Бейбіт Құсанбектің журналистік қызметі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Филология факультеті
Орыс филологиясы және журналистика кафедрасы
Дипломдық жұмыс Тақырыбы: Бейбіт
Құсанбектің журналистік қызметі
Бекітемін Ғылыми жетекшісі
Кафедра меңгерушісі
________ф.ғ.к., доцент Б.Сердәлі
Ф.ғ.к., доцент
Орындаған студент
_________ Б. Сердәлі ________
Ж.Жүсіпбекова
____ _______ 2010ж. ФЖК-
611,050504Журналистика
Түркістан – 2010
МАЗМҰНЫ:
І. КІРІСПЕ
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 - ТАРАУ. Бейбіт Құсанбектің шығармашылық қыры
1.1 Өмір-өзен бағдарламасы
1.2 Махаббат дастаны Фатима мен Ілияс
1.3 Дәуірнама топтамасы
1.4 ХХ ғасырдың жиырма сәті бейнефильмі
2 – ТАРАУ. Қазіргі қоғамның өзекті мәселелері – Бейбіт
Құсанбектің публицистикасында
2.1 Өлең - Өзім
2.2 Таразы бағдарламасы
2.3 Ел ағалары
2.4 Тіл бағдарламасы
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДНБИЕТТЕР
V. ҚОСЫМША
Кіріспе
Диплом жұмысының өзекті мәселелері
Ұлттық руханиятты танып білу мен ұлттық сананы қалыптастыру үшін,
оның алда да жалғасын табуына және дамуына ұлттың өзі ие болса, оған келесі
бір көмекші әрі жарқырап көрсететін құрал – бұқаралық ақпарат құралдары
деуге болады. Яғни, бұқаралық ақпарат құралдары ұлттық идеяның сақталуы мен
өрістеуіне пайдалы болуымен бірге, тиісінше, ықпал ете алады. БАҚ-тың өзі
руханияттың бір бөлігі. Соның ішінде телевидениенің өзіндік орны ерекше.
Бүгінде Қазақстанда телеарналар жеткілікті. Олар мемлекеттік және
мемлекеттік емес болып бөлінеді. Әрқайсысының хабар беру тәсілі әртүрлі.
Мәселен, мемлекеттік санаттағы телеарналар болып Қазақстан, Хабар және
Ел арна есептеледі. Қазір бұлардың аудиториясы кең. Республикамыздың
көпшілік аймағын қамтиды. Қазақ теледидары өткен шығармашылық жол –
уақытпен бірге тыныстап, көрермендеріне қызмет жасаудың өнегелі үлгісі.
Заманына сай талғамы биік, талабы зор көрерменге күнделікті өмір күйбеңін
сөз ететін қүйкі кейіпкерлер емес, заманының биік мінберінен бүкіл
адамзатқа ортақ ойлар айтатын парасатты кейіпкерлер қажет. Телеарналарда
руханиятымызға баса назар аударылғаны белгілі.
Бүгінгі теледидардан көрерменге ұсынылып жүрген сан алуан, қызықты
бағдарламалардың бастауы, темірқазығы – Қазақ теледидары жастар
редакциясының тарихында құнды дүниелер мен айтуға тұрарлық естеліктер аз
емес. Мәселен,Қазақстан арнасынан Аманат, Кәусар, Жандауа,
Назқоңыр, Нысана, Өмір-өзен деген халық қамын ойлаған, ұлттың рухына
бойлаған жақсы хабарлар беріліп тұрды. Қазақстан арнасы ұлтымыздың нағыз
рухани әлемінің жақтаушысы да, жанашыры да бола білді. Қазақстан, Хабар
арнасы ұлтымыздың мерейін өсіріп, көптеген хабарлар дайындағаны белгілі.
Айтыс, Тамаша сияқты ойын-сауық хабарлары халқымыздың ықыласына
бөленіп, мерейін көтеріп-ақ тастады. Бұл хабарлар ұлтымыздың салт –
дәстүрін әр қырынан көрсетіп, өткен мен бүгіннің арасын жалғастырған
сабақтастық тәрізді. Халық зердесі, Төрт құбыла, Үркер, Дидар
секілді хабарлар бірінен соң бірі дүниеге келіп ел-жұрттың көз-қуанышына
айналып, көрермен олардың берілер уақытын асыға күтіп жүреді. Мұндай
хабарларды ұйымдастыру – талантты тележурналистердің топ-топ легін елге
жария етті. Атап айтқанда, Нұртілеу Иманғалиұлы, Жүрсін Ерман, Бейбіт
Құсанбек, тағы сол секілді азаматтар қазақ телевидениесін жаңа сатыға
көтергенінде сөз жоқ. Осындай ізденімпаз тележурналистер соңы қолтаңба,
стиль, тың шешімдер әкелді. Шынында кәсіби тұрғыда шынығып шыққан
журналистердің шығармашылығы көгілдір экранды онан сайын мазмұндық-идеялық
тұрғыдан байытты, өркендетті. Тақырып аясын кеңейтті. Бұрынғы қасаң да,
тартымсыз, бояусыз бейнехабарлар азайды. Телеэкран этикасы мен эстетикасына
мән беріп қалыптастырды. Хабарлардың көрерменін көбейтті. Жайдақ та жұтаң,
ой-сезімге әсер етпейтін хабарлардың жолын кесті. Уақыт пен заманға лайық,
талап-талғамға сай хабарлар туындап келеді. Журналистің ізденіштігін айқын
танытатын жай – көрерменін толғандырып пікір туғыза алатындығында, бүгінгі
күн және болашақ туралы ойландыра білуінде.Оның жазғандары фактілердің
жалаң тізбесі ғана емес, замандастарымыздың жарқын бейнесі, олардың ой-
мақсаты, арман-мүддесі жайлы әсерлі әңгімесі. Олардың хабарларынан өмірді
зерттеп, құпияларына терең барлау жасап, суреткерлік көзқараспен
қарайтындарын айқын аңғарамыз.
Бейбіт Құсанбек тіл тазалығын тек эфир алдында ғана емес күнделікті
өмірде, қай орта да болмасын қорғап бақты. Тіл байлығын халықтың байырғы,
байсалды, берекелі, тамырлы әрі нәрлі сөзін аршудан жасау керек. Қазақ
тілінің молдығы, көркемдігі сонша, мамандардың есебі бойынша тілдік
қорымызда 100 мыңнан аса сөз бар екен. Бұл мәліметтің өзі де дәл емес.
Мәселен, тіліміздегі бір ғана құс – бүркіттің түр-түсі, атауы қаншама. 12
жасқа дейінгі бүркіттің атаулары: балапан, қан түбіт, тірнек, тас түлек,
мұзбалақ, көк түбіт, қана, жана, май түбіт,баршын, шөгіл, барқын. Не деген
тіл байлығы десеңізші? Осының бәрін орны-орнымен ретін тауып қолданып
отырса нұр үстіне нұр. Қазақ тілі – бай тіл, өскен тіл. Оны заманалар
бойына халық жасап, жеке адамдар оған үстемелеп тың сөздер қосып отырған.
Қаламгер атаулы, оның ішінде жазушы, журналист ұлт тіліне терең бойлап,
жіті екшейді. Өзге адам байқамаған, байыптамаған қазынаны аршып, қалың
көпшіліктің кәдесіне жаратады. Жансызға жан, ойсызға түйсік бітіреді. Сөз
сиқыры сана ұлғайтады. Кезеңнен-кезең асып, дәуірден-дәуірге ұласатын тіл
көзге ілікпес өзгеріске ұшырайды. Ғасырлар шындығын шежіредей шертіп,
ұрпақты ұрпаққа жалғастыратын да осы тіл болмақ. Үздіксіз ойлану, үнемі
тебіреніс, толғаныс үстінде жүру – Бейбіт ағаның табиғи қалпына айналған-
ды. Сонымен қатар қандай да бір ғажайып идея, ғаламат проблема болсын
онымен тележурналистің өзі ғана тебіреніп, терең әсер алғаны, қиял әлемінде
шарықтағаны жеткіліксіз. Ол өзгелердің де ойына от тастап, жан дүниесін
тербеп, қиялына қанат бітіруге тиіс. Тек сонда ғана оның еңбегі еш
кетпейді, көпшілік қажетіне жарайды.
Жүргізушінің хабарлары өзінің жинаған материалдары, зерттеген
объектісі, кездескен адамдары, олардың күйініш-сүйініші жайлы терең
тебіреністен туады. Сол тебіреністі жанрлардың әрқилы шарттарына
бағындырып, өмірдің шын мәніндегі көркем суретін жасайды.Осынау баға жетпес
қасиеттер журналистің шеберлігін айрықша даралап, оны тұлғаландырып
тұрады.Тіршілігінде жұмыс бабымен қазақтың игі жақсыларымен сырлас әрі
сыйлас болып өткен Бейбіт ағаның араласқан зиялы қауым өкілдері жетерлік.
Сенаторлардан бастап, ақын-жазушы, әртіс не бизнес әлемінің жұлдыздары
дейсің – бәрі-бәрі бар. Осы кейіпкерлерді ағынан жарылтып сөйлете білу үшін
оның көңіл кілтін таба білу қажет. Ал, бұл кілтті табудың жолы әрқилы.
Журналист алдымен кейіпкерінің мінез-құлқын, адамдармен қарым-қатынасын,
өмірге деген көзқарасын, ой-дүниесін байқап, ішкі сезім әлеміне кіріге
білгенде ғана оның жан сарайын бар қырынан жарқырата аша алады.
Тележурналистің хабар дайындағанда алға қоятын негізгі мақсаты –
көрерменін ішкі жан дүние әлеміне қоса үйіріп ала жөнелетін тамаша тәсіл
тауып, айтайын деген ойын, мақсатын ұтымды әдіспен жеткізе білуінде. Бұл
телехабар жанрларының қыры мен сырын жетік біліп, жеделдік танытатын,
жалықпай ізденіп, кең алымдылық пен шалымдылыққа ие журналистердің ғана
қолынан келеді.
Зерттеудің нысаны. Қазақ телевидениесі және Бейбіт Құсанбек.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Журналист қауымның қаламынан
туған кез келегн шығарма оның жан-дүниесі арқылы өмірге келеді. Ал,
теледидар алдында ойға олақ, тілге шорқақ біреу өмірмен, шынайы фактілермен
нақты байланыссыз жалаң сөзді сапыра жөнелсе-ақ болғаны, көрермен
теледидарды өшіре қояды. Бұл - өмір шындығы. Осы көріністі болдырмау үшін
не істеу керек? Ол үшін журналист көрерменін ойлы да отты сөзімен,
кемеңгенрлік ой кесімдерімен баурап алатындай әрқашан жаңа бір қырынан
танылып отыруы шарт. Көрерменді – көруге, тыңдаушыны – тыңдауға, оқырманды
– оқуға мәжбүр етудің кілті журналистің өз қолында. Ол үшін әрбір журналист
талмай ізденіп, жалықпай үйреніп, оймақтай болса да ойға толы жоғары кәсіби
шеберлікке жетілуі қажет. Жұмыстың басты мақсаты Бейбіт Құсанбектің
шығармашылығына талдау жасау және сол арқылы талантты журналистің қазақ
журналистикасы үшін жасаған еңбектері құнды да қайталанбас дүние екеніне
көз жеткізу.
Зерттеудің дереккөзі. Диплом жұмысын жазу барысында Бейбіт ағаның
ата-анасымен, отбасымен жолығып, мәліметтер жинақтадық. Сонымен қатар,
Бейбіт Құсанбектің кітап жинақтары, газет-журнал беттерінен оның азаматтық
келбеті, журналистік қарым-қабілеті жайлы замандастарының берген
сұхбаттарын қарастырдым. Қазақ журналистикасы 3 томдық топтамасының (2-ші
томы), Қазақ теледидары кітабы мен Қ.Тұрсыновтың Көгілдір экран құпиясы
оқулығы және ғаламтор сайттарынан материалдар алынды.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңызы. Бейбіт
Құсанбек шығармашылығы ұлттық болмысқа, мемлекеттік тілге, дінге
жанашырлығымен, шынайылығымен дараланады. Сөзімізге дәлел ретінде
журналистің көптеген авторлық бағдарламаларын айтуға болады, мәселен
Ақиқат ауылы, Тіл, Ел ағалары, Халық зердесі, Бір сәт және бүкіл
ғұмыр бағдарламалар топтамасы.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығына Ток-думан жанрының дүниеге
келуі және дамуына өз үлесін қосқан талантты журналистердің бірі – Бейбіт
Құсанбек болатын. Ток-думанның жай ақпараттан айырмашылығы, ақпараттық
бағдарламаларды диктор емес, журналистің өзінің жүргізетіндігі. Ал,
журналистің диктордан өзгешелігі неде дейсіз ғой? Диктор дайын мәліметті
хабарласа, журналист ақпаратты өзі дайындайды немесе өзгелер дайындаған
дайын ақпараттарды оқып қана қоймай, оны өз сөзімен жеткізеді. Журналистің
ойы мен диктордың кадрден тыс оқудағы шеберлігі бір жерден шығып жатса,
хабардың әсер етушілік қуат-күші артып, бояуы айқындала түседі. Терең
тебіреніспен, нақышына келтіріп, логикалық, психологиялық кідірістерді
сақтап, бейнебір қара сөзбен әндетіп отырғандай, әр сөзді, әр сөйлемді
көрермен әндей естіп, күйдей қабылдайтыны сөзсіз. Ол бір мезгілде редактор
даярлаған мәтінді оқиды, оған өзгерістер енгізеді, сюжеттер арасына
байланыс орнатып, тікелей түсінік жасайды. Ол – диктор ғана емес, эфирдің
иесі. Ол – журналист әрі автор. Міне, осы журналист-автордың бірі – Бейбіт
Құсанбек.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
II. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І – ТАРАУ
Бейбіт Құсанбектің шығармашылық қыры
Бейбіт Құсанбек 1962 жылы Семей облысының Аякөз ауданында Кіндікті
ауылында дүниеге келген (құжатта Ақшатау ауылы көрсетілген). 1979 жылы
Аякөз орта мектебін бітіріп, сол жылы қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ
Ұлттық университетінің журналистика факультетіне оқуға қабылданады. 1984
жылы аталмыш білім ордасын тәмамдағаннан кейін 1997 жылға дейін Қазақ
теледидарының Жастар, Әдеби-драмалық хабарлар редакциясында редактор,
комментатор, телеарнаның саяси шолушысы қызметін атқарды.
1997-1999 жылдары Алатау телеарнасының директоры, 1999-2000
жылдары Әдеби –мәдени хабарлар шығармашылық бірлестігінің жетекшісі, 2000
жылдан бері қарай Хабар агенттігінде продюсер, бас редактор,
тележүргізуші болып қызмет атқарған. Ол 2007 жылы ақпан айының 4-ші
жұлдызында мезгілсіз көлік апатынан дүние салды.
Бейбіт Құсанбек жастықтың бал шырынын көгілдір экран деген
көкжиегі көзге шалынбас, шыңы мен құзы аспанмен тілдескен, қатпары қалың
әлемге айырбастап шыға келді. Бейбіт аға жасаған 44 жас қамшының сабындай
қысқа, бірақ мазмұнды, өнегелі ғұмыр болды. Оның өмірінің 22 жылы қазақ
журналистикасымен,соның ішінде қазақ теледидарымен тығыз байланысты. Осы
уақыт аралығында ол әзірлеген Өмір-өзен, Құрдастар, Көкпар, Дидар,
Халық зердесі, Кездесу, Үкімет адамы, Төрт құбыла, Бейсенбіде
бірге болайық, Үркер, Ақиқат ауылы секілді авторлық телебағдарламалары
және Мұхиттың арғы жағы - Америка, Махаббат дастаны, ХХ ғасырдың
жиырма сәті, Бірінші банкир бейнефильмдері қазақ телевизиясы мен Хабар
агенттігінің Алтын қорына қосылған бағалы, көркем туындылар. Сонымен
қатар, Бейбіт Құсанбек Таразы, Нысана, Ойталас, Дәуірнама, Бір сәт
және бүкіл ғұмыр, Тіл, Ел ағалары бағдарламаларын жүргізді. Махаббат
маусымы, Өлең - өзім атты жыр жинақтарының авторы. Артына бір сәтте
бүкіл ауқымды дүние қалдыру үшін де тарлан талант, теледидардың жүлдені
шаппай алатын бәйге торысы болуы керек-ақ. Осы қасиет Бейбіт ағаның
бойында болғанында еш күмән жоқ.
Экран үшін туылып, аудитория үшін жаратылатын адамдар болады.
Алайда, олар некен-саяқ. Қолынан жазу келіп, микрофон ұстап ел алдына
шыққандардың бәрі бірдей көгілдір экранның бәйге торысына айналып шыға
келмейді. Оған шалқар шабыт, еселі еңбек, талмай ізденіс, тіл заңдылығының
жүйесін білетін зерделік, аузымен құс тістеген шешендік қатарласа еріп,
қапталдаса жүруі – шарт. Әрі тележурналист эфир кезінде үнемі сезім мен
тартыстың айдынына ескекті қатар салады.
Ұлы философ Сенеке: Егер адам қай жағаға бет алғанын білмейтін
болса, онда оған бірде-бір жел көмекке келмейді, - деп айтқан пікірді
Бейбіт Құсанбек үнемі естен шығармаған тележурналистердің бірі. Соңғы
жылдары теледидардағы жаңалық нышандарының бірі ретінде – Ток-думанды
айтуға болады. Зерттеуші Лидия Польских Искусство кино журналында
Классикалық түрдегі жай интервью, Шындықты шақ (Момент истины) пен
Қалам акуласы (Акулы пера) бір қатарда [1].
Ал, көңілді классикалық жанрдағы Таңғажайыптар алаңы (Поле
чудес), Не? Қайда? Қашан? (Что? Где? Когда?) бағдарламалары сыйлықтар
таратып, жеңімпаздарды хабарлайтын Ток-думан түрінде есептелінеді. Бұл
ретке Мың бір мақал – жүз бір жұмбақты жатқызуға болады. Ток-думан - ол
жай ғана әңгіме емес, ол жарым-жартылай әзіл де. Ол болжанбаған, кілт
бұрылыстар жасайтын, шешендік әзіл, түрлі пікірлер қақтығысын
тоқайластыратын әңгіме. Шын мәнінде, Ток-думан актерлік ойынға бейімдеу
болса, интервью – шешендікке ыңғайлау. Теориялық және практикалық
дәлелдегендей, Интервью – бұқаралық ақпарат пен насихат құралдары өкілінің
не баспасөзде жариялау, не радио мен телевизияда беру үшін белгілі бір
әлеуметтік мәні бар мәселе туралы мемлекет, қоғам, саясат, ғылым, мәдениет
қызметкерлерімен жүргізілетін әңгіме.Интервьюдің мақсаты – қоғамдық маңызы
зор бір мәселе, оқиға, тың бастама, қызықты құбылыс жөніндегі соған қатысы
бар, өзі араласқан беделді не білікті адамдардың, мамандардың пікірімен
жұртшылықты таныстыру, - деп, профессор Темірбек Қожакеев де ойын
білдіреді [2].
Телевизиялық ток-думанның кейіпкері қандай болуы керек? Ең бастысы ол
әзіл-оспақты түсіне, сезіне білуі керек. Кейіпкер әңгіме өзі туралы болып
отырғаннан кейін өз-өзіне күле де, өз жанынан күлкі де шығара білуі қажет.
Теледидарда кейіпкерге әзіл-оспақ қашанда көмекке келеді. Ол кейіпкерді
өзгелерге сүйікті етудің, табысқа жеткізудің кілті. Бағдарламаның
табыстылығы мен тартымдылығы – онда аралас жайлар мен әрекеттердің қатар,
қабыса өрбуі. Әзіл-оспақтың орынды қолданылуы мен қажеттілігі де журналист
қолданатын әдістердің бірі. Хабарлар мүмкіндігінше құрғақ, жалаң шықпауы
керек. Тартымды бағдарлама көрермен жүрегіне жол тартса, оған деген
қызығушылық оянса, журналист алдында қойған мақсатына жетті деген сөз. Ток-
думандағы тағы бір фактор жүргізуші беделі, оның бағдарламасының рейтингі.
Ондай тележурналист хабардың көрсетілу аудиториясын айқындап, дүниені
түйсіну сезімінің интелектуалының қаншалықты молдығымен де білдіреді.
Фелини ойынша: Теледидарда ойлану керек. Көпшілік саған келмейді,
керісінше, сен көпшілікке барасың. Керек кезінде олардың көңіл-күйіне ене
отырып, жан дүниесін баурайсың. Әйтпесе сен оларды жоғалтып аласың.
Телевизор иесі кім болса, теледидардың иесі де сол - деген сөздің
астарында терең мән жатыр.
Ресей қоғамдық теледидарының жүргізушілерінен Леонид Якубович,
Валдис Пельш, Анатолий Лысенко, Владимир Ворошиловтар ойларының өткірлігі,
көтерген мәселелерінің актуальдығы, биік интелектуальдығымен де экранда
өзгелерден ерекше.
Бейбіт Құсанбектің авторлық бағдарламаларының әрбір саны қызықты
мәліметтерге толы. Автордың алға қойған мақсаты – кейіпкер,
қайраткерлерінің қандай жаңашыл екендігін көрермендеріне таныстыру.
Кейіпкердің өз-өзіне кездейсоқ ашылуына жағдай жасау. Оны эфирде өзіне де
белгісіз жайларға алып келу.
Қазақ теледидарындағы ток-думан да жүргізушілердің толық бір ұрпағын
өмірге әкелді. Олар Қазақстан-1 арнасында Бейбіт Құсанбек, Жанна
Ахметова, Ирина Кациева, Мұрат Ерғалиевтар. Ток-думан жанры аса қызықты,
әрі арзан, көңіл-күйді көтеретін авторлық әңгіме түріндегі хабар. Ток -
ағылшын тілінде әңгіме, сөз, пікір-талас, ал шоу - көрсету, оқиға,
спектакль, әңгіме түріндегі хабар жанрына ұқсас. Қиын түйін, күні бүгінге
дейін теледидарда ең бастысы, сөз әлде көрініс пе деген пікір таластың
толастамауы.Теледидар үшін сөз де, көрініс те аса қажетті элементтер. Екеуі
бір-бірін байыта, толықтыра, әрлендіре түседі.
Бейбіт Құсанбектің телеэкрандағы жүргізушілік қарымы, қайраткерлік
келбеті, суреткерлік тұлғасы хабардан хабарға өсіп отырды. Экрандағы екі
сүрлеу, ықылым заманнан көзге таныс суреттеу үрдістерінен сырт айналды.
Алғашқы төл туындыларынан-ақ көрерменге осыны байқатты.
1.1 Өмір-өзен бағдарламасы
Асыра дәріптегеніміз емес, Бейбіт Құсанбектің телеэкрандағы беделін
биіктетіп, қанатын қатайтқан, бағын ашқан – Өмір-өзен хабары. Қазақ
әдебиеті мен мәдениетіне, өнеріне, экономикасына ерен еңбек сіңірген,
тарихта өзіндік орны бар қайраткерлердің сан қилы тағдырын алуан қырынан
ашқан, терең мазмұнды, адамды ойлануға жетелейтін, терең тынысты хабар ә
дегеннен-ақ көрермендерін көгілдір жәшік алдына сиқырлап байлап тастады.
Осы хабар төңірегінде Бейбітке сұрақ қойған журналист оның дария,
дастан, теңіз, мұхит емес, не үшін өзен деп атағанын білгісі келеді. Сонда
ол: Өмірді өзен деп қарастыра отырып, мен ондағы бұрылысты бастан кешкен
әр адамның жағалауға қалай көз салатынын аңдағым, байқағым келеді. Оларды
не ойландырады, не толғандырады!? Сонымен бірге әр кейіпкердің өткен
өмірінде, белгілі бір іс-әрекеттері мен көзқарастарында оның болмысын
аңғартатын, характерін ашатын маңызды жәйттер бар. Соларды тапсам деймін.
Ал тапқан жағдайда, сол кезде неге солай істегендігін білгім келеді, қазір
солай істер ме еді, болашақта ше?! Міне, осының бәрі мен үшін басты
компонент, – деп жауап қайтарады [3].
Бейбіт Өмір-өзен арқылы телеэкранда бұрыннан таптаурын болып келген
ескі сүрлеуді келмеске кетіріп, тың дүние жасай алды. Жасыратыны жоқ,
бұрындары журналистер қауымы өнер адамының өнердегі жолын тереңірек
зерттеп, соны баяндаумен ғана шектеліп, кейіпкерінің кісілік келбетіне,
жеке адам ретіндегі қызығы мен қуанышына, арман-мұратына үңіле бермейтін.
Ал, Б.Құсанбек осы тас қамалды бұзып, сәтті түсірілген құнды да өзекті,
жасамыс хабарлар жасай алды. Әрине, бұл жолда ол үлгі алатын алдыңғы толқын
аға журналистер – Сұлтан Оразалиновтың Сұхбаты мен Кездесуі, Сағат
Әшімбаевтың Парызы мен қарызы, жазушы Шерхан Мұртазаның Ұлт пен сана
хабарлары бар еді. Десек те, ол қазақ телеэкранының жұлдыздары саналған
алдыңғы толқын ағаларының ерлік пен елдікті ту еткен ғибратты жолын сәтті
жалғастырып, ел бірлігі мен халық қамын жейтін рухы биік ғажап хабар жасай
алды.
Сөзіміз дәлелді болу үшін енді аталмыш бағдарламаның бірнешеуіне
талдау жасап көрелік. Журналистің ақын Қадыр Мырза-Әлимен сұхбаты 1996 жылы
дайындалғанымен, онда әңгіме өзегіне айналған мәселелер бүгінгі таңда да
өзінің актуальділігін жойған жоқ. Керісінше, күн өткен сайын бұл
мәселелердің өзектілігі одан бетер айқындала түсуде. Мысалы, журналист
сұхбаттасына ұрымтал жерден киіп-жарып сұрақ қойып, бұған дейін үш жүзге
бөлініп келген қазақтың миссионерлердің жетегінде кетіп, түрлі діни
секталарға кіргендігін айтқызады. Ақын: Енді өзі үшке бөлініп отырған
қазақтың арасына басқа дін келіп кірсе, онда халқымыздың таза бақытсыздыққа
душар болғандығы. Онсыз да жан-жағымызда Қазақстанды пышақ үстінде бөлісіп
кетуге дайын елдер көп, – деп алаңдаушылығын білдіреді [4].
Сыр-сұхбат кезінде журналист қызды-қыздымен қазақ тілінің мәселелері
туралы өткір мақалалар жазып немесе соның сойылын соғып жүрген тіл
саласының доктор, академиктерінің көбісінің балалары өз ана тілін
білмейтініне, ал бүгінгі ақылды азаматтардың балалары ағылшынша оқи
бастағанына жаны ауыра тілге тиек етеді. Бұдан шығатын жол ретінде
сұхбаттасы өзге ірі мемлекеттердің ағылшын тілінің әсерінен
сескенгендіктен ресми заң шығарғанын, осы орайда бізде де екі қазақтың
орысша сөйлескен өрескел әрекетіне айыппұл салынса деген өткір де өзекті
пікірін ашық айтқызады.
Кейіннен бұл жайында еске алған Қадыр Мырза-Әли Бейбіттің кілең бір
қиын сұрақтар қойып өзін тікелей эфирде әбден терлеткенін ризашылықпен еске
алады. Шәкіртінің терең білімін, алғырлығын, биік рух иесі екенін таныған
ұстаз: Ол адамның ойындағы, миының құпия қалтарысындағы небір ойларды
суыртпақтап отырып, сыртқа алып шығар қасиеті бар еді. Оның бойында
тележурналист үшін таптырмайтын сүйкімділік пен адамға деген жұғымдылық бар
еді. Ол шын мәнінде қазақшыл адам болатын. Өз ұлтын өлердей сүйетін.
Ұлтымыздың кейбір кемшін кескініне, бодандықтан жұққан болмысына жүрегімен
қайғыратын. Ел, жер дегенде жүрегі елжіреп тұратын, - деп баға береді [5].
Өзге әріптестерінен біртуар болмысымен ерекшеленген шәкіртіне қамқор
ұстазының берген бағасынан асыра айтамын деу әсте, бекершілік.
Азаматтық формуласы. Қайраткер, сыншы Сағат Әшімбаев хабарында
тележурналист кейіпкерінің азаматтық позициясын, бүкіл болмыс-бітімін,
қазақы кескін-келбетін, рухани жан дүниесін жан-жақты әрі терең аша алған.
Фиьмнің эпилогы етіп ақын Жарасқан Әбдіраштың:
Қайран, Сағат, жандың, сөндің, от едің,
Парызыңды, қарызыңды өтедің.
Өзімсінген бүкіл қазақ баласына
Өміріңді өлмес үлгі етемін!
Әй, Сағат-ай, қадіріме жетпедің,
Дәл өзіңдей досым көп қой деп пе едің!?
Мақтау өлең жазайын деп жүргенде,
Жоқтау өлең жаздырғаның неткенің!? – деген өлеңін келтіреді [6].
Хабардың ұтымды да ұтқыр шығуына бір жағынан Сағатты терең танитын
жазушы Зейнолла Қабдоловтың, ақын Нұрлан Оразалиннің, ғалым Құлбек
Ергөбектің және зайыбы Шәрбану Бейсенованың қатысуы себепші болған десек,
екіншіден тележурналист кейіпкерінің қойын дәптерінен ең қажетті
цитаталарды бере білуі де қисынды қиюластырылғанын баса айтқымыз келеді.
Фильм басталған кездегі журналистің сөз саптауына қарап оның қара
сөзден қаймақ айырған шешендігін, өресінің тым биіктігін байқайсыз. Оның
құйрықты жұлдыздай ағып өте шыққан қысқа ғұмырының мән-мағынасы, барлық
ізденісі мен талпынысы, күллі күш-қайраты осы азаматтық формуласының
құпиясын табуға, жұмбағын шешуге сарп етілгендей. Осы азаматтықты
айқындайтын жақсылық пен жамандық, қарыз бен парыз, парасаттылық пен
тоғышарлық сияқты ұғымдарды саралап, даралап алу жолында кешкен ой азабына
Сағаттың талай-талай ұйқысыз өткен түндері ғана куә шығар, сірә! [7].
Міне, Құсанбеков қаламының құдіреті мен қарым-қабілетінің құпиясы осындай
болса керек!
Журналистен сұхбат кезегін алған сөз өнерінің теоретигі, көсемсөзші
Зейнолла Қабдоловтың тіл тиегін қалай-қалай ағытқанына куә болған қазақ
көрермені қандай бақытты! Сенбесеңіз мысал келтірейік: Жалпы өмір туралы,
заман туралы, адам туралы, қоғамдағы азаматтық туралы, өзіміздің
қалпымызды, өзіміздің сағатымызды осы Сағатқа қарап туралап алып отырсақ
деген алғашында естір құлаққа тосындау, ал мағынасына жете түсінген адам
шын ықыласымен мойындайтын ғаламат ғажап ой айтады. Нұрлан Оразалин Сағат
дегенде, елдің көз алдында шындық үшін шырқырап өртеніп кеткен азаматтың
бейнесі тұрады деп ақжарыла ақтарылса, театр сыншысы Әшірбек Сығай: Бір
өкініштісі, бізге дәл қазір Сағат керек еді. Жуанның жіңішкеріп, жіңішкенің
үзілетін кезінде халықтың мұңын, жырын, арманын айтып жеткізетін кездерде
Сағат сияқты ауызды, азулы азаматтар керек еді. Сағат ар жақта бықсып
келген ойын айтып тастайтын, артын бағып тұрмай, ертеңгі күнім не болмақ
деп қарайламайтын азамат еді. Елі жыласа жылап, елі қуанса қуанып жүретін
адам болған,- деп егіледі [8]. Ал, зайыбы Шәрбану Сағаттың желтоқсан
оқиғасын кассетаға басып түсіріп, оны жасырып сақтап қалып, бүгінгі күнге
жеткізгенін, түрмеге түскен желтоқсаншылардың жағдайларын зерттеп, ата-
аналары атынан хат ұйымдастырып, Хасен Қожахметовті бостандыққа шығарып
алған жанкештілігін баяндайды.
Фильмге қатысушылардың барлығы шын жүректерімен егіле отырып
Әшімбаевтың ұлтжандылығын, әлеуметшілдігін, елім деп еңіреп, халқым деп
қан жұтатын патриоттығын, жалпы азаматтық формуласын тастан қашап
қалыптастырып береді. Фильм көздеген мақсатына толық жетіп, көрерменнің
көзқуанышына айналды. Бұл әрине, сұхбат жасаушыларды тереңнен толқытып
толғандыра алған журналистің шеберлігі десек, асыра айтқанымыз емес.
Сағаттың сан қырын сипаттаған фильм оның қойын дәптерінен алынған
ғибратты сөздермен әдіптеліп, әспеттелген. Бейтараптық, немқұрайлылық
өзімшілдіктен туындайды. Немқұрайлылық – қандай да болса дамудың қас жауы,
Шындықты ашық айту – шындыққа деген үлкен сүйіспеншіліктен туады, Талант
дегеніміз – адамгершілік, яғни әдебиет – адамгершілік, сын – тәртіп, ал
тәртіп – ар-ұждан деген сөз деген сөз асылдары фильмнің көркемдік деңгейін
биіктете түскен [9].
Осы жерде Қазақ теледидары оқулығында келтірілген профессор
Қ.Тұрсынның: Демек, Бейбіт сол бір елең-алаңда-ақ қоғам жайлы өзінші ой
түйіп, байлам жасап үлгеріп, өзі ескексіз қайыққа отырған екен ғой! Бойдағы
бұла күш, жүректегі жойқын соғыс, ойдағы буырқанған дауыл оған маза
бермепті. Бұл журналистердің көпшілігінің ойына да келе бермейтін, келе
қалған жағдайда да батыл қадам жасауға дәті жете бермейтін - өткір байлам.
Бейбіттің Өмір-өзен хабарындағы ең ірі ұтысы да, биіктеген шақтарының
бірі де – осы тұс,- деген пікірін келтіруді жөн көрдік [10]. Өйткені,
Б.Құсанбековтің бұл бағдарламасы жайында бұдан асыра айтамын деу күнә,
астамшылық дер едік. Ең өкініштісі, небәрі 44 жыл ғана өмір сүрген Сағатын
жоқтап отырған беймаза Бейбіт өзінің де сол асудан аса алмай қалатынын
сезбеді-ау...
Өмір-өзеннің кезекті саны Бірінші банкир Төребек Османов жайлы
сыр шертеді. Сталиндік репрессия құрбаны туралы трагедияға толы туындыны
көз жасына ерік бермей тамашалау мүмкін емес. КСРО Промбанкінің
Қазақстандағы бөлімшесінің басқарушысы Төребек Османовтың аты Тұрар
Рысқұлов, Ораз Жандосов, Бейімбет Майлин, Сұлтанбек Қожанов сияқты
марғасқалармен қатар тұруға әбден лайық еді. Алайда, Қазақстанның қаржы
саласы мен банк ісінің даму тарихы өте мардымсыз зерттелгендіктен, біз ол
туралы бертінге дейін ештеңе білмей келдік. Лаура және Зарима
Төребекқыздары 1937 жылдың 16-шы шілдесінде әкесін, 16-шы қазанында
шешесін ұстап әкеткенін, ал өздерін балалар үйіне тапсырғанын әңгімелейді.
Үлкен әпкесі, 10 жасар Айткүл мен 7 жасар Лаураны Ресейдің Алтай
өлкесіндегі балалар үйіне жіберген жерінен әкелерінің қарындасы Назым, бір
ауыз орысша білмесе де, іздеп барып тауып, елге қайта әкеледі. Ал ең
кішкентай Зариманы Алматыдағы балалар үйінен тапқандарында бұларды
жатырқаған қыз қастарына жақындай қоймайды. 9 жыл КарЛАГ-та отырған аналары
Фатима 1946 жыл қайтып келгенімен мінезі тұйықталып, өзінің жеке үйі
болмағандықтан, балаларын бір жерге жинай алмай, іштен тынған күйі өмірден
өтеді...
Т.Османовтың экономика саласына қатысты мақалалары бірінен кейін бірі
бұрқырап газеттерде жарияланып жатады. Ол жайында экономист, зерттеуші
Вячеслав Ютиш: Бұл адамның көрегендігін Баланс және миссия атты
мақаласындағы банк қызметіне тоқталып, түсінік беріп, ең қызығы біз бүгінге
дейін айналысып жүрген жалпы банк жүйесі, банк қүрылымының есептік жоспары,
баланс түрлерін 20-шы жылдардың өзінде өзек еткендігінен көруге болады,-
деп бағалайды [11].
Қазақ арасынан шыққан тұңғыш банкир, ірі қаржы қайраткері ұлттық кадр
даярлау мақсатында бір топ жасты Мәскеу институттарына оқуға жіберуге ықпал
етеді. Кейіннен оларды қызметкен тұрғызуға да септігін тигізеді. Ол өз
мақаласында Қазақстан жерінде 75 миллион мал басын өсіруге болатынын
айтады. Жалпы ауыл шаруашылығын несиелеу жөнінде нұсқау кеңесін береді.
Бүгінгі Тұранәлембанкінің тарихы екі банк – Промбанк пен Сыртқы
сауда банкінен құралған. Сол банктердің негізін қалаған, бастауы болған
адам – Төребек Османов еді.
Бұл фильмнен журналистің әдебиет, мәдениет қайраткерлерін ғана емес,
құмның арасынан аршып алған асылдың сынығындай етіп қазақтың тұңғыш
қаржыгерінің ғұмырнамалық өмірбаянын толғағандығына куә боламыз. Тарихтың
тылсымынан суыртпақтап шығарған тұңғыш банкир жайлы хабар тұңғыш банкирдің
ет жақындары – қыздарының, жиенінің, зерттеуші экономистің фильмге
қатысуымен де құнды бола түскен. Қазақстанның тұңғыш банкирін әлеуметке
таныстыру бақыты бұйырған журналист абыройы қашан да биік екеніне тағы бір
рет көз жеткізгендей болдық.
1.2 Махаббат дастаны Фатима мен Ілияс телехабары
– Б.Құсанбековтің журналистік шеберлігін сәтімен таныта алған ғашықтық
ғаламаты жайлы эссесі, махаббатнамесі деуге жарайтын дүние. Өйткені,
көсемсөзші хабарды дайындағанда шешендік өнері мен суырып салма ақындық
қасиетін бар шұрайымен орынды қолдана білген. Сондықтан да ол көрерменін ә
дегеннен өзінің терең тылсымына тартып әкетіп, жан-жаққа мойын бұрғызбайды.
Фильм аяқталғанша оқиға желісімен бірге тыныстап, кейіпкерлермен бірге
қиналасыз, мұңаясыз, тіпті өмірден баз кешкіңіз келер, әйтсе де іле-шала
жүрегіңізде үміт ұшқыны пайда болып, қуанасыз, күтуден сарғаясыз,
толғанысқа түсесіз, адамзат баласына тән барлық сезім жаныңызға маза
бермей, өз құпиясымен шырмай береді, шырмай береді.
Фатиманың жұбайы Біләл Сүлеев – ХХ ғасыр басындағы қазақ оқығандарының
бірі, қоғам қайраткері. Ақиық ақын Ілияс Жансүгіров өзгенің жарына құлай
ғашық болып, оған қол жеткізу үшін он жылдан астам уақыт бойы сарытап
сағынышын, ғашықтық сезімін үздіксіз өлең-хатпен жолдап отырады. Фатима –
еріне адал берілген жан, оны көлденең көк аттының жетегінде кете беретін
ақылсыз сұлумен шатастырмау керек. Фатиманың Махаббат найзағайдың жарқ
етуіндей өте шығатын уақиға. Күндер өтуімен ол да өтеді деген жауабынан
оның сабырлы, ұстамды ару екенін байқауға болады. Алайда, құлагер ақынды
ғашықтық ғаламаты уақыт өткен сайын өртеп, ыстық жүректен шыққан алапат
сезімін жыр жолдарына орап хат жіберуден еш жалықпайды.
1930 жылдың ортасында Біләл Сүлеевке саяси айып тағылып, түрмеге
түседі. Фатима үшін азапты күндер басталып, саяси айыпкердің әйелі деп
дос пен дұшпаны одан теріс айналады. Тек қана Ілияс сол баяғысынша өз
сезімінен айнымай, құштар көңілін білдірген хаттарын боратудан жалықпайды.
Мені енді өлген жанға теңе, өміріңде мені ойлама деген Фатиманың
жауабынан соң біраз уақыт арада үзіліс болады. Тележурналист бұны Бірақ,
бұл уақыт әркімнің өз жүрегін өзі тыңдауға, жан қалауының нені аңсайтынын
саралауға, шын сүйіспеншіліктің, нағыз махаббаттың бағасын білуге кеткен
уақыт еді, - деп бағалайды.
Отбасына, тұтқынға түскен жарына қаншалықты адал болғанымен, сезім
сынағынан сүрінбей өткен Фатима үнсіздікті бірінші болып бұзған ақынның
алапат махаббатына одан әрі қарсы тұра алмайды. Ол күнделігінде: Енді не
болдым? Енді менде қайрат жоқ, мен жеңілген, әлсіз адаммын. Менен махаббат
күшті. Оған көзім жетті. Ақыл мұны теріс деп билік айтады. Бірақ, ақылдың
билігін мен орындау үшін ақылда – қайрат, менде ерік болу керек қой.
Білмеймін, ерік жоқ... Махаббатқа қарсы қарсы қайрат қылу мүмкін емес.
Өйткені, мен оны сүйемін ғой деген жолдар қалдырады [12].
Өкінішке қарай, Ілияс пен Фатиманың қызыққа толы күндері небәрі бес
жылға ұласады. Үміт, Ильфа атты қыздары, Болат есімді ұлы өмірге келеді. 37-
нің қара бұлты ақынға да үйіріледі.
Ілиястың талайлы тағдыры, күтумен өткен махаббаты жайлы, Фатиманың
екі оттың ортасында қалғанымен, барынша байыптылық танытып, адамгершіліктің
ақ жолынан аттағысы келмеген ұстамдылығы арқау етілген бұл фильмді Өмір-
өзен жобасының ең сәтті шыққан дүниесі дер едік. Өйткені, журналист ара-
арасында оқиғаны қызықтыра баяндап отырғанымен, негізінен Ілиястың сезімге
тұнған, жүрек лүпілін тап басып білдірген ып-ыстық жыр жауһарларындағы
үзінділермен әспеттеп, әдіптеген. Оған жауап ретінде Фатиманың күнделігінен
келтірілген үзінділерден оның тектілігін тануға болады.
Халқымыздың Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Қыз Жібек сияқты махаббат
машақаты ХХ ғасырдың басында қазақтың маңдайалды ақыны Ілияс Жансүгіровті
де сезім шырғалаңдарына салғанын телехабарды тамашалау барысында білдік.
Соңында Құлагер поэмасындай классикалық жыр үлгісін қалдырған Ілияс
ақынның шын сүйсе құлай берілетін, ғашығы үшін тіпті өмірін құрбан етуден
тайынбайтын жанкешті, көзсіз батыр екеніне фильмді көру барысында көз
жеткіздік.
1.3 Дәуірнама топтамасы
Жобаның мақсаты – еліміздің саяси өміріндегі кейбір шикіліктер мен
қоғамның көлеңкелі тұстарына үңілу, есімі елге танымал зиялы қауым
өкілдерінің жанайқайын биліктің құлағына жеткізу, бір формациядан екінші
формацияға ауысып жатқан өтпелі кезеңдегі шешуін таппаған кейбір
мәселелерді қоғамдық талқылауға алып шығу.
Мысалы, Жаңаөзенде не болды? деген телехабарға оқиға ортасында болып
қайтқан жазушылар Әбдіжәміл Нұрпейісов, Әнуар Әлімжанов, Зейнолла Қабдолов,
Әбіш Кекілбаев және Қазақстан ЛКСМ Орталық Комитеті баспасөз
секретариатының меңгерушісі Мақсат Тәжімұратов қатысқан.
Шынында да Жаңаөзенде шыққан бүліктің себебі не? Үкіметтің нұсқауымен
коменданттық сағат енгізіліп, басқа жақтан ішкі әскер бөлімшелері мен
милиция топтары шұғыл әкелінуіне не түрткі болды? Қазақ халқы алды-артын
ойлап алмай, әрекет жасамайтын, айтақтың жетегінде кете беретін ел емес еді
ғой. Әбдіжәміл Нұрпейісов оқиғаның стихиялық түп-төркіні әлеуметтік-
экономикалық келеңсіздіктердің көп жылдар бойы орын алып келе жатуымен
түсіндіреді. Қашан да сырттан келген өзге ұлтты жарылқамақ болған қазекең
соңында өзі босағада қалып, сыбағасынан айрылып жататын әдеттегі қателігі
оқиғаның астарынан менмұндалайды. Кең қолтық халқымыздың дарқан пейілін
бағаламай, соңында оған қатер төндіретін өзге ұлт өкілдерінің арам
пиғылдары шырқау шыңына шыққанда қазақ көтерілмегенде не істейді? Мысалы,
қаладағы және оған жақын ауылдардағы әлеуметтік-экономикалық жағдай
құлдырап, жекелеген адамдардың арасындағы қайшылықтар өсе түскен. Қаладағы
сауда нүктелерінде, қоғамдық қызмет көрсету саласында, кооперативтерде
көрші Кавказдан келгендердің ықпалы басым болған. Қаланың барлық
дүкендеріндегі 346 сатушының 102-сі, яғни әрбір үшіншісі – лезгин. Ал,
тауқыметі ауыр мұнай кәсіпорындарында, құрылыс нысандарында, газ өңдеу
орындарында ыстық күннің астында вахталық әдіспен еңбек етіп жүргендердің
арасынан бірде-бір лезгин таппайсыз. Өзге ұлт өкілдері шытырлатып тиын
санап, ішкені алдында, ішпегені артында күн кешсе, соры ашылмаған қазақ
денсаулыққа зиянды , экологиялық зардабы ұрпағына кететін ауыр жұмыстарда
еңбек етеді. Ал, осылардың арасынан қазақ ағайындардың тіршілік тұрмысына
зер сала қарасаңыз, жүрегіңіз ауырады. Бар-жоғы он сегіз шақырым жердегі
Ескі Өзенді қоныстанып, әлі күнге дейін жыпырайған жеркепелерде өмір сүріп
жатқан қазақтың қариялары мен балаларын, көп балалы аналарды көргенде
Осыларды осындай мүсәпір күйге түсіріп, бірнеше ұрпақ алдында айыпкер
болып отырған кім? деген ой еріксіз оралады, - деп толғанады Әбіш
Кекілбаев [13].
Кінәліні алыстан іздеп керегі жоқ. Бұған кінәлі – дәл іргеде
самаладай жарқыраған кең де жарық, жанға жайлы биік үйлерде тұрып жатқан,
тікелей СССР мұнай өнеркәсібіне, министрлікке қарайтын өнеркәсіптердің,
мекемелердің мүйізі қарағайдай басшылары еді. Жоспардан тыс басқаны
ойламайтын олар қолсозым жердегі елді мекендерде ешқандай байланыс жүйесі
жоқтығын, азық-түліктің жетіспейтінін, жыл сайын дүниеге келген әр мың
сәбидің 30-ы ауыр тұрмыстың зардабынан бір жасқа жетпей қайтыс болатынын,
мектеп бітірген жастардың жұмыссыздықтан ішқұса боп күйзелгенін көрсе де
көрмеген сыңайлы, - деп Әнуар Әлімжанов Жаңаөзен оқиғасының астарына одан
әрі үңіле түседі [14].
Телехабарды дайындау барысында журналист арнайы Жаңа Өзенге сапар
шегіп, жанжалдың шығу себебін жергілікті тұрғындардың аузымен айтқызады.
Төрт қазақтың пікірі де зиялы қауым өкілдерінің айтқандарын одан әрі шынайы
фактімен нақтылай түседі. 1985 жылдан бастап Жаңа Өзен жабық қала деп
есептеліп, тіркеуге тұруға рұқсат етілмеген. Сонда да 1986 жылдан бастап
орыс, татары бар 300 адам, Кавказдан келген 1500 адам тіркеуге тұрыпты!
Осының естігенде құйқаңыз шымырламай көрсін! Өз жерінде өгейлік халін
қазақтан өзге қай халық кешіп отыр? Бұл факті қалада парақорлықтың
жайлағанын көрсетпей ме? Жергілікті тұрғындар азық-түлікті тек талонмен
алғанда, кавказдықтар сауда орындарының басым бөлігін жайлап алып, аузынан
ақ майы ағып отыр.
Журналист қандастарынан ғана емес, өзге ұлт өкілдерінен де пікір
сұрайды. Кавказдық азамат таулықтардың арасында өзін менмен, тым астамшыл
ұстайтындардың барын айта келіп, оқиғаға басшыларды кінәлі санайды. Ал,
орыс ұлтының өкілі әлеуметтік мәселелердің шешілмеуі ерте ме, кеш пе осы
оқиғаға алып келетінін айтып, ереуілдің диагнозын тап басып айтады.
Осылай бола тұра Халық биліктегілерге қарсы шықпай, әлеуметтік
теңсіздік неге жергілікті жұрт пен таулықтар арасында көрініс тапты?
деген сұрақ туындайды. Мұның себебін жүгенсіз кеткен алыпсатарлар мен
кооперативтердің алаяқтары жергілікті халықты кенедей соруымен тұрмай, жас
қыздардың намысын қорлауға барған. Ақшаның буына елтігел олар халықтың
тілін, дәстүрін, тарихын керек етпеген. Осы орайда кавказдықтардың
ортасынан құрылған Ынтымақ комитеті жергілікті ұлт өкілдерін достық қарым-
қатынасқа шақырып, өз араларында жаппай үгіт жұмыстарын жүргізуге мәжбүр
болған.
Жергілікті қазақтардың, өзге ұлт өкілдерінің пікірін оқиға ортасында
болып келген жазушылардың пікірталасы кезінде беріп отыру телехабардың
маңыздылығын арттырып, өзектілігін танытқан. Бұл телехабардан журналистің
шыңдалған шеберлігіне тағы бір рет көз жеткізгендей әсер алдық.
Атақ-даңқы жалпы жұртқа танымал әйгілі композитор әрі жазушы Ілия
Жақановтың Қазақ әдебиеті газетінде жарияланған Халімді сұрар кім бар-
ау? деген жанайқайы журналист Құсанбековтің құйқа тамырын шымырлатады. Іле-
шала үн қатып, қоғам назарын аудартып, биліктегілерге бетбұрыс жасату
мақсатымен Өзегіне теппе ұлыңды, өз елім атты телехабар жасайды.
Журналистпен бірге композитордың үйіне барған Қазақ әдебиеті
газетінің қызметкері Толымбек Әбдірайымов газетте жарияланған мақаланың
қалың қазақты қайран қалдырып, атақты адамдар, айдарынан жел есіп, мәре-
сәре ғұмыр кешіп жүр деген ойларына өзгеріс енгізгенін айтады.
Телехабардың кіріспе сөзінде журналист: Апыр-ау, мүйізі қарағайдай
Ілекеңнің хал-күйі осылай болса, қазақ интеллигенциясының болашағы қалай
болмақ? деп сөз саптайды.
Бүкіл елдің сүйіспеншілігіне бөленген композитор жиырма жылдан бері
жалпы аумағы 45,7 шаршы метр үш бөлмелі, тас қабырғалы үйде сексенге келген
анасымен, төрт баласы, екі немересімен, барлығы он жан тұрып жатыр. Хабарда
сазгер Ұзақ жылдар бойы әнімді шығарсам да үнімді шығармағаным бүкіл елге
аян. Мен музыка зерттеушісі болғандықтан кейбір деректерді анықтай түсу
мақсатымен үйіме шетелден қонақтар көп келеді. Олар жағдайды көргенімен,
оны сыртқа көп шығармайды, іштеріне түйіп кете береді. Бір жолы қонақта
болған қырғыз бауырлар жағдайыңызды Шыңғыс көкемізге айтпайсыз ба? деді.
Мен ондайға бара алмадым, - деп ағынан жарыла ақтарылады [15].
Қазақта Ілия көп емес, жалғыз. Ендеше, осындай бүкіл ел-жұрт болып
алақанға салып аялауға тұрарлық тума таланттар неліктен бір баспанаға зәру
деген газет көтерген мәселені қоғамдық пікір туғызу ниетімен Дәуірнама
жобасы аясында қайтара алып шыққан Бейбіт Құсанбеков марғау, самарқау
журналист емес. Ол журналистік жолында ұстазы Сағат Әшімбаевтың
Немқұрайлылық – қандай да болса дамудың қас жауы деген ұстанымын өмірлік
позициясына айналдырған, азаматтық формуласы етіп ұстанған. Сондықтан да ол
Ілия Жақановтай сыршыл сазгердің жанайқайына немқұрайлы қарай алмай,
қанатымен су сепкен қарлығашша үлес қосқысы келеді. Бұл телехабардан біз
осыны ұқтық.
Журналистің Омбы қазақтары телехабары Батыс Сібірдің Омбы
қаласындағы қандастарымыздың хал-ахуалынан сыр шертеді. Бейбіт аға бұл
сапардың мән-маңызын Омбы қаласы ұлы Қазан революциясына дейін халқымыз
үшін рухани орталық болғаны анық. Қазақ халқының революцияға дейінгі тарихы
мен сол кезеңдегі қазақ зиялылары мен белгілі адамдарының өмірі мен
шығармашылығын зерттеген жан Омбы архивін айналып өте алмайды деп
түсіндіреді.
Еліміздің рухани орталығына айналған Омбы қаласының, ондағы
қандастарымыздың халі нешік? Бұл сұрақтың жауабы осы телехабарда айтылады.
Тоқырау жылдарында үзіліп қалған байланыс қайта жандана бастаған тұста
арнайы іссапарға шығып, Ресейдің құрамындағы омбылық қандастарымыздың жүрек
лүпілін, тыныс-тіршілігін телекөрерменге жеткізеді. Әлемнің түкпір-
түкпіріне тарыдай шашылып кеткен қазақтардың талайлы тағдыры жайлы білуді
өзінің азаматтық парызы санайды. Омбыдағы көнекөз қарияларды жинап, арман-
тілегін айтқызады. Кейінгі ұрпаққа ұлттық салт-дәстүр мен әдет-ғұрыпты, тіл
мен дінді қалай дарытып кетеміз деген ой ол кісілерге де маза бермепті.
Омбыда қазақ мешітін салуды қолға алған аға ұрпақ өкілдері Қазақстан діни
басқармасының үлкен көмегін қажет етеді.
Әңгіме барысында қариялар 1958 жылы қазақ педагогикалық училищесі жабылғалы
бергі уақытта қазақша оқытатын мұғалімдердің тапшылығын сезініп
отырғандықтарын, сондай-ақ Қазақ тілі қоғамын құрсақ деген ниеттерін
жеткізген. Қазақ тіліне сусап отырған омбылық қазақтар қазақша газет
шығарсақ, бізге қазақша шрифт табуға көмектессеңіздер деген өтінішін де
жасырып қала алмаған.
Телехабарды журналист: Омбыдан үлкен әсермен аттандық. Тілін, ділін
бұзбай, халқымыздың мәртебесін, тұтастығын өркендетуге белсене күш салып
жатқан туыстарымызға сүйсіндік. Оларға республика тарапынан үлкен
қамқорлық, ыстық ықылас керек. Бір қанмен соққан жүрек, туыстық тілек солай
дейді, - деген түйінмен аяқтайды [16]. Бұдан артық не айтуға болады?
Журналистің қолынан келетіні – объектіні дұрыс тауып, мәселеге жоғары
биліктің назарын аудару десек, Бейбіт Құсанбеков бұл шартты артығымен
орындап шыққан. Ал, орнымен айтылған мәселеден нәтиже шығару – сала
басшыларының ұятында деп білейік.
Құсанбековтің Ауылым қонған Лепсінің жағасында... тақырыбындағы
телехабары 90-жылдардың басында жаңадан өмірге енген фермерлік
шаруашылықтар, қожалықтар мен оның проблемалары жайында сөз етеді.
Шаруашылық басқарудың мұндай тәсілінен бейхабар ауыл адамдары бұл әдістің
аз шығын жұмсап, мол өнім алуға болатын тиімді жағына қызыққанымен,
түпкілікті нәтижеге орай совхозбен есеп айырысу кезінде түрлі кедергілердің
кездесетінін жасырмайды.
Кеңестік кезеңнің ортақ шаруашылыққа негізделген тәсіліне әбден
бейімделіп қалған ауыл адамдары сен фермерсің, өз күніңді өзің көр десе,
далада қалатындай сезінген Қабдеш Қабыловты автодүкен, автоклуб мәселесі де
толғандырады.
Осы жоба аясындағы Түйеші ауылында деген телехабарында журналист:
Зейнетінен бейнеті көп малшы қауымның еңбегіне сүйсінесіз әрі ойланасыз.
Қазіргі бүкіл дүние талағынан тарс айрылып жатқан кезде, тауқыметті тұрмыс
кеше жүріп, артық шағынбайтұғын ерен мінезіне, төзімділігіне қайран
қаласыз. Қайран қаласыз да, ауылға, малшы қауымына бет бұратын кез келді
ғой деп, республика парламентіне, ел ағаларына сенім артасыз, - деп
түйіндейді [17].
1.4 ХХ ғасырдың жиырма сәті
Бейбіт Құсанбектің шығармашылығына талдау жасағанда оның үлкен
тақырыптарға, еліміздің саяси тарихи кезеңдеріндегі аса ірі оқиғаларға
қалам тербеу арқылы өзінің биікке самғайтын қыран екенін іс жүзінде
дәлелдей білгеніне көз жеткізесіз. Ғасырлар тоғысында өмір сүрген журналист
тарихтың бір парағы жабылар тұста кейінгі ұрпаққа мұра етіп ХХ ғасырдың
жиырма сәті атты деректі фильм жасап қалдырды. Екі бірдей қоғамдық жүйенің
саяси-экономикалық жағдайына баға беріп, өткені мен бүгінін ғылыми тұрғыдан
таразылау мақсатында әр фильмге қонақ ретінде ғалымдарды, тарихшыларды
қатыстырады.
Журналистің Жаңа мыңжылдық табалдырығында тұрып, Осыдан жүз жыл
бұрын не болды? деген ойларға берілуіміз заңды. Жиырмасыншы ғасырдың
толғағы тарих сахнасына қазақ халқының ұлы перзенттерінің үлкен бір шоғырын
шығарды. Алаш арыстары кең сахараны ұйқысынан оятуға тырысты. Оян, қазақ!
деп жар салды, оқу-білімге, өнерге үндеді деген авторлық кіріспе сөзімен
басталатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Филология факультеті
Орыс филологиясы және журналистика кафедрасы
Дипломдық жұмыс Тақырыбы: Бейбіт
Құсанбектің журналистік қызметі
Бекітемін Ғылыми жетекшісі
Кафедра меңгерушісі
________ф.ғ.к., доцент Б.Сердәлі
Ф.ғ.к., доцент
Орындаған студент
_________ Б. Сердәлі ________
Ж.Жүсіпбекова
____ _______ 2010ж. ФЖК-
611,050504Журналистика
Түркістан – 2010
МАЗМҰНЫ:
І. КІРІСПЕ
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 - ТАРАУ. Бейбіт Құсанбектің шығармашылық қыры
1.1 Өмір-өзен бағдарламасы
1.2 Махаббат дастаны Фатима мен Ілияс
1.3 Дәуірнама топтамасы
1.4 ХХ ғасырдың жиырма сәті бейнефильмі
2 – ТАРАУ. Қазіргі қоғамның өзекті мәселелері – Бейбіт
Құсанбектің публицистикасында
2.1 Өлең - Өзім
2.2 Таразы бағдарламасы
2.3 Ел ағалары
2.4 Тіл бағдарламасы
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДНБИЕТТЕР
V. ҚОСЫМША
Кіріспе
Диплом жұмысының өзекті мәселелері
Ұлттық руханиятты танып білу мен ұлттық сананы қалыптастыру үшін,
оның алда да жалғасын табуына және дамуына ұлттың өзі ие болса, оған келесі
бір көмекші әрі жарқырап көрсететін құрал – бұқаралық ақпарат құралдары
деуге болады. Яғни, бұқаралық ақпарат құралдары ұлттық идеяның сақталуы мен
өрістеуіне пайдалы болуымен бірге, тиісінше, ықпал ете алады. БАҚ-тың өзі
руханияттың бір бөлігі. Соның ішінде телевидениенің өзіндік орны ерекше.
Бүгінде Қазақстанда телеарналар жеткілікті. Олар мемлекеттік және
мемлекеттік емес болып бөлінеді. Әрқайсысының хабар беру тәсілі әртүрлі.
Мәселен, мемлекеттік санаттағы телеарналар болып Қазақстан, Хабар және
Ел арна есептеледі. Қазір бұлардың аудиториясы кең. Республикамыздың
көпшілік аймағын қамтиды. Қазақ теледидары өткен шығармашылық жол –
уақытпен бірге тыныстап, көрермендеріне қызмет жасаудың өнегелі үлгісі.
Заманына сай талғамы биік, талабы зор көрерменге күнделікті өмір күйбеңін
сөз ететін қүйкі кейіпкерлер емес, заманының биік мінберінен бүкіл
адамзатқа ортақ ойлар айтатын парасатты кейіпкерлер қажет. Телеарналарда
руханиятымызға баса назар аударылғаны белгілі.
Бүгінгі теледидардан көрерменге ұсынылып жүрген сан алуан, қызықты
бағдарламалардың бастауы, темірқазығы – Қазақ теледидары жастар
редакциясының тарихында құнды дүниелер мен айтуға тұрарлық естеліктер аз
емес. Мәселен,Қазақстан арнасынан Аманат, Кәусар, Жандауа,
Назқоңыр, Нысана, Өмір-өзен деген халық қамын ойлаған, ұлттың рухына
бойлаған жақсы хабарлар беріліп тұрды. Қазақстан арнасы ұлтымыздың нағыз
рухани әлемінің жақтаушысы да, жанашыры да бола білді. Қазақстан, Хабар
арнасы ұлтымыздың мерейін өсіріп, көптеген хабарлар дайындағаны белгілі.
Айтыс, Тамаша сияқты ойын-сауық хабарлары халқымыздың ықыласына
бөленіп, мерейін көтеріп-ақ тастады. Бұл хабарлар ұлтымыздың салт –
дәстүрін әр қырынан көрсетіп, өткен мен бүгіннің арасын жалғастырған
сабақтастық тәрізді. Халық зердесі, Төрт құбыла, Үркер, Дидар
секілді хабарлар бірінен соң бірі дүниеге келіп ел-жұрттың көз-қуанышына
айналып, көрермен олардың берілер уақытын асыға күтіп жүреді. Мұндай
хабарларды ұйымдастыру – талантты тележурналистердің топ-топ легін елге
жария етті. Атап айтқанда, Нұртілеу Иманғалиұлы, Жүрсін Ерман, Бейбіт
Құсанбек, тағы сол секілді азаматтар қазақ телевидениесін жаңа сатыға
көтергенінде сөз жоқ. Осындай ізденімпаз тележурналистер соңы қолтаңба,
стиль, тың шешімдер әкелді. Шынында кәсіби тұрғыда шынығып шыққан
журналистердің шығармашылығы көгілдір экранды онан сайын мазмұндық-идеялық
тұрғыдан байытты, өркендетті. Тақырып аясын кеңейтті. Бұрынғы қасаң да,
тартымсыз, бояусыз бейнехабарлар азайды. Телеэкран этикасы мен эстетикасына
мән беріп қалыптастырды. Хабарлардың көрерменін көбейтті. Жайдақ та жұтаң,
ой-сезімге әсер етпейтін хабарлардың жолын кесті. Уақыт пен заманға лайық,
талап-талғамға сай хабарлар туындап келеді. Журналистің ізденіштігін айқын
танытатын жай – көрерменін толғандырып пікір туғыза алатындығында, бүгінгі
күн және болашақ туралы ойландыра білуінде.Оның жазғандары фактілердің
жалаң тізбесі ғана емес, замандастарымыздың жарқын бейнесі, олардың ой-
мақсаты, арман-мүддесі жайлы әсерлі әңгімесі. Олардың хабарларынан өмірді
зерттеп, құпияларына терең барлау жасап, суреткерлік көзқараспен
қарайтындарын айқын аңғарамыз.
Бейбіт Құсанбек тіл тазалығын тек эфир алдында ғана емес күнделікті
өмірде, қай орта да болмасын қорғап бақты. Тіл байлығын халықтың байырғы,
байсалды, берекелі, тамырлы әрі нәрлі сөзін аршудан жасау керек. Қазақ
тілінің молдығы, көркемдігі сонша, мамандардың есебі бойынша тілдік
қорымызда 100 мыңнан аса сөз бар екен. Бұл мәліметтің өзі де дәл емес.
Мәселен, тіліміздегі бір ғана құс – бүркіттің түр-түсі, атауы қаншама. 12
жасқа дейінгі бүркіттің атаулары: балапан, қан түбіт, тірнек, тас түлек,
мұзбалақ, көк түбіт, қана, жана, май түбіт,баршын, шөгіл, барқын. Не деген
тіл байлығы десеңізші? Осының бәрін орны-орнымен ретін тауып қолданып
отырса нұр үстіне нұр. Қазақ тілі – бай тіл, өскен тіл. Оны заманалар
бойына халық жасап, жеке адамдар оған үстемелеп тың сөздер қосып отырған.
Қаламгер атаулы, оның ішінде жазушы, журналист ұлт тіліне терең бойлап,
жіті екшейді. Өзге адам байқамаған, байыптамаған қазынаны аршып, қалың
көпшіліктің кәдесіне жаратады. Жансызға жан, ойсызға түйсік бітіреді. Сөз
сиқыры сана ұлғайтады. Кезеңнен-кезең асып, дәуірден-дәуірге ұласатын тіл
көзге ілікпес өзгеріске ұшырайды. Ғасырлар шындығын шежіредей шертіп,
ұрпақты ұрпаққа жалғастыратын да осы тіл болмақ. Үздіксіз ойлану, үнемі
тебіреніс, толғаныс үстінде жүру – Бейбіт ағаның табиғи қалпына айналған-
ды. Сонымен қатар қандай да бір ғажайып идея, ғаламат проблема болсын
онымен тележурналистің өзі ғана тебіреніп, терең әсер алғаны, қиял әлемінде
шарықтағаны жеткіліксіз. Ол өзгелердің де ойына от тастап, жан дүниесін
тербеп, қиялына қанат бітіруге тиіс. Тек сонда ғана оның еңбегі еш
кетпейді, көпшілік қажетіне жарайды.
Жүргізушінің хабарлары өзінің жинаған материалдары, зерттеген
объектісі, кездескен адамдары, олардың күйініш-сүйініші жайлы терең
тебіреністен туады. Сол тебіреністі жанрлардың әрқилы шарттарына
бағындырып, өмірдің шын мәніндегі көркем суретін жасайды.Осынау баға жетпес
қасиеттер журналистің шеберлігін айрықша даралап, оны тұлғаландырып
тұрады.Тіршілігінде жұмыс бабымен қазақтың игі жақсыларымен сырлас әрі
сыйлас болып өткен Бейбіт ағаның араласқан зиялы қауым өкілдері жетерлік.
Сенаторлардан бастап, ақын-жазушы, әртіс не бизнес әлемінің жұлдыздары
дейсің – бәрі-бәрі бар. Осы кейіпкерлерді ағынан жарылтып сөйлете білу үшін
оның көңіл кілтін таба білу қажет. Ал, бұл кілтті табудың жолы әрқилы.
Журналист алдымен кейіпкерінің мінез-құлқын, адамдармен қарым-қатынасын,
өмірге деген көзқарасын, ой-дүниесін байқап, ішкі сезім әлеміне кіріге
білгенде ғана оның жан сарайын бар қырынан жарқырата аша алады.
Тележурналистің хабар дайындағанда алға қоятын негізгі мақсаты –
көрерменін ішкі жан дүние әлеміне қоса үйіріп ала жөнелетін тамаша тәсіл
тауып, айтайын деген ойын, мақсатын ұтымды әдіспен жеткізе білуінде. Бұл
телехабар жанрларының қыры мен сырын жетік біліп, жеделдік танытатын,
жалықпай ізденіп, кең алымдылық пен шалымдылыққа ие журналистердің ғана
қолынан келеді.
Зерттеудің нысаны. Қазақ телевидениесі және Бейбіт Құсанбек.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Журналист қауымның қаламынан
туған кез келегн шығарма оның жан-дүниесі арқылы өмірге келеді. Ал,
теледидар алдында ойға олақ, тілге шорқақ біреу өмірмен, шынайы фактілермен
нақты байланыссыз жалаң сөзді сапыра жөнелсе-ақ болғаны, көрермен
теледидарды өшіре қояды. Бұл - өмір шындығы. Осы көріністі болдырмау үшін
не істеу керек? Ол үшін журналист көрерменін ойлы да отты сөзімен,
кемеңгенрлік ой кесімдерімен баурап алатындай әрқашан жаңа бір қырынан
танылып отыруы шарт. Көрерменді – көруге, тыңдаушыны – тыңдауға, оқырманды
– оқуға мәжбүр етудің кілті журналистің өз қолында. Ол үшін әрбір журналист
талмай ізденіп, жалықпай үйреніп, оймақтай болса да ойға толы жоғары кәсіби
шеберлікке жетілуі қажет. Жұмыстың басты мақсаты Бейбіт Құсанбектің
шығармашылығына талдау жасау және сол арқылы талантты журналистің қазақ
журналистикасы үшін жасаған еңбектері құнды да қайталанбас дүние екеніне
көз жеткізу.
Зерттеудің дереккөзі. Диплом жұмысын жазу барысында Бейбіт ағаның
ата-анасымен, отбасымен жолығып, мәліметтер жинақтадық. Сонымен қатар,
Бейбіт Құсанбектің кітап жинақтары, газет-журнал беттерінен оның азаматтық
келбеті, журналистік қарым-қабілеті жайлы замандастарының берген
сұхбаттарын қарастырдым. Қазақ журналистикасы 3 томдық топтамасының (2-ші
томы), Қазақ теледидары кітабы мен Қ.Тұрсыновтың Көгілдір экран құпиясы
оқулығы және ғаламтор сайттарынан материалдар алынды.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңызы. Бейбіт
Құсанбек шығармашылығы ұлттық болмысқа, мемлекеттік тілге, дінге
жанашырлығымен, шынайылығымен дараланады. Сөзімізге дәлел ретінде
журналистің көптеген авторлық бағдарламаларын айтуға болады, мәселен
Ақиқат ауылы, Тіл, Ел ағалары, Халық зердесі, Бір сәт және бүкіл
ғұмыр бағдарламалар топтамасы.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығына Ток-думан жанрының дүниеге
келуі және дамуына өз үлесін қосқан талантты журналистердің бірі – Бейбіт
Құсанбек болатын. Ток-думанның жай ақпараттан айырмашылығы, ақпараттық
бағдарламаларды диктор емес, журналистің өзінің жүргізетіндігі. Ал,
журналистің диктордан өзгешелігі неде дейсіз ғой? Диктор дайын мәліметті
хабарласа, журналист ақпаратты өзі дайындайды немесе өзгелер дайындаған
дайын ақпараттарды оқып қана қоймай, оны өз сөзімен жеткізеді. Журналистің
ойы мен диктордың кадрден тыс оқудағы шеберлігі бір жерден шығып жатса,
хабардың әсер етушілік қуат-күші артып, бояуы айқындала түседі. Терең
тебіреніспен, нақышына келтіріп, логикалық, психологиялық кідірістерді
сақтап, бейнебір қара сөзбен әндетіп отырғандай, әр сөзді, әр сөйлемді
көрермен әндей естіп, күйдей қабылдайтыны сөзсіз. Ол бір мезгілде редактор
даярлаған мәтінді оқиды, оған өзгерістер енгізеді, сюжеттер арасына
байланыс орнатып, тікелей түсінік жасайды. Ол – диктор ғана емес, эфирдің
иесі. Ол – журналист әрі автор. Міне, осы журналист-автордың бірі – Бейбіт
Құсанбек.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
II. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І – ТАРАУ
Бейбіт Құсанбектің шығармашылық қыры
Бейбіт Құсанбек 1962 жылы Семей облысының Аякөз ауданында Кіндікті
ауылында дүниеге келген (құжатта Ақшатау ауылы көрсетілген). 1979 жылы
Аякөз орта мектебін бітіріп, сол жылы қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ
Ұлттық университетінің журналистика факультетіне оқуға қабылданады. 1984
жылы аталмыш білім ордасын тәмамдағаннан кейін 1997 жылға дейін Қазақ
теледидарының Жастар, Әдеби-драмалық хабарлар редакциясында редактор,
комментатор, телеарнаның саяси шолушысы қызметін атқарды.
1997-1999 жылдары Алатау телеарнасының директоры, 1999-2000
жылдары Әдеби –мәдени хабарлар шығармашылық бірлестігінің жетекшісі, 2000
жылдан бері қарай Хабар агенттігінде продюсер, бас редактор,
тележүргізуші болып қызмет атқарған. Ол 2007 жылы ақпан айының 4-ші
жұлдызында мезгілсіз көлік апатынан дүние салды.
Бейбіт Құсанбек жастықтың бал шырынын көгілдір экран деген
көкжиегі көзге шалынбас, шыңы мен құзы аспанмен тілдескен, қатпары қалың
әлемге айырбастап шыға келді. Бейбіт аға жасаған 44 жас қамшының сабындай
қысқа, бірақ мазмұнды, өнегелі ғұмыр болды. Оның өмірінің 22 жылы қазақ
журналистикасымен,соның ішінде қазақ теледидарымен тығыз байланысты. Осы
уақыт аралығында ол әзірлеген Өмір-өзен, Құрдастар, Көкпар, Дидар,
Халық зердесі, Кездесу, Үкімет адамы, Төрт құбыла, Бейсенбіде
бірге болайық, Үркер, Ақиқат ауылы секілді авторлық телебағдарламалары
және Мұхиттың арғы жағы - Америка, Махаббат дастаны, ХХ ғасырдың
жиырма сәті, Бірінші банкир бейнефильмдері қазақ телевизиясы мен Хабар
агенттігінің Алтын қорына қосылған бағалы, көркем туындылар. Сонымен
қатар, Бейбіт Құсанбек Таразы, Нысана, Ойталас, Дәуірнама, Бір сәт
және бүкіл ғұмыр, Тіл, Ел ағалары бағдарламаларын жүргізді. Махаббат
маусымы, Өлең - өзім атты жыр жинақтарының авторы. Артына бір сәтте
бүкіл ауқымды дүние қалдыру үшін де тарлан талант, теледидардың жүлдені
шаппай алатын бәйге торысы болуы керек-ақ. Осы қасиет Бейбіт ағаның
бойында болғанында еш күмән жоқ.
Экран үшін туылып, аудитория үшін жаратылатын адамдар болады.
Алайда, олар некен-саяқ. Қолынан жазу келіп, микрофон ұстап ел алдына
шыққандардың бәрі бірдей көгілдір экранның бәйге торысына айналып шыға
келмейді. Оған шалқар шабыт, еселі еңбек, талмай ізденіс, тіл заңдылығының
жүйесін білетін зерделік, аузымен құс тістеген шешендік қатарласа еріп,
қапталдаса жүруі – шарт. Әрі тележурналист эфир кезінде үнемі сезім мен
тартыстың айдынына ескекті қатар салады.
Ұлы философ Сенеке: Егер адам қай жағаға бет алғанын білмейтін
болса, онда оған бірде-бір жел көмекке келмейді, - деп айтқан пікірді
Бейбіт Құсанбек үнемі естен шығармаған тележурналистердің бірі. Соңғы
жылдары теледидардағы жаңалық нышандарының бірі ретінде – Ток-думанды
айтуға болады. Зерттеуші Лидия Польских Искусство кино журналында
Классикалық түрдегі жай интервью, Шындықты шақ (Момент истины) пен
Қалам акуласы (Акулы пера) бір қатарда [1].
Ал, көңілді классикалық жанрдағы Таңғажайыптар алаңы (Поле
чудес), Не? Қайда? Қашан? (Что? Где? Когда?) бағдарламалары сыйлықтар
таратып, жеңімпаздарды хабарлайтын Ток-думан түрінде есептелінеді. Бұл
ретке Мың бір мақал – жүз бір жұмбақты жатқызуға болады. Ток-думан - ол
жай ғана әңгіме емес, ол жарым-жартылай әзіл де. Ол болжанбаған, кілт
бұрылыстар жасайтын, шешендік әзіл, түрлі пікірлер қақтығысын
тоқайластыратын әңгіме. Шын мәнінде, Ток-думан актерлік ойынға бейімдеу
болса, интервью – шешендікке ыңғайлау. Теориялық және практикалық
дәлелдегендей, Интервью – бұқаралық ақпарат пен насихат құралдары өкілінің
не баспасөзде жариялау, не радио мен телевизияда беру үшін белгілі бір
әлеуметтік мәні бар мәселе туралы мемлекет, қоғам, саясат, ғылым, мәдениет
қызметкерлерімен жүргізілетін әңгіме.Интервьюдің мақсаты – қоғамдық маңызы
зор бір мәселе, оқиға, тың бастама, қызықты құбылыс жөніндегі соған қатысы
бар, өзі араласқан беделді не білікті адамдардың, мамандардың пікірімен
жұртшылықты таныстыру, - деп, профессор Темірбек Қожакеев де ойын
білдіреді [2].
Телевизиялық ток-думанның кейіпкері қандай болуы керек? Ең бастысы ол
әзіл-оспақты түсіне, сезіне білуі керек. Кейіпкер әңгіме өзі туралы болып
отырғаннан кейін өз-өзіне күле де, өз жанынан күлкі де шығара білуі қажет.
Теледидарда кейіпкерге әзіл-оспақ қашанда көмекке келеді. Ол кейіпкерді
өзгелерге сүйікті етудің, табысқа жеткізудің кілті. Бағдарламаның
табыстылығы мен тартымдылығы – онда аралас жайлар мен әрекеттердің қатар,
қабыса өрбуі. Әзіл-оспақтың орынды қолданылуы мен қажеттілігі де журналист
қолданатын әдістердің бірі. Хабарлар мүмкіндігінше құрғақ, жалаң шықпауы
керек. Тартымды бағдарлама көрермен жүрегіне жол тартса, оған деген
қызығушылық оянса, журналист алдында қойған мақсатына жетті деген сөз. Ток-
думандағы тағы бір фактор жүргізуші беделі, оның бағдарламасының рейтингі.
Ондай тележурналист хабардың көрсетілу аудиториясын айқындап, дүниені
түйсіну сезімінің интелектуалының қаншалықты молдығымен де білдіреді.
Фелини ойынша: Теледидарда ойлану керек. Көпшілік саған келмейді,
керісінше, сен көпшілікке барасың. Керек кезінде олардың көңіл-күйіне ене
отырып, жан дүниесін баурайсың. Әйтпесе сен оларды жоғалтып аласың.
Телевизор иесі кім болса, теледидардың иесі де сол - деген сөздің
астарында терең мән жатыр.
Ресей қоғамдық теледидарының жүргізушілерінен Леонид Якубович,
Валдис Пельш, Анатолий Лысенко, Владимир Ворошиловтар ойларының өткірлігі,
көтерген мәселелерінің актуальдығы, биік интелектуальдығымен де экранда
өзгелерден ерекше.
Бейбіт Құсанбектің авторлық бағдарламаларының әрбір саны қызықты
мәліметтерге толы. Автордың алға қойған мақсаты – кейіпкер,
қайраткерлерінің қандай жаңашыл екендігін көрермендеріне таныстыру.
Кейіпкердің өз-өзіне кездейсоқ ашылуына жағдай жасау. Оны эфирде өзіне де
белгісіз жайларға алып келу.
Қазақ теледидарындағы ток-думан да жүргізушілердің толық бір ұрпағын
өмірге әкелді. Олар Қазақстан-1 арнасында Бейбіт Құсанбек, Жанна
Ахметова, Ирина Кациева, Мұрат Ерғалиевтар. Ток-думан жанры аса қызықты,
әрі арзан, көңіл-күйді көтеретін авторлық әңгіме түріндегі хабар. Ток -
ағылшын тілінде әңгіме, сөз, пікір-талас, ал шоу - көрсету, оқиға,
спектакль, әңгіме түріндегі хабар жанрына ұқсас. Қиын түйін, күні бүгінге
дейін теледидарда ең бастысы, сөз әлде көрініс пе деген пікір таластың
толастамауы.Теледидар үшін сөз де, көрініс те аса қажетті элементтер. Екеуі
бір-бірін байыта, толықтыра, әрлендіре түседі.
Бейбіт Құсанбектің телеэкрандағы жүргізушілік қарымы, қайраткерлік
келбеті, суреткерлік тұлғасы хабардан хабарға өсіп отырды. Экрандағы екі
сүрлеу, ықылым заманнан көзге таныс суреттеу үрдістерінен сырт айналды.
Алғашқы төл туындыларынан-ақ көрерменге осыны байқатты.
1.1 Өмір-өзен бағдарламасы
Асыра дәріптегеніміз емес, Бейбіт Құсанбектің телеэкрандағы беделін
биіктетіп, қанатын қатайтқан, бағын ашқан – Өмір-өзен хабары. Қазақ
әдебиеті мен мәдениетіне, өнеріне, экономикасына ерен еңбек сіңірген,
тарихта өзіндік орны бар қайраткерлердің сан қилы тағдырын алуан қырынан
ашқан, терең мазмұнды, адамды ойлануға жетелейтін, терең тынысты хабар ә
дегеннен-ақ көрермендерін көгілдір жәшік алдына сиқырлап байлап тастады.
Осы хабар төңірегінде Бейбітке сұрақ қойған журналист оның дария,
дастан, теңіз, мұхит емес, не үшін өзен деп атағанын білгісі келеді. Сонда
ол: Өмірді өзен деп қарастыра отырып, мен ондағы бұрылысты бастан кешкен
әр адамның жағалауға қалай көз салатынын аңдағым, байқағым келеді. Оларды
не ойландырады, не толғандырады!? Сонымен бірге әр кейіпкердің өткен
өмірінде, белгілі бір іс-әрекеттері мен көзқарастарында оның болмысын
аңғартатын, характерін ашатын маңызды жәйттер бар. Соларды тапсам деймін.
Ал тапқан жағдайда, сол кезде неге солай істегендігін білгім келеді, қазір
солай істер ме еді, болашақта ше?! Міне, осының бәрі мен үшін басты
компонент, – деп жауап қайтарады [3].
Бейбіт Өмір-өзен арқылы телеэкранда бұрыннан таптаурын болып келген
ескі сүрлеуді келмеске кетіріп, тың дүние жасай алды. Жасыратыны жоқ,
бұрындары журналистер қауымы өнер адамының өнердегі жолын тереңірек
зерттеп, соны баяндаумен ғана шектеліп, кейіпкерінің кісілік келбетіне,
жеке адам ретіндегі қызығы мен қуанышына, арман-мұратына үңіле бермейтін.
Ал, Б.Құсанбек осы тас қамалды бұзып, сәтті түсірілген құнды да өзекті,
жасамыс хабарлар жасай алды. Әрине, бұл жолда ол үлгі алатын алдыңғы толқын
аға журналистер – Сұлтан Оразалиновтың Сұхбаты мен Кездесуі, Сағат
Әшімбаевтың Парызы мен қарызы, жазушы Шерхан Мұртазаның Ұлт пен сана
хабарлары бар еді. Десек те, ол қазақ телеэкранының жұлдыздары саналған
алдыңғы толқын ағаларының ерлік пен елдікті ту еткен ғибратты жолын сәтті
жалғастырып, ел бірлігі мен халық қамын жейтін рухы биік ғажап хабар жасай
алды.
Сөзіміз дәлелді болу үшін енді аталмыш бағдарламаның бірнешеуіне
талдау жасап көрелік. Журналистің ақын Қадыр Мырза-Әлимен сұхбаты 1996 жылы
дайындалғанымен, онда әңгіме өзегіне айналған мәселелер бүгінгі таңда да
өзінің актуальділігін жойған жоқ. Керісінше, күн өткен сайын бұл
мәселелердің өзектілігі одан бетер айқындала түсуде. Мысалы, журналист
сұхбаттасына ұрымтал жерден киіп-жарып сұрақ қойып, бұған дейін үш жүзге
бөлініп келген қазақтың миссионерлердің жетегінде кетіп, түрлі діни
секталарға кіргендігін айтқызады. Ақын: Енді өзі үшке бөлініп отырған
қазақтың арасына басқа дін келіп кірсе, онда халқымыздың таза бақытсыздыққа
душар болғандығы. Онсыз да жан-жағымызда Қазақстанды пышақ үстінде бөлісіп
кетуге дайын елдер көп, – деп алаңдаушылығын білдіреді [4].
Сыр-сұхбат кезінде журналист қызды-қыздымен қазақ тілінің мәселелері
туралы өткір мақалалар жазып немесе соның сойылын соғып жүрген тіл
саласының доктор, академиктерінің көбісінің балалары өз ана тілін
білмейтініне, ал бүгінгі ақылды азаматтардың балалары ағылшынша оқи
бастағанына жаны ауыра тілге тиек етеді. Бұдан шығатын жол ретінде
сұхбаттасы өзге ірі мемлекеттердің ағылшын тілінің әсерінен
сескенгендіктен ресми заң шығарғанын, осы орайда бізде де екі қазақтың
орысша сөйлескен өрескел әрекетіне айыппұл салынса деген өткір де өзекті
пікірін ашық айтқызады.
Кейіннен бұл жайында еске алған Қадыр Мырза-Әли Бейбіттің кілең бір
қиын сұрақтар қойып өзін тікелей эфирде әбден терлеткенін ризашылықпен еске
алады. Шәкіртінің терең білімін, алғырлығын, биік рух иесі екенін таныған
ұстаз: Ол адамның ойындағы, миының құпия қалтарысындағы небір ойларды
суыртпақтап отырып, сыртқа алып шығар қасиеті бар еді. Оның бойында
тележурналист үшін таптырмайтын сүйкімділік пен адамға деген жұғымдылық бар
еді. Ол шын мәнінде қазақшыл адам болатын. Өз ұлтын өлердей сүйетін.
Ұлтымыздың кейбір кемшін кескініне, бодандықтан жұққан болмысына жүрегімен
қайғыратын. Ел, жер дегенде жүрегі елжіреп тұратын, - деп баға береді [5].
Өзге әріптестерінен біртуар болмысымен ерекшеленген шәкіртіне қамқор
ұстазының берген бағасынан асыра айтамын деу әсте, бекершілік.
Азаматтық формуласы. Қайраткер, сыншы Сағат Әшімбаев хабарында
тележурналист кейіпкерінің азаматтық позициясын, бүкіл болмыс-бітімін,
қазақы кескін-келбетін, рухани жан дүниесін жан-жақты әрі терең аша алған.
Фиьмнің эпилогы етіп ақын Жарасқан Әбдіраштың:
Қайран, Сағат, жандың, сөндің, от едің,
Парызыңды, қарызыңды өтедің.
Өзімсінген бүкіл қазақ баласына
Өміріңді өлмес үлгі етемін!
Әй, Сағат-ай, қадіріме жетпедің,
Дәл өзіңдей досым көп қой деп пе едің!?
Мақтау өлең жазайын деп жүргенде,
Жоқтау өлең жаздырғаның неткенің!? – деген өлеңін келтіреді [6].
Хабардың ұтымды да ұтқыр шығуына бір жағынан Сағатты терең танитын
жазушы Зейнолла Қабдоловтың, ақын Нұрлан Оразалиннің, ғалым Құлбек
Ергөбектің және зайыбы Шәрбану Бейсенованың қатысуы себепші болған десек,
екіншіден тележурналист кейіпкерінің қойын дәптерінен ең қажетті
цитаталарды бере білуі де қисынды қиюластырылғанын баса айтқымыз келеді.
Фильм басталған кездегі журналистің сөз саптауына қарап оның қара
сөзден қаймақ айырған шешендігін, өресінің тым биіктігін байқайсыз. Оның
құйрықты жұлдыздай ағып өте шыққан қысқа ғұмырының мән-мағынасы, барлық
ізденісі мен талпынысы, күллі күш-қайраты осы азаматтық формуласының
құпиясын табуға, жұмбағын шешуге сарп етілгендей. Осы азаматтықты
айқындайтын жақсылық пен жамандық, қарыз бен парыз, парасаттылық пен
тоғышарлық сияқты ұғымдарды саралап, даралап алу жолында кешкен ой азабына
Сағаттың талай-талай ұйқысыз өткен түндері ғана куә шығар, сірә! [7].
Міне, Құсанбеков қаламының құдіреті мен қарым-қабілетінің құпиясы осындай
болса керек!
Журналистен сұхбат кезегін алған сөз өнерінің теоретигі, көсемсөзші
Зейнолла Қабдоловтың тіл тиегін қалай-қалай ағытқанына куә болған қазақ
көрермені қандай бақытты! Сенбесеңіз мысал келтірейік: Жалпы өмір туралы,
заман туралы, адам туралы, қоғамдағы азаматтық туралы, өзіміздің
қалпымызды, өзіміздің сағатымызды осы Сағатқа қарап туралап алып отырсақ
деген алғашында естір құлаққа тосындау, ал мағынасына жете түсінген адам
шын ықыласымен мойындайтын ғаламат ғажап ой айтады. Нұрлан Оразалин Сағат
дегенде, елдің көз алдында шындық үшін шырқырап өртеніп кеткен азаматтың
бейнесі тұрады деп ақжарыла ақтарылса, театр сыншысы Әшірбек Сығай: Бір
өкініштісі, бізге дәл қазір Сағат керек еді. Жуанның жіңішкеріп, жіңішкенің
үзілетін кезінде халықтың мұңын, жырын, арманын айтып жеткізетін кездерде
Сағат сияқты ауызды, азулы азаматтар керек еді. Сағат ар жақта бықсып
келген ойын айтып тастайтын, артын бағып тұрмай, ертеңгі күнім не болмақ
деп қарайламайтын азамат еді. Елі жыласа жылап, елі қуанса қуанып жүретін
адам болған,- деп егіледі [8]. Ал, зайыбы Шәрбану Сағаттың желтоқсан
оқиғасын кассетаға басып түсіріп, оны жасырып сақтап қалып, бүгінгі күнге
жеткізгенін, түрмеге түскен желтоқсаншылардың жағдайларын зерттеп, ата-
аналары атынан хат ұйымдастырып, Хасен Қожахметовті бостандыққа шығарып
алған жанкештілігін баяндайды.
Фильмге қатысушылардың барлығы шын жүректерімен егіле отырып
Әшімбаевтың ұлтжандылығын, әлеуметшілдігін, елім деп еңіреп, халқым деп
қан жұтатын патриоттығын, жалпы азаматтық формуласын тастан қашап
қалыптастырып береді. Фильм көздеген мақсатына толық жетіп, көрерменнің
көзқуанышына айналды. Бұл әрине, сұхбат жасаушыларды тереңнен толқытып
толғандыра алған журналистің шеберлігі десек, асыра айтқанымыз емес.
Сағаттың сан қырын сипаттаған фильм оның қойын дәптерінен алынған
ғибратты сөздермен әдіптеліп, әспеттелген. Бейтараптық, немқұрайлылық
өзімшілдіктен туындайды. Немқұрайлылық – қандай да болса дамудың қас жауы,
Шындықты ашық айту – шындыққа деген үлкен сүйіспеншіліктен туады, Талант
дегеніміз – адамгершілік, яғни әдебиет – адамгершілік, сын – тәртіп, ал
тәртіп – ар-ұждан деген сөз деген сөз асылдары фильмнің көркемдік деңгейін
биіктете түскен [9].
Осы жерде Қазақ теледидары оқулығында келтірілген профессор
Қ.Тұрсынның: Демек, Бейбіт сол бір елең-алаңда-ақ қоғам жайлы өзінші ой
түйіп, байлам жасап үлгеріп, өзі ескексіз қайыққа отырған екен ғой! Бойдағы
бұла күш, жүректегі жойқын соғыс, ойдағы буырқанған дауыл оған маза
бермепті. Бұл журналистердің көпшілігінің ойына да келе бермейтін, келе
қалған жағдайда да батыл қадам жасауға дәті жете бермейтін - өткір байлам.
Бейбіттің Өмір-өзен хабарындағы ең ірі ұтысы да, биіктеген шақтарының
бірі де – осы тұс,- деген пікірін келтіруді жөн көрдік [10]. Өйткені,
Б.Құсанбековтің бұл бағдарламасы жайында бұдан асыра айтамын деу күнә,
астамшылық дер едік. Ең өкініштісі, небәрі 44 жыл ғана өмір сүрген Сағатын
жоқтап отырған беймаза Бейбіт өзінің де сол асудан аса алмай қалатынын
сезбеді-ау...
Өмір-өзеннің кезекті саны Бірінші банкир Төребек Османов жайлы
сыр шертеді. Сталиндік репрессия құрбаны туралы трагедияға толы туындыны
көз жасына ерік бермей тамашалау мүмкін емес. КСРО Промбанкінің
Қазақстандағы бөлімшесінің басқарушысы Төребек Османовтың аты Тұрар
Рысқұлов, Ораз Жандосов, Бейімбет Майлин, Сұлтанбек Қожанов сияқты
марғасқалармен қатар тұруға әбден лайық еді. Алайда, Қазақстанның қаржы
саласы мен банк ісінің даму тарихы өте мардымсыз зерттелгендіктен, біз ол
туралы бертінге дейін ештеңе білмей келдік. Лаура және Зарима
Төребекқыздары 1937 жылдың 16-шы шілдесінде әкесін, 16-шы қазанында
шешесін ұстап әкеткенін, ал өздерін балалар үйіне тапсырғанын әңгімелейді.
Үлкен әпкесі, 10 жасар Айткүл мен 7 жасар Лаураны Ресейдің Алтай
өлкесіндегі балалар үйіне жіберген жерінен әкелерінің қарындасы Назым, бір
ауыз орысша білмесе де, іздеп барып тауып, елге қайта әкеледі. Ал ең
кішкентай Зариманы Алматыдағы балалар үйінен тапқандарында бұларды
жатырқаған қыз қастарына жақындай қоймайды. 9 жыл КарЛАГ-та отырған аналары
Фатима 1946 жыл қайтып келгенімен мінезі тұйықталып, өзінің жеке үйі
болмағандықтан, балаларын бір жерге жинай алмай, іштен тынған күйі өмірден
өтеді...
Т.Османовтың экономика саласына қатысты мақалалары бірінен кейін бірі
бұрқырап газеттерде жарияланып жатады. Ол жайында экономист, зерттеуші
Вячеслав Ютиш: Бұл адамның көрегендігін Баланс және миссия атты
мақаласындағы банк қызметіне тоқталып, түсінік беріп, ең қызығы біз бүгінге
дейін айналысып жүрген жалпы банк жүйесі, банк қүрылымының есептік жоспары,
баланс түрлерін 20-шы жылдардың өзінде өзек еткендігінен көруге болады,-
деп бағалайды [11].
Қазақ арасынан шыққан тұңғыш банкир, ірі қаржы қайраткері ұлттық кадр
даярлау мақсатында бір топ жасты Мәскеу институттарына оқуға жіберуге ықпал
етеді. Кейіннен оларды қызметкен тұрғызуға да септігін тигізеді. Ол өз
мақаласында Қазақстан жерінде 75 миллион мал басын өсіруге болатынын
айтады. Жалпы ауыл шаруашылығын несиелеу жөнінде нұсқау кеңесін береді.
Бүгінгі Тұранәлембанкінің тарихы екі банк – Промбанк пен Сыртқы
сауда банкінен құралған. Сол банктердің негізін қалаған, бастауы болған
адам – Төребек Османов еді.
Бұл фильмнен журналистің әдебиет, мәдениет қайраткерлерін ғана емес,
құмның арасынан аршып алған асылдың сынығындай етіп қазақтың тұңғыш
қаржыгерінің ғұмырнамалық өмірбаянын толғағандығына куә боламыз. Тарихтың
тылсымынан суыртпақтап шығарған тұңғыш банкир жайлы хабар тұңғыш банкирдің
ет жақындары – қыздарының, жиенінің, зерттеуші экономистің фильмге
қатысуымен де құнды бола түскен. Қазақстанның тұңғыш банкирін әлеуметке
таныстыру бақыты бұйырған журналист абыройы қашан да биік екеніне тағы бір
рет көз жеткізгендей болдық.
1.2 Махаббат дастаны Фатима мен Ілияс телехабары
– Б.Құсанбековтің журналистік шеберлігін сәтімен таныта алған ғашықтық
ғаламаты жайлы эссесі, махаббатнамесі деуге жарайтын дүние. Өйткені,
көсемсөзші хабарды дайындағанда шешендік өнері мен суырып салма ақындық
қасиетін бар шұрайымен орынды қолдана білген. Сондықтан да ол көрерменін ә
дегеннен өзінің терең тылсымына тартып әкетіп, жан-жаққа мойын бұрғызбайды.
Фильм аяқталғанша оқиға желісімен бірге тыныстап, кейіпкерлермен бірге
қиналасыз, мұңаясыз, тіпті өмірден баз кешкіңіз келер, әйтсе де іле-шала
жүрегіңізде үміт ұшқыны пайда болып, қуанасыз, күтуден сарғаясыз,
толғанысқа түсесіз, адамзат баласына тән барлық сезім жаныңызға маза
бермей, өз құпиясымен шырмай береді, шырмай береді.
Фатиманың жұбайы Біләл Сүлеев – ХХ ғасыр басындағы қазақ оқығандарының
бірі, қоғам қайраткері. Ақиық ақын Ілияс Жансүгіров өзгенің жарына құлай
ғашық болып, оған қол жеткізу үшін он жылдан астам уақыт бойы сарытап
сағынышын, ғашықтық сезімін үздіксіз өлең-хатпен жолдап отырады. Фатима –
еріне адал берілген жан, оны көлденең көк аттының жетегінде кете беретін
ақылсыз сұлумен шатастырмау керек. Фатиманың Махаббат найзағайдың жарқ
етуіндей өте шығатын уақиға. Күндер өтуімен ол да өтеді деген жауабынан
оның сабырлы, ұстамды ару екенін байқауға болады. Алайда, құлагер ақынды
ғашықтық ғаламаты уақыт өткен сайын өртеп, ыстық жүректен шыққан алапат
сезімін жыр жолдарына орап хат жіберуден еш жалықпайды.
1930 жылдың ортасында Біләл Сүлеевке саяси айып тағылып, түрмеге
түседі. Фатима үшін азапты күндер басталып, саяси айыпкердің әйелі деп
дос пен дұшпаны одан теріс айналады. Тек қана Ілияс сол баяғысынша өз
сезімінен айнымай, құштар көңілін білдірген хаттарын боратудан жалықпайды.
Мені енді өлген жанға теңе, өміріңде мені ойлама деген Фатиманың
жауабынан соң біраз уақыт арада үзіліс болады. Тележурналист бұны Бірақ,
бұл уақыт әркімнің өз жүрегін өзі тыңдауға, жан қалауының нені аңсайтынын
саралауға, шын сүйіспеншіліктің, нағыз махаббаттың бағасын білуге кеткен
уақыт еді, - деп бағалайды.
Отбасына, тұтқынға түскен жарына қаншалықты адал болғанымен, сезім
сынағынан сүрінбей өткен Фатима үнсіздікті бірінші болып бұзған ақынның
алапат махаббатына одан әрі қарсы тұра алмайды. Ол күнделігінде: Енді не
болдым? Енді менде қайрат жоқ, мен жеңілген, әлсіз адаммын. Менен махаббат
күшті. Оған көзім жетті. Ақыл мұны теріс деп билік айтады. Бірақ, ақылдың
билігін мен орындау үшін ақылда – қайрат, менде ерік болу керек қой.
Білмеймін, ерік жоқ... Махаббатқа қарсы қарсы қайрат қылу мүмкін емес.
Өйткені, мен оны сүйемін ғой деген жолдар қалдырады [12].
Өкінішке қарай, Ілияс пен Фатиманың қызыққа толы күндері небәрі бес
жылға ұласады. Үміт, Ильфа атты қыздары, Болат есімді ұлы өмірге келеді. 37-
нің қара бұлты ақынға да үйіріледі.
Ілиястың талайлы тағдыры, күтумен өткен махаббаты жайлы, Фатиманың
екі оттың ортасында қалғанымен, барынша байыптылық танытып, адамгершіліктің
ақ жолынан аттағысы келмеген ұстамдылығы арқау етілген бұл фильмді Өмір-
өзен жобасының ең сәтті шыққан дүниесі дер едік. Өйткені, журналист ара-
арасында оқиғаны қызықтыра баяндап отырғанымен, негізінен Ілиястың сезімге
тұнған, жүрек лүпілін тап басып білдірген ып-ыстық жыр жауһарларындағы
үзінділермен әспеттеп, әдіптеген. Оған жауап ретінде Фатиманың күнделігінен
келтірілген үзінділерден оның тектілігін тануға болады.
Халқымыздың Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Қыз Жібек сияқты махаббат
машақаты ХХ ғасырдың басында қазақтың маңдайалды ақыны Ілияс Жансүгіровті
де сезім шырғалаңдарына салғанын телехабарды тамашалау барысында білдік.
Соңында Құлагер поэмасындай классикалық жыр үлгісін қалдырған Ілияс
ақынның шын сүйсе құлай берілетін, ғашығы үшін тіпті өмірін құрбан етуден
тайынбайтын жанкешті, көзсіз батыр екеніне фильмді көру барысында көз
жеткіздік.
1.3 Дәуірнама топтамасы
Жобаның мақсаты – еліміздің саяси өміріндегі кейбір шикіліктер мен
қоғамның көлеңкелі тұстарына үңілу, есімі елге танымал зиялы қауым
өкілдерінің жанайқайын биліктің құлағына жеткізу, бір формациядан екінші
формацияға ауысып жатқан өтпелі кезеңдегі шешуін таппаған кейбір
мәселелерді қоғамдық талқылауға алып шығу.
Мысалы, Жаңаөзенде не болды? деген телехабарға оқиға ортасында болып
қайтқан жазушылар Әбдіжәміл Нұрпейісов, Әнуар Әлімжанов, Зейнолла Қабдолов,
Әбіш Кекілбаев және Қазақстан ЛКСМ Орталық Комитеті баспасөз
секретариатының меңгерушісі Мақсат Тәжімұратов қатысқан.
Шынында да Жаңаөзенде шыққан бүліктің себебі не? Үкіметтің нұсқауымен
коменданттық сағат енгізіліп, басқа жақтан ішкі әскер бөлімшелері мен
милиция топтары шұғыл әкелінуіне не түрткі болды? Қазақ халқы алды-артын
ойлап алмай, әрекет жасамайтын, айтақтың жетегінде кете беретін ел емес еді
ғой. Әбдіжәміл Нұрпейісов оқиғаның стихиялық түп-төркіні әлеуметтік-
экономикалық келеңсіздіктердің көп жылдар бойы орын алып келе жатуымен
түсіндіреді. Қашан да сырттан келген өзге ұлтты жарылқамақ болған қазекең
соңында өзі босағада қалып, сыбағасынан айрылып жататын әдеттегі қателігі
оқиғаның астарынан менмұндалайды. Кең қолтық халқымыздың дарқан пейілін
бағаламай, соңында оған қатер төндіретін өзге ұлт өкілдерінің арам
пиғылдары шырқау шыңына шыққанда қазақ көтерілмегенде не істейді? Мысалы,
қаладағы және оған жақын ауылдардағы әлеуметтік-экономикалық жағдай
құлдырап, жекелеген адамдардың арасындағы қайшылықтар өсе түскен. Қаладағы
сауда нүктелерінде, қоғамдық қызмет көрсету саласында, кооперативтерде
көрші Кавказдан келгендердің ықпалы басым болған. Қаланың барлық
дүкендеріндегі 346 сатушының 102-сі, яғни әрбір үшіншісі – лезгин. Ал,
тауқыметі ауыр мұнай кәсіпорындарында, құрылыс нысандарында, газ өңдеу
орындарында ыстық күннің астында вахталық әдіспен еңбек етіп жүргендердің
арасынан бірде-бір лезгин таппайсыз. Өзге ұлт өкілдері шытырлатып тиын
санап, ішкені алдында, ішпегені артында күн кешсе, соры ашылмаған қазақ
денсаулыққа зиянды , экологиялық зардабы ұрпағына кететін ауыр жұмыстарда
еңбек етеді. Ал, осылардың арасынан қазақ ағайындардың тіршілік тұрмысына
зер сала қарасаңыз, жүрегіңіз ауырады. Бар-жоғы он сегіз шақырым жердегі
Ескі Өзенді қоныстанып, әлі күнге дейін жыпырайған жеркепелерде өмір сүріп
жатқан қазақтың қариялары мен балаларын, көп балалы аналарды көргенде
Осыларды осындай мүсәпір күйге түсіріп, бірнеше ұрпақ алдында айыпкер
болып отырған кім? деген ой еріксіз оралады, - деп толғанады Әбіш
Кекілбаев [13].
Кінәліні алыстан іздеп керегі жоқ. Бұған кінәлі – дәл іргеде
самаладай жарқыраған кең де жарық, жанға жайлы биік үйлерде тұрып жатқан,
тікелей СССР мұнай өнеркәсібіне, министрлікке қарайтын өнеркәсіптердің,
мекемелердің мүйізі қарағайдай басшылары еді. Жоспардан тыс басқаны
ойламайтын олар қолсозым жердегі елді мекендерде ешқандай байланыс жүйесі
жоқтығын, азық-түліктің жетіспейтінін, жыл сайын дүниеге келген әр мың
сәбидің 30-ы ауыр тұрмыстың зардабынан бір жасқа жетпей қайтыс болатынын,
мектеп бітірген жастардың жұмыссыздықтан ішқұса боп күйзелгенін көрсе де
көрмеген сыңайлы, - деп Әнуар Әлімжанов Жаңаөзен оқиғасының астарына одан
әрі үңіле түседі [14].
Телехабарды дайындау барысында журналист арнайы Жаңа Өзенге сапар
шегіп, жанжалдың шығу себебін жергілікті тұрғындардың аузымен айтқызады.
Төрт қазақтың пікірі де зиялы қауым өкілдерінің айтқандарын одан әрі шынайы
фактімен нақтылай түседі. 1985 жылдан бастап Жаңа Өзен жабық қала деп
есептеліп, тіркеуге тұруға рұқсат етілмеген. Сонда да 1986 жылдан бастап
орыс, татары бар 300 адам, Кавказдан келген 1500 адам тіркеуге тұрыпты!
Осының естігенде құйқаңыз шымырламай көрсін! Өз жерінде өгейлік халін
қазақтан өзге қай халық кешіп отыр? Бұл факті қалада парақорлықтың
жайлағанын көрсетпей ме? Жергілікті тұрғындар азық-түлікті тек талонмен
алғанда, кавказдықтар сауда орындарының басым бөлігін жайлап алып, аузынан
ақ майы ағып отыр.
Журналист қандастарынан ғана емес, өзге ұлт өкілдерінен де пікір
сұрайды. Кавказдық азамат таулықтардың арасында өзін менмен, тым астамшыл
ұстайтындардың барын айта келіп, оқиғаға басшыларды кінәлі санайды. Ал,
орыс ұлтының өкілі әлеуметтік мәселелердің шешілмеуі ерте ме, кеш пе осы
оқиғаға алып келетінін айтып, ереуілдің диагнозын тап басып айтады.
Осылай бола тұра Халық биліктегілерге қарсы шықпай, әлеуметтік
теңсіздік неге жергілікті жұрт пен таулықтар арасында көрініс тапты?
деген сұрақ туындайды. Мұның себебін жүгенсіз кеткен алыпсатарлар мен
кооперативтердің алаяқтары жергілікті халықты кенедей соруымен тұрмай, жас
қыздардың намысын қорлауға барған. Ақшаның буына елтігел олар халықтың
тілін, дәстүрін, тарихын керек етпеген. Осы орайда кавказдықтардың
ортасынан құрылған Ынтымақ комитеті жергілікті ұлт өкілдерін достық қарым-
қатынасқа шақырып, өз араларында жаппай үгіт жұмыстарын жүргізуге мәжбүр
болған.
Жергілікті қазақтардың, өзге ұлт өкілдерінің пікірін оқиға ортасында
болып келген жазушылардың пікірталасы кезінде беріп отыру телехабардың
маңыздылығын арттырып, өзектілігін танытқан. Бұл телехабардан журналистің
шыңдалған шеберлігіне тағы бір рет көз жеткізгендей әсер алдық.
Атақ-даңқы жалпы жұртқа танымал әйгілі композитор әрі жазушы Ілия
Жақановтың Қазақ әдебиеті газетінде жарияланған Халімді сұрар кім бар-
ау? деген жанайқайы журналист Құсанбековтің құйқа тамырын шымырлатады. Іле-
шала үн қатып, қоғам назарын аудартып, биліктегілерге бетбұрыс жасату
мақсатымен Өзегіне теппе ұлыңды, өз елім атты телехабар жасайды.
Журналистпен бірге композитордың үйіне барған Қазақ әдебиеті
газетінің қызметкері Толымбек Әбдірайымов газетте жарияланған мақаланың
қалың қазақты қайран қалдырып, атақты адамдар, айдарынан жел есіп, мәре-
сәре ғұмыр кешіп жүр деген ойларына өзгеріс енгізгенін айтады.
Телехабардың кіріспе сөзінде журналист: Апыр-ау, мүйізі қарағайдай
Ілекеңнің хал-күйі осылай болса, қазақ интеллигенциясының болашағы қалай
болмақ? деп сөз саптайды.
Бүкіл елдің сүйіспеншілігіне бөленген композитор жиырма жылдан бері
жалпы аумағы 45,7 шаршы метр үш бөлмелі, тас қабырғалы үйде сексенге келген
анасымен, төрт баласы, екі немересімен, барлығы он жан тұрып жатыр. Хабарда
сазгер Ұзақ жылдар бойы әнімді шығарсам да үнімді шығармағаным бүкіл елге
аян. Мен музыка зерттеушісі болғандықтан кейбір деректерді анықтай түсу
мақсатымен үйіме шетелден қонақтар көп келеді. Олар жағдайды көргенімен,
оны сыртқа көп шығармайды, іштеріне түйіп кете береді. Бір жолы қонақта
болған қырғыз бауырлар жағдайыңызды Шыңғыс көкемізге айтпайсыз ба? деді.
Мен ондайға бара алмадым, - деп ағынан жарыла ақтарылады [15].
Қазақта Ілия көп емес, жалғыз. Ендеше, осындай бүкіл ел-жұрт болып
алақанға салып аялауға тұрарлық тума таланттар неліктен бір баспанаға зәру
деген газет көтерген мәселені қоғамдық пікір туғызу ниетімен Дәуірнама
жобасы аясында қайтара алып шыққан Бейбіт Құсанбеков марғау, самарқау
журналист емес. Ол журналистік жолында ұстазы Сағат Әшімбаевтың
Немқұрайлылық – қандай да болса дамудың қас жауы деген ұстанымын өмірлік
позициясына айналдырған, азаматтық формуласы етіп ұстанған. Сондықтан да ол
Ілия Жақановтай сыршыл сазгердің жанайқайына немқұрайлы қарай алмай,
қанатымен су сепкен қарлығашша үлес қосқысы келеді. Бұл телехабардан біз
осыны ұқтық.
Журналистің Омбы қазақтары телехабары Батыс Сібірдің Омбы
қаласындағы қандастарымыздың хал-ахуалынан сыр шертеді. Бейбіт аға бұл
сапардың мән-маңызын Омбы қаласы ұлы Қазан революциясына дейін халқымыз
үшін рухани орталық болғаны анық. Қазақ халқының революцияға дейінгі тарихы
мен сол кезеңдегі қазақ зиялылары мен белгілі адамдарының өмірі мен
шығармашылығын зерттеген жан Омбы архивін айналып өте алмайды деп
түсіндіреді.
Еліміздің рухани орталығына айналған Омбы қаласының, ондағы
қандастарымыздың халі нешік? Бұл сұрақтың жауабы осы телехабарда айтылады.
Тоқырау жылдарында үзіліп қалған байланыс қайта жандана бастаған тұста
арнайы іссапарға шығып, Ресейдің құрамындағы омбылық қандастарымыздың жүрек
лүпілін, тыныс-тіршілігін телекөрерменге жеткізеді. Әлемнің түкпір-
түкпіріне тарыдай шашылып кеткен қазақтардың талайлы тағдыры жайлы білуді
өзінің азаматтық парызы санайды. Омбыдағы көнекөз қарияларды жинап, арман-
тілегін айтқызады. Кейінгі ұрпаққа ұлттық салт-дәстүр мен әдет-ғұрыпты, тіл
мен дінді қалай дарытып кетеміз деген ой ол кісілерге де маза бермепті.
Омбыда қазақ мешітін салуды қолға алған аға ұрпақ өкілдері Қазақстан діни
басқармасының үлкен көмегін қажет етеді.
Әңгіме барысында қариялар 1958 жылы қазақ педагогикалық училищесі жабылғалы
бергі уақытта қазақша оқытатын мұғалімдердің тапшылығын сезініп
отырғандықтарын, сондай-ақ Қазақ тілі қоғамын құрсақ деген ниеттерін
жеткізген. Қазақ тіліне сусап отырған омбылық қазақтар қазақша газет
шығарсақ, бізге қазақша шрифт табуға көмектессеңіздер деген өтінішін де
жасырып қала алмаған.
Телехабарды журналист: Омбыдан үлкен әсермен аттандық. Тілін, ділін
бұзбай, халқымыздың мәртебесін, тұтастығын өркендетуге белсене күш салып
жатқан туыстарымызға сүйсіндік. Оларға республика тарапынан үлкен
қамқорлық, ыстық ықылас керек. Бір қанмен соққан жүрек, туыстық тілек солай
дейді, - деген түйінмен аяқтайды [16]. Бұдан артық не айтуға болады?
Журналистің қолынан келетіні – объектіні дұрыс тауып, мәселеге жоғары
биліктің назарын аудару десек, Бейбіт Құсанбеков бұл шартты артығымен
орындап шыққан. Ал, орнымен айтылған мәселеден нәтиже шығару – сала
басшыларының ұятында деп білейік.
Құсанбековтің Ауылым қонған Лепсінің жағасында... тақырыбындағы
телехабары 90-жылдардың басында жаңадан өмірге енген фермерлік
шаруашылықтар, қожалықтар мен оның проблемалары жайында сөз етеді.
Шаруашылық басқарудың мұндай тәсілінен бейхабар ауыл адамдары бұл әдістің
аз шығын жұмсап, мол өнім алуға болатын тиімді жағына қызыққанымен,
түпкілікті нәтижеге орай совхозбен есеп айырысу кезінде түрлі кедергілердің
кездесетінін жасырмайды.
Кеңестік кезеңнің ортақ шаруашылыққа негізделген тәсіліне әбден
бейімделіп қалған ауыл адамдары сен фермерсің, өз күніңді өзің көр десе,
далада қалатындай сезінген Қабдеш Қабыловты автодүкен, автоклуб мәселесі де
толғандырады.
Осы жоба аясындағы Түйеші ауылында деген телехабарында журналист:
Зейнетінен бейнеті көп малшы қауымның еңбегіне сүйсінесіз әрі ойланасыз.
Қазіргі бүкіл дүние талағынан тарс айрылып жатқан кезде, тауқыметті тұрмыс
кеше жүріп, артық шағынбайтұғын ерен мінезіне, төзімділігіне қайран
қаласыз. Қайран қаласыз да, ауылға, малшы қауымына бет бұратын кез келді
ғой деп, республика парламентіне, ел ағаларына сенім артасыз, - деп
түйіндейді [17].
1.4 ХХ ғасырдың жиырма сәті
Бейбіт Құсанбектің шығармашылығына талдау жасағанда оның үлкен
тақырыптарға, еліміздің саяси тарихи кезеңдеріндегі аса ірі оқиғаларға
қалам тербеу арқылы өзінің биікке самғайтын қыран екенін іс жүзінде
дәлелдей білгеніне көз жеткізесіз. Ғасырлар тоғысында өмір сүрген журналист
тарихтың бір парағы жабылар тұста кейінгі ұрпаққа мұра етіп ХХ ғасырдың
жиырма сәті атты деректі фильм жасап қалдырды. Екі бірдей қоғамдық жүйенің
саяси-экономикалық жағдайына баға беріп, өткені мен бүгінін ғылыми тұрғыдан
таразылау мақсатында әр фильмге қонақ ретінде ғалымдарды, тарихшыларды
қатыстырады.
Журналистің Жаңа мыңжылдық табалдырығында тұрып, Осыдан жүз жыл
бұрын не болды? деген ойларға берілуіміз заңды. Жиырмасыншы ғасырдың
толғағы тарих сахнасына қазақ халқының ұлы перзенттерінің үлкен бір шоғырын
шығарды. Алаш арыстары кең сахараны ұйқысынан оятуға тырысты. Оян, қазақ!
деп жар салды, оқу-білімге, өнерге үндеді деген авторлық кіріспе сөзімен
басталатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz