тың
іске тұңғыш жол салу - Аймауытов еңбегінің аса бағалы жағы деп санауымызға
әбден болады.
Сонымен, Ж. Аймауытовтың ана-тілі - тәрбие құралы, ұлттың ұлы байлығы,
тарих - халық шежіресі, ол ұлттық тәрбие құралы, тәрбиенің ұлттық сипатта
болуы, оны ұлттық мектептерде жүзеге асыру туралы ой-пікірлері, оның ұлттық
сипатта жазған оқу құралдары мен мақалаларының елімізде қазіргі кезде
ұлттық мектеп жасауда және ұлттық тәрбиені жүзеге асыруда теңдесі жоқ мол
мұралар деп бағалауға болады.
3. Міржақып Дулатов - жалынды публицист, жауынгер ақын, жазушы,
тарихшы, саяси қайраткер, ағартушы-ұстаз болған. Оның ұлттық идея туралы ой-
пікірлері мынадай еңбектерінде баяндалған: "Есеп құралы", "Қирағат", "Оян,
қазақ!", "Оқу құралы" және "Серке", "Қазақ","Ақ жол", Айқап", "Еңбекші
қазақ" газет-журналдарындағы көптеген макалаларында [38].
М. Дулатов қазақ халқының ұлы ағартушы педагогі Ыбрай Алтынсарин ғұмыр
кешкен топырақта туып өсіп, өз жерлесі Ахмет Байтұрсынұлы тәрізді Ыбрайдың
ағартушылық дәстүрін мұрат тұтты, олардың ұлттық идеяларын жалғастырып,
дамытты. Ол мұғалімдік қызметін атқара бастасымен қазақ балаларына арналған
оқу құралдарының тапшылығына көзі жетіп өзі оларды жазуға кіріседі.
Мысалы Ы. Алтынсариннің Хрестоматиясы" ол күнде табылмас дүниеге айналған
еді. Сондықтан да ол осы тапшылықтың орнын толтыру үшін 1911 жылы "Қирағат"
(Хрестоматия) кітабын шығарды. Оның құрылымы бастауыш сынып оқушыларына
жеңіл, түсінікті тілде, жергілікті табиғатпен байланысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жүйесі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... 3
1 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедагоги-
калық дайындаудың теориялық негіздері . . .10
1. Қазақ ағартушы-педагогтарының бастауыш сынып
оқушыларына ұлттық тәрбие беру және оған мұғалімдерді дайындау туралы
ой-пікірлері . . . .10
2. Бастауыш сынып мұғалімдерінің этнопедагогикалық
дайындықтарының жайын анықтау . . . .
.31
3. Педагогтік жоғары оқу орындарында болашақ
бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедагогикалық
дайындау барысы . . . . .
. . .35
2 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедаго-
гикалық дайындаудың әдістемесі . . . .
.43
1. "Қазақ этнопедагогикасы" оқу бағдарламасы бойынша
болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ұлттық тәрбиеге
дайындау мазмұны . . . . . .
. .43
2. Қазақ зтнопедагогикасынан болашақ бастауыш сынып
мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу жұмыстары . . .82
3. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің педагогикалық
практика кезінде оқушыларға ұлттық тәрбие беру
бойынша жұмыстары . . . . . .
.95
Жалпы қорытынды . . . . . .
. . .112
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . .
. .116
Қосымшалар . . . . . .
. . . .124
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі кезде Қазақстандағы саяси-
әлеуметтік, экономикалық өзгерістермен қатар, білім саласындагы ең басты
проблемалар — қазақтың ұлттық мектебін құру, онда жас ұрпаққа ұлттық тәлім-
тәрбие беру, ол үшін қажетті жағдайлар жасау.
Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің негізгі бағдарлы идеялары еліміздің
тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың "Қазақстан - 2030" халыққа Жолдауының
"Қазақстан мұраты" бөлімінде былай баяндалған: "Ол ұрпақ тәрбиесінде дана
болады: оның саулығына, біліміне және дүниеге көзқарасына қамқорлық жасайды
... Олар бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы
нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар ... күллі
әлемге әйгілі, әрі сыйлы, өз елінің патриоттары болады" [1]. Ал Қазақстан
Республикасының "Білім туралы" заңында "Білім беру жүйесінің міндеттері:
азаматтық пен елжандылықты, өз Отаны - Қазақ Республикасына
сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді қүрметтеуге, халық дәстүрлерін
қастерлеуге, әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ
халқы мен республиканың басқа халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен
дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік тілді, орыс, шетел тілдерін меңгеру", -
деп айрықша атап көрсетілген [2].
Егер Президенттің халыққа Жолдауын ұлттық білім берудің және ұлттық
тәрбиені дамытудың перспективасы десек, онда "Білім туралы" заңда білім
беру жүйесінің басты міндеті — ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар
негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсібін шыңдауға
бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау екендігі шығады.
Жалпы білім беретін мектептердің іс-тәжірибелерін зерттеу мұғалімдер
практикасында оқушыларға ұлттық тәрбие беру жайы төмен деңгейде екенін,
өйткені мүғалімдердің ол мәселе бойынша теориялық білімдері мен практикалық
іскерліктері жетіспейтінін көрсетті. Олай болу себебі Кеңестік дәуірде
Қазақстанда қазақтың ұлттық мектептері болған жоқ, мектептер казақ орта
мектебі деп аталғанымен ондағы оқу-тәрбие жұмысының бағдарламалары, оқу
құралдары, әдістемелік нұсқаулар ұлттық тәрбиенің ерекшеліктерімен
санаспаған орыс тіліндегі аудармасы арқылы жүзеге асырылды. Ал педагогтік
жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдер ұлттық тәрбие беруге
дайындалмады, содан келіп қазіргі мектеп мұғалімдері ұлттық тәрбиенің
әдіснамалық, теориялық және практикалық мәселелерімен қаруланбады.
Сондықтан қазір қазақ мек тептерінде оқушыларға ұлттық тәрбие беру жайы өте
төменгі деңгейде.
Қазақстан Республикасының Білім Министрлігінің "Тәлім-тәрбие
тұжырымдамасында": "Үздіксіз тәрбиенің негізі - ұлттық тәлім-тәрбие, ал оны
жүзеге асыру үшін педагог кадрларды облыстық мұғалімдер білімін жетілдіру
институттарында ұлттық тәлім-тәрбие курстарынан жүйелі өткізу, сондай-ақ,
болашак мұғалімдерді даярлайтын жоғары педагогтік оқу орындарында
этнопедагогиканы арнайы курс немесе жеке оқу пәні етіп еидіруді", - ұсынды
[3].
Жоғары мектеп педагогикасы бойынша жұмыстарды (О.А. Абдуллина, Н.В.
Кузьмина, В.А. Сластенин, Ю.К. Бабанский, 3. Жантекеева, Н.Д. Хмель және
басқалар) талдау арқылы оларда болашақ мүғалімдерді этнопедагогикалық
дайындау проблемасы қарастырылмағанын анықтадық [4, 5, 6, 7, 8].
Болашақ мұғалімдерді ұлттық тәрбиеге дайындаудың негізі "Қазақ
этнопедагогика" ғылымы. Ол ғылымның құрылымы мен мазмұнын жасауға қазақ
ағартушы-педагогтары: А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, М. Дулатов
және ғалым-педагогтары: Т. Тәжібаев, М. Ғабдуллин, Қ. Жарықбаев, С. Қалиев,
С. Ұзақбаева, М. Балтабаев, А. Көбесов, Қ. Бөлеев, К. Құнантаева, 3.
Әбілова, К. Қожахметова, Ж. Наурызбай, А. Ильясова, Ә. Қамақов, т. б. өз
зерттеулерімен үлкен үлестерін қосты [9]. Ал Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, 3.
Әбілова, Т. Сабыров, Ә. Табылдиев, Қ. Бөлеев, С. ¥зақбаева, К. Қожахметова
"Қазақ этнопедаіогикасы" атты бағдарламалары мен соларға қажетті оқу
қүралдарын шығарып [10,11,12,13,14,15,16,17,18,19,20], болашақ мұғалімдерді
ұлттық тәрбие беруге даярлауда айрықша еңбек етуде.
Соңғы жылдары болашақ мұғалімдерді дайындауда халықтык педагогиканы
қолдану проблемасына бірнеше кандидаттық диссертациялар қорғалды (Ң.К.
Болатбаев, А.С. Мағауова. Т.Ш. Қуанышев, Ж.С. Хасанова, т. б.).
Т.Ш. Қуанышевтің зерттеуінде болашақ денешынықтыру мұғалімдерін
дайындауда ұлттық ойындардың құралдарын пайдаланып, олардың ұлттық
ойындарды мектептің оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыруға және өткізуге
даярлығының қалыптасу нәтижелері баяндалған [21].
А.С. Мағауованың диссертациясында болашақ мұғалімдерді халық
педагогикасының прогрессивті дәстүрлерін жалпы білім беретін мектептердің
оқу-тәрбие үрдісінде пайдалануға дайындаулың теориялық негіздері, мазмұны
және нәтижелері берілген [22].
Ж.С. Хасанованың зерттеу жұмысында мектепке дейінгі
балаларға адамгершілік тәрбиесін беруде қазақ халық педагоги-касын
пайдалануға болашақ тәрбиешілерді дайындаудың теория-ық негіздері мен
педагогикалық шарттары қарастырылып, олардың нәтижелері шығарылған [23].
Қ.К. Болатбаевтың диссертациясында болашақ бейнелеу өнері мұғалімдерін
дайындауда халықтық педагогиканы қолданудың ғылыми-теориялық негізі мен
педагогикалық мүмкіндіктері карастыртылады [24].
К. Қожахметованың докторлық диссертациясының жеке бір
тарауында Қазақстанның бірқатар университеттеріндегі педаго-гика
кафедраларында автордың "Қазақ этнопедагогикасы" курсы-ның бағдарламасы
(қосалқы авторы С. Ұзақбаева) бойынша педагогикалық оқу орындарының
студенттері этнопедагогикалық дайындықтан өткізіліп, олардың
этнопедагогикалық даярлық деңгейлері анықталған [25].
Дегенмен, сол санаулы ғана жұмыстардан болашақ бастауыш сынып
мұғалімдерін оқушыларға ұлттық тәрбие беруге дайындау проблемасының
теориясы мен практикасы әлі зерттелмегенін көруге болады. Берілген
проблема, сондай-ақ, бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәрбие беру мен оған
болашақ мұғалімдерді дайындаудың психологиялық және педагогикалық
ерекшеліктерінен тікелей келіп шығады.
Сонымен, қазақ мектептері практикасында ұлттық тәрбиені жүзеге асыру,
болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің этнопедагогикалық даярлық деңгейінің
және педагогика ғылымында болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің
этнопедагогикалық дайындықтарының теориялық және әдістемелік негіздерінің
жасалынбауы арасында қарама-қайшылық туындап отырғаны зерттеу проблемасын
айқындауға негіз болды. Сонда проблеманың көкейкестілігі және оның теория
жүзінде зерттелмеуі мен практикадағы маңыздылығы бізге зерттеу тақырыбын
"Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедагогикалық дайындау жүйесі" деп
таңдауға себеп болды.
Зерттеу мақсаты - болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедагогикалық
дайындаудың мазмұны мен әдістемесін жасаудын теориялық және практикалық
негіздемесі.
Зерттеу объектісі - жоғары педагогтік оқу орындарының оқу-тәрбие
үрдісі.
Зерттеу пәні - бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәрбие беруге болашақ
мұғалімдерді дайындау жүйесі.
Зерттеу болжамы - егер болашақ бастауыш сынып мұғалімдері оқу барысында
этнопедагогикадан теориялық және практикалық білімдерді меңгеріп, бастауыш
сынып оқушыларына ұлттық тәрбие берудің формалары және әдістерімен
қаруланса, онда олардың этнопедагогикалық даярлықтары тиімді болар еді.
Зерттеудің басты идеясы: болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін
этнопедагогикалық дайындау тұтас педагогикалық үрдістің ауқымында жүйелік
негізде жүргізілуі тиіс.
Зерттеу міндеттері :
1.Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедагогика-лық
дайындаудың теориялық негіздерін жасау;
2. Қазақ ағартушы-педагогтарының бастауыш сынып
оқушыларына ұлттық тәрбие беру және оған мұғалімдерді дайындау
туралы ой-пікірлерін анықтау;
3. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ұлттық тәрбиеге
дайындаулың мазмұнын, формалары мен әдістерін "Қазақ
этнопедагогикасы" оқу пәні арқылы жасау;
4. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ұлттық
тәрбиеге дайындық көрсеткіштерін олардың этнопедагогикалық білімдері,
іскерліктері мен дағдыларының қалыптасуы және дамуы арқылы көрсету.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері
философиялық таным теориясы, жеке тұлға және әрекет туралы
педагогикалық, психологиялық теориялар, тәрбие мен білім
берудің педагогикалық және этнопедагогикалық тұжырым-дамалары.
Зерттеудің деректі көздері : философтардың, әдебиеттанушы-лардың,
өнертанушылардың, этнографтардың, тарихшылардың, психологтардың,
педагогтардың зерттеу проблемасы бойынша еңбектері; ресми материалдар
(Конституция, заңдар, саяси-әлеуметтік тұжырымдамалар, қаулы-қарарлар);
нормативті құжаттар (тұжырымдамалар, бағдарламалар, бұйрықтар, нұсқау
хаттар, т. б.); педагогтік жоғары оқу орындарының іс-тәжірибелері; автордың
10 жылдық жеке іс-тәжірибесі.
Зерттеудің ғылыми-педагогикалық әдістері: философиялық, тарихи-
этнографиялық, фольклористикалық, өнертанушылық, психологиялық,
педагогикалық, этнопсихологиялық, этнопедаго-гикалық әдебиеттерді талдау;
жалпы білім беретін қазақ мектептері мен мұғалімдер білімін жетілдіру
институттарының оқу-тәрбие жұмыстарын бақылау; бастауыш сынып мұғалім-
дерінің халықтық педагогика, оның көздері, этнопедагогика және олардың
ұлттық тәрбие туралы түсініктерін анықтау үшін әңгімелесу және анкеталау;
жоғары педагогтік оқу орындарының болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін
этнопедагогикалық дайындау барысын анықтау; педагогикалық эксперимент
ұйымдастыру және олардың нәтижелерін өңдеу.
Зерттеудің негізгі кезеңдері :
Бірінші кезеңде (1991 - 1993 ж. ж.) зерттеу проблемасының теориялық
негіздері жасалды, проблеманың жалпы білім беретін мектептің бастауыш сынып
мұғалімдерінің және жоғары педагогтік оқу орындарындағы болашақ сынып
мұғалімдерінің этнопедагогикалық дайындықтарының жайлары, барысы анықта-
лынды, оларды жақсарту және жетілдіру жолдары белгіленді; Алынған
материалдар зерттеудің ғылыми аппаратын және онын болжамын жасауға негіз
болды.
Екінші кезеңде (1993 - 1998 ж. ж.) жоғары педагогтік оқу орындарында
тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар жүргізілді: болашақ оастауыш сынып
мұғалімдерін этнопедагогикалық дайындау "Қазақ этнопедагогикасы"
бағдарламасы жасалынды, ол оқу-тәрбие үрдісіне ендіріліп, мақұлданды. Бұл
кезеңнің нәтижесінле жинақталған материалдар қорытындыланды, нәти-желерін
баспасөз арқылы жарық көрді, ғылыми-теориялық, практикалық
конференцияларда, семинарларда талқыланды.
Үшінші кезеңде (1998- 2000 ж. ж.) жинақталған материалдлр талданды,
алынған нәтижелер мен қорытындылар жоғары оқу орындарының және жалпы білім
беретін мектептерлің оқу-тәрбие үрдістеріне ендірілді.
Зерттеу базасы: М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті,
Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті. Зерттеудің әртүрлі
кезеңдерінде 100-ден аса бастауыш сынып мұғалімдері, 1100 болашақ бастауыш
сынып мұғалімдері және 3000-нан аса бастауыш сынып оқушылары қатысты.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
1. " Этнопедагогикалық білім", "этнопедагогикалық
іскерлік", "этнопедагогикалық дағды", "этнопедагогикалық
дайындығы, "болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің
этнопедагогикалық даярлық критерийлері" ұғымдарына
анықтамалар берілді;
2. Тұңғыш рет қазақ ағартушы-педагогтары
А.Байтұрсыновтың, М. Жұмабаевтың, Ж. Аймауытовтың,
М.Дулатовтың бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәрбие беру және оған
мұғалімдерді дайындау туралы ой-пікірлері анықталды;
3.Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедапедагоги-калық
дайындау қажеттігі дәлелденіп, оларды ұлттық тәрбиеге
дайындаудың мазмұны, формалары мен
әдістері айқындалды;
4. Болашақ бастауыш сынып мүғалімдерінің ұлттық
тәрбиеге лайындық дәрежесін айқындаудың көрсеткіштері
анықталды;
Зерттеудің практикалық маңыздылығы :
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ұлттық тәрбиеге
дайындайтын автордың "Қазақ этнопедагогикасы" атты бағдар-ламасы педагогтік
жоғары оқу орындарының оқу жоспарына ендіріліп, республикада тұңғыш
рет оқу пәні ретінде оқытылуда;
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ұлттық тәрбиеге
дайындайтын әдістемелік нұсқаулар мен құралдар жарық көрді;
3. Зерттеу нәтижелерін педагогика және педагогика тарихы курстарында,
этнопедагогикалық арнайы курстар мен семинарлды ұйымдастыруда пайдалануға
болады.
Зерттеудің мынадай негізгі қағидалары қорғауға ұсынылады :
1. Қазақ ағартушы-педагогтары А. Байтұрсыновтың, М.
Жумабаевтың, Ж. Аймауытовтың, М. Дулатовтың бастауыш
сынып оқушыларына ұлттық тәрбие беру және
оған мұғалімдерді дайындау туралы ой-пікірлеріне талдау;
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ұлттық тәрбиеге
дайындайтын "Қазақ этнопедагогикасы" бағдарламасының
мазмұны;
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ұлттық тәрбиеге
дайындаудың негізі - қазақ этнопедагогикасы екені;
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ұлттық тәрбиеге
дайындау әдістемесі;
5. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ұлттық
тәрбиеге дайындық көрсеткіштері.
Зерттеу нәтижесінің дәлелділігі мен негізделінуі - болашақ
бастауыш сынып мұғалімдерін ұлттық тәрбиеге дайындау мәсе-лелерше
әдіснамалық қараумен, философияның, психологияның, педагогиканың,
этнопсихология мен этнопедагогиканың сол саладағы жетістіктерін
пайдаланумен, қойылған мақсаттар мен міндеттерге сай әдістердің
жиынтығымен, қорытындылардың тәжірибелік-экспериментальдық жұмыстың
берілгендерінен алынуымен, зерттеу нәтижелерінің сапалық және сандық
талданылуымен, зерттеу қағидаларының практикада кең көлемде мақұлданылуы
және ендірілуімен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу нәтижелерінің мақұлданылуы мен ендірілуі мына төмендегідей
конференцияларда, семинарларда жүзеге асырылды:
Республикалық "Халық педагогикасы - оқу-тәрбие
ісінде" атты ғылыми-практикалық конференция (Жамбыл, 17-
18.11.1992 ж.);
Республикалық ''Қазақстандағы этнопедагогика мен
этнопсихология ғылымдарының теориялық және қолданба-лы
проблемалары" атты ғылыми-практикалық конференция (Алматы, 22-23.11.1994
ж.);
Рсспубликалық "Жоғары мектептің қазіргі кезеңдегі
өзекті мәселелері" атты ғылыми-практикалық конференция
(Петропавловск, 15-18.05.1997 ж.);
4. Халыққаралық "Ғасырлар тоғысындағы аграрлық ғылым"
атты ғылыми-өндірістік конференция (Ақмола, 15-.10.1997ж.);
5. Жамбыл педагогтік институтының ғылыми-теориялық
және практикалық конференциялары (Жамбыл, 1991-1996 ж.ж.);
6. Жамбыл облыстық мұғалімдер білімін жетілдіру
ннститутында тұрақты өткізелетін этнопедагогикалық курстар
(1991 -2000 ж. ж.);
7. М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік универси-тетінің ғылыми-
теориялық және практикалық конференциялары (1997 - 2000 ж. ж.);
8. М. X.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университе-тінің педагогика
кафедрасының ғылыми-теориялық семинар-лары (1997 - 2000 ж. ж.)
Диссертация құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан, жалпы
қорытындыдан, 181 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен. 13 кестеден, 4
диаграммадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, объектісі, пәні, мақсаты, болжамы,
міндеттері, жетекші идеясы, теориялық-әдіснамалық негізі, деректі көздері,
әдістері, кезеңдері, базасы, ғылыми жаңалығы, практикалық маңыздылығы,
қорғауға ұсынылған қағидалары, зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі,
негізділіі , мақұлдануы және тәжірибеге енгізілуі баяндалады.
Бірінші тарау "Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедагогикалық
дайындаудың теориялық негіздері" деп аталып, онда қазақ ағартушы-
педагогтары А. Байтұрсыновтың, М. Жұмабаевтың, Ж. Аймауытовтың, М.
Дулатовтың бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәрбие беру және оған
мұғалімдерді дайындау туралы ой-пікірлері, бастауыш сынып мұғалімдерінің
этнопедагогикалық дайындықтарының жайы, болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін
республиканың педагогтік жоғары оқу орындарында этнопедагогикалық
даярлаудың барысы қарасты-рылады.
"Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін
этнопедагогикалық дайындаудың әдістемесі" атты екінші тарауда болашақ
бастауыш сынып мұғалімдерін арнайы "Қазақ этнопедагогикасы" бағдарламасы
арқылы дайындау, қазақ этнопедагогикасынан болашақ бастауыш сынып
мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу және педагогикалық практика кезінде
оқушыларга ұлттық тәрбие беру бойынша жұмыстары, олардың оқушыларға ұлттық
тәрбие беруге даярлық деңгейлерінің көрсеткіштері анықталады.
Жалпы қорытындыда зерттеудің нәтижелері бойынша қорытындылар мен
нұсқаулар беріліп, болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедагогикалық
дайындаудың келешекте орындалатын зерттеу перспективасы болжанады.
Қосымшада "Қазақ этнопедагогикасы" атты оқу пәні жұмыс бағдарламасының
мазмұны берілген.
I БОЛАШАҚ БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМДЕРІН
ЭТНОПЕДАГОГИКАЛЫҚ ДАЙЫНДАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақ ағартушы-педагогтарының бастауыш
сынып оқушыларына ұлттық тәрбие беру және
оған мұғалімдерді дайындау туралы ой-пікірлері
XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың 30 жылдары өмір сүріп,
қазақтың қоғамдық, әлеуметтік, мәдени, рухани, әдеби өміріне белсене
араласқан, өздері мұғалімдік кызмет атқарған қазақ ағартушы-педагогтарының
ұлттық идеялары туралы ой-пікірлерін зерттеу осы кезде ерекше маңызды
ооселе.
Еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаев 1999 жылдың 15 желтоқсанында
"Еліміздің жаңа ғасырдағы тұрақтылығы мен кауіпсіздігі" атты халыққа
Жолдауында "Жиырмасыншы ғасырдын бас жағында біздің санғасырлық тарихымызда
тұңғыш рет халықты әлемдік айдынға алып шығуға нақты мүмкіндіктер туды. Ол
мүмкіндікті тудырғандар "Алаштың" ардақты азаматтары еді", - деп сол
партияны құрып, оның бағдарламасындағы ұлттық идеялары үшін құрбан болған
А. Байтұрсыновтың, М. Жұмабаевтың, Ж. Аймауытовтың, т. б. тарихта алатын
орнына әділ баға берді [26]. Сол азаматтар өздері үстаздық етуде және тәлім-
тәрбиелік еңбектер жазуда өз ұлтының салт-санасын үңіле зерттеп,
санғасырлық тарихы бар ата-бабаларының халықтық педагогикасы мен
психологиясына терең ғылыми талдау жасады. Сөйтіп олар қазақ халқының
ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-дәстүрі мен тәлімдік мүраларын
жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беруде пайдалану жолдарын көрсетті. Сол мақсатта
олар бастауыш мектеп оқушылары мен мұғалімдеріне арнап оқулықтар, оқу
кұралдар және әдеби шығармалар жазды.
Енді ол қазақ ағартушы-педагогтары көрсеткен ұлттық тәлім-тәрпне беру
жолдарына тоқталайық.
1. Ахмет Байтұрсынов - қазақ тілі білімінің негізін қалаушы, ақын,
әдебиет зерттеуші, ағартушы-ұстаз, қоғам қайраткері болған.
А. Байтұрсыновтың бүкіл өмір жолындағы басты идеясы қазақ халқының
ұлттық санасын ояту, тұрмыс-жағдайын жақсарту ол үшін халықты жаппай
сауаттандыру, оқыту керек екенін айтып, өзінің ұлттық идеясын насихаттайды.
Ол "барлық саналы өмірін қазақ қоғамында білім-ғылымның дамуына, мектеп,
ағартушылық ісінің жанданып кемелденуіне бағыштады. Ол ауыл
мектебінде, семинарияда бала оқытты, оқу-тәрбие жұмысын жетілдіру
саласында көп ізденді", - дейді профессор С. Қалиев 14].
Ол өзінің ұлттық идея туралы ой пікірлерін "Қазақ" газетінде жариялаған
мақалаларында, "Тіл туралы", "Әдебиет танытқьш, "Баяншы", "Тіл ашар",
"Әліпби", "Сауат ашқыш", "Әліппе ас-тар", "Оқу құрал" (хрестоматия), т. б.
еңбектерінде жан-жакты айтып, өзі тікелей іске асырып отырды [27,28].
Ахмет Байтұрсынов осы еңбектері арқылы Қазақстанда ұлттық білім беру
жүйесінің негізін қалады. Ол жүйенің элементтері:
1. Ұлттық жазу жүйесі бойынша білім беру;
2. Ұлттық негіздегі бағдарламалар, оқулықтар, оқу-
әдістемелік құралдар;
3. Мектепке керек заттар;
4. Мектеп ісін жандандыратын мұғалімдер мен тәрбиешілер.
А. Байтұрсынов осы жүйенің барлық элементтерінде қазақтың тілін, ауыз
әдебиетін, мәдениетін, тарихын, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрлерін бастауыш
мектепте оқытып, оқушыларға ұлттық тәрбие беру мақсатында пайдалану
жолдарын көрсетті.
А. Байтұрсынов қазақ балаларының ана тілінде сауатын ашуына ерекше күш
жұмсап, оларға арнап "Сауат ашқыш" атты оқу құралдарын жазып шығарды. 1902
жылдан бастап "Ауыл мектебі" деп аталатын үш жылдық бастауыш мектептерде
қазақ балалары сауатын алдымен орыс тілінде ашты, ресми түрде қабылданған
графикасы болмады, ал мұғалімдер өз ыңғайына қарай орыс жазуларын
пайдаланды. 1905 жылы А. Байтұрсынов бастаған қазақ зиялылары патша
үкіметіне петиция жолдап, онда "қазақ даласында оқу-ағарту дұрыс жолға
қойылсын, ол үшін ауыл мектептерінің балалары қазақша сауат ашатын болсын,
Оқу ана тілінде жүргізілсін" деп талап қойды. А. Байтұрсынов осы талаптарды
жүзеге асыру үшін 1912 жылы қазақ оқу құралы - тұңғыш әліппе "Әліпбиін
жазды. Мұны ол "Оқу құралы" деп атады. Ол бұдан бұрын 1892 жылы "Букварь
для киргизов" деген құралын жазып, о жеті рет қайта басылып, 1925 жылға
дейін қазақ мектептерінің оқу құралы ретінде пайдаланылып келген еді. 1926
жылы ол "Әліпбидің" жаңа түрін жазып шығарды [29].
Ахмет Байтұрсыновтың "Әліпбиі" қазақтың алғашқы ұлттық сипаттағы
әліппесі. Ол араб графикасымен жазылған нағыз ұлттық "Оқу құралы". Бұл
оқулықты жазудағы оның алға қойған мақсаты - бастауыш сыныпта балалардың
сауатын ашу. Кітапта автор әр әріпті жекелеп түсіндіріп, әр әріптің жазылу
және айтылу кезіндегі ерекшеліктеріне тоқталады.
Оқу құралының ерекшелігі әріпті тегіс үйретіп біткеннен кейін окулық
соңында сауат ашар оқушы қауым үшін тәрбиелік маңызы ерекше, идеясы құнды
өлеңдер, тақпақтар, айтыс, ұсақ әңгімелер берілген. Оларды берудегі мақсат
-оқушы әріптерді толық меңгерді ме, жоқ па, екіншіден, жаттығу үшін
берілген әдеби нұсқаулар оқушыларды адамгершілікке, адалдыққа,
еңбекқорлыққа, мәдениеттілікке тәрбиелер деген ой.
Мысалы, "Әліппедегі" жыршы сөзінен үзінді келтірелік:
Жақсыдан жаман туады,
Бір аяқ асқа алғысыз.
Жаманнан жақсы туады,
Адам айтса нанғысыз, -
- деген өлең жолдары адамның жақсы немесе жаман болуы тек тегіне ғана емес,
ол тәрбиесіне де байланысты деген қорытынды шығады.
Ал "Әліпбидегі" мына ұсақ әңгімеден: "Күн ыссы еді. Ат жүк тартып келе
жатты. Арбаның көлеңкесінде ит келе жатыр еді. Ол тілін салақтатып, ентігіп
былай дейді: Жүк ауыр, жол алыс, тілім шықты бір қарыс", - өзгенің ісін
өзіне жоритын жалқау адамдар-ды сынға алғанын көруге болады.
Сондыктан ол "Оқу құралының" бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәрбие
берудегі әсері мен ықпалы ерекше, оны қазіргі кезде әліппе жазуда
басшылыққа алу қажет деіі санаймыз.
А. Байтұрсыновтың ұлттық идеясы өзі редакторы болған "Қазақ" газеті
беттерінде жариялаған мақалаларында айқын көрінеді. Мысалы, 1913 жылы
газеттің тұңғыш саны шыққанда ол тілге, әдебиетке, мәдениетке байланысты
былай деп жазған: "Өзіміздің елімізді сақтау үшін бізге мәдениетке, оқуға
ұмтылу керек. Өз алдына ел болуға, өзінің тілі, әдебиеті бар ел ғана жарай
алатындығын біз ұмытпауға тиіспіз. Бұл мәселеде біздің халіміз оңды емес.
Осы күні орыс школы мен татар мектептершде оқып шыққандар қазақ тілін
елеусіз қылып, хат жазса елеусіз жазып, қазақ тілінен алыстап барады. Бұл
ерекше жаман әдет. Егер тілге осы көзбен қарасақ, табиғат заңына бағынбай,
біздің ата-бабаларымыз мың жасамаса, ол уақытта тілмен де, сол тілге ие
болған қазақ ұлтымен де мәңгі қоштасқанымыз деп білу керек. Егер оны
істегіміз келмесе, осы бастан тіл, әдебиет жұмысын қолға алып, өркендететін
уақытымыз жетті" [30].
Сонымен қатар, А. Байтұрсынов "Қазақ" газеті беттерінде оқу-ағарту
мәселелеріне арналып жазылған "Оқу жайы", "Қазақша оқу жайында", "Бастауыш
мектеп", "Мектеп керектері" "Қазақ арасында оқу жұмыстарын қалай жүргізу
керек?", т.б. мақалаларында өзінің ұлттық идея туралы
көзқарастарын кеңінен насихаттады. Мысалы, ол өзінің "Оқу жайы" мақаласында
қазақ балаларына білім беру мәселесін Оқусыз халық қанша бай болса да,
бірер жылдардан кейін оның байлығы өнерлі халықтардың қолында кетпекші.
...Бұл заманда қолы жеткендерді теңдікке жеткізетін, әлсіздерге күш беретін
өнер-білім. Әуелі елді түзеуді бала оқыту ісін түзеуден бастауымыз керек,
екінші білім тарататын кітаптар жақсы боларға керек", - деген талаптар
айтты [30].
А. Байтұрсынов өзінің "Бастауыш мектеп" деген мақаласында қазақ
бастауыш мектептерінде қандай пәндер оқытылу қажет деген мәселеге арнайы
тоқтап, ол пәндерді "оқу, жазу, дін, ұлт тілі, ұлт тарихы, есеп, шаруа-
кәсіп, колөнері, жағрафия, жаратылыстану болу керек" екендігін нақтылап
көрсетеді. Сол мақаласында бастауыш мектепте оқыту тілі туралы: " ...Қазақ
балаларын ана тілінде, төте жолмен, қолайлы құралдармен оқыту керек" деп
кесіп айтты [30]. Сол мақаласында ол туған халқының ғылым-білімге ұмтылуын,
әр қазақтың ең болмаса бастауыш білім алуын аңсады. "Адамға тіл, құлақ
қандай керек болса, бастауыш мектепте үйренетін білім де сондай керек", -
деп жазды ол. Бірақ осындай білім беретін ауыл мектебінің сол кездегі хәл-
күйі жөнінде "Әуелі ауыл мектебінен басталық. Осы күнгі ауыл мектептерінде
оқуға керекті құрал жоқ, оқыта білетін мүғалімдер аз", - екенін ерекше атап
етті.
А. Байтұрсынов "Мектеп керектері" деген мақаласында "'...ең әуелі
мектепке керегі - білімді, педагогика, методикадан хабардар оқыта білетін
мүғалім. Екінші - оқыту ісіне керек құралдар қолайлы һәм сайлы болуы.
Құралсыз іс істелмейді һәм қүралдар қандай болса, істеген іс те сондай
болмақшы. Үшінші мектепке керегі белгіленген Программа. Әр іс көңілдегідей
болып шығу үшін оның үлгісі я мерзімді өлшеуі боларға керек. Үлгісіз я
өлшеусіз істелген іс - солпы я артық, я кем шықпақшы..." деп оқытудың
дидактикалық принциптерін тұңғыш ғылыми тұрғыда нақтылы белгілеп берді
[30].
Ахмет Байтұрсынов ''Әдебиет танытқыш" атты еңбегінде қазақтың ауыз
әдебиеті-халық даналылығы, тәрбие негізі екенін ерекше бағалап, оның
түрлерін былай жіктеді: ертегі, ауыз-әңгіме, өтірік өлең, үгіт өлең, үміт
өлең, толғау, терме, ділмәр сөз, тақпақ, мақал, мәтел, той бастар, жар-жар,
неке қияр, бег ашар, жоқтау, жарапазан, бата, жын шақыру, құрт шақыру, дерт
көшіру, бесік жыры [28]. Сондай-ақ ол сол еңбегінде ұлттық әдет-ғұрыптарға
байланысты ғүрып сөзі: тойбастар, жар-жар, беташар, неке қияр, жоқтау,
жарапазан, бата т. "';. жан-жақты мазмұнына, тәлімдік мүмкіндіктеріне
тоқталады. Осы ауыа әдебиетінің жанрларын А. Байтұрсынов бастауыш
мектепте оқушыларға ұлттық тәрбие беруде өзінің Әліппе", "Оқу құралы"
(Хрестоматия), "Сауат ашқыш", т. б. оқу құралдарында кең пайдаланады.
А. Байтұрсыновтың "Маса" атты еңбегінде қазақ коғамындағы әлеуметтік
ойлар, оның азаматтық және ұлттық идеялары айтылады. Онда "Қазақ қалпы",
"Қазақ салты", "Жұртыма", "Туысыма", "Оқуға шақыру", "Жұбату", "Анама хат",
"Тілек батам" өлеңдерінде туған халқын сүю, оны өнер-білімге шақыру,
халықтық салт-дәстүрлерді қастерлеу, анаға мейірімділік, бата тілектің
маңызы, қазақ халқының даналығы, оның тәрбиелік мәні туралы кең сөз болады
[31]. Сол өлеңдер бастауыш мектеп оқу бағдарламаларына ендіріліп оқытылса,
олардың оқушыларға ұлттық тәрбие берудегі маңызы ерекше болар еді.
1912 жылдан бастауыш мектепте қазақ тілі пән ретінде үйретіле
бастағандықтан А. Байтүрсынов қазақ тілінен оқулық жазуға кірісті. Бұл
оқулықтың фонетикаға арналған 1-ші бөлімі "Тіл құрал" деп аталып, алғаш рет
1915 жылы жарық көрді. Құралда сөз басы былай басталады: "Тіл - адамның
адамдык. белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі. Осы дүниедегі адамдар
тілінен айрылып, сөйлеуден қалса, қандай қиындық күйге түсер еді, осы күнгі
адамдар жазудан айрылып, жаза алмайтын күйге үшыраса, ондағы күйі де
тілінен айрылғанған жеңіл болмас еді. Біздің заманымыз жазу заманы, жазумен
сөйлесу ауызбен сөйлесуден артық дәрежеге жеткен заман ...".
1914 жылы А. Байтұрсынов оқулықтың морфологияға арналған 2-бөлімі "Тіл
құралын", ал синтаксиске арналған 3-бөлімін 1916 жылы шығарды, олар 1928
жылға дейін бірнеше рет басылып, мектептерде пайдаланылып келді. Сондай-ақ
ол 1920 жылы "Баяншы" деген атпен әдістемелік құрал, 1928 жылы "Тіл жұмсар"
деген атпен екі бөлімді қолданбалы грамматика шығарды.
Ғалым Р. Сыздықова А. Байтұрсынов қазақ мектептері үшін жазған
еңбектерінде ұлттық идеяны оның қалай жүзеге асырғанын былай жүйелейді: "А.
Байтұрсынов өзінің алдына жүйелі программа қойғанға ұқсайды: ол әуелі
қазақша сауат аштыруды мақсат еткен, бұл үшін әліппе - "Оқу құралды"
жазған; одан соң қазақ тілінің фонетикасы мен грамматикалық құрылымын ана
тілінде талдап, пән ретінде оқытып үйретуді мақсат еткен: бүл үш бөлімнен
тұратын "Тіл жұмсарды" жазған; төртінші - сауат аштыру, тілді оқыту
методикасын жасауды міндетіне алған, бұл үшін "Баяншыны" жазған; бесіншіден
- балалардың тілін ұстартып, оларды көркем сөзге баулуды көздеген, үлкен
хрестоматия (ол да "Оқу құралы" деп аталған) құрастырған [32]. Ал белгілі
қоғам қайраткері Ә. Кекілбаев өзінің "Ұстаз ұлағаты" атты А.
Байтұрсыновтың туғанына 125 жыл толуына байланысты салтанаттағы сөйлеген
сөзінде: "Қазақ тілінің дамуына Байтұрсынов қоскан еңбегі бір пара. Сол
арқылы түріктануға да келелі үлес қосты. Жаңа жазу, Жаңа әліппе, Тұңғыш
емле, Тұңғыш фонетика, Тұңғыш грамматика, Тұңғыш синтаксис, Тұңғыш
терминология мен әдістеме, Тіл ашарлар, Тіл танытқыштар, Тіл жұмсарлар,
Ұлттық тіл біліміне түпкілікті темір қазық болар мәңгілік үлестер", деп
бағалады [33].
Сонда А. Байтұрсынов өзінің ағартушылық қызметі мен педагогикалық
көзқарастарында ұлттық идеяны кеңінен насихаттап, оны нақты іске асыру
жолында бар өмірін арнаған ғұлама ұстаз, халық педагогы, "ұлттық
тарихымызда ешкіммен салыстыруға болмайтын ерекше тұлға" болған екен деп
қорытындылауға толық болады.
2. Жүсіпбек Аймауытов - жазушы, ақын, әдебиеттанушы, психолог, қоғам
қайраткері, ағартушы-педагог болған. Ол қазақ қоғамы дамуының ең бір
күрделі кезеңдерінде, әлеуметтік төңкерістер дәуірінде өмір сүріп, сол
дәуірдің қайшылыкты сипаттарын көре білді. Сондықтан оның шығармаларындағы,
көзқарастарындағы ұлттық идеясы айрықша басым болып, көрінеді.
Жүсіпбек Аймауытұлының сол идеясы оның әдебиет, психология, педагогика
және методика салалары мұра етіп қалдырған ондаған әдеби шығармалары мен
оқу құралдарында, жүздеген мақалаларында кеңінен баяндалған.
Жүсіпбектің ұлттық идеясы 1924 жылы мектеп мұғалімдері мен педагогтік
оқу орындары тыңдаушыларына арнап "Тәрбиеге жетекші", 1926 жылы
"Психология", "Жан жүйесі және өнер таңдау", 1929 жылы "Жаңа ауыл" атты
еңбектерімде жан-жақты көрініс береді.
Жүсілбек Аймауытовтың "Тәрбиеге жетекші" атты оқу құралын; оқу мен
оқыту ұғымдарына қатысты ереже-шарттар, мектептегі шешуші тұлға-мұғалім
орны мен беделі, әдіс-тәсілдері кең көлемде сөз болады. Әсіресе, әрбір
мұғалім бойында өз ісіне, еңбегі мен мамандығына деген жоғары жауапкершілік
пен терең сезім, өтілген және жаңа тақырып арасындағы байланыстың болуы,
оқушы қабілеті мен зейінін жаңа сабаққа аударып, қызықты тәжірибе
салыстыруларға бару, көрнекілікке, соны дерекке назар аудару талап етіледі.
Ең негізгісі, мұғалімге оқушылар сеніп тапсырылған соң одан адамдық
қасиеттер, ізгілік иірімдері, маңыздысы - білім нәрінің сыр сипаттары талап
етіледі [34].
Кітаптың қомақты, негізгі бөлімі - дидактикаға, оның мәні мен манызына
арналған, ғылыми-танымдық тәжірибеге, талдауларга орын беріледі. Бұл
бөлімде, сондай-ақ дидактикаға ғылыми анықтама беріп, оның жалпы
және жеке түрлері арнайы карастырылады. Осындағы білім беру әдістері,
сабақты өтудің ерекшеліктері, оқыту мазмұнына қатысты көзқарастардан - жас
ұрпақ алдындағы қарыз бен парыз, оны оқыту мен тәрбиелеудегі ұстаз
шеберлігі, психологиясы айрықша аталады. Ең бастысы, жас ұрпаққа ұлттық
тәрбие мен білім беру мәселелері әр қырынан сөз болады. Өркениетті елдер
тәжірибесі, оқу жүйесіндегі озық үлгі, өнегелі істер өзара салыстыру,
толықтыру ретінде баяндалады. Түпкі нәтижеде - ұлттық мүдде, ұрпақ қамы
алдыңғы кезекте көрінеді. Сонымен қатар бұл еңбекте туған тіл - ана тілінің
қыры мен сыры, маңызы ашылады. "Ана тілін жақсы меңгеріп алмай тұрып өзге
пәндерге түсіну мүмкін емес. Ана тілі халық болып жасағаннан бергі жан
дүниесінің айнасы болып, өсіп--өніп түрлене беретін, мәңгі құламайтын
бәйтерегі" деп бағаланады, әрі адамзат қоғамында қатынас құралы, ой мен сөз
жүйесінің - кілті. Тіл - құрал - өмір өзегі, адам қатынасындағы - басты
кілт, тіршілік арқауы деп табылады. Мұның ақиқатын бүгінгі күн шындыққа
шығарып отыр. Біздің елімізде, ата заңда көрсетілгендей, "мемлекеттік тіл -
қазақ тілі". Демек, тіл - ұлттың ұлы байлығы.
Жүсіпбек қоғам тарихына, адам жанының иірімдеріне енгенде, жас ұрпақтың
жан қуаттары мен ой жүйесінің дамуында бірнеше пәннің әсіресе, рухани нәр -
кітаптың, соның ішінде оқу пәні - тарихтың әсер-ықпалы басым болатынына
ерекше тоқталады. Өмір, қоғам, ғылым - бәрі тарихтан қозғайды. "Әр ғылымның
тарихы бар" деп алуан ғылым салаларымен байланысын да бөлекше айтады. Ал,
автор "тарихты қай сыныптардан бастап оқытқан жөн?" дегенде, 4 сыныпты
дұрыс деп тауып, оған дейін оқып-жазуды меңгеру, қоршаған ортаны,
жағрафияны танып-түстеу керектігін назарға алады. Нәтижесінде - әдебиетті,
жағрафияны, тарихты өзара байланыстырып "Біздің Отан" деген ортақ атпен
оқыту туралы ой-ұсынысты алға тартады. Біздіңше пәндерді интеграциялау,
мақсат-мұраттарына сай топтастыру міндеті -бүгінгі уақыттың талаптарымен
үндес келеді. Кейінгі кезде ашылып, түрлі мақсатта жұмыс істей бастаған
гимназия, лицей, колледждердің тәжірибесі мен бағыт-бағдарларынан
жоғарыдағыдай ортақ мұрат жолындағы биік талап, ұлттың келешегін" деген
айкын көзқарастар көрінеді. Демек, оқу мен оқыту жүйесінен, пән мен
мақсатынан ұлт мүддесі, ұрпақ қамы жиі сезіледі. Бұл келешекке сенімді,
есер ұрпаққа адалдықты танытады. Адам тәрбиесі - ұлы іс, биік мұрат
екендігі көңіл қуантып, жүрекке жылылық ұялатады.
Еңбекте ұлттық өнердің орны, жас ұрпақты тәрбиелеудегі мәдени-рухани
құндылықтар жан-жақты баяндалады. Әсіресе, ұлт мектептерінде кескін және
әуез өнерін дамытуға кең жол ашу, ән-күй, сурет салуға зор маңыз
беру керектігі түрлі дерек, салыстырулар арқылы өріс алады. Автордың
мақсаты жас ұрпақ, - айнала-әлемді, табиғат тамашаларын құрғақ кызықтап,
үстірт қабылдамай, керісінше, өмірге сүйіспеншілік, өнерге құштарлықпен
қараса әрбір іс-әрекетінен әсемдікке. білімге, мамандыққа т. т. өз
көзқарасы, дүниетанымы қалыптасатындығы дәлелді жеткізіледі. Әрі
адамгершілік-эстетикалық тәлім-тәрбие арқылы жас ұрпақ бойына ұлттық
ерекшеліктерімізді сіңіру, әсемдік әлемін жан-жақты сезіну, ең негізгісі -
мектепке өзгеріс, ұстазға -жаңалық, шеберлік тұрғысынан рухани көмек, тірек
болу көзделеді.
Жүсіпбектің бастауыш мектептің екінші жылы үшін жұмыс кітабы "Жаңа
ауыл" деп аталады [35]. Ол мектеп жасындағы оқушыларға арналған
хрестоматиялық үлгіде жазылған еңбек. "Жаңа ауыл" атты кітап "Сөз бастар",
"Шежіре' "Жаз", "Күз", "Қыс" және "Жазғытұры" секілді бөлімдері тұрады.
Оқу құралы адам әлемін, табиғат құбылыстарын балалардың ұлттық
психологиялық ерекшеліктерін ескеріп жазылған.
Құралға адам, қоғам, өмір, айнала-әлемнің сырын ашатын алуан өлең
әңгіме, жұмбақтар, танымдық-тәрбиелік мәні зор аударма шығармалар да енген.
Авторлар құрамына келсек, төл әдебиеттің қалыптасу, дамуына үлкен үлес
қосқан қаламгер мен есімі, еңбегі сол кездегі баспасөзден таныс тұлғалар да
бар. Атап айтқанда, оқулыққа "Ж.А." деген бүркеншік есіммен "Оқу, білім",
"Біздің тәртіп", "Пішен", "Жапырақтар", "Қала мен ауыл айырбасы",
"Еріншек", "Бірін-бірі жем қылу", "Тінікейді не ойландырады" әңгімелер
енген.
Атап атар жәйттің бірі - оқулыққа енген көптеген өлең-әңгіме, аударма,
жұмбақтар, мазмұн, маңызына орай алуан түрлі сурет, өрнек үлгілермен әсем
де бедерлі берілген. Мәселен, "Пішен" әнгімесінде қос ат жеккен арбадағы
адам орын алған, "Егін" өлеңінде - диханшы бейнесі берілген, "Жаратылыс
календары" деген тақырыпта қазан айының кестесі берілген (онда күн аттары,
ауа райы, жаратылыс пен адамдар деген бөліктер бар). Әрбір дөңгелек
белгіге түсініктеме беріліп, ауа райындағы өзгерістер (жаңбыр, жел, қар, т.
т.) көрсетіледі.
Хрестоматияда "Шежіре кестесі", "Кілем тоқу", "Суға кеткен адамды
тірілтуге бола ма?", "Адам соқаны қалай ойлап шығарған'", "Көлікте не
жүйрік?", т. т. тақырыптарда ел өмірінің, олардың кәсіп-тірліктерінің сыры
мен қыры, бейне-белгілері әсерлі ойымен ғана емес, әсем безендірілуімен де
бедерлі. Маңыздысы - оқулықтың мұрат-міндеттері, оқушылардың
жас ерекшеліктері, таным-түсінігі, т. т. кең көлемде ескерілген.
Сол Жаңа ауылдың екінші басылуына 149 өлең-әңгіме, жұмбақтар,
тапсырма жұмыстар енген. Оқулықтағы өмір, болмыс, құбылыс, тұрмыс, т. т.
тақырыптардан ел өмірінің тыныс-тіршілігі, ұлттық белгі, әдет-дағды мен
дәстүр өнегелері жан-жақты танылған [35].
Сонымен, Ж. Аймауытұлының "Жаңа ауыл" оқулығына енген шығармалар
көңілді асқақтатып, табиғат тамашаларын бейнелі де бедерлі суреттеп, өмір
жырын, уақыт сырын шертеді. Бұдан сөз жоқ, жас буын ой-танымын байытып,
ұлттық тәлім-тәрбие мен бағыт-бағдар алары сөзсіз.
Ж. Аймауытовтың ұлттық идеясын оның газет пен журналдар беттерінде жарық
көрген көптеген мақалаларынан да аңғаруға болады. Бұл тақырыпта оның
көптеген мақалаларында, атап айтсақ "Тәрбие" ("Абай", 1918, №1), "Емлені
өзгерту жобасы" ("Қазақ тілі", 1924, №15), "Қазақша хат таныту әдістері"
("Жаңа мектеп", 1929, № 14-15), "Мектеп қандай болу керек?1' ("Еңбекші
қазақ", 1929, №21), "Ана тілінің оқыту әдістері" ("Жаңа мектеп", 1929,
№13), т. б. ұлт тілі, мектеп ісі, сауатсыздықты жою секілді маңыз-мәнін еш
уақытта жоймайтын мәселелерге, тәрбие тағылымдарына ерекше көңіл бөледі
[36].
Жүсіпбектің педагогикалық көзқарастары адамға, оны тәрбиелеу
мүмкіндігіне деген сенімнен басталады. 1918 жылы "Абай" журналында
жарияланған мақаласынан бастап, ол тәрбие жұмысын бірінші орынға қояды.
"Тәрбие" деп аталатын осы мақалада Жүсіпбек қалың оқырманға адамның
хайуандардан айырмашылығы жайында әңгіме қозғай отырып, адам бойындағы
ұнамсыз мінез-құлықтардың барлығы тәрбиенің кемдігінен деп қорытынды
жасайды [30]. Оның ойынша, -адам табиғаттың емес, тәрбиенің құлы болуы
керек. Қиянат, зорлық, бірін-бірі өлтіру тәрбие болмағандықтан, адамның тек
табиғаттың құлы болып өмір сүргендігінен. Адам өміріндегі тәрбиенің ролін
зор бағалаған ол тарихтағы ірі кұбылыстардың бәрін тәрбиемен
байланыстырады.
Жүсіпбек тәрбие женіндегі халықтық мұраға, оның озық жағына сүйенеді.
Қазақтың "¥яда не көрсе, ұшқанда соны іледі", Сүтпен біткен мінез сүйекпен
кетеді" деген мақалдарын еске ала отырып, бала өміріндегі ата-ана
тәрбиесінің, өнегенің орнын зор бағалайды. Тәрбие берудегі оқу орындарының
маңызын атап көрсетеді. Адам еміріндегі тәрбиешінің ролін ол дәрігермен
ғана салыстырады. Соның өзінде дәрігерден жоғары қояды. "Адамдық көзбен
тереңнен тексерсе, дәрігерден де тәрбиешінің көп болғаны артық. Дәрігер
адамның денесін сауықтыратын болса, тәрбиеші адамның ақылын,
мінезін, жанын сауықтырады". Ол "тәрбиені мемлекеттік биік дәрежеге
көтеру қажеттігі де мақалада орынды сөз болады", - дейді. Өйткені
"Ақылды адам көбейсе, отанның күзетшісі, қорғаны", - дейді [30].
Жүсіпбек бастауыш мектепте ана тілі, оны оқыту, жазу, еміле мәселеріне
арнап та бірсыпыра мақала жазған. Ол кез -
араб алфабитін казақшаға лайықтап реформалау (А. Байтұрсынов жүргізген) мен
оны одан әрі қарай жетілдіре берудің шаралары жиі сөз болып жүрген кез
болатын. Өз мақалаларында жазушы ұлттық жазу тілін жетілдіру, жалпы
халықтың сауатын көтеру мәселелерін қозғайды. Ұлттық жазуға жасалған
өзгерістерді негізінен қолдай отырып, Жүсіпбек жазу таңбаларын
азайту жөнінде мәселе қояды.
Өмір, ғылым жолы жеңілдікті тілейді, - деп жазады ол. Көрнеу тұрған
жеңілдік болса, оны жайға қарату, "Асықпа, бірақ жарылқаймын" деу
дұрыс емес. Сондықтан, қарып
азайтудың қолайлы жолын іздеу керек. Ол бұрын араб әрпінің 100 таңбасымен
белгіленіп келген қазақ дыбыстарын қысқартып, 42 таңба қалдыруды ұсынады
және оның кітап басу ісіндегі жеңілдіктерін айтады [36].
Жүсіпбектің пікірінше, "Тіл - өсіп, өнетін зат. Хат жазу, тасқа
басылып, кітапқа орнығып, ескі ережемен есептесіп, артта қалып отыратын
тартбақы зат. Дүниеде өзгермейтін зат жоқ. Тіл өзгерсе, өрлесе, сонымен
қабат артын ала болса да, хат та өзгеріп отыру керек". Осы қағидаға сүйене
отырып, ол жазуды оңайлату үшін қалай естілсе, солай жазу керек деген
болжам айтады. "Сөздің құлақпен естілгендегі дыбысы мен көзбен көргендегі
таңбасы неғұрлым жақын болса, соғұрлым хат жазу да оңай болмақ", - дейді
[36].
Жүсіпбек жалпы хат таныту, ана тілін оқытудың методика лық жағына да
зор көңіл бөлген. Өзі мұғалім адамның мектеп, ғылым тәжірибесінен де мол
хабардар болғаны оның "Хат таныту әдістері" ("Жаңа мектеп", № 10-11, 1926),
"Ана тілін қалай оқыту керек" (сонда, № 2, 1925) атты мақалаларынан анық
көрінеді. Алғашқы мақалада жас балаға, жалпы сауатсыз адамға хат танытуды
"буын әдісі" арқылы жүргізу туралы педагог Блонский әдісін қолдайды. Балаға
әуелі 2-3 дауысты дыбысты үйретіп, кейін оған дауыссыз дыбыстарды қосып,
буын, немесе бір-екі буындық сөз құрау әдісін ол ескі жазуды оқытудың
жолдарымен салыстыра қарайды. Мақала мектеп мұғалімдеріне кеңес, пікір
алысу үлгісінде жазылған және көп пайдалы ақыл береді.
Жүсіпбектің "Ана тілін қалай оқыту керек" атты мақаласы методикалық
тұрғыда жазғандарының ең көлемдісі және елеулісі. Онда зерттеуші сол
кездегі ұлт мектептерінде ана тілін оқытудың жүйеленген әдісі
жоғын, әркімнің ойына келген жолмен жастарға тіл үйретіп, сабақ оқытып
жүргенін сынайды. Орыс мектептерінде қолданылып жүрген оқыту әдістері жайлы
мәлімет бере отырып, соларды қазақ жағдайында пайдаланудың
жолдары мен кейбір ерекшеліктеріне тоқталады.
Жүсіпбек мектепте балаларды дыбыс, әріп үйрету арқылы
сауаттандыру әдісіне орынды дау айтады. Оны ол "өлі дыбыс,
өлі қарып үйретеміз", - дейді. Оның ойынша, "Адам әуелі
нәрсені бақыламақ. Бақылаған нәрсенің суреті (пернесі) мида
қалмақ, ол пернеге ат қойылмақ, сөз тумақ. Дыбыс әдісімен
оқытқанда нәрсе бақыланбайды, перне қалмайды, сөз де
болмайды, шуу дегеннен дыбыстың таңбасы деген бірдеме
үйретіледі. Жүсіпбектің жоғарғы мақаласында дәлелдейтін
Буын әдісімен" оқыту туралы ойлары осыдан туған болуы керек.
Жүсіпбектің "Психология" кітабы осы пәнге қатысты негізгі категориялар
жайлы мәліметті ғылыми талдау арқылы түсіндіреді. Мұнда организмнің
тітіркенушілік пен сезгіштік қасиеттерінің ерекшеліктері, жануарлар мен
адамның дағдысы, соқыр сезімдері, өсімдіктер дүниесіндегі тіршілік белгісі
талданады. Осымен байланысты автор И.П. Павловтың шартты рефлекстер туралы
әйгілі ілімінің негізгі қағидаларын сөз етеді. Сонымен қатар денедегі
мүшелер, нерв жүйесі, қозу, тежелу процестері, ми бөліктері, сезім
мүшелерінің (көз, құлақ, иіс, дәм, тері, т. б.) анатомиялық құрылысы мен
негізгі қызметтері жайлы мол мәліметтер беріледі.
Жүсіпбектің кейбір психологиялық ұғымдарды қазақ өмірінің материалдары
негізінде дәлелдеуі де қызықты. Ол сезім мен түрлі дене құбылыстарының
психологиялық ерекшеліктері халықтың көшпелі тұрмысы факторлары арқылы
түсіндірсе, түйсік пен қабылдау, ынта мен ылтипат, ес, елес, қиял жайлы
ойларын шығармашылық тәжірибеге сүйене баяндайды. Кітаптың әдет-ғұрып, салт-
сана, дәстүр, оң және теріс қылықтардың табиғаты, мәдениет пен өнердің, дін
мен пәлсапаның, географиялық ортаның адамның жан дүниесіне әсері
мәселелерін талдауда да қазақ өмірінен, оның рухани мұрасынан алынған
материалдар көптеп кездеседі [37].
Ж. Аймауытовтың кітабы қазақ тіліндегі осы саладағы тұңғыш туынды
болғандықтан онда психология терминдерінің алғашқы үлгілері жасалды. Автор
ғылыми ұғымдарды ана тілінде дәл, мазмұнды тұжырымдап, оның терминдерін
жасады. Қазақ тілінде ғылыми терминдердің орнықпаған кезінде мұндай тың
іске тұңғыш жол салу - Аймауытов еңбегінің аса бағалы жағы деп санауымызға
әбден болады.
Сонымен, Ж. Аймауытовтың ана-тілі - тәрбие құралы, ұлттың ұлы байлығы,
тарих - халық шежіресі, ол ұлттық тәрбие құралы, тәрбиенің ұлттық сипатта
болуы, оны ұлттық мектептерде жүзеге асыру туралы ой-пікірлері, оның ұлттық
сипатта жазған оқу құралдары мен мақалаларының елімізде қазіргі кезде
ұлттық мектеп жасауда және ұлттық тәрбиені жүзеге асыруда теңдесі жоқ мол
мұралар деп бағалауға болады.
3. Міржақып Дулатов - жалынды публицист, жауынгер ақын, жазушы,
тарихшы, саяси қайраткер, ағартушы-ұстаз болған. Оның ұлттық идея туралы ой-
пікірлері мынадай еңбектерінде баяндалған: "Есеп құралы", "Қирағат", "Оян,
қазақ!", "Оқу құралы" және "Серке", "Қазақ","Ақ жол", Айқап", "Еңбекші
қазақ" газет-журналдарындағы көптеген макалаларында [38].
М. Дулатов қазақ халқының ұлы ағартушы педагогі Ыбрай Алтынсарин ғұмыр
кешкен топырақта туып өсіп, өз жерлесі Ахмет Байтұрсынұлы тәрізді Ыбрайдың
ағартушылық дәстүрін мұрат тұтты, олардың ұлттық идеяларын жалғастырып,
дамытты. Ол мұғалімдік қызметін атқара бастасымен қазақ балаларына арналған
оқу құралдарының тапшылығына көзі жетіп өзі оларды жазуға кіріседі.
Мысалы Ы. Алтынсариннің Хрестоматиясы" ол күнде табылмас дүниеге айналған
еді. Сондықтан да ол осы тапшылықтың орнын толтыру үшін 1911 жылы "Қирағат"
(Хрестоматия) кітабын шығарды. Оның құрылымы бастауыш сынып оқушыларына
жеңіл, түсінікті тілде, жергілікті табиғатпен байланысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz