Ғылым білім ретінде және қоғамның, өркениеттің, мәдениеттің дамуына орай ғылыми білімнің күрделенуі
№1. Семинарлық сабақтың тақырыбы:
Ғылым білім ретінде және қоғамның, өркениеттің, мәдениеттің дамуына орай ғылыми білімнің күрделенуі
№2. Семинарлық сабақтың тақырыбы: Ғылым және ғылым төңірегіндегі білімдер.
№3. Семинарлық сабақтың тақырыбы:
Ғылымның қоғамның дамуы үшін рөлі және түрлері мен оның дамуы
№4. Семинарлық сабақтың тақырыбы: Ғылым құрылымы
№5. Семинарлық сабақтың тақырыбы:Ғылымның жіктелуі және интеграция процестері, жаңа техникалық, ақпараттық.компьютерлік ғылымдар
№6. Семинарлық сабақтың тақырыбы:Ғылымның институттануы және әлеуметтік.гуманитарлық ғылымдар мен олардың қоғамдағы рөлі
№7. Семинарлық сабақтың тақырыбы:Қазіргі замандағы экономикалық ғылымдар және олардың мемлекеттер экономикасының дамуындағы рөлі.
№8. Семинарлық сабақтың тақырыбы:Ғылым әдістемесі
№9. Семинарлық сабақтың тақырыбы:Ойлаудың негізгі формалары мен ғылым әдістері.
№10. Семинарлық сабақтың тақырыбы: Жалпы ғылыми әдістердің түрлері
№11. Семинарлық сабақтың тақырыбы: Қазіргі заманғы ғылымдағы әдістемелік жаңалықтар мен ғылыми зерттеуді ұйымдастыру
№12. Семинарлық сабақтың тақырыбы: Ғылыми зерттеулердің басталуы.
№13. Семинарлық сабақтың тақырыбы: Ғылыми зерттеудің бағдарламасын құру және ғылыми зерттеу процесі.
№14. Семинарлық сабақтың тақырыбы:Ғылымдағы тұлға және ғылыми этика.
№15. Семинарлық сабақтың тақырыбы: Ғылыми зерттеуді жоспарлау.Ғылымды және ғылыми ұжымдарды басқару
Ғылым білім ретінде және қоғамның, өркениеттің, мәдениеттің дамуына орай ғылыми білімнің күрделенуі
№2. Семинарлық сабақтың тақырыбы: Ғылым және ғылым төңірегіндегі білімдер.
№3. Семинарлық сабақтың тақырыбы:
Ғылымның қоғамның дамуы үшін рөлі және түрлері мен оның дамуы
№4. Семинарлық сабақтың тақырыбы: Ғылым құрылымы
№5. Семинарлық сабақтың тақырыбы:Ғылымның жіктелуі және интеграция процестері, жаңа техникалық, ақпараттық.компьютерлік ғылымдар
№6. Семинарлық сабақтың тақырыбы:Ғылымның институттануы және әлеуметтік.гуманитарлық ғылымдар мен олардың қоғамдағы рөлі
№7. Семинарлық сабақтың тақырыбы:Қазіргі замандағы экономикалық ғылымдар және олардың мемлекеттер экономикасының дамуындағы рөлі.
№8. Семинарлық сабақтың тақырыбы:Ғылым әдістемесі
№9. Семинарлық сабақтың тақырыбы:Ойлаудың негізгі формалары мен ғылым әдістері.
№10. Семинарлық сабақтың тақырыбы: Жалпы ғылыми әдістердің түрлері
№11. Семинарлық сабақтың тақырыбы: Қазіргі заманғы ғылымдағы әдістемелік жаңалықтар мен ғылыми зерттеуді ұйымдастыру
№12. Семинарлық сабақтың тақырыбы: Ғылыми зерттеулердің басталуы.
№13. Семинарлық сабақтың тақырыбы: Ғылыми зерттеудің бағдарламасын құру және ғылыми зерттеу процесі.
№14. Семинарлық сабақтың тақырыбы:Ғылымдағы тұлға және ғылыми этика.
№15. Семинарлық сабақтың тақырыбы: Ғылыми зерттеуді жоспарлау.Ғылымды және ғылыми ұжымдарды басқару
Ғылым дегеніміз не? Бұл сұраққа жауап берудің оңай еместігінің дәлелі ретінде оның қашан пайда болғандығы туралы пікірталастың әлі күнге толастамай отырғанын айтуға болады. Ғалымдардың бір тобы ғылым ежелгі дүниенің антикалық кезеңінде, яғни, осыдан 2,5 мың жыл бұрын пайда болды десе, енді бір ғалымдар нағыз ғылым тек Жаңа Дәуір кезеңінде, шамамен ХVІІІ-ғасырда қалыптасты деген пікірді үстанады. Мұндай пікірталастың себебі ғылымның күрделі және санқырлы құбылыс екендігінде. Ол бір жағынан алғанда білімдердің, теориялық қағидалар мен методтардың жүйесі, сонымен бірге қоғамдық сананың формасы, қоғамды» дамудың рухани жемісі, қоғам дамуын басқару құралы, өндіргіш күш күрделі информациялық жүйе және т.б. Осы әр түрлі салалардың мамандары ғылымға әр түрлі анықтамалар береді және олардың ешқайсысын да теріске шығаруға болмайды. Әртүрлі анықтамаларды қорыта келіп, ғылымның жалпы анықтамасын беретін болсақ, ғылым – табигат, қогам және адам туралы білімдер өндіруге багытталган зерттеу қызметі саласы. Бұл анықтамадан ғылымның зерттеу пәні туралы түсінік алуға болады. Ғылым ең әуелі адамды қоршаған орта – табиғатты зерттеуге бағыталған қызметтің жемісі ретінде дүниеге келді. Бірте-бірте қоғам турал ғылыми
түсініктер жинақтау қажеттігі туындады. Бірақ ғылым процесіндегі басты тұлға, ғылымның басты субьектісі де, объектісі де – адамның өзі. Адамның қатысуынсыз ғылымның қалыптасуы мүмкін емес, сонымен бірге, адам өзін түсінуге, өз мүмкіндіктерін анықтауға, табиғат пен қоғамның ғана емес, өз болашағын болжауға көне заманнан бастап осы күнге дейін талпынып келеді және бұл процесс адам жерт бетінде қанша өмір сүрсе, сонша жалғаса бермек. Ғылымның функциялары. Ғылым күрделі әлеуметтік функциялар атқарады. Бұл функциялар ғылымның өзінің дамуымен бірге үнемі өзгеріп, толықтырылып және ғылымның дамуына өзіндік осерін тигізіп отырады. Қазіргі ғылымның үш әлеуметтік функциясын атап көрсетуге болады:
1) мәдени-көзқарастық
2) өндіргіш күштер функциясы;
3) әлеуметтік күштер функциясы.
Ғылымның генезисі және негізгі даму кезеңдері. Ғылымның генезисі, қоғамдағы қызметі және дамуының қозғаушы күштері мәселесі бойынша интерналистік, экстерналистік және позитивистік концепциялар бар. Интернализм ғылымның пайда болуы мен дамуына философиялық ой тікелей әсер етті деп есептейді және қоғамның әлеуметтік-экономикалық, саяси құрылымы мен сол қоғамның ғылымының арасында ешқандай байланыс болуы мүмкін емес деген пікірді ұстанып, ғылымның ішкі факторларын абсолютке айналдырады. Экстернализм бұл концепцияға қарсы. Оның өкілдерінің пікірі бойынша, ғылымға сыртқы факторлардың әсері мықты. Позитивизм; ғылым нақты, тәжірибеден өткен, дәлеледенген фактілерге сүйене отырып дами алады, абстрактылық ойлау мен метафизикалық түсініктер ғылым үшін пайдасыз. Біздің ойымызша, ғылымның пайда болуына, эволюциясына, қоғамда атқаратын қызметіне жоғарыда аталған факторлардың бәрі де белгілі бір дәрежеде ықпалын тигізеді және ол әр дәуірде әр түрлі болуы мүмкін. Сондықтан оларды бір-біріне қарсы қойып, немесе бір-бірінен бөліп алып, белгілі бір факторларды абсолютке айналдыру дұрыс емес.
Зерттеуші ғалымдар ғылымның даму кезеңдері туралы әр түрлі пікірлер айтады. Олардың бір тобы ғылым көне заманда қалыптасты десе, енді бір ғалымдар ғылым қоғамның ерекше саласы ретінде Жаңа Дәуірде пайда болды деп тұжырымдайды. Біздің пікірімізше, ғылымның даму кезеңдері туралы мейлінше дұрыс пікірді ұсынған қазіргі заманғы Ресей ғалымы В.В.Ильин. Ол ғылымның дамуын классикалық, классикалық емес және неоклассикалық емес деп жіктейді. Бұл жіктеуді ғылымның классикалыққа Дейінгі кезеңімен толықтырған дүрыс секілді деп ойлаймыз. Себебі, классикалық ғылым кезеңіне дейін ғылым ұзақ уақытқа созылған «нағыз ғы- лымға» дейінгі қалыптасу кезеңінен өтті.
Алғашқы қауымдық қоғам дамуының мыңжылдық практикасы ғылым ды қалыптастыра алған жоқ. Білім күнделікті өмірдің қажеттіліктері қанағаттандыруға ғана бағытталып, одан жоғары кетеріле алмады. Алғашқы қауымдық қоғамда өмір сүрген адамдар дүние туралы білім жинамады деуге болмайды, бірақ заттар туралы объективтік білім оларды субъективтік қабылдаумен тығыз байланысты еді, яғни, объективтік білім элементтері мен субъективтік сана арасында шекара болмады, табиғат құбылыстары адам және оның өмірімен байланысты түсіндірілді. Адам ойы таза теориялық білім деңгейіне көтерілуі үшін оның дәстүрлі практикалық бағытталғандығын бұзу қажет еді. Ескі сананы күйрету санаға тікелей әсер ету арқылы емес, сана бейнелеп отырған дүниені түбірімен қайта түсіну арқылы жүрді. Дүниеге деген жаңа көзқараста заттар адамға байланысты емес, объективті, заттар мен адам жеке-жеке, бір-біріне қатысты, бірақ тәуелсіз, нәрселер ретінде пайымдалды. Осындай ерекшелік көне гректерге тән еді. Ғылымды зерттеуші ғалымдардың бәрі дерлік ғылымның отаны көне Греция деп мойындайды. Гректер Египет пен Вавилон империяларында бірнеше жүзжылдықтарға созылған соғыстардан аман қалған, ұзақ уақыт ескерілмеген білімдерді қабылдап алды және жәй қабылдап қана қоймай, өздерінің ақыл-ойының, ойлау қабілетінің күштілігі арқасында өздерінің білімдерін қоса отырып жаңа дәрежеге көтерген, оларға абстрактылық және рациональдік сипат берген халық болды. Ғылым қашан және қалай пайда болды? Бул сураққа байланысты екі түрлі көзқарас бар. Бір көзқарас иелерінің пайымдауынша ғылым өте ертеде, яғни адамдар алғаш еңбек қаруын жасап, табиғат туралы абстрактылы білімі болған кезде дамыған деп айтады. Ал екіншілері ғылымның пайда болуы тәжірибелік жаратылыстану пайда болған кезде (ХУ-ХУІІ ғғ.) деп айтады.
түсініктер жинақтау қажеттігі туындады. Бірақ ғылым процесіндегі басты тұлға, ғылымның басты субьектісі де, объектісі де – адамның өзі. Адамның қатысуынсыз ғылымның қалыптасуы мүмкін емес, сонымен бірге, адам өзін түсінуге, өз мүмкіндіктерін анықтауға, табиғат пен қоғамның ғана емес, өз болашағын болжауға көне заманнан бастап осы күнге дейін талпынып келеді және бұл процесс адам жерт бетінде қанша өмір сүрсе, сонша жалғаса бермек. Ғылымның функциялары. Ғылым күрделі әлеуметтік функциялар атқарады. Бұл функциялар ғылымның өзінің дамуымен бірге үнемі өзгеріп, толықтырылып және ғылымның дамуына өзіндік осерін тигізіп отырады. Қазіргі ғылымның үш әлеуметтік функциясын атап көрсетуге болады:
1) мәдени-көзқарастық
2) өндіргіш күштер функциясы;
3) әлеуметтік күштер функциясы.
Ғылымның генезисі және негізгі даму кезеңдері. Ғылымның генезисі, қоғамдағы қызметі және дамуының қозғаушы күштері мәселесі бойынша интерналистік, экстерналистік және позитивистік концепциялар бар. Интернализм ғылымның пайда болуы мен дамуына философиялық ой тікелей әсер етті деп есептейді және қоғамның әлеуметтік-экономикалық, саяси құрылымы мен сол қоғамның ғылымының арасында ешқандай байланыс болуы мүмкін емес деген пікірді ұстанып, ғылымның ішкі факторларын абсолютке айналдырады. Экстернализм бұл концепцияға қарсы. Оның өкілдерінің пікірі бойынша, ғылымға сыртқы факторлардың әсері мықты. Позитивизм; ғылым нақты, тәжірибеден өткен, дәлеледенген фактілерге сүйене отырып дами алады, абстрактылық ойлау мен метафизикалық түсініктер ғылым үшін пайдасыз. Біздің ойымызша, ғылымның пайда болуына, эволюциясына, қоғамда атқаратын қызметіне жоғарыда аталған факторлардың бәрі де белгілі бір дәрежеде ықпалын тигізеді және ол әр дәуірде әр түрлі болуы мүмкін. Сондықтан оларды бір-біріне қарсы қойып, немесе бір-бірінен бөліп алып, белгілі бір факторларды абсолютке айналдыру дұрыс емес.
Зерттеуші ғалымдар ғылымның даму кезеңдері туралы әр түрлі пікірлер айтады. Олардың бір тобы ғылым көне заманда қалыптасты десе, енді бір ғалымдар ғылым қоғамның ерекше саласы ретінде Жаңа Дәуірде пайда болды деп тұжырымдайды. Біздің пікірімізше, ғылымның даму кезеңдері туралы мейлінше дұрыс пікірді ұсынған қазіргі заманғы Ресей ғалымы В.В.Ильин. Ол ғылымның дамуын классикалық, классикалық емес және неоклассикалық емес деп жіктейді. Бұл жіктеуді ғылымның классикалыққа Дейінгі кезеңімен толықтырған дүрыс секілді деп ойлаймыз. Себебі, классикалық ғылым кезеңіне дейін ғылым ұзақ уақытқа созылған «нағыз ғы- лымға» дейінгі қалыптасу кезеңінен өтті.
Алғашқы қауымдық қоғам дамуының мыңжылдық практикасы ғылым ды қалыптастыра алған жоқ. Білім күнделікті өмірдің қажеттіліктері қанағаттандыруға ғана бағытталып, одан жоғары кетеріле алмады. Алғашқы қауымдық қоғамда өмір сүрген адамдар дүние туралы білім жинамады деуге болмайды, бірақ заттар туралы объективтік білім оларды субъективтік қабылдаумен тығыз байланысты еді, яғни, объективтік білім элементтері мен субъективтік сана арасында шекара болмады, табиғат құбылыстары адам және оның өмірімен байланысты түсіндірілді. Адам ойы таза теориялық білім деңгейіне көтерілуі үшін оның дәстүрлі практикалық бағытталғандығын бұзу қажет еді. Ескі сананы күйрету санаға тікелей әсер ету арқылы емес, сана бейнелеп отырған дүниені түбірімен қайта түсіну арқылы жүрді. Дүниеге деген жаңа көзқараста заттар адамға байланысты емес, объективті, заттар мен адам жеке-жеке, бір-біріне қатысты, бірақ тәуелсіз, нәрселер ретінде пайымдалды. Осындай ерекшелік көне гректерге тән еді. Ғылымды зерттеуші ғалымдардың бәрі дерлік ғылымның отаны көне Греция деп мойындайды. Гректер Египет пен Вавилон империяларында бірнеше жүзжылдықтарға созылған соғыстардан аман қалған, ұзақ уақыт ескерілмеген білімдерді қабылдап алды және жәй қабылдап қана қоймай, өздерінің ақыл-ойының, ойлау қабілетінің күштілігі арқасында өздерінің білімдерін қоса отырып жаңа дәрежеге көтерген, оларға абстрактылық және рациональдік сипат берген халық болды. Ғылым қашан және қалай пайда болды? Бул сураққа байланысты екі түрлі көзқарас бар. Бір көзқарас иелерінің пайымдауынша ғылым өте ертеде, яғни адамдар алғаш еңбек қаруын жасап, табиғат туралы абстрактылы білімі болған кезде дамыған деп айтады. Ал екіншілері ғылымның пайда болуы тәжірибелік жаратылыстану пайда болған кезде (ХУ-ХУІІ ғғ.) деп айтады.
1. Герасимов И.Г. Научное исследование. - М, 1972.
2.Кун Т. Структура научных революций. - М, 1977.
3.Логико-гносеологический анализ науки. - Алма-Ата, 1990.
4. Швырев В.С. Научное познание как деятельность. - М,1984.
5. Әбишев Қ,Әбжанов Т.Философия тарихындағы таным теориясы және метод проблемасы.-Алматы,1990ж.
6.Д.Кішібеков, Ұ.Сыдықов Философия.-Алматы,2002ж.
7.Әбишев Қ. Ғылым тарихы мен философиясы.-Алматы,2011ж.
8.Бурова Е., Карабаева А. Философия и методология науки. - Алматы, 1995.
9.Наука в зеркале философии XX века. - М., 1992.
10.Научный прогресс: когнитивные и социокультурные аспекты. - М., 1993.
2.Кун Т. Структура научных революций. - М, 1977.
3.Логико-гносеологический анализ науки. - Алма-Ата, 1990.
4. Швырев В.С. Научное познание как деятельность. - М,1984.
5. Әбишев Қ,Әбжанов Т.Философия тарихындағы таным теориясы және метод проблемасы.-Алматы,1990ж.
6.Д.Кішібеков, Ұ.Сыдықов Философия.-Алматы,2002ж.
7.Әбишев Қ. Ғылым тарихы мен философиясы.-Алматы,2011ж.
8.Бурова Е., Карабаева А. Философия и методология науки. - Алматы, 1995.
9.Наука в зеркале философии XX века. - М., 1992.
10.Научный прогресс: когнитивные и социокультурные аспекты. - М., 1993.
Пән бойынша лекция тезистері
№1. Семинарлық сабақтың тақырыбы:
Ғылым білім ретінде және қоғамның, өркениеттің, мәдениеттің дамуына орай
ғылыми білімнің күрделенуі
1. Сабақ жоспары:
1. Ғылым айрықша білім ретінде.
2. Ежелгі Грециядағы, және Ежелгі Шығыстағы алғашқы ғылыми білімдер.
3.Нақты ғылымдардың пайда болуы.
4. Ғылыми білімнің басқа формаларынан айырмашылығы
2. Сабақ мақсаты: Ғылыми білім қоғам дамуының негізгі тетігі және адамзат
дүниетанымындағы алатын орнымен таныстыру.
3.Қысқаша теориялық мәліметтер...
Ғылым дегеніміз не? Бұл сұраққа жауап берудің оңай еместігінің дәлелі
ретінде оның қашан пайда болғандығы туралы пікірталастың әлі күнге
толастамай отырғанын айтуға болады. Ғалымдардың бір тобы ғылым ежелгі
дүниенің антикалық кезеңінде, яғни, осыдан 2,5 мың жыл бұрын пайда болды
десе, енді бір ғалымдар нағыз ғылым тек Жаңа Дәуір кезеңінде, шамамен ХVІІІ-
ғасырда қалыптасты деген пікірді үстанады. Мұндай пікірталастың себебі
ғылымның күрделі және санқырлы құбылыс екендігінде. Ол бір жағынан алғанда
білімдердің, теориялық қағидалар мен методтардың жүйесі, сонымен бірге
қоғамдық сананың формасы, қоғамды дамудың рухани жемісі, қоғам дамуын
басқару құралы, өндіргіш күш күрделі информациялық жүйе және т.б. Осы әр
түрлі салалардың мамандары ғылымға әр түрлі анықтамалар береді және олардың
ешқайсысын да теріске шығаруға болмайды. Әртүрлі анықтамаларды қорыта
келіп, ғылымның жалпы анықтамасын беретін болсақ, ғылым – табигат, қогам
және адам туралы білімдер өндіруге багытталган зерттеу қызметі саласы. Бұл
анықтамадан ғылымның зерттеу пәні туралы түсінік алуға болады. Ғылым ең
әуелі адамды қоршаған орта – табиғатты зерттеуге бағыталған қызметтің
жемісі ретінде дүниеге келді. Бірте-бірте қоғам турал ғылыми
түсініктер жинақтау қажеттігі туындады. Бірақ ғылым процесіндегі басты
тұлға, ғылымның басты субьектісі де, объектісі де – адамның өзі. Адамның
қатысуынсыз ғылымның қалыптасуы мүмкін емес, сонымен бірге, адам өзін
түсінуге, өз мүмкіндіктерін анықтауға, табиғат пен қоғамның ғана емес, өз
болашағын болжауға көне заманнан бастап осы күнге дейін талпынып келеді
және бұл процесс адам жерт бетінде қанша өмір сүрсе, сонша жалғаса бермек.
Ғылымның функциялары. Ғылым күрделі әлеуметтік функциялар атқарады. Бұл
функциялар ғылымның өзінің дамуымен бірге үнемі өзгеріп, толықтырылып және
ғылымның дамуына өзіндік осерін тигізіп отырады. Қазіргі ғылымның үш
әлеуметтік функциясын атап көрсетуге болады:
1) мәдени-көзқарастық
2) өндіргіш күштер функциясы;
3) әлеуметтік күштер функциясы.
Ғылымның генезисі және негізгі даму кезеңдері. Ғылымның генезисі,
қоғамдағы қызметі және дамуының қозғаушы күштері мәселесі бойынша
интерналистік, экстерналистік және позитивистік концепциялар бар.
Интернализм ғылымның пайда болуы мен дамуына философиялық ой тікелей әсер
етті деп есептейді және қоғамның әлеуметтік-экономикалық, саяси құрылымы
мен сол қоғамның ғылымының арасында ешқандай байланыс болуы мүмкін емес
деген пікірді ұстанып, ғылымның ішкі факторларын абсолютке айналдырады.
Экстернализм бұл концепцияға қарсы. Оның өкілдерінің пікірі бойынша,
ғылымға сыртқы факторлардың әсері мықты. Позитивизм; ғылым нақты,
тәжірибеден өткен, дәлеледенген фактілерге сүйене отырып дами алады,
абстрактылық ойлау мен метафизикалық түсініктер ғылым үшін пайдасыз. Біздің
ойымызша, ғылымның пайда болуына, эволюциясына, қоғамда атқаратын қызметіне
жоғарыда аталған факторлардың бәрі де белгілі бір дәрежеде ықпалын тигізеді
және ол әр дәуірде әр түрлі болуы мүмкін. Сондықтан оларды бір-біріне қарсы
қойып, немесе бір-бірінен бөліп алып, белгілі бір факторларды абсолютке
айналдыру дұрыс емес.
Зерттеуші ғалымдар ғылымның даму кезеңдері туралы әр түрлі пікірлер айтады.
Олардың бір тобы ғылым көне заманда қалыптасты десе, енді бір ғалымдар
ғылым қоғамның ерекше саласы ретінде Жаңа Дәуірде пайда болды деп
тұжырымдайды. Біздің пікірімізше, ғылымның даму кезеңдері туралы мейлінше
дұрыс пікірді ұсынған қазіргі заманғы Ресей ғалымы В.В.Ильин. Ол ғылымның
дамуын классикалық, классикалық емес және неоклассикалық емес деп жіктейді.
Бұл жіктеуді ғылымның классикалыққа Дейінгі кезеңімен толықтырған дүрыс
секілді деп ойлаймыз. Себебі, классикалық ғылым кезеңіне дейін ғылым ұзақ
уақытқа созылған нағыз ғы- лымға дейінгі қалыптасу кезеңінен өтті.
Алғашқы қауымдық қоғам дамуының мыңжылдық практикасы ғылым ды қалыптастыра
алған жоқ. Білім күнделікті өмірдің қажеттіліктері қанағаттандыруға ғана
бағытталып, одан жоғары кетеріле алмады. Алғашқы қауымдық қоғамда өмір
сүрген адамдар дүние туралы білім жинамады деуге болмайды, бірақ заттар
туралы объективтік білім оларды субъективтік қабылдаумен тығыз байланысты
еді, яғни, объективтік білім элементтері мен субъективтік сана арасында
шекара болмады, табиғат құбылыстары адам және оның өмірімен байланысты
түсіндірілді. Адам ойы таза теориялық білім деңгейіне көтерілуі үшін оның
дәстүрлі практикалық бағытталғандығын бұзу қажет еді. Ескі сананы күйрету
санаға тікелей әсер ету арқылы емес, сана бейнелеп отырған дүниені
түбірімен қайта түсіну арқылы жүрді. Дүниеге деген жаңа көзқараста заттар
адамға байланысты емес, объективті, заттар мен адам жеке-жеке, бір-біріне
қатысты, бірақ тәуелсіз, нәрселер ретінде пайымдалды. Осындай ерекшелік
көне гректерге тән еді. Ғылымды зерттеуші ғалымдардың бәрі дерлік ғылымның
отаны көне Греция деп мойындайды. Гректер Египет пен Вавилон империяларында
бірнеше жүзжылдықтарға созылған соғыстардан аман қалған, ұзақ уақыт
ескерілмеген білімдерді қабылдап алды және жәй қабылдап қана қоймай,
өздерінің ақыл-ойының, ойлау қабілетінің күштілігі арқасында өздерінің
білімдерін қоса отырып жаңа дәрежеге көтерген, оларға абстрактылық және
рациональдік сипат берген халық болды. Ғылым қашан және қалай пайда болды?
Бул сураққа байланысты екі түрлі көзқарас бар. Бір көзқарас иелерінің
пайымдауынша ғылым өте ертеде, яғни адамдар алғаш еңбек қаруын жасап,
табиғат туралы абстрактылы білімі болған кезде дамыған деп айтады. Ал
екіншілері ғылымның пайда болуы тәжірибелік жаратылыстану пайда болған
кезде (ХУ-ХУІІ ғғ.) деп айтады.
Қазіргі ғылымтану бұған нақты жауап бермейді, өйткені ғылымның өзін
бірнеше аспектіде қарастырады. Негізгі көзқарас бойынша -ғылым — білім
жиынтыеы: ңоәамдық сананың формасы; әлеуметтік институт; қоәамның негізгі
қозеаушы күші; кәсіптік мамандарды дайындау жүйвсі тағы басқа.
Осы аспектілер бойынша ғылым:
- XIX ғасырдың ортасынан бастап - мамандар дайындаудың жүйесі;
- XX ғасырдың екінші жартысынан — қоғамның негізгі қозғаушы күші;
- Жаңа уақытта — әлеуметтік институт
- Ежелгі Грецияда — қоғамдық сананың формасы;
- Адам мәдениетінің бастауында - білім жиынтығы ретінде
қарастырылады.
Әр уақыт бойында әр ғылымның қилы салалары пайда болды. Антикалық ғылым
қазіргі әлемге математиканы берді, Жаңа уақытта -механика пайда болды, ал
XIX ғасырда қоғамтану келді.
Бұл процестерді дұрыс түсіну үшін біз тарихқа жүгінуіміз қажет.
Ғылым сан қырлы қоғамдық құбылыс, қоғамнан тыс ғылымның пайда болуы,
дамуы мүмкін емес. Ал ғылымның өзі объективті жағдайлар туған кезде:
1) объективті білімге әлеуметтік қажеттілік;
2) осы қажеттілікті қамтамасыз етуге қоғамнан ерекше бір дарынды
адамдардың бөлініп шығуы;
3) білімнің жинақталуы, ғылыми жаңалықты символикалық турде кескіндеу
немесе хабарлау (жазудың болуы) тағы басца болуы керек. Осындай жағдайлар
б.э.д. VII-VI ғасырларда Ежелгі Грецияда пайда болды.
Ғылымның критерийлері:
1) теориялық;
2) ғылыммен айналысатын ерекше адамдар тобының болуы, қажетті
материалдар мен технологияның болуы;
3) рационалдық (тиімділік);
4) жүйелілік.
Егер біз ғылымды 1 критерий бойынша қарастырсақ, сол кездегі Египет,
Шумер цивилизациясында, жаңа білім алуға қажетті жағдайлар онша болған жоқ.
Бул кезде математика, астрономия сияқты ғылым салалары бойынша аздаған
білімнің алғашқы бастаулары болды.
Индия мен Кытайдағы білімнің дамуы күнделікті өмірге қажетті жэне діни
ритуалдарды жүзеге асыру үшін ғана керек болды.
Ежелгі шығыс цивилизациясындағы білімнің негізі және теория-лығы
болмады. Шығыстағы дамыған астрономия әлемнің құрылысы мен аспан
денелерінің қозғалысын зерттеу үшін емес, өзендердің тасу мен қайту уақытын
анықтау үшін, гороскоп немесе жулдызнама қурастыру үшін қажет болды.
Вавилондықтардың пайымдауынша аспандағы жулдыздар қудайлардың бет-бейнесі
есебінде карастырылды, яғни олар жер бетіндегі өмірді бақылаумен болады деп
есептеді.
4.Бақылау сұрақтары:
1. Философияның классикалық емес түрпатының сипаттамалары және айтылған
мәдени дәстүрдегі білім табиғатын бағалау.
2.Кейінгі метафизикалық кеңістіктегі ғылым мен білім: ойлау жүйесінің
концептуальдану ерекшеліктері және ғылыми ой жүйесі туралы үғым.
3.Тіл, ақиқат және өнер.
5.Аудиториялық тапсырманы орындау тәртібі:
Тақырып бойынша ойын ортаға салу және МӨЖ жұмыстары бойынша пікір талас
өткізу.
6.Магистранттың аудиторияда орындайтын тапсырмалары:
-Берілген тақырып бойынша тезис жасау
-Тақырып шеңберінде дөңгелек үстел өткізу
-Глоссарий өткізу
7. Сабақ тақырыбына сәйкес әдебиеттер:
1. Герасимов И.Г. Научное исследование. - М, 1972.
2.Кун Т. Структура научных революций. - М, 1977.
3.Логико-гносеологический анализ науки. - Алма-Ата, 1990.
4. Швырев В.С. Научное познание как деятельность. - М,1984.
5. Әбишев Қ,Әбжанов Т.Философия тарихындағы таным теориясы және метод
проблемасы.-Алматы,1990ж.
6.Д.Кішібеков, Ұ.Сыдықов Философия.-Алматы,2002ж.
7.Әбишев Қ. Ғылым тарихы мен философиясы.-Алматы,2011ж.
8.Бурова Е., Карабаева А. Философия и методология науки. - Алматы, 1995.
9.Наука в зеркале философии XX века. - М., 1992.
10.Научный прогресс: когнитивные и социокультурные аспекты. - М., 1993.
№2. Семинарлық сабақтың тақырыбы: Ғылым және ғылым төңірегіндегі білімдер.
1. Сабақ жоспары:
1 Ғылым және дін.
2 Ғылым және қарапайым білім.
3 Ғылым және мораль
2. Сабақ мақсаты: Қазіргі таңдағы ғылым мен діннің,моральдің қарым-
қатынасының ерекшеліктерімен таныстыру.
3.Қысқаша теориялық мәліметтер...
Осынау орта ғасыр-ларда ғылымның ерек-ше дамуына Шығыстың, араб
елдерінің, оныңішінде Орта Азия ғалым-дары әл-Фарабидің, Әбу Әли ибн
Синаның, Әбу Рушдтың, Бирунидің, Махмұт Қашқаридың, Жүйнекидің және тағы да
басқа ғұламалардың сіңірген еңбегі өте айрықша. Қазақтың Отырар жерінде
дүние-ге келген Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед Тархан ибн Узлаг әл –
Фарабидің жалғыз өзі 128-дей ғылыми еңбек жазды. Сол дәуірдегі ғалым-дардың
қай-қайсы да Жаратқан Иеміздің құді-реті күштілігін мойындады. Әл –
Фарабидің аспан денелері, дүние-нің пайда болуы туралы еңбектерінде Ал-лаһ
Тағала үнемі бірінші орында тұр. Ол өзінің Азаматтық саясат деген
трактатында: Бірінші (Тұлға) жөнінде – бұл Құдіретті Алла деп сену керек
деп жазады.
ҮІІІ – ІХ ғасырда АронРашид әл Мамун ғылы-мының ірі өкілдерінің бірі –
Мұхаммед Хорезми тіпті, Бағдатқа шақырылып, сондағы Даналық үйінің қай-
раткері атанып, Китаб әл – Мұхтасар деген кітап жазып, бұл шығарма ХІІ
ғасырда Еуропа халықтарының тілдеріне аударылды. Хорезмдік бұл ойшыл
үнділердің, парсылар мен римдіктердің математикадағы күрделібелгілерінің
орнына сан белгілерін ойлап тауып, алгебраның негі-зін қалады және Евклид
пен Птоломей ілімдерін одан әрі дамытты. Хорезмидің Астрономиялық кесте-
сі теңдесі жоқ еңбек болды. Осы Мұхаммед Хорезмидің арқасында кезінде
Бағдатқа Мұха-ммед әл-Ферғани, Ахмед әл-Марвази және жұлдыздар туралы ілі-
мнің негізін жасаушы Аббас әл-Жауһарилар келді.
ХІІІ ғасырда Ислам ғылымының көптеген салалары латын тіліне аударылып,
Батыс Еуропа елдеріне тарады. Олардың ішінде әл-Фарабидің ғылыми еңбектері,
музыка, фи-лософия, оптика, геометрия, астрономия, ме-дицина туралы
ілімдері кең тараған еді. Оны таратқаны үшін монах Рожер Бекон шіркеу
түрмесінде 14 жыл қамауда отырды. Осы орайда айта кететін бір жағдай,
мұсылман емес елдердің көбінде кезінде ғылыммен айна-лысқан адамдар
Исламнан басқа діндерде қатты қуғындалды. Мы-салы, Италиядан шық-қан
философ Джордоно Бруно әлемнің ақыры болмайтынын дәлелдемек болғаны үшін
жазаланып, 1600жылы тірідей өртеп жіберілді. Испаниялық философ Липель Сер-
вет қан айналымын зерт-тегені үшін ХҮІІ ғасырда отқа өртеліп, өлтірілді.
Галилео Галилей жердің айналатындығын дәлел-дегені үшін көп уақыт бойы
түрмеде отырып, жазаланды.
Осындай оқиғаларды еске алып, сарапатай ке-ле доктор Хусейн Хамид
Хассан өзінің 1995жылы Новосибирск қала-сындағы баспадан жарық-қа шыққан
Исламдағы ғылыми зерттеулердің бостандығы атты еңбе-гінде былай деп
жазады: Құранды зер сала оқыған адам одан бостандыққа, ғылыми із-
деністерге кедергі келті-ретін бірде-бір нәрсе таба алмас еді. Керісінше,
көптеген аяттардан жерді өңдеу, Алла тағаланың жасаған нәрселерінің бә-рін
адам игілігі үшін зерттеуге мүмкіндіктер берілгендігін кездесті-реді.
Тарихта ешқашанда Ислам мемлекеттерінде ғалымдардың еркін ойлауына кедергі
болу, зерттеу мен жаңа нәрселерді ойлап табуларына тиым салатын жайттар
болған емес. Керісінше, ондай адамдарға материалдық жағынан сый-сияпаттар
көрсетіліп, қоғамдық ор-тада мәртебелерін көт-еріп отырды. Ал бұл кезде
Еуропада қиянат белең алып, шіркеу ғалым-дардың ашқан жаңалық-тарын құдайға
қарсылық деп бағалап, олардың көзін жойып отырды.
Мұсылмандар арасында ғұламалардың қуғынға ұшырағандары болған да шығар.
Алайда, Ислам дінінде ғұламаларды жазалау мәселесі жоқ, керісінше, біздің
қасиетті дінімізде ғалымдар пай-ғамбарымыздан кейінгі Алла тағала ісін алға
апарушылар ретінде ба-ғаланып, оларға құрмет көрсетілді. Мұсылман ел-
дерінде кейбір ғалымдар қуғындалса, бұл Ислам дінінің үкімімен болған іс
емес, ол сол елдің билеушілері тарапынан болған адами үкім ғана.
Өз заманында Әбу Райхан Бируни Құран Кәрімде айтылған су тасқынына
байланысты көптеген зерттеулер жүргізсе, ағылшын археологы Леонард Ч. Вулли
(1880-1960) қазба жұмыстары арқы-лы бұл жойқын су тас-қынының болғанын дәле-
лдеді. Атақты саяхатшы-теңізшілер, ХҮ-ХҮІ ғасыр-ларда өмір сүрген Христофор
Колумб пен Васко до Гама Ислам ғалымдарының ғылыми еңбектерін
пайдаланып,жер шарын аралады. Орыстың ұлы жазушысы Лев Толстой Құран
Кәріммен терең танысқаннан кейін Ислам дінін мойындап, Мені Мұхаммедтің
үмметі деп есептеулеріңді өтінемін, - деді, Карл Маркстің өзі Құранды араб
тілінде оқып, оның ұлылығы мен тәрбиелік мәнін өте жоғары бағалады,
немістің атақты ақыны Гёте: Егер Ислам Аллаһқа мойынсұну болса, біз
бәріміз Исламда өмір сүріп, Исламда өлеміз, - деп жазып кетті. Ислам
дінінің осындай ғылым, білім, руханияттағы маңызы Кеңес дәуірінде дұрыс
бағаланбады, ол қоғамда Ислам ғалымдарының ірі ғылыми жаңалықтары мен
жетістіктерін тек материалистік жағынан ғана жақтау орын алып, дінге
қатысты жақтары жасырылып, қайта оны дінге қарсы қоюға бағыт ұсталды. Сол
бір атейстік идеологияның зардаптары енді – енді ғана жойылуда.
Қазір өркениетті елдер-дің ғалымдары дін-ада-мның таным – түйсігінің
дүние мен жаратылысқа деген көзқарасын айқын-дайтын аса күрделі де маңызды
әлеуметтік – мәдени институт, ерекше қоғамдық сана, - деген пікірлер
айтуда. Ал енді Ислам философиясының түсіндіруінше: Дін деге-німіз -
әлемді байланыстыратын күш Алланың барлығына сенім. Бүкіл әлемді және
адамды жаратушы ие – Жалғыз Алла адам баласының жүрегін өзіне ұштастыра
жаратады, яғни Жаратушының барына сеніп, оның ажырамас бөлшегі екенін әркім
өз жүрегі арқылы сезінуге тиіс. Діннің басты мақсаты – адамның рухани
жетілуі. Ал, Ислам дінінің қасиетті кітабы – Құран Кәрім барлық ғылымның
қайнар көзі, адамды рухани кеме-лділікке жеткізетін Аллаһ сөзі.
Белгілі бір діннің мәнімен мағынасын түсін-діруге, уағыздауға арнал-ған
кітаптар мен шығар-маларды – діни әдебиет-тер деп атайтыны белгілі. Ислам
дініндегі ең басты діни әдебиет – Аллаһ Тағаланың Жәбірейіл пе-ріште арқылы
сүйікті пай-ғамбары Мұхаммедке (с.ғ.с.) бөлік-бөлігімен көктен түсіріп
отырған 114 сүреден құралатын қасиетті Құран Кәрім. Кейін оған Құран
Кәрімнің мәнін қосымша түсіндіріп, мұсылмандарға бағыт-бағдар беретін
ережелер мен шешімдер қосылды. Олар: хадис, иджма, қияс деп аталады.
Құран Кәрім – адамзатты қараңғылықтан нұрға бастайтын құдайлық рахмет –
мейірім көзі (худ, 17 аят), ол жеке адамдар мен қоғам үшін қажетті
құқықтық, әлеуметтік-экономикалық, саяси – басқару, этикалық-моральдық
жүйелердегі негізгі қағидалар мен ұстанымдарды белгілеп беруші. Ақиқаттың
ұлы Кітабы – Құран Кәрімнің әлемдік ғылымды дамы-туға, адамзат баласының
дүниетанымы мен көз-қарасының қалыптасу-ына, рухани жан-дүние-сінің
кемелденуіне тигіз-ген ықпалы, қосқан үле-сі, келешекте де атқара-тын
қызметі өте сүбелі. Кезінде Париж Дәрігерлер Академиясының мүшесі, доктор
Маурики Буалде былай деп жазған-ды: Құрандағы ғылыми болжамдардың
көпшілігі хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) дәуіріндегі білімдарлар деңгейімен
салыстыруға келместей ерекше терең.Демек, оны адамзат еңбегінің туындысы
деуақылға сыймайды. Сон-дай-ақ, Құран Алла тағала тарапынан уәхи болып
түскен кітап еке-ніне ешбір шүбә болмасы анық. Сонымен қатар Алладан түскен
күйде өзгерместен сақталғаныешбір шүбәсіз, біз бұғанкәміл сенеміз. Құранда
адам қолынан келмейтін-дей оқиғалар баяндалуына да айрықша көңіл бөлген
жөн. Ал енді екінші бір француз ғалымы әрі жазушысы доктор Морис Букель
былай дейді: Құранды түсіну үшін адамға энциклопедиялық білім керек. Ислам
дінді де, ғылымды да бір-бірінен ешқашан ажырата қарастырмағанына мен енді
таңқалмаймын. Өйткені қазіргі заманда ғылым қаншалықты биік жетістікке
жетсе де, дінмен одақтас болып келеді. Тіпті ғалымдар кейбір нақты ғылыми
жетістіктерді тереңірек түсіндіру үшін Құранның аяттарына жүгінеді.
Иә, әлемге әйгілі ғалымдардың өздері мойындап отырғанындай, Құран Кәрім
– Аллаһ тағаланың сөзі, ол – бар ғылымның бастауы, дінсіз – ғылым соқыр.
Олай болса, ғылым – Аллаһ тағаланың сипаты, шынайы діннің кепілі.
Өзінің өнерімен әуелі Англияға, сосын Еуропа мен Америкаға танылған Кэт
Стивенс Құран Кәрімнің алғашқы сүресі Фатиханың тәпсірін оқы-ғаннан кейін
оның Құдай сөзі екеніне иланып және бүкіл әлеммен байланысы бар екенін
түсініп Ислам дінін қабылдайды... 17 жыл бойы еңбектеніп, араб және ағылшын
тілінде Соңғы пайғам-бардың өмірі атты аль-бом шығарып, онда 66 минут
бойы Ұлық пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) өмірін жырлайды. Және де ол мұсылман
болғаннан кейін есімін Юсуф Ислам деп өзгертіп, Юсуфтың бас июі атты
кітап жазады. Ол өзінің Аллаһтың ақ жолына түскені туралы былайша сыр
шертеді:
...Көпшілік әндерімді сүйіп тыңдайтын. Ән тас-паларым, күй табақта-рым
көп сатылып, аз уақыттың ішінде байып кеттім. Мал-мүлік, атақ-даңқ, дүние
ойын-сауық, қысқасы, адам армандайтын барлық қызықтың иесі едім. Бірақ
ешқандай өзімді бақытты, сезінбедім. Нәпсінің жетегінде кетіп, ойыма
келгенді істесем де жан-дүнием құлазып тұратын. Айналып келгенде, мұның
бәрі рухани сұранысымды қана-ғаттандыра алмады. Ақиқатты және тура жолды
іздей бастадым. Іздегенімді Ислам дінінен таптым.
Бұл жолға келгенім де қызық. Бірде қатты науқастанып, ауруханаға
түстім. Ауырып жатып, Алланың құдіретін есіме алдым. Қатерлі бұл дерттен
Құдайдың құдіретімен ғана жазылдым. Қасиетті Құдыс (Иерусалим)қаласына
барып келгеннен кейін, туған інімнің өтінішімен ағылшын тіліне ауда-рылған
Құранды оқып едім, алғашқы Фатиха сүресі Мадақ әлемдердің Раббысы Аллаға
ғана тән деп басталады екен. Ойға қалдым. Шынайы ақиқаттың алдында алғаш
рет бас иіп, Ислам дінін қабылдадым. Ислам өмірдің, тіршілік-тің және
табиғат пен әлемнің барлығына үкіметкен қасиетті заң. Алланың заңы Ислам –
бас ию, мойынұсыну деген сөз. Бүкіл әлем сүйіспеншілдіктен және
мойынсұнудан ғана жас-алған. Сондықтан бір ғана Құдай – Алладан басқаға бас
имеңіздер, мойынсұнбаңыздар. Ол бар нәрсені біледі, бізді де. Өзін білуіміз
үшін жаратқан. Ендеше, бұл дүниенің өткінші қызықтарына алданбаңыздар. Бұл
дүние – мәңгілік емес, ахиретке арнаған егін-дік қана, жемісін о дүниеге
барғанда татасыздар.
Фатиха сүресінде ай-тылған Әлемдердің Раббысы деген сөз 18 мың
әлемнің тәрбиешісі деген мағынаны білдіре-ді. Адамдар бір әлем болса, жеміс
және көкөністер екінші бір әлем. Басқаларын қоятұрып, осы екі әлемнің ғана
бір-бірімен байланысын зерттегенде Алланың барлық нәрсені адамдар үшін
жаратқанын көреміз. Мысалы, Әлем кітабы-ның кезекті бір бетін ақтарсақ,
жаңғақ деген ағаштың жемісі туралы оқимыз. Адамның бас сүйегіне ұқсайтын
жаңғақтың да сүйегі бар. Оны аршысақ, миға ұқсайтын дәнін көреміз. Міне,
осылайша адамның басы мен жаңғақта өзара байланыс бар. Сыртқы терісі де,
сүйегі де, қабыршағы да, дәні де адамның бас сүйегіне, ми қабыршағына және
миға ұқсайды және бір қызығы адамның миында ғана болатын күміс, ион деген
элементтер күллі тіршілік, өсімдік атаулының ішін-де тек жаңғақта ғана
кездеседі. Ендеше Ал-лаһ Тағала миға кере-кті элементті адам-ның басы мен
миына ұқсайтын жаңғақтың ішінде жаратып отыр. Раббымыздың құдіреті және
күллі әлемнің иесі деген сөз. Осылайша Құранның табиғат кітабымен
байланысын көргенде исламға еріксіз мойынсұнып, осыкітапты бас июі деген
кітабын айтып отыр).
4.Бақылау сұрақтары:
1. Араб-мұсылман ойшылдардың ғылым туралы пікірлері.
2. Араб-мұсылман ойшылдардың дін туралы пікірлері.
3.Қазіргі Қазақстандағы діни бірлестіктердің топтасуы және хәл-ахуалы
4.Ғылыми және қарапайым білім.
5.Аудиториялық тапсырманы орындау тәртібі:
Тақырып бойынша ойын ортаға салу және МӨЖ жұмыстары бойынша пікір талас
өткізу.
6.Магистранттың аудиторияда орындайтын тапсырмалары:
-Берілген тақырып бойынша тезис жасау
-Тақырып шеңберінде дөңгелек үстел өткізу
-Глоссарий өткізу
7. Сабақ тақырыбына сәйкес әдебиеттер:
1. Герасимов И.Г. Научное исследование. - М, 1972.
2.Кун Т. Структура научных революций. - М, 1977.
3.Логико-гносеологический анализ науки. - Алма-Ата, 1990.
4. Швырев В.С. Научное познание как деятельность. - М,1984.
5. Әбишев Қ,Әбжанов Т.Философия тарихындағы таным теориясы және метод
проблемасы.-Алматы,1990ж.
6.Д.Кішібеков, Ұ.Сыдықов Философия.-Алматы,2002ж.
7.Әбишев Қ. Ғылым тарихы мен философиясы.-Алматы,2011ж.
8.Бурова Е., Карабаева А. Философия и методология науки. - Алматы, 1995.
9.Наука в зеркале философии XX века. - М., 1992.
10.Научный прогресс: когнитивные и социокультурные аспекты. - М., 1993.
№3. Семинарлық сабақтың тақырыбы:
Ғылымның қоғамның дамуы үшін рөлі және түрлері мен оның дамуы
1. Сабақ жоспары:
1. Ғылымның әлеуметтік - маңызды құндылықтары.
2. Ғылымның қоғамдағы мәртебесі.
3. Қазіргі замандағы ғылымның рөлі мен орны жайлы түрлі концепциялар
2. Сабақ мақсаты:Ғылымды академиялық жүйе ретінде және қоғамның рухани
құндылығы тұрғысынан таныстыру.
3.Қысқаша теориялық мәліметтер...
Классикалық ғылым деген түсінік ғылым дамуында XVIII ғасырдан
бастап XX ғасырдың 20-шы жылдарына дейінгі уақытта қалыптасты.Классикалық
ғылым дамуының алғашқы сатысының өз ерек-шеліктері болды: Шындықты айқын
көрсететін, білімнің аяқталған жүйесіне деген ұмтылыс. Бұл классикалық
механикалық дуниені өз заңдылықтары арқылы түсіндіруімен, бағыт беруімен
байланысты болды. Сондықтан, механика қоршаған дүниені түсіндірудің
негізгі тәсілдерін меңгерді және ғылымдар эталоны болып саналды. Табиғатты
ғасырлар бойы өзгермейтін, өзіне ғана қатысы бар заңдарымен ерекшеленетін
тұтас бір жүйе ретінде қарастырды.Сол кездегі классикалық ғылымда статизм,
элементаризм, антиэволюционизм бағыттары болды. Элементаризм — күрделі
құрылымдардың царапайым элементтерін бөліп алып, анықтама беру. Статизм —
бұл құрылымдарға тән байланыстар мен қатынастарды жоққа шығару.
Антиэволюционизм — реалдық құбылыстарды талқылау метафизикалық тұрғыда
болды, яғни өзгеру, даму, тарихылық деген ұғымдардан аулақ болды. Ғылым
дінді интеллектуальдық бедел түрінде алмастырды. Адам-зат ақыл-ойы және
табиғаттың тәжірибелік өзгерістері теологиялық доктриналар мен Қасиетті
жазуды Ғаламды түсіне білуден ығыстырып шығарды. Сенім мен дүниетаным екіге
бөлінді.
Дуние танымдық көзқараста ғылым алдыңғы орында бола оты-рып, дін
мен философияға да өз қатарынан орын берді. Алдыңғы қатарлы дамыған қоғамда
дуниетаным адамзатқа сенімді өмірлік жолды, дүниені түсінудің қандай жолмен
таңдауды өз еркіне берді. Дегенмен, ғылым тәжірибелік жетістіктерді барынша
көп беру арқылы адамзат болашағын тек ғылым ғана қамтамасыз ететіндігін
дәлелдеді. Сондықтан, дін мен метафизикалық философия бірте-бірте өз әсерін
жоғалта бастады. Ғылым, оның ішінде жаратылыстану ғылымдары механистикалық
және метафизикалық болып қана отырып, табиғатқа деген теология-лық
көзқарасты бірте-бірте ығыстыра бастады. ХУІІ-ХУІІІ ғасырларда математикада
шексіз кіші шамалар теориясы (И.Ньютон мен Г.Лейбниц), Декарттың
аналитикалық геометриясы, М.И.Ломоносовтың атомдық-кинетикалык ілімі, Кант-
Лапластың космогониялық гипотеза-сы алдымен жаратылыстану ғылымдарына,
сосын қоғамдық ғылымдарға даму идеясын енгізді. Сонымен, XVIII ғ. аяғында
XIX басында көптеген ғылым салаларын ңамтыған ірі ғылыми революцияларға
біртіндеп алғы шарттар жасала бастады. Алдыңғы қатарға энергия мен заттың
бір-біріне айналуын зер-ттейтін физика мен химия шықты (химиялық
атомистика). Геологияда жердің даму теориясы (Ч.Лайель), биологияда
Ж.Ламарктың эволюция-лық теориясы пайда болды, сонымен қатар палеонтология
(Ж.Кювье) және эмбриология (К.М.Бэр) сияқты ғылымдар дами бастады. XIX
ғасырдың екінші жартысындағы ғылымдағы үш зор жаңалықпен байланысты
революциялардың үлкен маңызы болды. Олар:
Шлайденн мен Шванның клеткалық теориясы;
Майер мен Джоульдің энергияның сацталу және айналу заңы;
Ч. Дарвиннің эволюциялық ілімі болды.
Одан кейін табиғат диалектикасын толығымен негізделген үлкен жаңалықтар
бірінен кейін бірі ашылып жатты:
- 1861 жылы А.М.Бутлеров — органикалық қосылыстардың химиялық құрылысы
теориясы;
-1869 жылы Д.И. Менделеевтің периодтық системасы;
1869 жылы Л.Х.Вант Гофф пен Дж.Гиббс — химиялық термодинамика заңы;
1875 (Дж. К.Максвелл) — жарыңтың электромагниттік теориясы ашылды. Осы
ғылыми жаңалықтар негізінде жаратылыстану жоғарғы сатыларға көтерілді, егер
ол XVIII ғасырда тек қана фактілер жинаушы ғылым болса, ал XIX ғасырда
заттар мен процестер туралы, олардың пайда болуы мен дамуы туралы ғылым
болды, жаратылыстануда ғылым диференциациясы белсенді түрде жүрді, яғни
ғылымның ірі салалары ұсақ бөлімдерге бөлінді (мысалы, физика —
термодинамика, қатты денелер физикасы, электромагнетизм; биологияның жаңа
сала-лары — генетика, цитология, эмбриология бөлініп шықты.
XIX ғасырдың аяғында ғылымдар интеграциясының алғашқы белгілері шықты, ол
XX ғасырға тән процесс болды. Яғни пәнаралықзерттеулер жүргізіле бастады
(биохИмия, геохимия, биогеохимия тағы басқалар). Жаратылыстануға
диалектикалық көзқарастардың енуіне қарамастан, дүниеге көзқарас әлі де
механистикалық, метафизикалық негіздерге сүйенді. Тіршілік пен тірі
организмдердің пайда болуы биология ғылымы жоғары қарқынмен дамыса да
түсіндірілмеді. Дүниедегі адамның орны туралы келіспеушілік көзқарастар
болды. Әрбір ашылған ғылыми жаңалықтың өз қарама-қайшылығы бол-ды.
Геоцентрлік теория жоққа шығарылғаннан кейін адамзат өзінің космостағы
орнына сенімсіздікпен қарады.Ғылым дамуындағы жасалған әр қадам адамды өз
мүмкіндіктерін пайдалану үшін ұмтылдырды, сонымен бірге оның ойларында маза-
сыздық пен бей-берекеттік тудырды.Дарвиннің эволюциялық теориясы ғылымдағы
жағдайды күрт шиеленістірді. Қудай жаратқан деген уғым жоққа
шығарылғаннан кейін адам табиғатты бағындырушы рөлінен айрылды. Христиандық
теология бойынша табиғат адамның өз рухани мүмкіндіктерін ашуға арналған
үйі деген антропоцентристік көзқарасты үстаса, оны ғылым жоққа шығарды.
Дарвин адамды жаратушыға тәуелділігінен Кутқарғанмен, оны жануарларға дейін
төмендетті. Бул пессимистік көзқарас термодинаимканың екінші бастамасының
ашылуымен одан әрі тереңдей түсті. Онда бүкіл ғалам тәртіпті жағдайдан
бейбере-кеттікке қарай қозғалады, ең аяғында ол энтропия жағдайына (жылу-
лық өлім) жетеді деген. Соған қарамастан, XIX ғасыр мен XX ғасырдың басы
ғылымдағы алтын еасыр болды. Ғылыми жаңалықтар ашылды, көптеген инсти-
туттар мен академиялар ашылды. Әр түрлі зерттеу жумыстары
үйымдасқан түрде жүргізілді. Ғылым мен техниканың бірігуімен қолданбалы
ғылым салалары өте тез дамыды. Ғылым мен дүниетанымдағы қалыптасқан жағдай
шешімін табуды қажет етті.Ол XIX ғасырдың 90-шы жылдарынан басталып, XX
ғасырдың ор-тасына дейін созылған ғылыми революциялар арқылы
шешілді.Әлеуметтену — жеке адамдарға қоғам мен оның құрылымдары тарапынан
үнемі (жинақы, бақылаулы, шашыраңқы түрде) әсер ету процесі. Соның
нәтижесінде адамдар белгілі бір білімдерді, құндылықтар мен нормаларды
игеріп, нақты қоғамда, әлеуметтік топтар мен ұйымдарда өмір сүру
тәжірибесін жинақтайды әрі тұлғаға, сол қоғамның тең құқылы мүшесіне
айналады. Социология ғылымы “ұрының баласы — қашан да ұры, ал текті ата-
анадан тек бейкүнә әрі тәртіпті бала туады” деген сыңаржақ тәмсілмен келісе
алмайды. Өйткені, адам анасынан бірден мәдениетті болып
жаралмайды, тәрбиелеу, білім алу және қоғамда ғұмыр кешу процестерінде ғана
қалыптасады. Әлеуметтік-мәдени қаси еттер мен құндылықтарды мұралау өзгеше,
биологиялық емес әдіппен, яки ұрпақтан ұрпаққа тарау тетігі арқылы әлеум.
жолмен жүзеге асады; әрбір жеке адам (индивид), әр жаңа ұрпақ өздері
туып, өмір сүріп жатқан әлеуметтік жүйенің мәдени мұрасын игерудің өзіне
тән ерекше жолынан жүріп өтеді. Осынау маңызды процесті ғылымда “жеке
адамның әлеуметтенуі” деп атайды. Әлеуметтену тура мәнінде, жарық дүниеге
келген, адамзат мәдениетін игеруге бағдарланған саналы биологиялық
организмді, яки адам баласын дамытып, өзінің тұлғалық-психологиялық ерекше
қасиеттерін, сондай-ақ, қоғамдық өмірге араласуына мүмкіндік беретін
әлеуметтік тұрпаттық, әлеуметтік маңызды қасиеттерді, білім мен білікті
бойына жинақтаған тең құқылы жеке тұлғаға айналдыру жолы. Сондықтан,
әлеуметтену дегеніміз жеке адамның әлеуметтік ортамен диалектикалық (өзара)
әрекеттесу процесі, оның барысында, бір жағынан — адам бойындағы табиғи,
психологиялық өскін жетіліп, өркендей түседі, екінші жағынан — қоғам жеке
тұлғаны тәрбиелеу, білім беру, мәдениетке ұмтылдыру арқылы оған адами
тұлғаға тән әлеуметтік мәні мол қасиеттерді сіңіреді. Әлеуметтену — қысқа
мерзімді, бір мәртелік емес, іс жүзінде жеке адамның бүкіл ғұмырын қамтитын
ұзаққа созылатын көп қырлы құбылыс. Соның арқасында жеке адам қоғамдық
өмірге араласып қана қоймайды, сондай-ақ өзінің әлеуметтік статусы мен
рөлін иелене және өзгерте алады. өйткені, әрбір жеке тұлға тиісті құқылар
мен міндеттерді иелене отырып, қоғамдағы өзіне лайықты орынды еншілейді
және нақты қызмет міндеттерін атқарады, яғни әлдебір әлеуметтік статусқа ие
болады. Ол жеке тұлғаның жағдайын жан-жақты, әрі жинақтай бейнелейтін
сипаттамаларды: мамандығын, кәсіби білігін, атқарып жүрген жұмыстарының
сипатын, лауазымын, материалдық әл-ахуалын, саяси ықпалын, партияға және
кәсіподаққа мүшелілігін, іскерлік байланыстарын, туыстық тарамдарын т.б.
қамтиды. Бұлардың барлығын белгілі социолог Р. Мертон (1910 жылы туылған)
“статустық жиым” деп атаған. Оның өзі туа бітті (немесе маңдайға жазылған),
яки субъектіге тәуелсіз күйде, көбінесе жаратылысынан дамитын (мысалы,
жынысы, жасы, ұлты, туыстары) статустар және қол жеткен (немесе қолы
жететін), яғни жеке тұлғаның өзінің күш-жігерін жұмсауы арқылы алған
статустары болып бөлінеді. Кей реттерде осы аталған екеуінің қасиеттерін
тоғыстыратын аралас әлеуметтік статустар да (мысалы, өз еркінен тыс
жұмыссыз қалғандардың, мүгедектікке ұшырағандардың, босқыншылыққа
ұшырағандардың, т.б. статусы), кездеседі. Әлеуметтік статус пен жеке бастың
статусты ажырата білу қажет. Мәселен, әлеуметтік статусты, яғни жеке
тұлғаның бүкіл қоғам ауқымындағы не ірі әлеум. топ ішіндегі жай-жағдайын
айқындар сәтте, алдымен оның қызмет істейтін саласы, лауазымы не ғыл. атақ-
дәрежесі т.б. ауызға ілігеді. Былайша айтқанда, кез келген адамның әлдебір
әлеуметтік топқа (әлеум.-топтық, әлеум.-кәсіби, әлеум.-этникалық, т.б.)
жататындығы дәйектеледі. Ал жеке тұлғаның шағын (бастауыш) әлеуметтік
топтағы (отбасындағы, бригададағы, студенттік топтағы т.б.) беделі,
көбінесе, оның мәртебелік басымдығына емес, жеке бастың, даралық
қасиеттеріне, оған ағайын-туыстарының, жұмыстас не курстас жора-
жолдастарының, таныстарының, көршілерінің т.б. субъективті қарым-
қатынастарына байланысты қалыптасады.
Әлеуметтік және жеке бастық статустар бір-бірімен сәйкес келмеуі де
мүмкін. Жеке тұлғаға сипаттама беру үшін, сондай-ақ, әлеуметтік рөл ұғымын
пайдаланудың да маңызы ерекше. Ол белгілі бір әлеуметтік статус иеленетін
адамнан және нақты қоғамдағы осы статустар тән адамдар тобынан үміт
етілетін мінез-құлықтар болып саналады. Әлеуметтік статус та, әлеуметтік
рөл де ресми түрде (мысалы, заңмен не басқалай құқықтық актімен) бекітілуі
немесе бейресми сипат (мінез-құлықтың моральдық нормалары) иеленуі мүмкін.
Әлеуметтанушылар (Р. Линтон, Дж. Мид, Т. Шибутани т.б.) әлеуметтік рөл
проблемаларын әлеуметтік статус мәселелерімен байланыстыра отырып, оны
әлеуметтік статустың қозғаушы күші ретінде түсіндіреді. Әсіресе, П.
Парсонс (1902 — 1979) рөлдердің құндылықтармен ажырамас байланысын айрықша
атап көрсетіп, әлеуметтік рөлді жалпыға бірдей құндылықтарға негізделген
әрі әлеуметтік жүйеге қажетті құрылымдық элемент құрайтын, нормативті түрде
реттелетін мінез-құлық ретінде қарастырады. Яғни, әлеуметтік рөл әлеуметтік
құндылықтарды жеке тұлғаның нақты әлеуметтік іс-әрекеттеріне ұластырудың
құралы қызметін атқарады
4.Бақылау сұрақтары:
1. Ғылыми рациональдылық жөніндегі түсініктің өзгеруі.
2 .Ашық және түрақсыз жүйе ретіндегі ғылым.
3 .Ақиқат проблемасы және постмодерн философиясы
5.Аудиториялық тапсырманы орындау тәртібі:
Тақырып бойынша ойын ортаға салу және МӨЖ жұмыстары бойынша пікір талас
өткізу.
6.Магистранттың аудиторияда орындайтын тапсырмалары:
-Берілген тақырып бойынша тезис жасау
-Тақырып шеңберінде дөңгелек үстел өткізу
-Глоссарий өткізу
7. Сабақ тақырыбына сәйкес әдебиеттер:
1. Герасимов И.Г. Научное исследование. - М, 1972.
2.Кун Т. Структура научных революций. - М, 1977.
3.Логико-гносеологический анализ науки. - Алма-Ата, 1990.
4. Швырев В.С. Научное познание как деятельность. - М,1984.
5. Әбишев Қ,Әбжанов Т.Философия тарихындағы таным теориясы және метод
проблемасы.-Алматы,1990ж.
6.Д.Кішібеков, Ұ.Сыдықов Философия.-Алматы,2002ж.
7.Әбишев Қ. Ғылым тарихы мен философиясы.-Алматы,2011ж.
8.Бурова Е., Карабаева А. Философия и методология науки. - Алматы, 1995.
9.Наука в зеркале философии XX века. - М., 1992.
10.Научный прогресс: когнитивные и социокультурные аспекты. - М., 1993.
№4. Семинарлық сабақтың тақырыбы: Ғылым құрылымы
1.Сабақ жоспары
1. Қазіргі заманғы ғылымды классификациялау.
2. Ғылымды білімді жіктеу мүмкіндігі және ғылымның жаңа салаларының пайда
болуы.
3. Қоғамның шаруашылық өмірінің жаңа ғылыми білімдердің пайда болу
2. Сабақ мақсаты:Қоғамдағы ғылыми -білімдерді шаруашылық өмірге пайдалану
мүмкіндіктерін ерекшелендіру және кеңінен таныстыру.
3.Қысқаша теориялық мәліметтер...
Ғылым тарихы ғылым тарихын оның пайда болған уақытынан бастап қазіргі
заманға дейін зерттейді. Ол ғылыми дамудың заңдылығын негізінен тарих
ғылымының деректеріне сүйеніп, ғылымның дамуындағы жекелеген құбылыстар мен
оқиғаларды сараптап, сондай-ақ ғылымды зерттейтін басқа пәндердің – ғылым
логикасы, ғылым психологиясы, ғылым этикасы, ғылым социологиясы, ғылым
экономикасы жөне тағы басқалардың жетістіктерін пайдалана отырып ашады.
Ғылым тарихы бойынша жазылған Джон Берналдың Қоғам тарихындағы ғылым
еңбегі осы ойымыздың жақсы мысалы бола алады және бұл еңбектің жазылғанына
жарты ғасыр уақыт өтсе де, әлі күнге дейін құндылығын жойған жоқ. Ғылым
тарихында ғылыми ойдың дамуының барлық байлығы жинақталған, сондықтан да
оны зерттеу аса қажетті. Ғылым тарихының мақсаты тарихи-ғылыми оқиғаларды
хронологиялық жағынан тізбелеп сипаттап қою емес. Оның мақсаты – ғылым мен
техниканың даму заңдылықтарын ашуға ықпал ету. Ғылымды біз әдетте адамның
дүние туралы жалпы білім жинауға ағытталған қызметі деп түсінгендіктен, бір
қарағанда ғылыми процесте дәстурге, өткенге қайта оралуға орын жоқ секілді
көрінеді. Бірақ тереңдеп тексерсек, дәстүрлер ғылым дамуының және
ғалымдардың ізденістік қызметінің негізі. Бұл қағиданы барлық ғылымдарға
ортақ деуге болады. Ғылымдағы дәстүрлер проблемасының негізін қалаушы
американдық физик-философ Т. Кун. Гарвард университетінде стажировкадан
өткен үш жыл ол үшін ғылым тарихын А.Койре, Э.Мейрсон, Е.Мецгер және
А.Майердің еңбектеріне сүйене отырып еркін зерттеуге арналған кезең болды.
Кейінірек әлеуметтік ғылым өкілдері мен жаратылыстану саласының
ғалымдарының арасында ғылыми проблемаларды қою мен оларды шеше білу
мәселелері бойынша туындаған көзқарас алшақтығы Т.Кунды ғылымдағы дәстүрлер
тақырыбын жан-жақты зерттеуге, ғылым динамикасының парадигмалық
концепциясын жасауға итермеледі. Бұл концепцияның мәні мынада. Ғылымды
сипаттау үшін ғылыми қоғамдастық және парадигма (бұл ұғымды Т. Кун
кейінірек дисципли-нарлық матрица деген ұғыммен ауыстырды) ұғымдарын
қолдану керек.
Ғылыми қоғамдастык дегеніміз, Т.Кунның түсінігі бойынша, белгілі бір сала
бойынша ғылыми зерттеулер жүргізу мақсатымен парадигмалар немесе осы
ізденістердің теориялық алғышарттарын негізге ала отырып біріккен ғалымдар
ұжымы.
Т. Кун парадигма ұғымын тандау себептерін түсіндіреді. Әдетте бұл ұғым
қабылданған модель, үлгі дегенді білдіреді. Бірақ Т. Кун бұл түсініктер
парадигманың анықтамасын толық ашпайды деп есептейді, себебі бұл мағы-нада
парадигма бұрын жасалып біткен жұмыс дегенді білдіреді, сонда ғалымдардың
келесі тобы немен айналыспақ? Кунның пікірінше, парадиг-маларды жалпы заң
ретінде қолданылатын, бірақ сонымен бірге жаңа және қиын жағдайларда одан
әрі жетілдірілетін және нақтыланылатын объект деп түсінген дұрыс.
Парадигмаларды қолдану ғылыми ізденісті жеделдетеді, себебі ғылыми
мәселелерді шешудің басқа бәсекелес жолдарын қолданғаннан гөрі қабылданған
парадигмаларды қолданған қолайлы және нәтижелі. Парадигма ұғымының
элементтерінің анықтамасын Т.Кун толық бер-месе де, оларды жалпы түрде
төмендегіше сипаттауға болады: 1) матема-тикалық формада жазылған, бастапқы
ұғымдар мен заңдарды қамтитын фундаменталдық теориялар; 2) табиғат туралы
жалпы философиялық түсініктер және қазіргі ғылымда қабылданған ұғымдар мен
олардың жүйесін бейнелеудің логикалық тәсілдері; 3) ғылыми қоғамдастықтың
әрбір мүшесі өзіне қойылған ғылыми міндеттерді шешу үшін ұстанатын үлгілер
мен эталондар. Ғылымның жағдайын, Т. Кунның пікірінше, екі кезеңге бөліп
қарасты-руға болады: ғылымга дейінгі кезең (бұл кезеңде парадигмалар әлі
қалып-тасып үлгермеген) және гылыми кезең (ғылыми қоғамдастық парадигаманы
құрастырып, қабылдаған кезең). Ғылыми кезеңдегі ғылымның жағдай екі түрде
сипатталады: қалыпты жағдай (оны Т.Кун қалылты ғылым деп атайды) және
дағдарысты жагдай. Қалыпты ғылымда ғылыми қоғамдастық белгілі бір
парадигманы қабылдайды және оны танымның белгілі бір саласындағы
міндеттерді шешу үшін тиімді қолданады. Парадигмаларды зерттеу жас
ізденушіні белгілі бір ғылыми қоғамдастықтың мүшесі болуға дайындайды, ол
өзі таңдаған, ғылым саласын кезінде нақты үлгілерге сүйеніп зерттеген
адамдардың қатарына қосылады және ғылыми практикада олардың дәстүрлі
теориялары мен методтарын қолданғандықтан фундаменталдық принциптерден аса
алшақтамайды. Мұндай дәстүрлілік, өзара келісімділік ғылымның қалыпты
дамуына ықпал етеді. Жалпы қабылданған парадигмалардың болуы осы ғылым
саласының жеткілікті дамығандығының белгісі. Бірақ парадигмаларға
негізделген қалыпты ғылымның бір ерекшелігі – ол үлкен жаңалықтарды ашуға
онша бағытталмаған, оның нәтижелері көбіне-көп алдын-ала, парадигмалар
шеңберінде болжанған. Мұндай жағдайда ғалымның ізденістік қызметінің мәні
жоқ болып көрінуі мүмкін. Кунның пайымдауынша, қалыпты ғылым саласында
жұмыс жасайтын ғалымның алдына қоятын негізгі мақсаты – жаңылтпаштарды
шешу, немесе, парадигмаларға негізделген теориялық білімді іс жүзіндегі
факт-ма-териалдармен рационалды сәйкестендіру. Ғылымның дағдарысты жағдай-
ында ізденіс процесінде қабылданған парадигмалар шеңберіне сыймайтын
фактілер пайда болады да, парадигманың тиімділігі күмән туғызады, одан
бас тартып, шындықты мүлдем жаңа көзқарас тұрғысынан түсіндіретін жаңа
парадигмалар жасау қажеттілігі туады. Бұрын қабылданған парадигмадан бас
тартуды Т.Кун ғылыми рево-люция деп атайды және, Кунның пікірінше, жаңа
парадигманы ғалымдардың жаңа легі психологиялық деңгейде мойындап,
мақұлдауы қажет. Ғылым логикалық емес, психологиялық дейді Кун. Яғни,
парадигманы сыни эксперименттен өткізіп қажеті жоқ, ғалымдарыдң аға буыны
ыдырап, жаңа легі жаңа парадигмамен жұмыс жасап дағдыланса болғаны. Ғылым
динамикасының кумулятивтік теориясының авторы, француз ғалымы Пьер
Дюгемнін пікірінше, ғылымның дамуы кірпіштен қаланған қабырғаның біртіндеп
биіктеуі секілді, бұрын танылған нәрсенің біртіндеп өсуі. Ғалымның жұмысы –
осы ғылым ғимаратының, оның
теориясының кірпіштерін іздеп тауып, орнына қалау. Оның бастауын ғылым-ның
бұрынғы тарихынан табуға болады. Дюгемнің осы көзқарастарына жүгінсек,
дүниенің ғылыми бейнесі өзгермейді, тек кеңейе түседі, ғылым дамуында
түбегейлі теңкеріс дегендер болмаған. Мұндай көзқарастарға қарсы шыққан Кун
ғылымның дамуы ескі білімнің үстіне жаңа білімнің қалануы емес, бұрынғы
беделді деген, жетекші түсініктердің мүлдем жаңа түсініктермен
трансформациялануы, ауыстырылуы, яғни белгілі бір кезендерде болып отыратын
ғылыми революциялар деген теорияны ұсынады.
Негізінен алғанда, Т.Кунның теориясын қабылдауға болады. Ғылымның дамуы
міндетті түрде өзіне дейінгі дәстүрлерге сүйене отырып дамитын-дығы күмән
тудырмайды.
Дәстүрлер көзге көрінетін (явное) немесе вербальді және көрінбейтін
(неявное) немесе вербальдік емес болып бөлінеді, ғылыми таным процесінде
өзара орын ауыстырып отырады. Көрінетін білімдерді кейбір ғалымдар басты,
орталық білім деп те атайды, бұл білімдер басты назарда болады, негізінен
алғанда оқулықтар мен ғылыми монографияларда мәтін-текст түрінде болады.
Т.Кунның парадигмаларын білімнің осы түрінің мысалы ретінде қарастырған
дұрыс. Көрінбейтін білім ( философиялық әдебиетте бұл білімді сипаттауға
-жасырын, имплициттік, перифериялық, үндемейтін, менталитет және
тағы басқа терминдер қолданылады) назардан тысқарырақ, көбіне практикалық
білім саласында кездеседі. Ғалымдардың әдеттерінде, мінез-құлқында
кездеседі, оларды ауызша, вербалды түрде толық жеткізу қиын. Мысалы,
белгілі химик-философ Марк Полани химик студенттердің практикалық
сабақтарға кеп уақыттарын белу ерекшелігін практикалық білімдердің ұстаздан
шәкіртке ғылыми дәстүр ретінде берілу деп есептейді. Олар ғалымнан оның
ғылыми кадрларына ауызша емес, тек жеке үлгі-өнеге арқылы жетеді, яғни
білімнің тұлғалық сипатымен тығыз байланысты.
Көрінбейтін ғылымның бір түрі – ғылыми мектеп, ғалым мен оның шәкірттерінің
белгілі бір географиялық мекеңде орналасқан қауымдастығы. Ғылыми мектеп
шеңберінде ғалымдар арасында тығыз байланыс-араласу орнайды, тәжірибе
алмасу, теориялық пікірталас-дискуссиялар үнемі жүріп отырады. Ғылымның
дамуында ғалымның тұлғалық ерекшеліктерінің белгілі бір рөл атқаратынын
жоққа шығармасақ та, керінбейтін білімді М.Полани секілді тым әсірелеуге
болмайды, бұл білімнің иесі ұжымдық субъект екендігін ұмытпаған дұрыс.
Білімді тек жеке білім деп түсіну – қате.
Әрине, тек дәстүрлерге сүйенсе, ғылым дамымай қалар еді. Ғылыми білімнің
құрылымында жаңалықтар да ерекше рел атқарады. Ғылыми субъект парадигма-
дәстүрлерді басшылыққа алып қана қоймай, оларды жаңалықтармен үнемі
толықтырып отыруы тиіс.
4.Бақылау сұрақтары:
1. Ғылыми рациональдылық жөніндегі түсініктің өзгеруі.
2 .Ашық және түрақсыз жүйе ретіндегі ғылым.
3 .Ақиқат проблемасы және постмодерн философиясы
5.Аудиториялық тапсырманы орындау тәртібі:
Тақырып бойынша ойын ортаға салу және МӨЖ жұмыстары бойынша пікір талас
өткізу.
6.Магистранттың аудиторияда орындайтын тапсырмалары:
-Берілген тақырып бойынша тезис жасау
-Тақырып шеңберінде дөңгелек үстел өткізу
-Глоссарий өткізу
7. Сабақ тақырыбына сәйкес әдебиеттер:
1. Герасимов И.Г. Научное исследование. - М, 1972.
2.Кун Т. Структура научных революций. - М, 1977.
3.Логико-гносеологический анализ науки. - Алма-Ата, 1990.
4. Швырев В.С. Научное познание как деятельность. - М,1984.
5. Әбишев Қ,Әбжанов Т.Философия тарихындағы таным теориясы және метод
проблемасы.-Алматы,1990ж.
6.Д.Кішібеков, Ұ.Сыдықов Философия.-Алматы,2002ж.
7.Әбишев Қ. Ғылым тарихы мен философиясы.-Алматы,2011ж.
8.Бурова Е., Карабаева А. Философия и методология науки. - Алматы, 1995.
9.Наука в зеркале философии XX века. - М., 1992.
10.Научный прогресс: когнитивные и социокультурные аспекты. - М., 1993.
№5. Семинарлық сабақтың тақырыбы:Ғылымның жіктелуі және интеграция
процестері, жаңа техникалық, ақпараттық-компьютерлік ғылымдар
1. Сабақ жоспары
1. Ғылымдағы кірігу процестері.
2. Ғылым білім тұтастығының элеуметтік-экономикалық негізі.
3. Адам ғылыми білімдерді кіріктіруші факторы ретінде.
2. Сабақ мақсаты:Ғылымды интеграция құндылығы ретінде және ақпараттық
технология тілі ретінде таныстыру.
3.Қысқаша теориялық мәліметтер...
Экология ( лат. оіkos – үй, баспана; logos – ілім) –
жеке организмнің қоршаған ортамен қарым-қатынасын, ортаға бейімделу
заңдылықтарын, сондай-ақ организм деңгейінен жоғарырақ тұрған биологиялық
жүйелердің – популяциялардың, орган измдерқауымдастықтарының, экожүйеле рдің,
биосфераның ұйымдастырылу және қызмет атқару заңдылықтарын
зерттейтін ғылым. Экология терминін ғылымға енгізген Э.Геккель
(1866).Экология ғылымы жедел дамып, көптеген жаңа салалары пайда болды. 19
ғасырдың аяғы, 20 ғасырдың басында ғалымдар негізінен
жекелеген факторлардың, әсіресе климаттық
факторлардың, организмдердің таралу ы мен сан динамикасына әсерін зерттеді.
Бірімен-бірі тығыз байланысқан, біртұтас құрылымдық бірлік түзетін
организмдер қауымдастықтары (қ.Биоценоз) туралы ұғым да осы кезде қалыптаса
бастады (К.Мәбиус, 1877; С.Форбс, 1887). 20 ғасырдың басында Экология жеке
ғылым бағыт ретінде таныла бастады, ал “экологияның алтын ғасыры” аталған
20 – 40-жылдары популяциялар мен қа-уымдастықтарды зерттеудің басты
бағыттары айқындалып, Экологияның негізгі ережелері мен заңдары
тұжырымдалды: Ф.Клементс (1916) биоценоздардың өзгеріп, дамитынын және бұл
бейімделушілік сипатындағы құбылыс екендігін көрсетті; А.Тинеманн (1925)
өнім ұғымын енгізді, ал Ч.Элтонның Э. бойынша алғашқы оқулығында (1927)
биоценоздарда жүріп жатқан процестердің заңдылықтары көрсетіліп, трофикалық
қуыс ұғымына анықтама берілді,Экологиялық пирамидалар ұғымы тұжырымдалды;
1926 жылы В.И. Вернадскийдің “Биосфера” атты кітабы жарыққа шығып, онда
алғаш рет Жердегі бүкіл тірі организмдер жиынтығының – “жердің тірі
затының” ғаламдық рөлі айқын көрініс тапты. А.Тенсли ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
№1. Семинарлық сабақтың тақырыбы:
Ғылым білім ретінде және қоғамның, өркениеттің, мәдениеттің дамуына орай
ғылыми білімнің күрделенуі
1. Сабақ жоспары:
1. Ғылым айрықша білім ретінде.
2. Ежелгі Грециядағы, және Ежелгі Шығыстағы алғашқы ғылыми білімдер.
3.Нақты ғылымдардың пайда болуы.
4. Ғылыми білімнің басқа формаларынан айырмашылығы
2. Сабақ мақсаты: Ғылыми білім қоғам дамуының негізгі тетігі және адамзат
дүниетанымындағы алатын орнымен таныстыру.
3.Қысқаша теориялық мәліметтер...
Ғылым дегеніміз не? Бұл сұраққа жауап берудің оңай еместігінің дәлелі
ретінде оның қашан пайда болғандығы туралы пікірталастың әлі күнге
толастамай отырғанын айтуға болады. Ғалымдардың бір тобы ғылым ежелгі
дүниенің антикалық кезеңінде, яғни, осыдан 2,5 мың жыл бұрын пайда болды
десе, енді бір ғалымдар нағыз ғылым тек Жаңа Дәуір кезеңінде, шамамен ХVІІІ-
ғасырда қалыптасты деген пікірді үстанады. Мұндай пікірталастың себебі
ғылымның күрделі және санқырлы құбылыс екендігінде. Ол бір жағынан алғанда
білімдердің, теориялық қағидалар мен методтардың жүйесі, сонымен бірге
қоғамдық сананың формасы, қоғамды дамудың рухани жемісі, қоғам дамуын
басқару құралы, өндіргіш күш күрделі информациялық жүйе және т.б. Осы әр
түрлі салалардың мамандары ғылымға әр түрлі анықтамалар береді және олардың
ешқайсысын да теріске шығаруға болмайды. Әртүрлі анықтамаларды қорыта
келіп, ғылымның жалпы анықтамасын беретін болсақ, ғылым – табигат, қогам
және адам туралы білімдер өндіруге багытталган зерттеу қызметі саласы. Бұл
анықтамадан ғылымның зерттеу пәні туралы түсінік алуға болады. Ғылым ең
әуелі адамды қоршаған орта – табиғатты зерттеуге бағыталған қызметтің
жемісі ретінде дүниеге келді. Бірте-бірте қоғам турал ғылыми
түсініктер жинақтау қажеттігі туындады. Бірақ ғылым процесіндегі басты
тұлға, ғылымның басты субьектісі де, объектісі де – адамның өзі. Адамның
қатысуынсыз ғылымның қалыптасуы мүмкін емес, сонымен бірге, адам өзін
түсінуге, өз мүмкіндіктерін анықтауға, табиғат пен қоғамның ғана емес, өз
болашағын болжауға көне заманнан бастап осы күнге дейін талпынып келеді
және бұл процесс адам жерт бетінде қанша өмір сүрсе, сонша жалғаса бермек.
Ғылымның функциялары. Ғылым күрделі әлеуметтік функциялар атқарады. Бұл
функциялар ғылымның өзінің дамуымен бірге үнемі өзгеріп, толықтырылып және
ғылымның дамуына өзіндік осерін тигізіп отырады. Қазіргі ғылымның үш
әлеуметтік функциясын атап көрсетуге болады:
1) мәдени-көзқарастық
2) өндіргіш күштер функциясы;
3) әлеуметтік күштер функциясы.
Ғылымның генезисі және негізгі даму кезеңдері. Ғылымның генезисі,
қоғамдағы қызметі және дамуының қозғаушы күштері мәселесі бойынша
интерналистік, экстерналистік және позитивистік концепциялар бар.
Интернализм ғылымның пайда болуы мен дамуына философиялық ой тікелей әсер
етті деп есептейді және қоғамның әлеуметтік-экономикалық, саяси құрылымы
мен сол қоғамның ғылымының арасында ешқандай байланыс болуы мүмкін емес
деген пікірді ұстанып, ғылымның ішкі факторларын абсолютке айналдырады.
Экстернализм бұл концепцияға қарсы. Оның өкілдерінің пікірі бойынша,
ғылымға сыртқы факторлардың әсері мықты. Позитивизм; ғылым нақты,
тәжірибеден өткен, дәлеледенген фактілерге сүйене отырып дами алады,
абстрактылық ойлау мен метафизикалық түсініктер ғылым үшін пайдасыз. Біздің
ойымызша, ғылымның пайда болуына, эволюциясына, қоғамда атқаратын қызметіне
жоғарыда аталған факторлардың бәрі де белгілі бір дәрежеде ықпалын тигізеді
және ол әр дәуірде әр түрлі болуы мүмкін. Сондықтан оларды бір-біріне қарсы
қойып, немесе бір-бірінен бөліп алып, белгілі бір факторларды абсолютке
айналдыру дұрыс емес.
Зерттеуші ғалымдар ғылымның даму кезеңдері туралы әр түрлі пікірлер айтады.
Олардың бір тобы ғылым көне заманда қалыптасты десе, енді бір ғалымдар
ғылым қоғамның ерекше саласы ретінде Жаңа Дәуірде пайда болды деп
тұжырымдайды. Біздің пікірімізше, ғылымның даму кезеңдері туралы мейлінше
дұрыс пікірді ұсынған қазіргі заманғы Ресей ғалымы В.В.Ильин. Ол ғылымның
дамуын классикалық, классикалық емес және неоклассикалық емес деп жіктейді.
Бұл жіктеуді ғылымның классикалыққа Дейінгі кезеңімен толықтырған дүрыс
секілді деп ойлаймыз. Себебі, классикалық ғылым кезеңіне дейін ғылым ұзақ
уақытқа созылған нағыз ғы- лымға дейінгі қалыптасу кезеңінен өтті.
Алғашқы қауымдық қоғам дамуының мыңжылдық практикасы ғылым ды қалыптастыра
алған жоқ. Білім күнделікті өмірдің қажеттіліктері қанағаттандыруға ғана
бағытталып, одан жоғары кетеріле алмады. Алғашқы қауымдық қоғамда өмір
сүрген адамдар дүние туралы білім жинамады деуге болмайды, бірақ заттар
туралы объективтік білім оларды субъективтік қабылдаумен тығыз байланысты
еді, яғни, объективтік білім элементтері мен субъективтік сана арасында
шекара болмады, табиғат құбылыстары адам және оның өмірімен байланысты
түсіндірілді. Адам ойы таза теориялық білім деңгейіне көтерілуі үшін оның
дәстүрлі практикалық бағытталғандығын бұзу қажет еді. Ескі сананы күйрету
санаға тікелей әсер ету арқылы емес, сана бейнелеп отырған дүниені
түбірімен қайта түсіну арқылы жүрді. Дүниеге деген жаңа көзқараста заттар
адамға байланысты емес, объективті, заттар мен адам жеке-жеке, бір-біріне
қатысты, бірақ тәуелсіз, нәрселер ретінде пайымдалды. Осындай ерекшелік
көне гректерге тән еді. Ғылымды зерттеуші ғалымдардың бәрі дерлік ғылымның
отаны көне Греция деп мойындайды. Гректер Египет пен Вавилон империяларында
бірнеше жүзжылдықтарға созылған соғыстардан аман қалған, ұзақ уақыт
ескерілмеген білімдерді қабылдап алды және жәй қабылдап қана қоймай,
өздерінің ақыл-ойының, ойлау қабілетінің күштілігі арқасында өздерінің
білімдерін қоса отырып жаңа дәрежеге көтерген, оларға абстрактылық және
рациональдік сипат берген халық болды. Ғылым қашан және қалай пайда болды?
Бул сураққа байланысты екі түрлі көзқарас бар. Бір көзқарас иелерінің
пайымдауынша ғылым өте ертеде, яғни адамдар алғаш еңбек қаруын жасап,
табиғат туралы абстрактылы білімі болған кезде дамыған деп айтады. Ал
екіншілері ғылымның пайда болуы тәжірибелік жаратылыстану пайда болған
кезде (ХУ-ХУІІ ғғ.) деп айтады.
Қазіргі ғылымтану бұған нақты жауап бермейді, өйткені ғылымның өзін
бірнеше аспектіде қарастырады. Негізгі көзқарас бойынша -ғылым — білім
жиынтыеы: ңоәамдық сананың формасы; әлеуметтік институт; қоәамның негізгі
қозеаушы күші; кәсіптік мамандарды дайындау жүйвсі тағы басқа.
Осы аспектілер бойынша ғылым:
- XIX ғасырдың ортасынан бастап - мамандар дайындаудың жүйесі;
- XX ғасырдың екінші жартысынан — қоғамның негізгі қозғаушы күші;
- Жаңа уақытта — әлеуметтік институт
- Ежелгі Грецияда — қоғамдық сананың формасы;
- Адам мәдениетінің бастауында - білім жиынтығы ретінде
қарастырылады.
Әр уақыт бойында әр ғылымның қилы салалары пайда болды. Антикалық ғылым
қазіргі әлемге математиканы берді, Жаңа уақытта -механика пайда болды, ал
XIX ғасырда қоғамтану келді.
Бұл процестерді дұрыс түсіну үшін біз тарихқа жүгінуіміз қажет.
Ғылым сан қырлы қоғамдық құбылыс, қоғамнан тыс ғылымның пайда болуы,
дамуы мүмкін емес. Ал ғылымның өзі объективті жағдайлар туған кезде:
1) объективті білімге әлеуметтік қажеттілік;
2) осы қажеттілікті қамтамасыз етуге қоғамнан ерекше бір дарынды
адамдардың бөлініп шығуы;
3) білімнің жинақталуы, ғылыми жаңалықты символикалық турде кескіндеу
немесе хабарлау (жазудың болуы) тағы басца болуы керек. Осындай жағдайлар
б.э.д. VII-VI ғасырларда Ежелгі Грецияда пайда болды.
Ғылымның критерийлері:
1) теориялық;
2) ғылыммен айналысатын ерекше адамдар тобының болуы, қажетті
материалдар мен технологияның болуы;
3) рационалдық (тиімділік);
4) жүйелілік.
Егер біз ғылымды 1 критерий бойынша қарастырсақ, сол кездегі Египет,
Шумер цивилизациясында, жаңа білім алуға қажетті жағдайлар онша болған жоқ.
Бул кезде математика, астрономия сияқты ғылым салалары бойынша аздаған
білімнің алғашқы бастаулары болды.
Индия мен Кытайдағы білімнің дамуы күнделікті өмірге қажетті жэне діни
ритуалдарды жүзеге асыру үшін ғана керек болды.
Ежелгі шығыс цивилизациясындағы білімнің негізі және теория-лығы
болмады. Шығыстағы дамыған астрономия әлемнің құрылысы мен аспан
денелерінің қозғалысын зерттеу үшін емес, өзендердің тасу мен қайту уақытын
анықтау үшін, гороскоп немесе жулдызнама қурастыру үшін қажет болды.
Вавилондықтардың пайымдауынша аспандағы жулдыздар қудайлардың бет-бейнесі
есебінде карастырылды, яғни олар жер бетіндегі өмірді бақылаумен болады деп
есептеді.
4.Бақылау сұрақтары:
1. Философияның классикалық емес түрпатының сипаттамалары және айтылған
мәдени дәстүрдегі білім табиғатын бағалау.
2.Кейінгі метафизикалық кеңістіктегі ғылым мен білім: ойлау жүйесінің
концептуальдану ерекшеліктері және ғылыми ой жүйесі туралы үғым.
3.Тіл, ақиқат және өнер.
5.Аудиториялық тапсырманы орындау тәртібі:
Тақырып бойынша ойын ортаға салу және МӨЖ жұмыстары бойынша пікір талас
өткізу.
6.Магистранттың аудиторияда орындайтын тапсырмалары:
-Берілген тақырып бойынша тезис жасау
-Тақырып шеңберінде дөңгелек үстел өткізу
-Глоссарий өткізу
7. Сабақ тақырыбына сәйкес әдебиеттер:
1. Герасимов И.Г. Научное исследование. - М, 1972.
2.Кун Т. Структура научных революций. - М, 1977.
3.Логико-гносеологический анализ науки. - Алма-Ата, 1990.
4. Швырев В.С. Научное познание как деятельность. - М,1984.
5. Әбишев Қ,Әбжанов Т.Философия тарихындағы таным теориясы және метод
проблемасы.-Алматы,1990ж.
6.Д.Кішібеков, Ұ.Сыдықов Философия.-Алматы,2002ж.
7.Әбишев Қ. Ғылым тарихы мен философиясы.-Алматы,2011ж.
8.Бурова Е., Карабаева А. Философия и методология науки. - Алматы, 1995.
9.Наука в зеркале философии XX века. - М., 1992.
10.Научный прогресс: когнитивные и социокультурные аспекты. - М., 1993.
№2. Семинарлық сабақтың тақырыбы: Ғылым және ғылым төңірегіндегі білімдер.
1. Сабақ жоспары:
1 Ғылым және дін.
2 Ғылым және қарапайым білім.
3 Ғылым және мораль
2. Сабақ мақсаты: Қазіргі таңдағы ғылым мен діннің,моральдің қарым-
қатынасының ерекшеліктерімен таныстыру.
3.Қысқаша теориялық мәліметтер...
Осынау орта ғасыр-ларда ғылымның ерек-ше дамуына Шығыстың, араб
елдерінің, оныңішінде Орта Азия ғалым-дары әл-Фарабидің, Әбу Әли ибн
Синаның, Әбу Рушдтың, Бирунидің, Махмұт Қашқаридың, Жүйнекидің және тағы да
басқа ғұламалардың сіңірген еңбегі өте айрықша. Қазақтың Отырар жерінде
дүние-ге келген Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед Тархан ибн Узлаг әл –
Фарабидің жалғыз өзі 128-дей ғылыми еңбек жазды. Сол дәуірдегі ғалым-дардың
қай-қайсы да Жаратқан Иеміздің құді-реті күштілігін мойындады. Әл –
Фарабидің аспан денелері, дүние-нің пайда болуы туралы еңбектерінде Ал-лаһ
Тағала үнемі бірінші орында тұр. Ол өзінің Азаматтық саясат деген
трактатында: Бірінші (Тұлға) жөнінде – бұл Құдіретті Алла деп сену керек
деп жазады.
ҮІІІ – ІХ ғасырда АронРашид әл Мамун ғылы-мының ірі өкілдерінің бірі –
Мұхаммед Хорезми тіпті, Бағдатқа шақырылып, сондағы Даналық үйінің қай-
раткері атанып, Китаб әл – Мұхтасар деген кітап жазып, бұл шығарма ХІІ
ғасырда Еуропа халықтарының тілдеріне аударылды. Хорезмдік бұл ойшыл
үнділердің, парсылар мен римдіктердің математикадағы күрделібелгілерінің
орнына сан белгілерін ойлап тауып, алгебраның негі-зін қалады және Евклид
пен Птоломей ілімдерін одан әрі дамытты. Хорезмидің Астрономиялық кесте-
сі теңдесі жоқ еңбек болды. Осы Мұхаммед Хорезмидің арқасында кезінде
Бағдатқа Мұха-ммед әл-Ферғани, Ахмед әл-Марвази және жұлдыздар туралы ілі-
мнің негізін жасаушы Аббас әл-Жауһарилар келді.
ХІІІ ғасырда Ислам ғылымының көптеген салалары латын тіліне аударылып,
Батыс Еуропа елдеріне тарады. Олардың ішінде әл-Фарабидің ғылыми еңбектері,
музыка, фи-лософия, оптика, геометрия, астрономия, ме-дицина туралы
ілімдері кең тараған еді. Оны таратқаны үшін монах Рожер Бекон шіркеу
түрмесінде 14 жыл қамауда отырды. Осы орайда айта кететін бір жағдай,
мұсылман емес елдердің көбінде кезінде ғылыммен айна-лысқан адамдар
Исламнан басқа діндерде қатты қуғындалды. Мы-салы, Италиядан шық-қан
философ Джордоно Бруно әлемнің ақыры болмайтынын дәлелдемек болғаны үшін
жазаланып, 1600жылы тірідей өртеп жіберілді. Испаниялық философ Липель Сер-
вет қан айналымын зерт-тегені үшін ХҮІІ ғасырда отқа өртеліп, өлтірілді.
Галилео Галилей жердің айналатындығын дәлел-дегені үшін көп уақыт бойы
түрмеде отырып, жазаланды.
Осындай оқиғаларды еске алып, сарапатай ке-ле доктор Хусейн Хамид
Хассан өзінің 1995жылы Новосибирск қала-сындағы баспадан жарық-қа шыққан
Исламдағы ғылыми зерттеулердің бостандығы атты еңбе-гінде былай деп
жазады: Құранды зер сала оқыған адам одан бостандыққа, ғылыми із-
деністерге кедергі келті-ретін бірде-бір нәрсе таба алмас еді. Керісінше,
көптеген аяттардан жерді өңдеу, Алла тағаланың жасаған нәрселерінің бә-рін
адам игілігі үшін зерттеуге мүмкіндіктер берілгендігін кездесті-реді.
Тарихта ешқашанда Ислам мемлекеттерінде ғалымдардың еркін ойлауына кедергі
болу, зерттеу мен жаңа нәрселерді ойлап табуларына тиым салатын жайттар
болған емес. Керісінше, ондай адамдарға материалдық жағынан сый-сияпаттар
көрсетіліп, қоғамдық ор-тада мәртебелерін көт-еріп отырды. Ал бұл кезде
Еуропада қиянат белең алып, шіркеу ғалым-дардың ашқан жаңалық-тарын құдайға
қарсылық деп бағалап, олардың көзін жойып отырды.
Мұсылмандар арасында ғұламалардың қуғынға ұшырағандары болған да шығар.
Алайда, Ислам дінінде ғұламаларды жазалау мәселесі жоқ, керісінше, біздің
қасиетті дінімізде ғалымдар пай-ғамбарымыздан кейінгі Алла тағала ісін алға
апарушылар ретінде ба-ғаланып, оларға құрмет көрсетілді. Мұсылман ел-
дерінде кейбір ғалымдар қуғындалса, бұл Ислам дінінің үкімімен болған іс
емес, ол сол елдің билеушілері тарапынан болған адами үкім ғана.
Өз заманында Әбу Райхан Бируни Құран Кәрімде айтылған су тасқынына
байланысты көптеген зерттеулер жүргізсе, ағылшын археологы Леонард Ч. Вулли
(1880-1960) қазба жұмыстары арқы-лы бұл жойқын су тас-қынының болғанын дәле-
лдеді. Атақты саяхатшы-теңізшілер, ХҮ-ХҮІ ғасыр-ларда өмір сүрген Христофор
Колумб пен Васко до Гама Ислам ғалымдарының ғылыми еңбектерін
пайдаланып,жер шарын аралады. Орыстың ұлы жазушысы Лев Толстой Құран
Кәріммен терең танысқаннан кейін Ислам дінін мойындап, Мені Мұхаммедтің
үмметі деп есептеулеріңді өтінемін, - деді, Карл Маркстің өзі Құранды араб
тілінде оқып, оның ұлылығы мен тәрбиелік мәнін өте жоғары бағалады,
немістің атақты ақыны Гёте: Егер Ислам Аллаһқа мойынсұну болса, біз
бәріміз Исламда өмір сүріп, Исламда өлеміз, - деп жазып кетті. Ислам
дінінің осындай ғылым, білім, руханияттағы маңызы Кеңес дәуірінде дұрыс
бағаланбады, ол қоғамда Ислам ғалымдарының ірі ғылыми жаңалықтары мен
жетістіктерін тек материалистік жағынан ғана жақтау орын алып, дінге
қатысты жақтары жасырылып, қайта оны дінге қарсы қоюға бағыт ұсталды. Сол
бір атейстік идеологияның зардаптары енді – енді ғана жойылуда.
Қазір өркениетті елдер-дің ғалымдары дін-ада-мның таным – түйсігінің
дүние мен жаратылысқа деген көзқарасын айқын-дайтын аса күрделі де маңызды
әлеуметтік – мәдени институт, ерекше қоғамдық сана, - деген пікірлер
айтуда. Ал енді Ислам философиясының түсіндіруінше: Дін деге-німіз -
әлемді байланыстыратын күш Алланың барлығына сенім. Бүкіл әлемді және
адамды жаратушы ие – Жалғыз Алла адам баласының жүрегін өзіне ұштастыра
жаратады, яғни Жаратушының барына сеніп, оның ажырамас бөлшегі екенін әркім
өз жүрегі арқылы сезінуге тиіс. Діннің басты мақсаты – адамның рухани
жетілуі. Ал, Ислам дінінің қасиетті кітабы – Құран Кәрім барлық ғылымның
қайнар көзі, адамды рухани кеме-лділікке жеткізетін Аллаһ сөзі.
Белгілі бір діннің мәнімен мағынасын түсін-діруге, уағыздауға арнал-ған
кітаптар мен шығар-маларды – діни әдебиет-тер деп атайтыны белгілі. Ислам
дініндегі ең басты діни әдебиет – Аллаһ Тағаланың Жәбірейіл пе-ріште арқылы
сүйікті пай-ғамбары Мұхаммедке (с.ғ.с.) бөлік-бөлігімен көктен түсіріп
отырған 114 сүреден құралатын қасиетті Құран Кәрім. Кейін оған Құран
Кәрімнің мәнін қосымша түсіндіріп, мұсылмандарға бағыт-бағдар беретін
ережелер мен шешімдер қосылды. Олар: хадис, иджма, қияс деп аталады.
Құран Кәрім – адамзатты қараңғылықтан нұрға бастайтын құдайлық рахмет –
мейірім көзі (худ, 17 аят), ол жеке адамдар мен қоғам үшін қажетті
құқықтық, әлеуметтік-экономикалық, саяси – басқару, этикалық-моральдық
жүйелердегі негізгі қағидалар мен ұстанымдарды белгілеп беруші. Ақиқаттың
ұлы Кітабы – Құран Кәрімнің әлемдік ғылымды дамы-туға, адамзат баласының
дүниетанымы мен көз-қарасының қалыптасу-ына, рухани жан-дүние-сінің
кемелденуіне тигіз-ген ықпалы, қосқан үле-сі, келешекте де атқара-тын
қызметі өте сүбелі. Кезінде Париж Дәрігерлер Академиясының мүшесі, доктор
Маурики Буалде былай деп жазған-ды: Құрандағы ғылыми болжамдардың
көпшілігі хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) дәуіріндегі білімдарлар деңгейімен
салыстыруға келместей ерекше терең.Демек, оны адамзат еңбегінің туындысы
деуақылға сыймайды. Сон-дай-ақ, Құран Алла тағала тарапынан уәхи болып
түскен кітап еке-ніне ешбір шүбә болмасы анық. Сонымен қатар Алладан түскен
күйде өзгерместен сақталғаныешбір шүбәсіз, біз бұғанкәміл сенеміз. Құранда
адам қолынан келмейтін-дей оқиғалар баяндалуына да айрықша көңіл бөлген
жөн. Ал енді екінші бір француз ғалымы әрі жазушысы доктор Морис Букель
былай дейді: Құранды түсіну үшін адамға энциклопедиялық білім керек. Ислам
дінді де, ғылымды да бір-бірінен ешқашан ажырата қарастырмағанына мен енді
таңқалмаймын. Өйткені қазіргі заманда ғылым қаншалықты биік жетістікке
жетсе де, дінмен одақтас болып келеді. Тіпті ғалымдар кейбір нақты ғылыми
жетістіктерді тереңірек түсіндіру үшін Құранның аяттарына жүгінеді.
Иә, әлемге әйгілі ғалымдардың өздері мойындап отырғанындай, Құран Кәрім
– Аллаһ тағаланың сөзі, ол – бар ғылымның бастауы, дінсіз – ғылым соқыр.
Олай болса, ғылым – Аллаһ тағаланың сипаты, шынайы діннің кепілі.
Өзінің өнерімен әуелі Англияға, сосын Еуропа мен Америкаға танылған Кэт
Стивенс Құран Кәрімнің алғашқы сүресі Фатиханың тәпсірін оқы-ғаннан кейін
оның Құдай сөзі екеніне иланып және бүкіл әлеммен байланысы бар екенін
түсініп Ислам дінін қабылдайды... 17 жыл бойы еңбектеніп, араб және ағылшын
тілінде Соңғы пайғам-бардың өмірі атты аль-бом шығарып, онда 66 минут
бойы Ұлық пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) өмірін жырлайды. Және де ол мұсылман
болғаннан кейін есімін Юсуф Ислам деп өзгертіп, Юсуфтың бас июі атты
кітап жазады. Ол өзінің Аллаһтың ақ жолына түскені туралы былайша сыр
шертеді:
...Көпшілік әндерімді сүйіп тыңдайтын. Ән тас-паларым, күй табақта-рым
көп сатылып, аз уақыттың ішінде байып кеттім. Мал-мүлік, атақ-даңқ, дүние
ойын-сауық, қысқасы, адам армандайтын барлық қызықтың иесі едім. Бірақ
ешқандай өзімді бақытты, сезінбедім. Нәпсінің жетегінде кетіп, ойыма
келгенді істесем де жан-дүнием құлазып тұратын. Айналып келгенде, мұның
бәрі рухани сұранысымды қана-ғаттандыра алмады. Ақиқатты және тура жолды
іздей бастадым. Іздегенімді Ислам дінінен таптым.
Бұл жолға келгенім де қызық. Бірде қатты науқастанып, ауруханаға
түстім. Ауырып жатып, Алланың құдіретін есіме алдым. Қатерлі бұл дерттен
Құдайдың құдіретімен ғана жазылдым. Қасиетті Құдыс (Иерусалим)қаласына
барып келгеннен кейін, туған інімнің өтінішімен ағылшын тіліне ауда-рылған
Құранды оқып едім, алғашқы Фатиха сүресі Мадақ әлемдердің Раббысы Аллаға
ғана тән деп басталады екен. Ойға қалдым. Шынайы ақиқаттың алдында алғаш
рет бас иіп, Ислам дінін қабылдадым. Ислам өмірдің, тіршілік-тің және
табиғат пен әлемнің барлығына үкіметкен қасиетті заң. Алланың заңы Ислам –
бас ию, мойынұсыну деген сөз. Бүкіл әлем сүйіспеншілдіктен және
мойынсұнудан ғана жас-алған. Сондықтан бір ғана Құдай – Алладан басқаға бас
имеңіздер, мойынсұнбаңыздар. Ол бар нәрсені біледі, бізді де. Өзін білуіміз
үшін жаратқан. Ендеше, бұл дүниенің өткінші қызықтарына алданбаңыздар. Бұл
дүние – мәңгілік емес, ахиретке арнаған егін-дік қана, жемісін о дүниеге
барғанда татасыздар.
Фатиха сүресінде ай-тылған Әлемдердің Раббысы деген сөз 18 мың
әлемнің тәрбиешісі деген мағынаны білдіре-ді. Адамдар бір әлем болса, жеміс
және көкөністер екінші бір әлем. Басқаларын қоятұрып, осы екі әлемнің ғана
бір-бірімен байланысын зерттегенде Алланың барлық нәрсені адамдар үшін
жаратқанын көреміз. Мысалы, Әлем кітабы-ның кезекті бір бетін ақтарсақ,
жаңғақ деген ағаштың жемісі туралы оқимыз. Адамның бас сүйегіне ұқсайтын
жаңғақтың да сүйегі бар. Оны аршысақ, миға ұқсайтын дәнін көреміз. Міне,
осылайша адамның басы мен жаңғақта өзара байланыс бар. Сыртқы терісі де,
сүйегі де, қабыршағы да, дәні де адамның бас сүйегіне, ми қабыршағына және
миға ұқсайды және бір қызығы адамның миында ғана болатын күміс, ион деген
элементтер күллі тіршілік, өсімдік атаулының ішін-де тек жаңғақта ғана
кездеседі. Ендеше Ал-лаһ Тағала миға кере-кті элементті адам-ның басы мен
миына ұқсайтын жаңғақтың ішінде жаратып отыр. Раббымыздың құдіреті және
күллі әлемнің иесі деген сөз. Осылайша Құранның табиғат кітабымен
байланысын көргенде исламға еріксіз мойынсұнып, осыкітапты бас июі деген
кітабын айтып отыр).
4.Бақылау сұрақтары:
1. Араб-мұсылман ойшылдардың ғылым туралы пікірлері.
2. Араб-мұсылман ойшылдардың дін туралы пікірлері.
3.Қазіргі Қазақстандағы діни бірлестіктердің топтасуы және хәл-ахуалы
4.Ғылыми және қарапайым білім.
5.Аудиториялық тапсырманы орындау тәртібі:
Тақырып бойынша ойын ортаға салу және МӨЖ жұмыстары бойынша пікір талас
өткізу.
6.Магистранттың аудиторияда орындайтын тапсырмалары:
-Берілген тақырып бойынша тезис жасау
-Тақырып шеңберінде дөңгелек үстел өткізу
-Глоссарий өткізу
7. Сабақ тақырыбына сәйкес әдебиеттер:
1. Герасимов И.Г. Научное исследование. - М, 1972.
2.Кун Т. Структура научных революций. - М, 1977.
3.Логико-гносеологический анализ науки. - Алма-Ата, 1990.
4. Швырев В.С. Научное познание как деятельность. - М,1984.
5. Әбишев Қ,Әбжанов Т.Философия тарихындағы таным теориясы және метод
проблемасы.-Алматы,1990ж.
6.Д.Кішібеков, Ұ.Сыдықов Философия.-Алматы,2002ж.
7.Әбишев Қ. Ғылым тарихы мен философиясы.-Алматы,2011ж.
8.Бурова Е., Карабаева А. Философия и методология науки. - Алматы, 1995.
9.Наука в зеркале философии XX века. - М., 1992.
10.Научный прогресс: когнитивные и социокультурные аспекты. - М., 1993.
№3. Семинарлық сабақтың тақырыбы:
Ғылымның қоғамның дамуы үшін рөлі және түрлері мен оның дамуы
1. Сабақ жоспары:
1. Ғылымның әлеуметтік - маңызды құндылықтары.
2. Ғылымның қоғамдағы мәртебесі.
3. Қазіргі замандағы ғылымның рөлі мен орны жайлы түрлі концепциялар
2. Сабақ мақсаты:Ғылымды академиялық жүйе ретінде және қоғамның рухани
құндылығы тұрғысынан таныстыру.
3.Қысқаша теориялық мәліметтер...
Классикалық ғылым деген түсінік ғылым дамуында XVIII ғасырдан
бастап XX ғасырдың 20-шы жылдарына дейінгі уақытта қалыптасты.Классикалық
ғылым дамуының алғашқы сатысының өз ерек-шеліктері болды: Шындықты айқын
көрсететін, білімнің аяқталған жүйесіне деген ұмтылыс. Бұл классикалық
механикалық дуниені өз заңдылықтары арқылы түсіндіруімен, бағыт беруімен
байланысты болды. Сондықтан, механика қоршаған дүниені түсіндірудің
негізгі тәсілдерін меңгерді және ғылымдар эталоны болып саналды. Табиғатты
ғасырлар бойы өзгермейтін, өзіне ғана қатысы бар заңдарымен ерекшеленетін
тұтас бір жүйе ретінде қарастырды.Сол кездегі классикалық ғылымда статизм,
элементаризм, антиэволюционизм бағыттары болды. Элементаризм — күрделі
құрылымдардың царапайым элементтерін бөліп алып, анықтама беру. Статизм —
бұл құрылымдарға тән байланыстар мен қатынастарды жоққа шығару.
Антиэволюционизм — реалдық құбылыстарды талқылау метафизикалық тұрғыда
болды, яғни өзгеру, даму, тарихылық деген ұғымдардан аулақ болды. Ғылым
дінді интеллектуальдық бедел түрінде алмастырды. Адам-зат ақыл-ойы және
табиғаттың тәжірибелік өзгерістері теологиялық доктриналар мен Қасиетті
жазуды Ғаламды түсіне білуден ығыстырып шығарды. Сенім мен дүниетаным екіге
бөлінді.
Дуние танымдық көзқараста ғылым алдыңғы орында бола оты-рып, дін
мен философияға да өз қатарынан орын берді. Алдыңғы қатарлы дамыған қоғамда
дуниетаным адамзатқа сенімді өмірлік жолды, дүниені түсінудің қандай жолмен
таңдауды өз еркіне берді. Дегенмен, ғылым тәжірибелік жетістіктерді барынша
көп беру арқылы адамзат болашағын тек ғылым ғана қамтамасыз ететіндігін
дәлелдеді. Сондықтан, дін мен метафизикалық философия бірте-бірте өз әсерін
жоғалта бастады. Ғылым, оның ішінде жаратылыстану ғылымдары механистикалық
және метафизикалық болып қана отырып, табиғатқа деген теология-лық
көзқарасты бірте-бірте ығыстыра бастады. ХУІІ-ХУІІІ ғасырларда математикада
шексіз кіші шамалар теориясы (И.Ньютон мен Г.Лейбниц), Декарттың
аналитикалық геометриясы, М.И.Ломоносовтың атомдық-кинетикалык ілімі, Кант-
Лапластың космогониялық гипотеза-сы алдымен жаратылыстану ғылымдарына,
сосын қоғамдық ғылымдарға даму идеясын енгізді. Сонымен, XVIII ғ. аяғында
XIX басында көптеген ғылым салаларын ңамтыған ірі ғылыми революцияларға
біртіндеп алғы шарттар жасала бастады. Алдыңғы қатарға энергия мен заттың
бір-біріне айналуын зер-ттейтін физика мен химия шықты (химиялық
атомистика). Геологияда жердің даму теориясы (Ч.Лайель), биологияда
Ж.Ламарктың эволюция-лық теориясы пайда болды, сонымен қатар палеонтология
(Ж.Кювье) және эмбриология (К.М.Бэр) сияқты ғылымдар дами бастады. XIX
ғасырдың екінші жартысындағы ғылымдағы үш зор жаңалықпен байланысты
революциялардың үлкен маңызы болды. Олар:
Шлайденн мен Шванның клеткалық теориясы;
Майер мен Джоульдің энергияның сацталу және айналу заңы;
Ч. Дарвиннің эволюциялық ілімі болды.
Одан кейін табиғат диалектикасын толығымен негізделген үлкен жаңалықтар
бірінен кейін бірі ашылып жатты:
- 1861 жылы А.М.Бутлеров — органикалық қосылыстардың химиялық құрылысы
теориясы;
-1869 жылы Д.И. Менделеевтің периодтық системасы;
1869 жылы Л.Х.Вант Гофф пен Дж.Гиббс — химиялық термодинамика заңы;
1875 (Дж. К.Максвелл) — жарыңтың электромагниттік теориясы ашылды. Осы
ғылыми жаңалықтар негізінде жаратылыстану жоғарғы сатыларға көтерілді, егер
ол XVIII ғасырда тек қана фактілер жинаушы ғылым болса, ал XIX ғасырда
заттар мен процестер туралы, олардың пайда болуы мен дамуы туралы ғылым
болды, жаратылыстануда ғылым диференциациясы белсенді түрде жүрді, яғни
ғылымның ірі салалары ұсақ бөлімдерге бөлінді (мысалы, физика —
термодинамика, қатты денелер физикасы, электромагнетизм; биологияның жаңа
сала-лары — генетика, цитология, эмбриология бөлініп шықты.
XIX ғасырдың аяғында ғылымдар интеграциясының алғашқы белгілері шықты, ол
XX ғасырға тән процесс болды. Яғни пәнаралықзерттеулер жүргізіле бастады
(биохИмия, геохимия, биогеохимия тағы басқалар). Жаратылыстануға
диалектикалық көзқарастардың енуіне қарамастан, дүниеге көзқарас әлі де
механистикалық, метафизикалық негіздерге сүйенді. Тіршілік пен тірі
организмдердің пайда болуы биология ғылымы жоғары қарқынмен дамыса да
түсіндірілмеді. Дүниедегі адамның орны туралы келіспеушілік көзқарастар
болды. Әрбір ашылған ғылыми жаңалықтың өз қарама-қайшылығы бол-ды.
Геоцентрлік теория жоққа шығарылғаннан кейін адамзат өзінің космостағы
орнына сенімсіздікпен қарады.Ғылым дамуындағы жасалған әр қадам адамды өз
мүмкіндіктерін пайдалану үшін ұмтылдырды, сонымен бірге оның ойларында маза-
сыздық пен бей-берекеттік тудырды.Дарвиннің эволюциялық теориясы ғылымдағы
жағдайды күрт шиеленістірді. Қудай жаратқан деген уғым жоққа
шығарылғаннан кейін адам табиғатты бағындырушы рөлінен айрылды. Христиандық
теология бойынша табиғат адамның өз рухани мүмкіндіктерін ашуға арналған
үйі деген антропоцентристік көзқарасты үстаса, оны ғылым жоққа шығарды.
Дарвин адамды жаратушыға тәуелділігінен Кутқарғанмен, оны жануарларға дейін
төмендетті. Бул пессимистік көзқарас термодинаимканың екінші бастамасының
ашылуымен одан әрі тереңдей түсті. Онда бүкіл ғалам тәртіпті жағдайдан
бейбере-кеттікке қарай қозғалады, ең аяғында ол энтропия жағдайына (жылу-
лық өлім) жетеді деген. Соған қарамастан, XIX ғасыр мен XX ғасырдың басы
ғылымдағы алтын еасыр болды. Ғылыми жаңалықтар ашылды, көптеген инсти-
туттар мен академиялар ашылды. Әр түрлі зерттеу жумыстары
үйымдасқан түрде жүргізілді. Ғылым мен техниканың бірігуімен қолданбалы
ғылым салалары өте тез дамыды. Ғылым мен дүниетанымдағы қалыптасқан жағдай
шешімін табуды қажет етті.Ол XIX ғасырдың 90-шы жылдарынан басталып, XX
ғасырдың ор-тасына дейін созылған ғылыми революциялар арқылы
шешілді.Әлеуметтену — жеке адамдарға қоғам мен оның құрылымдары тарапынан
үнемі (жинақы, бақылаулы, шашыраңқы түрде) әсер ету процесі. Соның
нәтижесінде адамдар белгілі бір білімдерді, құндылықтар мен нормаларды
игеріп, нақты қоғамда, әлеуметтік топтар мен ұйымдарда өмір сүру
тәжірибесін жинақтайды әрі тұлғаға, сол қоғамның тең құқылы мүшесіне
айналады. Социология ғылымы “ұрының баласы — қашан да ұры, ал текті ата-
анадан тек бейкүнә әрі тәртіпті бала туады” деген сыңаржақ тәмсілмен келісе
алмайды. Өйткені, адам анасынан бірден мәдениетті болып
жаралмайды, тәрбиелеу, білім алу және қоғамда ғұмыр кешу процестерінде ғана
қалыптасады. Әлеуметтік-мәдени қаси еттер мен құндылықтарды мұралау өзгеше,
биологиялық емес әдіппен, яки ұрпақтан ұрпаққа тарау тетігі арқылы әлеум.
жолмен жүзеге асады; әрбір жеке адам (индивид), әр жаңа ұрпақ өздері
туып, өмір сүріп жатқан әлеуметтік жүйенің мәдени мұрасын игерудің өзіне
тән ерекше жолынан жүріп өтеді. Осынау маңызды процесті ғылымда “жеке
адамның әлеуметтенуі” деп атайды. Әлеуметтену тура мәнінде, жарық дүниеге
келген, адамзат мәдениетін игеруге бағдарланған саналы биологиялық
организмді, яки адам баласын дамытып, өзінің тұлғалық-психологиялық ерекше
қасиеттерін, сондай-ақ, қоғамдық өмірге араласуына мүмкіндік беретін
әлеуметтік тұрпаттық, әлеуметтік маңызды қасиеттерді, білім мен білікті
бойына жинақтаған тең құқылы жеке тұлғаға айналдыру жолы. Сондықтан,
әлеуметтену дегеніміз жеке адамның әлеуметтік ортамен диалектикалық (өзара)
әрекеттесу процесі, оның барысында, бір жағынан — адам бойындағы табиғи,
психологиялық өскін жетіліп, өркендей түседі, екінші жағынан — қоғам жеке
тұлғаны тәрбиелеу, білім беру, мәдениетке ұмтылдыру арқылы оған адами
тұлғаға тән әлеуметтік мәні мол қасиеттерді сіңіреді. Әлеуметтену — қысқа
мерзімді, бір мәртелік емес, іс жүзінде жеке адамның бүкіл ғұмырын қамтитын
ұзаққа созылатын көп қырлы құбылыс. Соның арқасында жеке адам қоғамдық
өмірге араласып қана қоймайды, сондай-ақ өзінің әлеуметтік статусы мен
рөлін иелене және өзгерте алады. өйткені, әрбір жеке тұлға тиісті құқылар
мен міндеттерді иелене отырып, қоғамдағы өзіне лайықты орынды еншілейді
және нақты қызмет міндеттерін атқарады, яғни әлдебір әлеуметтік статусқа ие
болады. Ол жеке тұлғаның жағдайын жан-жақты, әрі жинақтай бейнелейтін
сипаттамаларды: мамандығын, кәсіби білігін, атқарып жүрген жұмыстарының
сипатын, лауазымын, материалдық әл-ахуалын, саяси ықпалын, партияға және
кәсіподаққа мүшелілігін, іскерлік байланыстарын, туыстық тарамдарын т.б.
қамтиды. Бұлардың барлығын белгілі социолог Р. Мертон (1910 жылы туылған)
“статустық жиым” деп атаған. Оның өзі туа бітті (немесе маңдайға жазылған),
яки субъектіге тәуелсіз күйде, көбінесе жаратылысынан дамитын (мысалы,
жынысы, жасы, ұлты, туыстары) статустар және қол жеткен (немесе қолы
жететін), яғни жеке тұлғаның өзінің күш-жігерін жұмсауы арқылы алған
статустары болып бөлінеді. Кей реттерде осы аталған екеуінің қасиеттерін
тоғыстыратын аралас әлеуметтік статустар да (мысалы, өз еркінен тыс
жұмыссыз қалғандардың, мүгедектікке ұшырағандардың, босқыншылыққа
ұшырағандардың, т.б. статусы), кездеседі. Әлеуметтік статус пен жеке бастың
статусты ажырата білу қажет. Мәселен, әлеуметтік статусты, яғни жеке
тұлғаның бүкіл қоғам ауқымындағы не ірі әлеум. топ ішіндегі жай-жағдайын
айқындар сәтте, алдымен оның қызмет істейтін саласы, лауазымы не ғыл. атақ-
дәрежесі т.б. ауызға ілігеді. Былайша айтқанда, кез келген адамның әлдебір
әлеуметтік топқа (әлеум.-топтық, әлеум.-кәсіби, әлеум.-этникалық, т.б.)
жататындығы дәйектеледі. Ал жеке тұлғаның шағын (бастауыш) әлеуметтік
топтағы (отбасындағы, бригададағы, студенттік топтағы т.б.) беделі,
көбінесе, оның мәртебелік басымдығына емес, жеке бастың, даралық
қасиеттеріне, оған ағайын-туыстарының, жұмыстас не курстас жора-
жолдастарының, таныстарының, көршілерінің т.б. субъективті қарым-
қатынастарына байланысты қалыптасады.
Әлеуметтік және жеке бастық статустар бір-бірімен сәйкес келмеуі де
мүмкін. Жеке тұлғаға сипаттама беру үшін, сондай-ақ, әлеуметтік рөл ұғымын
пайдаланудың да маңызы ерекше. Ол белгілі бір әлеуметтік статус иеленетін
адамнан және нақты қоғамдағы осы статустар тән адамдар тобынан үміт
етілетін мінез-құлықтар болып саналады. Әлеуметтік статус та, әлеуметтік
рөл де ресми түрде (мысалы, заңмен не басқалай құқықтық актімен) бекітілуі
немесе бейресми сипат (мінез-құлықтың моральдық нормалары) иеленуі мүмкін.
Әлеуметтанушылар (Р. Линтон, Дж. Мид, Т. Шибутани т.б.) әлеуметтік рөл
проблемаларын әлеуметтік статус мәселелерімен байланыстыра отырып, оны
әлеуметтік статустың қозғаушы күші ретінде түсіндіреді. Әсіресе, П.
Парсонс (1902 — 1979) рөлдердің құндылықтармен ажырамас байланысын айрықша
атап көрсетіп, әлеуметтік рөлді жалпыға бірдей құндылықтарға негізделген
әрі әлеуметтік жүйеге қажетті құрылымдық элемент құрайтын, нормативті түрде
реттелетін мінез-құлық ретінде қарастырады. Яғни, әлеуметтік рөл әлеуметтік
құндылықтарды жеке тұлғаның нақты әлеуметтік іс-әрекеттеріне ұластырудың
құралы қызметін атқарады
4.Бақылау сұрақтары:
1. Ғылыми рациональдылық жөніндегі түсініктің өзгеруі.
2 .Ашық және түрақсыз жүйе ретіндегі ғылым.
3 .Ақиқат проблемасы және постмодерн философиясы
5.Аудиториялық тапсырманы орындау тәртібі:
Тақырып бойынша ойын ортаға салу және МӨЖ жұмыстары бойынша пікір талас
өткізу.
6.Магистранттың аудиторияда орындайтын тапсырмалары:
-Берілген тақырып бойынша тезис жасау
-Тақырып шеңберінде дөңгелек үстел өткізу
-Глоссарий өткізу
7. Сабақ тақырыбына сәйкес әдебиеттер:
1. Герасимов И.Г. Научное исследование. - М, 1972.
2.Кун Т. Структура научных революций. - М, 1977.
3.Логико-гносеологический анализ науки. - Алма-Ата, 1990.
4. Швырев В.С. Научное познание как деятельность. - М,1984.
5. Әбишев Қ,Әбжанов Т.Философия тарихындағы таным теориясы және метод
проблемасы.-Алматы,1990ж.
6.Д.Кішібеков, Ұ.Сыдықов Философия.-Алматы,2002ж.
7.Әбишев Қ. Ғылым тарихы мен философиясы.-Алматы,2011ж.
8.Бурова Е., Карабаева А. Философия и методология науки. - Алматы, 1995.
9.Наука в зеркале философии XX века. - М., 1992.
10.Научный прогресс: когнитивные и социокультурные аспекты. - М., 1993.
№4. Семинарлық сабақтың тақырыбы: Ғылым құрылымы
1.Сабақ жоспары
1. Қазіргі заманғы ғылымды классификациялау.
2. Ғылымды білімді жіктеу мүмкіндігі және ғылымның жаңа салаларының пайда
болуы.
3. Қоғамның шаруашылық өмірінің жаңа ғылыми білімдердің пайда болу
2. Сабақ мақсаты:Қоғамдағы ғылыми -білімдерді шаруашылық өмірге пайдалану
мүмкіндіктерін ерекшелендіру және кеңінен таныстыру.
3.Қысқаша теориялық мәліметтер...
Ғылым тарихы ғылым тарихын оның пайда болған уақытынан бастап қазіргі
заманға дейін зерттейді. Ол ғылыми дамудың заңдылығын негізінен тарих
ғылымының деректеріне сүйеніп, ғылымның дамуындағы жекелеген құбылыстар мен
оқиғаларды сараптап, сондай-ақ ғылымды зерттейтін басқа пәндердің – ғылым
логикасы, ғылым психологиясы, ғылым этикасы, ғылым социологиясы, ғылым
экономикасы жөне тағы басқалардың жетістіктерін пайдалана отырып ашады.
Ғылым тарихы бойынша жазылған Джон Берналдың Қоғам тарихындағы ғылым
еңбегі осы ойымыздың жақсы мысалы бола алады және бұл еңбектің жазылғанына
жарты ғасыр уақыт өтсе де, әлі күнге дейін құндылығын жойған жоқ. Ғылым
тарихында ғылыми ойдың дамуының барлық байлығы жинақталған, сондықтан да
оны зерттеу аса қажетті. Ғылым тарихының мақсаты тарихи-ғылыми оқиғаларды
хронологиялық жағынан тізбелеп сипаттап қою емес. Оның мақсаты – ғылым мен
техниканың даму заңдылықтарын ашуға ықпал ету. Ғылымды біз әдетте адамның
дүние туралы жалпы білім жинауға ағытталған қызметі деп түсінгендіктен, бір
қарағанда ғылыми процесте дәстурге, өткенге қайта оралуға орын жоқ секілді
көрінеді. Бірақ тереңдеп тексерсек, дәстүрлер ғылым дамуының және
ғалымдардың ізденістік қызметінің негізі. Бұл қағиданы барлық ғылымдарға
ортақ деуге болады. Ғылымдағы дәстүрлер проблемасының негізін қалаушы
американдық физик-философ Т. Кун. Гарвард университетінде стажировкадан
өткен үш жыл ол үшін ғылым тарихын А.Койре, Э.Мейрсон, Е.Мецгер және
А.Майердің еңбектеріне сүйене отырып еркін зерттеуге арналған кезең болды.
Кейінірек әлеуметтік ғылым өкілдері мен жаратылыстану саласының
ғалымдарының арасында ғылыми проблемаларды қою мен оларды шеше білу
мәселелері бойынша туындаған көзқарас алшақтығы Т.Кунды ғылымдағы дәстүрлер
тақырыбын жан-жақты зерттеуге, ғылым динамикасының парадигмалық
концепциясын жасауға итермеледі. Бұл концепцияның мәні мынада. Ғылымды
сипаттау үшін ғылыми қоғамдастық және парадигма (бұл ұғымды Т. Кун
кейінірек дисципли-нарлық матрица деген ұғыммен ауыстырды) ұғымдарын
қолдану керек.
Ғылыми қоғамдастык дегеніміз, Т.Кунның түсінігі бойынша, белгілі бір сала
бойынша ғылыми зерттеулер жүргізу мақсатымен парадигмалар немесе осы
ізденістердің теориялық алғышарттарын негізге ала отырып біріккен ғалымдар
ұжымы.
Т. Кун парадигма ұғымын тандау себептерін түсіндіреді. Әдетте бұл ұғым
қабылданған модель, үлгі дегенді білдіреді. Бірақ Т. Кун бұл түсініктер
парадигманың анықтамасын толық ашпайды деп есептейді, себебі бұл мағы-нада
парадигма бұрын жасалып біткен жұмыс дегенді білдіреді, сонда ғалымдардың
келесі тобы немен айналыспақ? Кунның пікірінше, парадиг-маларды жалпы заң
ретінде қолданылатын, бірақ сонымен бірге жаңа және қиын жағдайларда одан
әрі жетілдірілетін және нақтыланылатын объект деп түсінген дұрыс.
Парадигмаларды қолдану ғылыми ізденісті жеделдетеді, себебі ғылыми
мәселелерді шешудің басқа бәсекелес жолдарын қолданғаннан гөрі қабылданған
парадигмаларды қолданған қолайлы және нәтижелі. Парадигма ұғымының
элементтерінің анықтамасын Т.Кун толық бер-месе де, оларды жалпы түрде
төмендегіше сипаттауға болады: 1) матема-тикалық формада жазылған, бастапқы
ұғымдар мен заңдарды қамтитын фундаменталдық теориялар; 2) табиғат туралы
жалпы философиялық түсініктер және қазіргі ғылымда қабылданған ұғымдар мен
олардың жүйесін бейнелеудің логикалық тәсілдері; 3) ғылыми қоғамдастықтың
әрбір мүшесі өзіне қойылған ғылыми міндеттерді шешу үшін ұстанатын үлгілер
мен эталондар. Ғылымның жағдайын, Т. Кунның пікірінше, екі кезеңге бөліп
қарасты-руға болады: ғылымга дейінгі кезең (бұл кезеңде парадигмалар әлі
қалып-тасып үлгермеген) және гылыми кезең (ғылыми қоғамдастық парадигаманы
құрастырып, қабылдаған кезең). Ғылыми кезеңдегі ғылымның жағдай екі түрде
сипатталады: қалыпты жағдай (оны Т.Кун қалылты ғылым деп атайды) және
дағдарысты жагдай. Қалыпты ғылымда ғылыми қоғамдастық белгілі бір
парадигманы қабылдайды және оны танымның белгілі бір саласындағы
міндеттерді шешу үшін тиімді қолданады. Парадигмаларды зерттеу жас
ізденушіні белгілі бір ғылыми қоғамдастықтың мүшесі болуға дайындайды, ол
өзі таңдаған, ғылым саласын кезінде нақты үлгілерге сүйеніп зерттеген
адамдардың қатарына қосылады және ғылыми практикада олардың дәстүрлі
теориялары мен методтарын қолданғандықтан фундаменталдық принциптерден аса
алшақтамайды. Мұндай дәстүрлілік, өзара келісімділік ғылымның қалыпты
дамуына ықпал етеді. Жалпы қабылданған парадигмалардың болуы осы ғылым
саласының жеткілікті дамығандығының белгісі. Бірақ парадигмаларға
негізделген қалыпты ғылымның бір ерекшелігі – ол үлкен жаңалықтарды ашуға
онша бағытталмаған, оның нәтижелері көбіне-көп алдын-ала, парадигмалар
шеңберінде болжанған. Мұндай жағдайда ғалымның ізденістік қызметінің мәні
жоқ болып көрінуі мүмкін. Кунның пайымдауынша, қалыпты ғылым саласында
жұмыс жасайтын ғалымның алдына қоятын негізгі мақсаты – жаңылтпаштарды
шешу, немесе, парадигмаларға негізделген теориялық білімді іс жүзіндегі
факт-ма-териалдармен рационалды сәйкестендіру. Ғылымның дағдарысты жағдай-
ында ізденіс процесінде қабылданған парадигмалар шеңберіне сыймайтын
фактілер пайда болады да, парадигманың тиімділігі күмән туғызады, одан
бас тартып, шындықты мүлдем жаңа көзқарас тұрғысынан түсіндіретін жаңа
парадигмалар жасау қажеттілігі туады. Бұрын қабылданған парадигмадан бас
тартуды Т.Кун ғылыми рево-люция деп атайды және, Кунның пікірінше, жаңа
парадигманы ғалымдардың жаңа легі психологиялық деңгейде мойындап,
мақұлдауы қажет. Ғылым логикалық емес, психологиялық дейді Кун. Яғни,
парадигманы сыни эксперименттен өткізіп қажеті жоқ, ғалымдарыдң аға буыны
ыдырап, жаңа легі жаңа парадигмамен жұмыс жасап дағдыланса болғаны. Ғылым
динамикасының кумулятивтік теориясының авторы, француз ғалымы Пьер
Дюгемнін пікірінше, ғылымның дамуы кірпіштен қаланған қабырғаның біртіндеп
биіктеуі секілді, бұрын танылған нәрсенің біртіндеп өсуі. Ғалымның жұмысы –
осы ғылым ғимаратының, оның
теориясының кірпіштерін іздеп тауып, орнына қалау. Оның бастауын ғылым-ның
бұрынғы тарихынан табуға болады. Дюгемнің осы көзқарастарына жүгінсек,
дүниенің ғылыми бейнесі өзгермейді, тек кеңейе түседі, ғылым дамуында
түбегейлі теңкеріс дегендер болмаған. Мұндай көзқарастарға қарсы шыққан Кун
ғылымның дамуы ескі білімнің үстіне жаңа білімнің қалануы емес, бұрынғы
беделді деген, жетекші түсініктердің мүлдем жаңа түсініктермен
трансформациялануы, ауыстырылуы, яғни белгілі бір кезендерде болып отыратын
ғылыми революциялар деген теорияны ұсынады.
Негізінен алғанда, Т.Кунның теориясын қабылдауға болады. Ғылымның дамуы
міндетті түрде өзіне дейінгі дәстүрлерге сүйене отырып дамитын-дығы күмән
тудырмайды.
Дәстүрлер көзге көрінетін (явное) немесе вербальді және көрінбейтін
(неявное) немесе вербальдік емес болып бөлінеді, ғылыми таным процесінде
өзара орын ауыстырып отырады. Көрінетін білімдерді кейбір ғалымдар басты,
орталық білім деп те атайды, бұл білімдер басты назарда болады, негізінен
алғанда оқулықтар мен ғылыми монографияларда мәтін-текст түрінде болады.
Т.Кунның парадигмаларын білімнің осы түрінің мысалы ретінде қарастырған
дұрыс. Көрінбейтін білім ( философиялық әдебиетте бұл білімді сипаттауға
-жасырын, имплициттік, перифериялық, үндемейтін, менталитет және
тағы басқа терминдер қолданылады) назардан тысқарырақ, көбіне практикалық
білім саласында кездеседі. Ғалымдардың әдеттерінде, мінез-құлқында
кездеседі, оларды ауызша, вербалды түрде толық жеткізу қиын. Мысалы,
белгілі химик-философ Марк Полани химик студенттердің практикалық
сабақтарға кеп уақыттарын белу ерекшелігін практикалық білімдердің ұстаздан
шәкіртке ғылыми дәстүр ретінде берілу деп есептейді. Олар ғалымнан оның
ғылыми кадрларына ауызша емес, тек жеке үлгі-өнеге арқылы жетеді, яғни
білімнің тұлғалық сипатымен тығыз байланысты.
Көрінбейтін ғылымның бір түрі – ғылыми мектеп, ғалым мен оның шәкірттерінің
белгілі бір географиялық мекеңде орналасқан қауымдастығы. Ғылыми мектеп
шеңберінде ғалымдар арасында тығыз байланыс-араласу орнайды, тәжірибе
алмасу, теориялық пікірталас-дискуссиялар үнемі жүріп отырады. Ғылымның
дамуында ғалымның тұлғалық ерекшеліктерінің белгілі бір рөл атқаратынын
жоққа шығармасақ та, керінбейтін білімді М.Полани секілді тым әсірелеуге
болмайды, бұл білімнің иесі ұжымдық субъект екендігін ұмытпаған дұрыс.
Білімді тек жеке білім деп түсіну – қате.
Әрине, тек дәстүрлерге сүйенсе, ғылым дамымай қалар еді. Ғылыми білімнің
құрылымында жаңалықтар да ерекше рел атқарады. Ғылыми субъект парадигма-
дәстүрлерді басшылыққа алып қана қоймай, оларды жаңалықтармен үнемі
толықтырып отыруы тиіс.
4.Бақылау сұрақтары:
1. Ғылыми рациональдылық жөніндегі түсініктің өзгеруі.
2 .Ашық және түрақсыз жүйе ретіндегі ғылым.
3 .Ақиқат проблемасы және постмодерн философиясы
5.Аудиториялық тапсырманы орындау тәртібі:
Тақырып бойынша ойын ортаға салу және МӨЖ жұмыстары бойынша пікір талас
өткізу.
6.Магистранттың аудиторияда орындайтын тапсырмалары:
-Берілген тақырып бойынша тезис жасау
-Тақырып шеңберінде дөңгелек үстел өткізу
-Глоссарий өткізу
7. Сабақ тақырыбына сәйкес әдебиеттер:
1. Герасимов И.Г. Научное исследование. - М, 1972.
2.Кун Т. Структура научных революций. - М, 1977.
3.Логико-гносеологический анализ науки. - Алма-Ата, 1990.
4. Швырев В.С. Научное познание как деятельность. - М,1984.
5. Әбишев Қ,Әбжанов Т.Философия тарихындағы таным теориясы және метод
проблемасы.-Алматы,1990ж.
6.Д.Кішібеков, Ұ.Сыдықов Философия.-Алматы,2002ж.
7.Әбишев Қ. Ғылым тарихы мен философиясы.-Алматы,2011ж.
8.Бурова Е., Карабаева А. Философия и методология науки. - Алматы, 1995.
9.Наука в зеркале философии XX века. - М., 1992.
10.Научный прогресс: когнитивные и социокультурные аспекты. - М., 1993.
№5. Семинарлық сабақтың тақырыбы:Ғылымның жіктелуі және интеграция
процестері, жаңа техникалық, ақпараттық-компьютерлік ғылымдар
1. Сабақ жоспары
1. Ғылымдағы кірігу процестері.
2. Ғылым білім тұтастығының элеуметтік-экономикалық негізі.
3. Адам ғылыми білімдерді кіріктіруші факторы ретінде.
2. Сабақ мақсаты:Ғылымды интеграция құндылығы ретінде және ақпараттық
технология тілі ретінде таныстыру.
3.Қысқаша теориялық мәліметтер...
Экология ( лат. оіkos – үй, баспана; logos – ілім) –
жеке организмнің қоршаған ортамен қарым-қатынасын, ортаға бейімделу
заңдылықтарын, сондай-ақ организм деңгейінен жоғарырақ тұрған биологиялық
жүйелердің – популяциялардың, орган измдерқауымдастықтарының, экожүйеле рдің,
биосфераның ұйымдастырылу және қызмет атқару заңдылықтарын
зерттейтін ғылым. Экология терминін ғылымға енгізген Э.Геккель
(1866).Экология ғылымы жедел дамып, көптеген жаңа салалары пайда болды. 19
ғасырдың аяғы, 20 ғасырдың басында ғалымдар негізінен
жекелеген факторлардың, әсіресе климаттық
факторлардың, организмдердің таралу ы мен сан динамикасына әсерін зерттеді.
Бірімен-бірі тығыз байланысқан, біртұтас құрылымдық бірлік түзетін
организмдер қауымдастықтары (қ.Биоценоз) туралы ұғым да осы кезде қалыптаса
бастады (К.Мәбиус, 1877; С.Форбс, 1887). 20 ғасырдың басында Экология жеке
ғылым бағыт ретінде таныла бастады, ал “экологияның алтын ғасыры” аталған
20 – 40-жылдары популяциялар мен қа-уымдастықтарды зерттеудің басты
бағыттары айқындалып, Экологияның негізгі ережелері мен заңдары
тұжырымдалды: Ф.Клементс (1916) биоценоздардың өзгеріп, дамитынын және бұл
бейімделушілік сипатындағы құбылыс екендігін көрсетті; А.Тинеманн (1925)
өнім ұғымын енгізді, ал Ч.Элтонның Э. бойынша алғашқы оқулығында (1927)
биоценоздарда жүріп жатқан процестердің заңдылықтары көрсетіліп, трофикалық
қуыс ұғымына анықтама берілді,Экологиялық пирамидалар ұғымы тұжырымдалды;
1926 жылы В.И. Вернадскийдің “Биосфера” атты кітабы жарыққа шығып, онда
алғаш рет Жердегі бүкіл тірі организмдер жиынтығының – “жердің тірі
затының” ғаламдық рөлі айқын көрініс тапты. А.Тенсли ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz