Мейрамханалық шаруашылық кәсіпорындарда қызмет көрсетудің халықаралық стандартарын еңгізуді ұйымдастыру
КІРІСПЕ
1 ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ СФЕРАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСТЕМЕЛІК АСТАРЫ
1.1 Қазіргі кезеңдегі қызмет көрсетудің экономикалық теориясы
1.2 Мейрамхана . қызмет көрсету саласындағы кәсіпкерліктің ерекше түрі ретінде
1.3 Мейрамханалық шаруашылық кәсіпорындарындағы қызмет көрсетудің халықаралық тәжірибесі
2. ҚР МЕЙРАМХАНАЛЫҚ ШАРУАШЫЛЫҚ КӘСІПОРЫНДАРЫНДА ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының қазіргі мейрамхана нарығына шолу
2.2 «Самұрық» мейрамхана кешенінің сипаттамасы және оның қаржы.шаруашылық қызметін талдау
3 ҚАЗАҚСТАНДА ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ СФЕРАСЫНЫҢ ТҮЙІНДІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ МЕЙРАМХАНАЛЫҚ ШАРУАШЫЛЫҚ КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ ДАМУЫНА ӘСЕРІ
3.1 Қазақстандағы қызмет көрсету сферасы және оның мейрамханалық шаруашылық дамуына әсер ететін факторлары
3.2 Мейрамханалық шаруашылық кәсіпорындарда қызмет көрсетудің халықаралық стандартарын енгізудің стратегиялық бағыттары
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
1 ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ СФЕРАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСТЕМЕЛІК АСТАРЫ
1.1 Қазіргі кезеңдегі қызмет көрсетудің экономикалық теориясы
1.2 Мейрамхана . қызмет көрсету саласындағы кәсіпкерліктің ерекше түрі ретінде
1.3 Мейрамханалық шаруашылық кәсіпорындарындағы қызмет көрсетудің халықаралық тәжірибесі
2. ҚР МЕЙРАМХАНАЛЫҚ ШАРУАШЫЛЫҚ КӘСІПОРЫНДАРЫНДА ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының қазіргі мейрамхана нарығына шолу
2.2 «Самұрық» мейрамхана кешенінің сипаттамасы және оның қаржы.шаруашылық қызметін талдау
3 ҚАЗАҚСТАНДА ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ СФЕРАСЫНЫҢ ТҮЙІНДІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ МЕЙРАМХАНАЛЫҚ ШАРУАШЫЛЫҚ КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ ДАМУЫНА ӘСЕРІ
3.1 Қазақстандағы қызмет көрсету сферасы және оның мейрамханалық шаруашылық дамуына әсер ететін факторлары
3.2 Мейрамханалық шаруашылық кәсіпорындарда қызмет көрсетудің халықаралық стандартарын енгізудің стратегиялық бағыттары
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
Дүниежүзілік қызмет көрсету нарығы қазіргі кезеңде өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығына қарағанда екі есе артты. Шағын және орта кәсіпкерлік басым болу есебінен қалыпты жұмыс істейтін қызмет көрсету нарқының негізгі артықшылықтары қосымша жұмыс орынын ашуы, тұтынушылар сұранысының тез өзгеруіне жылдам бейімделуі болып табылады[1].
Қазақстанның қызмет көрсету нарығында жалпы ұлттық өнімнің шамамен 16,8 %, еліміздің мемлекеттік бюджет кірісінің 2,61 % құрайды.
Мейрамхана қызметі нарығын ғылыми негіздеуде төменде көрсетілген алғышарттар ықпал етті:
Біріншіден, нарықтағы тауар ретіндегі қызмет көрсетудің әр бір түрі ғаламдық экономика жүйесіндегі қызмет көрсету дамуының жалпы дамуына белгілі дәрежеде әсер етеді;
- екіншіден, елдің бәсекелестікке қабілеті оның жеке өнімінің бәсекелестікке қабілеттілік дәрежесінен құралады;
- үшіншіден, қызмет көрсетудің жекелеген түрлерін зерттеу отандық және шет елдік озық технологияларды Қазақстандық кәсіпорындар мен ұйымдардың шаруашылықтық әрекетінің қалыпты қызметін қамтамасыз ететін болашағы зор әдістерін енгізуге мүмкіндік береді;
- төртіншіден, зерттеулер Қазақстанның 50 дамыған елдердің қатарына енуді жеделдететін бәсекелестікке қабілетін арттырудың біршама шынайы тиімді жолдарын іздестіруге мүмкіндік берді;
- бесіншіден, қызмет көрсетудің нақтылы бір түрлерін зерттеу бәсекелестікке қабілеттіліктің ұлттық және халықаралық стандарттарының арасындағы айырмашылықтарды, сонымен қатар, Қазақстандық кәсіпкерлердің дүниежүзілік қызмет көрсету нарқына енуін жеделдету жолдарын анықтауға мүмкіндік береді. Осы ұстаным тұрғысынан алғанда тек халықаралық туризм бизнесінің құрамдас бөлігі ретінде ғана қарастырылатын Қазақстандағы мейрамханалық қызмет көрсетуі мен оның базасының елімізде дамуы біршама нашар зерттелген. Тұрғындар мен елімізге келетін қонақтардың демалуына жағдай жасайтын Қазақстандағы мейрамхана индустриясының ұлттық қызмет көрсету нарқының жалпы көлемінің 6%, барлық қызыметкөрсетудің 68,9% және жалпы ұлттық өнімдегі үлесі 5 млрл. теңгені құрайды.
Еліміздің мерамхана бизнесінің өте маңызды саяси, әлеуметтік және психологиялық қызметінің бірі сырттан келетін қонақтарға еліміз туралы қолайлы имидж қалыптастырады. Осы тұрғыдан алғанда Қазақстандағы мейрамхана бизнесінің жағдайы еліміздің сыртқы экономикалық байланысына, дүниежүзілік экономикалық кеңістікке енуіне, ұлттық экономикаға шетел инвесторларын тартуға орасан зор ықпал етеді.
Қарқынды дамып келе жатқан бүкіл дүниежүзінде жүздеген миллион доллар табыс әкелетін болашағы зор қызмет көрсету саласының бірі болып табылатын мейрамхана бизнесін әлемдік экономикада ұлттық туризмнің базасын өсіретін, халықаралық қауымдастықта елдің белгілі бір брендін қалыптастыратын және мемлекеттік бюджетті тұрақты түрде толықтыратын кәсіпкерліктің ерекше саласы ретінде қарастырады.
Қазақстанның қызмет көрсету нарығында жалпы ұлттық өнімнің шамамен 16,8 %, еліміздің мемлекеттік бюджет кірісінің 2,61 % құрайды.
Мейрамхана қызметі нарығын ғылыми негіздеуде төменде көрсетілген алғышарттар ықпал етті:
Біріншіден, нарықтағы тауар ретіндегі қызмет көрсетудің әр бір түрі ғаламдық экономика жүйесіндегі қызмет көрсету дамуының жалпы дамуына белгілі дәрежеде әсер етеді;
- екіншіден, елдің бәсекелестікке қабілеті оның жеке өнімінің бәсекелестікке қабілеттілік дәрежесінен құралады;
- үшіншіден, қызмет көрсетудің жекелеген түрлерін зерттеу отандық және шет елдік озық технологияларды Қазақстандық кәсіпорындар мен ұйымдардың шаруашылықтық әрекетінің қалыпты қызметін қамтамасыз ететін болашағы зор әдістерін енгізуге мүмкіндік береді;
- төртіншіден, зерттеулер Қазақстанның 50 дамыған елдердің қатарына енуді жеделдететін бәсекелестікке қабілетін арттырудың біршама шынайы тиімді жолдарын іздестіруге мүмкіндік берді;
- бесіншіден, қызмет көрсетудің нақтылы бір түрлерін зерттеу бәсекелестікке қабілеттіліктің ұлттық және халықаралық стандарттарының арасындағы айырмашылықтарды, сонымен қатар, Қазақстандық кәсіпкерлердің дүниежүзілік қызмет көрсету нарқына енуін жеделдету жолдарын анықтауға мүмкіндік береді. Осы ұстаным тұрғысынан алғанда тек халықаралық туризм бизнесінің құрамдас бөлігі ретінде ғана қарастырылатын Қазақстандағы мейрамханалық қызмет көрсетуі мен оның базасының елімізде дамуы біршама нашар зерттелген. Тұрғындар мен елімізге келетін қонақтардың демалуына жағдай жасайтын Қазақстандағы мейрамхана индустриясының ұлттық қызмет көрсету нарқының жалпы көлемінің 6%, барлық қызыметкөрсетудің 68,9% және жалпы ұлттық өнімдегі үлесі 5 млрл. теңгені құрайды.
Еліміздің мерамхана бизнесінің өте маңызды саяси, әлеуметтік және психологиялық қызметінің бірі сырттан келетін қонақтарға еліміз туралы қолайлы имидж қалыптастырады. Осы тұрғыдан алғанда Қазақстандағы мейрамхана бизнесінің жағдайы еліміздің сыртқы экономикалық байланысына, дүниежүзілік экономикалық кеңістікке енуіне, ұлттық экономикаға шетел инвесторларын тартуға орасан зор ықпал етеді.
Қарқынды дамып келе жатқан бүкіл дүниежүзінде жүздеген миллион доллар табыс әкелетін болашағы зор қызмет көрсету саласының бірі болып табылатын мейрамхана бизнесін әлемдік экономикада ұлттық туризмнің базасын өсіретін, халықаралық қауымдастықта елдің белгілі бір брендін қалыптастыратын және мемлекеттік бюджетті тұрақты түрде толықтыратын кәсіпкерліктің ерекше саласы ретінде қарастырады.
1. Ходорков А.Ф. Мировое ресторанное и гостиничное хозяйство. – М.:1996.-315 с.
2. Мейрамхана мен қонақ үйлердің қазақстандық Ассоциациясының статистикалық көрсеткіштері (КАГиР).- Астана, 2010.
3. Барлыков Е.К., Онаева Б.Т. Сервистік қызмет: оқу құралы// Алматы, Экономика.2013.-226 б.
4. Друкер П. Эффективное управление М.: ИТД «Гранд», 2001.
5. Кэмпбел Д., Стоунхаус Д., Хьюстон Б. Стратегический менеджмент. Пер. с англ. Н.И. Алмазовой —М.: ООО «Изд-во Проспект», 2003
6. Уокер Дж.Р. Введение в гостепреимство: Учебник / Пер. С англ. – М.: Юнити, 1996, 171 с.
7. Международное ресторанное хозяйство. Уч. Под. ред. проф.д-ра эконом наук Чудновского А.Д. – М.: Ассоциация авторов и издателей
ТАНДЕМ. Изд-воЭКМОС, 2000г.-210 с.
8. Скопкин С.С. Маркетинг и продажа в ресторанном бизнесе. – М.:2007, 207 с.
9. Богушева В.И. Организация обслужевания носитителей ресторанов и баров. Ростов Н/Д: Феникс, 2004 – С 4-11
10. Алтынбаев Б.А., Смыкова М.Р. Экономика және туризмді ұйымдастыру: Учеб. пособие. – Алматы: Каз ГАУ, 2009.-94с.
11. Рахимбекова Ж.С. Международный ресторанный и гостиничный бизнес: Учебное пособие. Алматы: Қазақ уриверситеті, 2007.-220б.
12. Актуальные вопросы качества предоставляемых услуг в рестораннных предприятиях. Учебно — методическое пособие. Части 1,2. М.: 2000.
13. Поляко В. Методы аттестации персонала // Кадровый вестник, 2005.- 78 с.
14. Психология работы с персоналом в трудах отечественных специалистов / Под ред. Л.В. Винокурова. – СПб.: 2011.
15. Скараманга В.П. Фирменный стиль в гостеприимстве . Учебное издание / Российской международной академии туризма. М. Финансы и статистика, 2007.-185 с.
16. Есайдар У.С. Кәсіпорындардың инновациялық қызметін мемлекет тарапынан реттеу қажеттілігі. ҚазҰУ хабаршысы, экономика сериясы.-№3.-2005
17. Кабушкин Н.И., Бондаренко Г.А. Менеджмент гостиниц и ресторанов — Минск: «Новое знание», 2011.
18. «Tourim» Еуропа, European Commission. Luxembourg: Office for Official Publications of the Europen Communities, 2010.
19. Кондратенко В.И., Петкевич Ф.П. Особенности организационной структуры и стратегии управления ресторанов в рыночных условиях хозяйствования. Теория, опыт, практика. Тюмень, 2005.
20. Раева Р.А.Ресторанный бизнес: Пути становления и развития, Алматы, Қазақ университеті, 2008
21. Качаева Е.В. Формирование системы управления ресторанным хозяйством. Автореферат диссертации на соискание ученой степени к.э.н. С-Пб,2004.
22. Карпова Г.А. Экономика и управление в сфере туризма. Учебное пособие. СПб.: Изд-во СПбГУЭФ, 2003.-125 с.
23. Ковалев А.И., Войленко В.В. Маркетинговый анализ. М.: Центр экономики и маркетинга, 2007.
24. Мейрамхана мен қонақ үйлердің қазақстандық Ассоциациясының статистикалық көрсеткіштері (КАГиР)- Астана: 2011. – 110с.
25. Туризм Казахстана в 2010 году / Статистический сборник. – Астана: Агентство Республики Казахстан по статистике, 2012. – 152с
26. Г.Н. Доғалова «Халықаралық экономика» - Алматы, 2000 жыл
27. Туризм Казахстана в 2011 году / Статистический сборник. – Астана: Агентство Республики Казахстан по статистике, 2012. Астана:
28. К.Б. Блеутаева «Кәсiпкерлiктiң жаңа формаларын ынталандырудағы мемлекеттiң ролi» //Аль-Пари, 2005, №3-4.
29. Григолли П., Чеполларо Д. Управление человеческими ресурсами в европейском гостиничном бизнесе М.: Финансы и статистика, 2002.
30. «Самұрық» мейрамханасы материалдары бойынша, 2013
31. «Самұрық» мейрамханасының 2012 жылғы есебі, Талдықорған, 2012
32. Сырлыбаев М.С. ҚР индустриальды-инновациялық дамуы // National Business. – 2009. – №9. – С. 30–67.
33. Александрова А.Ю. Международный туризм: Учебник.-М.: Аспект-Пресс,2009-470с.
34. Нұрпейсова К. Қазіргі заманғы мейрамханалардың қалыптасуы мен даму жолдары/э.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған авторефераты, Алматы, 2004
35. А.В.Сидорович, А.Б.Абішев. Ұлттық экономика. Алматы.- 2010.-215б.
36. Скараманга В.П. Фирменный стиль в гостеприимстве . Учебное издание / Российской международной академии туризма. М. Финансы и статистика, 2007г.
37. Балабанов И.Т., Балабанов А.И. Экономика туризма: Учеб. пособие.- М.: Финансы и статистика,2006.-176с.
38. Борисов К.Г. Международный туризм и право: Учебно-метод. Пособие.-М.: НИМП, 2010.-352с.
39. Сагадиев К. Проблемы конкурентоспособности национальной экономики. // Саясат, 2011. № 12 С. 78-82.
40. Браймер Р.А. Основы управления в индустрии ресторанного бизнеса / Пер. с англ. – М.: АСПЕКТ-ПРЕСС, 2005.-382с.
41. Гостиничный и ресторанный бизнес: Учебник/Под ред. А.Д.Чудновского.-М.: ЭКМОС,2008.-352с.
2. Мейрамхана мен қонақ үйлердің қазақстандық Ассоциациясының статистикалық көрсеткіштері (КАГиР).- Астана, 2010.
3. Барлыков Е.К., Онаева Б.Т. Сервистік қызмет: оқу құралы// Алматы, Экономика.2013.-226 б.
4. Друкер П. Эффективное управление М.: ИТД «Гранд», 2001.
5. Кэмпбел Д., Стоунхаус Д., Хьюстон Б. Стратегический менеджмент. Пер. с англ. Н.И. Алмазовой —М.: ООО «Изд-во Проспект», 2003
6. Уокер Дж.Р. Введение в гостепреимство: Учебник / Пер. С англ. – М.: Юнити, 1996, 171 с.
7. Международное ресторанное хозяйство. Уч. Под. ред. проф.д-ра эконом наук Чудновского А.Д. – М.: Ассоциация авторов и издателей
ТАНДЕМ. Изд-воЭКМОС, 2000г.-210 с.
8. Скопкин С.С. Маркетинг и продажа в ресторанном бизнесе. – М.:2007, 207 с.
9. Богушева В.И. Организация обслужевания носитителей ресторанов и баров. Ростов Н/Д: Феникс, 2004 – С 4-11
10. Алтынбаев Б.А., Смыкова М.Р. Экономика және туризмді ұйымдастыру: Учеб. пособие. – Алматы: Каз ГАУ, 2009.-94с.
11. Рахимбекова Ж.С. Международный ресторанный и гостиничный бизнес: Учебное пособие. Алматы: Қазақ уриверситеті, 2007.-220б.
12. Актуальные вопросы качества предоставляемых услуг в рестораннных предприятиях. Учебно — методическое пособие. Части 1,2. М.: 2000.
13. Поляко В. Методы аттестации персонала // Кадровый вестник, 2005.- 78 с.
14. Психология работы с персоналом в трудах отечественных специалистов / Под ред. Л.В. Винокурова. – СПб.: 2011.
15. Скараманга В.П. Фирменный стиль в гостеприимстве . Учебное издание / Российской международной академии туризма. М. Финансы и статистика, 2007.-185 с.
16. Есайдар У.С. Кәсіпорындардың инновациялық қызметін мемлекет тарапынан реттеу қажеттілігі. ҚазҰУ хабаршысы, экономика сериясы.-№3.-2005
17. Кабушкин Н.И., Бондаренко Г.А. Менеджмент гостиниц и ресторанов — Минск: «Новое знание», 2011.
18. «Tourim» Еуропа, European Commission. Luxembourg: Office for Official Publications of the Europen Communities, 2010.
19. Кондратенко В.И., Петкевич Ф.П. Особенности организационной структуры и стратегии управления ресторанов в рыночных условиях хозяйствования. Теория, опыт, практика. Тюмень, 2005.
20. Раева Р.А.Ресторанный бизнес: Пути становления и развития, Алматы, Қазақ университеті, 2008
21. Качаева Е.В. Формирование системы управления ресторанным хозяйством. Автореферат диссертации на соискание ученой степени к.э.н. С-Пб,2004.
22. Карпова Г.А. Экономика и управление в сфере туризма. Учебное пособие. СПб.: Изд-во СПбГУЭФ, 2003.-125 с.
23. Ковалев А.И., Войленко В.В. Маркетинговый анализ. М.: Центр экономики и маркетинга, 2007.
24. Мейрамхана мен қонақ үйлердің қазақстандық Ассоциациясының статистикалық көрсеткіштері (КАГиР)- Астана: 2011. – 110с.
25. Туризм Казахстана в 2010 году / Статистический сборник. – Астана: Агентство Республики Казахстан по статистике, 2012. – 152с
26. Г.Н. Доғалова «Халықаралық экономика» - Алматы, 2000 жыл
27. Туризм Казахстана в 2011 году / Статистический сборник. – Астана: Агентство Республики Казахстан по статистике, 2012. Астана:
28. К.Б. Блеутаева «Кәсiпкерлiктiң жаңа формаларын ынталандырудағы мемлекеттiң ролi» //Аль-Пари, 2005, №3-4.
29. Григолли П., Чеполларо Д. Управление человеческими ресурсами в европейском гостиничном бизнесе М.: Финансы и статистика, 2002.
30. «Самұрық» мейрамханасы материалдары бойынша, 2013
31. «Самұрық» мейрамханасының 2012 жылғы есебі, Талдықорған, 2012
32. Сырлыбаев М.С. ҚР индустриальды-инновациялық дамуы // National Business. – 2009. – №9. – С. 30–67.
33. Александрова А.Ю. Международный туризм: Учебник.-М.: Аспект-Пресс,2009-470с.
34. Нұрпейсова К. Қазіргі заманғы мейрамханалардың қалыптасуы мен даму жолдары/э.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған авторефераты, Алматы, 2004
35. А.В.Сидорович, А.Б.Абішев. Ұлттық экономика. Алматы.- 2010.-215б.
36. Скараманга В.П. Фирменный стиль в гостеприимстве . Учебное издание / Российской международной академии туризма. М. Финансы и статистика, 2007г.
37. Балабанов И.Т., Балабанов А.И. Экономика туризма: Учеб. пособие.- М.: Финансы и статистика,2006.-176с.
38. Борисов К.Г. Международный туризм и право: Учебно-метод. Пособие.-М.: НИМП, 2010.-352с.
39. Сагадиев К. Проблемы конкурентоспособности национальной экономики. // Саясат, 2011. № 12 С. 78-82.
40. Браймер Р.А. Основы управления в индустрии ресторанного бизнеса / Пер. с англ. – М.: АСПЕКТ-ПРЕСС, 2005.-382с.
41. Гостиничный и ресторанный бизнес: Учебник/Под ред. А.Д.Чудновского.-М.: ЭКМОС,2008.-352с.
Мейрамханалық шаруашылық кәсіпорындарда қызмет көрсетудің халықаралық
стандартарын еңгізуді ұйымдастыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 Қызмет көрсету сФЕРАСЫНДАҒЫ кәсіпкерліктің ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК
АСТАРЫ
1. Қазіргі кезеңдегі қызмет көрсетудің экономикалық теориясы
2. Мейрамхана - қызмет көрсету саласындағы кәсіпкерліктің ерекше түрі
ретінде
1.3 Мейрамханалық шаруашылық кәсіпорындарындағы қызмет көрсетудің
халықаралық тәжірибесі
2. ҚР мейрамханалық шаруашылық кәсіпорындарында қызмет көрсетудің қаржылық-
экономикалық жағдайына талдау
2.1 Қазақстан Республикасының қазіргі мейрамхана нарығына шолу
2.2 Самұрық мейрамхана кешенінің сипаттамасы және оның қаржы-шаруашылық
қызметін талдау
3 ҚАЗАҚСТАНДА қызмет көрсету СФЕРАСЫНЫҢ ТҮЙІНДІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
мейрамханалық шаруашылық кәсіпорындарынЫҢ ДАМУЫНА ӘСЕРІ
3.1 Қазақстандағы қызмет көрсету сферасы және оның мейрамханалық шаруашылық
дамуына әсер ететін факторлары
3.2 Мейрамханалық шаруашылық кәсіпорындарда қызмет көрсетудің халықаралық
стандартарын енгізудің стратегиялық бағыттары
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зертейтін тақырыптың өзектілігі. Дүниежүзілік қызмет көрсету нарығы
қазіргі кезеңде өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығына қарағанда екі есе артты.
Шағын және орта кәсіпкерлік басым болу есебінен қалыпты жұмыс істейтін
қызмет көрсету нарқының негізгі артықшылықтары қосымша жұмыс орынын ашуы,
тұтынушылар сұранысының тез өзгеруіне жылдам бейімделуі болып табылады[1].
Қазақстанның қызмет көрсету нарығында жалпы ұлттық өнімнің шамамен
16,8 %, еліміздің мемлекеттік бюджет кірісінің 2,61 % құрайды.
Мейрамхана қызметі нарығын ғылыми негіздеуде төменде көрсетілген
алғышарттар ықпал етті:
Біріншіден, нарықтағы тауар ретіндегі қызмет көрсетудің әр бір түрі
ғаламдық экономика жүйесіндегі қызмет көрсету дамуының жалпы дамуына
белгілі дәрежеде әсер етеді;
- екіншіден, елдің бәсекелестікке қабілеті оның жеке өнімінің
бәсекелестікке қабілеттілік дәрежесінен құралады;
- үшіншіден, қызмет көрсетудің жекелеген түрлерін зерттеу отандық және
шет елдік озық технологияларды Қазақстандық кәсіпорындар мен ұйымдардың
шаруашылықтық әрекетінің қалыпты қызметін қамтамасыз ететін болашағы зор
әдістерін енгізуге мүмкіндік береді;
- төртіншіден, зерттеулер Қазақстанның 50 дамыған елдердің қатарына
енуді жеделдететін бәсекелестікке қабілетін арттырудың біршама шынайы
тиімді жолдарын іздестіруге мүмкіндік берді;
- бесіншіден, қызмет көрсетудің нақтылы бір түрлерін зерттеу
бәсекелестікке қабілеттіліктің ұлттық және халықаралық стандарттарының
арасындағы айырмашылықтарды, сонымен қатар, Қазақстандық кәсіпкерлердің
дүниежүзілік қызмет көрсету нарқына енуін жеделдету жолдарын анықтауға
мүмкіндік береді. Осы ұстаным тұрғысынан алғанда тек халықаралық туризм
бизнесінің құрамдас бөлігі ретінде ғана қарастырылатын Қазақстандағы
мейрамханалық қызмет көрсетуі мен оның базасының елімізде дамуы біршама
нашар зерттелген. Тұрғындар мен елімізге келетін қонақтардың демалуына
жағдай жасайтын Қазақстандағы мейрамхана индустриясының ұлттық қызмет
көрсету нарқының жалпы көлемінің 6%, барлық қызыметкөрсетудің 68,9% және
жалпы ұлттық өнімдегі үлесі 5 млрл. теңгені құрайды.
Еліміздің мерамхана бизнесінің өте маңызды саяси, әлеуметтік және
психологиялық қызметінің бірі сырттан келетін қонақтарға еліміз туралы
қолайлы имидж қалыптастырады. Осы тұрғыдан алғанда Қазақстандағы мейрамхана
бизнесінің жағдайы еліміздің сыртқы экономикалық байланысына, дүниежүзілік
экономикалық кеңістікке енуіне, ұлттық экономикаға шетел инвесторларын
тартуға орасан зор ықпал етеді.
Қарқынды дамып келе жатқан бүкіл дүниежүзінде жүздеген миллион доллар
табыс әкелетін болашағы зор қызмет көрсету саласының бірі болып табылатын
мейрамхана бизнесін әлемдік экономикада ұлттық туризмнің базасын өсіретін,
халықаралық қауымдастықта елдің белгілі бір брендін қалыптастыратын және
мемлекеттік бюджетті тұрақты түрде толықтыратын кәсіпкерліктің ерекше
саласы ретінде қарастырады.
Мейрамхана бизнесі – қарқынды дамып келе жатқан бүкіл дүниежүзінде
жүздеген миллион доллар табыс әкелетін болашағы зор қызмет көрсету
саласының бірі болып табылады.
Қазақстанда экономиканың белсенді құрамдас бөлігі ретіндегі қызмет
көрсету мен мейрамхана бизнесі нарқының қызметтік ерекшеліктерін талдау,
мейрамхана индустриясын басқарудың тиімділігін арттыру саласында
халықаралық стандарттар бағытындағы зерттеулер аз жүргізілуі зерттеу
тақырыбын таңдауға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты. Ғылыми жұмыстың тақырыбы мейрамхана
кәсіпорындарының іс жүзіндегі қызметіне, қазіргі даму жағдайына, қызмет
көрсету сферасында алатын орынына жан-жақты зерттеу негізінде қызмет
көрсетудің бәсекелестік қабілетін және мейрамхананы басқарудың тиімділігін
арттыру жолдары жөнінде теориялық және әдістемелік-тәжірибелік ұсыныстарды
қарастыру.
Алдыға қойған мақсатқа сәйкес ғылыми жұмыс төменде көрсетілген
міндеттерді шешуді көздейді:
- қызмет көрсетудің қазіргі кезеңдегі экономикалық теориясын негіздеу;
- қызмет көрсету саласындағы кәсіпкерліктің мәні мен мазмұнын ашу;
- мейрамханалық шаруашылық кәсіпорындарында қызмет көрсетудің
халықаралық тәжірибесін зерделеу;
- Қазақстан Республикасының қазіргі мейрамхана нарығына шолу жасау;
- Самұрық мейрамхана кешенінің сипаттамасы және оның қаржы-
шаруашылық қызметін талдау
- Қазақстанда қызмет көрсету сферасының түйінді мәселелері мен оның
мейрамханалық шаруашылық кәсіпорындарының дамуына әсерін бағалау;
- мейрамханалық шаруашылық кәсіпорындарда қызмет көрсетудің
халықаралық стандартарын енгізудің стратегиялық бағыттарын анықтау
Зерттеу нысаны ретінде нарықтық қатынас жағдайындағы Қазақстан
Республикасының мейрамханалары алынды.
Зерттеу пәні ретінде мейрамхана бизнесін зерделеуде негіз болатын
ұйымдастыру-экономикалық қатынастардың үйлесімділігі алынды.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық базасынның негізгі ретінде
кәсіпкерліктің арнайы түрі ретіндегі қызымет көрсету нарығы мен мейрамхана
бизнесінің қызметі мәселелері бойынша отандық және шетелдік экономистердің
еңбектеріндегі негізгі тұғырнамалық ережелер мен заңдылықтар алынды.
Экономикалық әдебиеттерде қызмет көрсету мен мейрамхана бизнесі
қызметтерінің ерекшеліктері негізінен шетелдік ғалымдардың еңбектерінде
көрініс тапқан.
Қызмет көрсету саласын басқару және нарықтық экономиканың тауары
ретіндегі олардың қызметінің ерекшеліктерін ескерудің әдіснамалық
мәселелері Е.А. Балашованың, А.Д. Чудновскийдің, Т.И. Дубиннің, А.О.
Яворскаяның, Р.Г. Мердиннің, И.К. Белявскмйдің, Л.И. Абалкиннің, А.Ю.
Александрованың, М.Б. Биржаковтың және тағыда басқа ғалымдардың
еңбектерінде көрініс тапқан.
Мейрамхана бизнесінің қызмет көрсетудің ерекше саласы ретінде
Г.А. Папирянның, Г.А. Анаевтің, Н.И. Алексеевтің, С.С.
Скопкиннің, А.А. Стадниктің тағыда басқа бірқатар
ғалымдардың еңбектерінде зерттелген. Бұл ғалымдардың еңбектері Қазақстан
нарығына аса бейімделмеген және тәжірибесі бойынша олар азаматтары болып
табылатын өз елдерінің ұлттық нарығына бағытталған.
Қазақстаннның қызметтер көрсету нарығының дамуындағы кейбір мәселелері
қазақстандық ғалымдар: А.А Алімбаевтың, Р.А. Алшановтың, С.Б.
Ахметжанованың, У.Б. Баймұратовтын, А.Есентүгелованың, Б.Мырзалиевтің, Ә.Ә.
Сатыбалдиннің, Б.М.Арынның, Т.А. Ашімбаевтың, И.Ю. Бенктің, А.К. Ералының,
К.К. Кажымұраттың, Р.С. Кареновтың, М.Б. Кенжеғозиннің, А.К.
Қошановтің, Е.А. Никифорованың, Н.К. Нурланованың, А.Ш. Нұрсеиттің,
О.С. Сәбденның, К.А. Сагадиевтің, У.К. Шеденовтың және т.б. ғалымдардың
еңбектері қолданылды.
Зерттеудің әдістемелік базасы ретінде жұмыста жүйелілік және
экономикалық талдау, салыстыру, экономикалық логика, себеп-салдарлы
байланыстар, статистикалық талдау сыяқты экономикалық үрдістер мен
құбылыстарды танудың жалпы ғылыми әдістері қолданылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы кәсіпкерлік қызметте басшылыққа алатын
ұлттық заңнамалар мен нормативтік актлерді пайдалана отырып, мейрамхана
шаруашылығын басқарудың отандық және шетелдік тәжірибесін талдау негізінде
Қазақстан Республикасындағы қызмет көрсету нарығы зерттеулері алынды.
Сонымен катар, отандық статистика, ұлттық мейрамханалардың ақпараттық және
статистикалық деректері, интернеттегі Web-сайттардағы, күнделікті баспасөз
беттеріндегі, ғылыми басылымдардағы ақпараттар алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жүргізу барысында төменде
көрсетілген нәтижелерге қол жеткізілді:
- қызмет көрсетудің қазіргі кезеңдегі экономикалық теория негіздері
анықталды;
- қызмет көрсету, қызмет көрсетуінің сапасы түсініктерінің мазмұны
мен сипаттары, қызмет көрсету саласының қалыптасу қағидалары мен оған
әсерететін алғышарттар анықталды;
- Қазақстанда қызмет көрсету сферасының түйінді мәселелері мен оның
мейрамханалық шаруашылық кәсіпорындарының дамуына әсері зерделенді;
- мейрамханалық шаруашылық кәсіпорындарда қызмет көрсетудің халықаралық
стандартарын енгізудің стратегиялық бағыттары анықталды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан
және қорытындыдан тұрады.
1 Қызмет көрсету сФЕРАСЫНДАҒЫ кәсіпкерліктің ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК
АСТАРЫ
1. Қазіргі кезеңдегі қызмет көрсетудің экономикалық теориясы
Қызмет көрсету үдерісінің негізгі көзі өндірістік үрдістері
ұйымдастыру мен еңбек тетіктерін басқару тиімділігін артыру, басқару
ұйымдарының сыртқы ортаға бейімделуі және озық іс тәжірибелерді жинақтау
болып табылады.
Қазіргі кезде дүниежүзінің әр түрлі елдерінде қызмет көрсету
саласында жалпы ұлттық өнімнің 40% дан 71% жасалады[2]. Қызмет көрсету
саласының геоэкономикалық кеңістікте жедел даму қарқыны ХХ ғасырдың ортасы
мен ХХІ ғасырдың басындағы біршама маңызды экономикалық құбылыс болуда.
Нарықтық экономикалық қатынастарға көшу кәсіпкерліктің барлық
салаларында бәсекелестік ортасын қалыптастырды. Бәсекелестік жағдайында
бәсекелестіктікке қабілеттіліктің өсуі өндірістік-кәсіпкерлік үрдісті
басқаруды тиімді ұйымдастыру және нарықтық ортаның талаптарын
қанағаттандыратын басқару жүйесін қалыптастыруға тікелей байланысты
болады. Бірақ мұндай басқару жүйесін қалыптастыру тауардың бәсекелестікке
қабілеттілігіне тұтынушылар қоятын талаптардың деңгейін, сонымен қатар,
қандай да бір кәсіпорын өндіріп өткізуді көздейтін нарықтық өнімге тән
арнайы сипаттарды оқып-үйренуді қажет етеді.
Бәсекелестікке қабылеттілігі жоғары ұлттық өнім өндіруді көздейтін
нақтылы бір өндірісті басқарудың тиімді жүйесін құру көздері мен
мүмкіндіктері өндірістің қандай салада қызмет етуіне, нарықтың сипаты мен
өндірістік іс-әрекеттері өнім, жұмыс немесе қызмет көрсету сияқты
экономикалық санаттардың қайсысына жататынын ескеруді қажет етеді. Аталған
айырмашылықтар өзіндік ерекшеліктері бар қызмет көрсету түсінігінің мәнін
ашу оның дамуы ұлттық бәсекелестікке қабілеттіліктің ғана емес, ұлттық
экономиканың өсуіне, сонымен қатар, халықтың өмір сүру деңгейінің
көтерілуіне де әсер ететін дүниежүзілік экономикалық кеңістікте қарқынды
дамып келе жатқан қызымет көрсету саласында іргелі зерттеулер қажет.
Қызмет көрсету дүниежүзіндегі көптеген елдерінде ұлттық туризм
қызметінің әдісі ретінде қалыптасып мемлекет тарапынан реттеледі. Сондықтан
бұл салаға мемлекеттің араласуы шамалы болып, оның қызметі кәсіпкерлік
негізде жеке бизнесті ұйымдастыру шегінде жүргізіледі.
Дамыған және жақсы ұйымдастырылған мейрамхана шаруашылығынсыз кез-
келген елде ұлттық туризмнің дамуы мүмкін емес. Қазіргі кезеңде
дүниежүзілік экономикалық кеңістікте ЖІӨ 10% дүниежүзілік капитал
салымының 70% және дүниежүзілік сауданың 30% туризмнің үлесі тиеді [3].
Экономикалық санат ретінде өзіндік сипаты бар, бағаны, халықтың кірісі
мен шығынын, қоғамдық өнімді жинақтауға және айырбастауға мүмкіндік
беретін кызмет көрсетудің мәні ғалымдар ертеректен қызықтыра бастады.
Бірақ әлі күнге дейін қызмет көрсету түсінігінің жалпы қабылданған
анықтамасы мен олардың экономикалық санат және тауар ретінде сипатталған
жүйесі жоқ [1-кесте].
1 – кесте
Экономикалық санат ретіндегі қызмет көрсетуге ғылыми көзқарастардың
жиынтығы [4; 5].
Автор Ғылыми ойдың мәні
Ж.-Б. Сэй Қызмет көрсету өзінің меншік иесіне табыс әкелетін
(1767-1832) әл-ауқаттың ерекше түрі
Ф. Бастиа Қызмет көрсету – бұл біреу ұсынатын немесе сол қызметті
(1801-1850) тұтынатындарды олардан босатуға жұмсалатын қандайда бір
күш жігер (әлеуметтік қызмет идеясы)
И.Фишер Қызмет көрсету – бұл қызмет көрсету үрдісі арқылы ұсынушыға
табыс әкелуді қамтамасыз ететін іс-әрекет
Қызмет көрсету – бұл белгілі бір экономикалық бірлікке
Т. Хилл жататын қандай да бір тұлғаның немесе тауар жағдайының
біріншісінің алдын-ала келісіміне сәйкес басқа экономикалық
бірліктің іс-әрекеті нәтижесінде жүретін өзгерістері
көптеген салаларды қамтитын қызмет көрсету кездейсоқ нақты
М. Портер өнімді сатуды көздемейтін сатып алушылар үшін орындау
қызметін атқаратын термин
К.Р. МакконелҚызмет көрсету дегеніміз тұтынушыға, фирмаға немесе
өкіметке ұсынуға дайын тұрған көрінбейтін қандайда бір
және С.Л. Брюқұндылық
И. Бернар и Қызметк өрсету дегеніміз қандайда бір затты жеке меншікке
Ж. Колли алу құқығы берілмейтін жеке немесе ұжымдық қажеттілікті
өтеуге жағдай жасау
А. Залкинд Қызмет көрсету – бұл қандай да бір материалданбаған өнім
К. Маркс материалдық өндірісті тек халықтың табысы құрады, ал, қызмет
көрсету-бұл материалдық емес сипаттағы іс әрекет нәтижесінде
ақшаның қолдан-қолға өтуі
В.А. МедведевҚызмет көрсетуге іс-әрекет үрдісінің барысында
Л.И. Абалкин байланыспауымен, көзінен бөлінбеуімен, сапасының тұрақты
болмауымен, тасмалдауға, сақтауға болмайтынымен
сипатталатын материалдық емес құндылықтар тобы жатады
С.М. Немцова Қызмет көрсету өнімінің тұтыну құнын арттыратын пайдалы
еңбектің нәтижесі болып табылады
Х. Вальтух Қызмет көрсету–бұл тұтыну пайдалы болатын және табыс
әкелетін жұмсалған қоғамдық қажетті еңбек
Д.И. Правдин Қызмет көрсету – бұл заттық емес, бірақ пайдалы еңбек
нәтижелерін сәйкес келетін бағамда айырбастау
Қызмет көрсету нысаны адам оның материалдық және материалдық емес
активтері, ақпараттар, үй жануарлары, тағы да басқалар болуы мүмкін. Өте
алуан түрлі болуымен ерекшеленетін қызмет көрсетуді тіркеу қазіргі
статистиканың шегінде түрлері бойынша сонымен қатар, сын тұрғысынан бағалау
тауар ретінде оларды таза қызмет көрсету және айқын емес қызмет көрсеу
топтарына жіктеуге мүмкіндік берді.
Әр түрлі теориялық дерек көздеріне жасалған талдаулар қызмет көрсету
түсінігінің көптеген авторлық анықтамалар нұсқаларының бар екенін көрсетті.
Нарықтық тауар ретіндегі қызмет көрсету- бұл іс-әрекеттің өзі емес, ол
нарықтық ортадағы қызметті тасмалдаушы нысанның немесе
субъектінің өзара қарым-қатынас әрекеттерінің нәтижесі болып
табылады деген қорытынды шығаруға болады.Сонымен қатар, қызмет көрсету сан
қырлы нарықтық мәселелерді шешуді, көптеген жұмыс орындарын ұсынуды, қажет
ететін өнеркәсіп өндірісі жағдайында ұйымдастыру күрделі болатын шағын және
орта кәсіпкерлік шегінде жақсы дамиды. Қызмет көрсетудің жоғарыда аталған
сипаттарының үйлесімділігі дүниежүзілік экономикалық кеңістікте жедел
дамуына негіз болуына орай көптеген елдерде қазіргі кезеңде өзінің
бәсекелестікке қабілеті тұрақты түрде жедел өсуі байқалуда [2-кесте].
1. – кесте
Дүниежүзінің дамушы елдеріндегі халық шаруашылығы салаларының ХХ ғасырдың
соңындағы даму қарқыны
сала, %
Елдер жыл барлығы
Ауыл шаруашылығыөнеркәсіпҚызмет
көрсету
саласы
1975 22 38 40 100
Франция
1990 4 50 46 100
2004 9 41 50 100
1976 5 48 47 100
Германия
1990 4 43 53 100
2004 2 39 59 100
1976 28 32 40 100
Жапония
1990 17 30 53 100
2004 5 27 68 100
Ұлыбритания 1985 33 32 35 100
2000 17 38 45 100
Америка Құрама 1975 26 45 29 100
Штаты
1990 15 44 41 100
2004 11 36 53 100
Ескерту: UNCTAD халықаралық статистика агенттігінің деректері бойынша
Мейрамхана - бұл өз өнімі, нарығы, технологиялары, көптеген өндірістік
үрдістері мен басқару жүйесі бар, қалыпты қызметі қоғам мен мемлекеттің
өркендеуіне пайдасы тиімді болатын бизнес. Алғашында ол өмірге Француз
революциясы жуық шамамен, америкалық колониялардың тәуелсіздіктері үшін
соғысты бастаған кезімен қатар келді. Француз революциясы адамзаттың
аспаздық дәмнің даму бағытының өзгеруіне ықпал етті. Ұлы Француз
революциясы болған кезде, Париждегі мейрамханалар кәдуілгі құбылыс болатын.
М.Буланже, "мейрамхана әкесі" Баель көшесінде тәулік бойына жұмыс
істейтін таверна ұстады. Басты тағамы көже болатын, ол оны restorantes деп
атады (беріктендіруші, күштендіруші), "ресторан" (мейрамхана) атауы осыдан
шыққан.
1782 жылы Ришелье көшесінде бірінші, нағыз мейрамхана "Гранд Таверн де
Лондр", ал үш жыл өткеннен соң Пале-Росльға жақын жерде – тағы бір
мейрамхана "О Труда Фрер Прованс" ашылды. 1794 жылы, сөздің шын мәнінде
Париж көшелерінде кесілген бастар домалаған кезде, ол жерде бес жүзге жуық
мейрамханалар болған. Сондықтан мейрамхана Француз революциясының
өнертабысы деп айту дұрыс еместеу, дегенмен ары қарай француз
мейрамханаларының тағдырына көз салсақ, шынындада соның арқасында
мейрамханалар идеясы бүкіл әлемге таралды деуге болады. Францияда
ақсүйектер үйлерінің ең сенімді аға – аспазшылары ғана қалды, ал
басқаларын революция дауылы бүкіл Еуропаға бетімен жіберді. Көп аспазшылар
мұхитты кесіп өтіп Америкағада жетті, ең бастысы Новый Орлеанда – Новый
Светтің жалғыз, нағыз француз қаласында. Олардың барлығы дерлік
мейрамханалық бизнеспен айналыса бастады.
Француз асшеберлері өздерімен бірге француздың аспаздық дәстүрлерін
әкелді. Шамалыдан соң американдықтардың дәмсіз тамақтарына қышқыл дәмді
тұздықтар дәм кіргізді. Басқа елдерде француздың аспаздық өнерінің
эффектісін сезіне бастады, және көптері олардың кейбір принциптерін
қабылдады. Бұл қатарға жатпағандар тек италиандықтар еді, олар өздерін
күшті аспаздық дәстүрдің мұрагерлеріміз деп және тіпті француз тамақтарының
түбірі италяндықтардан шыққан деп есептейді. Француз тамақтары, басқаларға
қарағанда оның алдында міндетті, екі елмен сөзсіз қабылданды деп айтуға
болмайды, - Ұлыбританиямен және Құрама Штаттармен. Француз тағамы әрине
барлық жағынан ағылшындықтардікінен басым түсті, ағылшын аспазшылары әрине
осы арқылы өздеріне қауіп төнгенін сезініп, бірденнен дәстүрлі ұлттық
аспаздықты қорғауға кеуделерін тосты, сөйтіп өжеттік шовинизмді көрсетті.
Дәстүрі жоқ АҚШ-да, пуритандар оданда асып түсті, олар француз тамақтарын
күнәлі деп жариялады, сондықтан Франциядан келген қоныс аударушылар
аспаздық дағдыларын өзінде қалдыруға мәжбүрлі болды.
1800 жылы ағылшындар өзінің француз көршілерінен олардың мейрамханалық
тұжырымдамаларын шын ниетпен қабылдай бастады. Ағылшын мейрамханасы
ұлыландырылған мекемеге айналды – жоғары тағамдар, жоғары әшекейлік, жоғары
қызмет көрсету әлемі болды. Ол жерде тамақтануға көп адамның мүмкіндігі
болмады.
Еуропадағы мейрамханалар гүлденіп, өркендеуін жалғастырды. Бай
мейрамханаларда ас үйі ұсына алатын тағамдардың барлық тізімі келермендерге
берілді. Мезірет дәуірі басталды.
Американдықтар барлық уақытта әрбір адамның тапсырысын қанағаттандыра
алуымен ерекшеленеді. 1848 жылы Нью-Йоркте қоғамдық тамақтану нүктелерінің
өзіндік иерархиясы болды. Бұл пирамиданың ең төменінде "алтыпенсті
жалмаушылар" тұрды. Одан бір саты жоғары үлкен сырбаздыққа ұмтылатын
мекемелер тұрды, оларда келермендерге мезірет ұсынылды, ол мезіреттің
шетінде бағасы туралы дерек пен басқада аспаздық ерекшеліктер ескертілген
және даяшылар уақыт бойында столдарға өте жақын келіп келермендер өтінішін
біліп кетіп жүрді.
Дельмонико атақты кәсіпорыны американдық мейрамханалардың тізімінің
бастаушысы болды. Ұзақ уақыттар бойында олар Құрама Штаттардың жалғыз
қымбат және барынша ақсүйектікті мейрамханалары болып қалып тырды.
АҚШ-да, басқа елдердегідей сияқты, қоғамдық тамақтанудың қалалық
орындары үлкен дәрежеде, енді жол бойындағы таверналармен қанағаттануға
тура келетін келушілерге қарағанда, жергілікті тұрғындарға бағдарланған
болды. Қажеттіліктен ғана емес, рахаттану үшін үйден тыс жерде түстену
дәстүрге айнала бастады [6].
Он тоғызыншы ғасырда қонақжайлылық индустриясында, оның осыған дейінгі
бүкіл тарихындағыға қарағанда, көбірек жаңалықтар пайда болды деп айтуға
болады. Бұрын тек қана ерлердің компаниясын жинайтын, батыс әлемінің
мәртебелі мейрамханаларында, енді әйелдерде түстенетін болды. Соншалықты
қамтамасыздығы жоқ халықтың бөлігі, қуырылған ет немесе балықтан жасалған
тағамдар берілетін, еркін достық жағдайда түстенуге болатын, шағын
мейрамханалардың келермендері болды. Сонымен қатар, ХІХ ғасырда қызмет
көрсетудің жаңа стилі пайда болды – бұл швед столы еді. Ол бізге қатаң
Скандинавиядан келді, ол жерде викингтер мен орман кесушілер, балықшылар
мен аңшылар тұрады. Бұл өте үлкен, бірақ тұрғындары аз елде адамдар
келесідей жағдайларда жиналатын: тіл мейрамдарында немесе Рождествода.
Жалынды білтелі қаңылтыр банка үйдің алдына қойылатын, ол алыс жерлерден,
әртүрлі уақытта келетін қонақтарға арналған еді.
Стол әдемі дастарханмен және гүл шоғымен әрлендірілді. Оның бір шетінде
тарелкалар, шанышқылар, пышақтар және бокалдар тауы үйіліп тұрді. Екінші
шетінде – суық тағамдар. Әншейінде, сельдь, ысталған қуырылған балық,
картоп пен пісірілген көкөністерден жасалған салаттар, тұздалған қияр,
пісірілген жұмыртқа, қуырылған суық ет, кептірілген жемістерден жасалған
компот, тәттілер және, әрине, нан берілді. Тамақтар майда етіп кесілетін.
Олардан сүйектері, сырт қабығы, қабыршақтары, дәнектері алынып тасталатын.
Аспаптар азырақ қолданылуы үшін, тағамдар көбінесе жеңіл тамақ түйірлері
түрінде немесе тұтас бутербродтық торт түрлерінде берілді. Кішкентай
мөлшерлі түйірлер тәбетті ашып, ал жеңіл тағамдар түрлерінің көптігі тоюға
әсер етті. Қонақтардың әрқайсысы өзіне-өзі қызмет көрсетті, өзінің
қалауынша, қажетті мөлшерінде алып жеді және ерте бастан орын
сайланбағандықтан, ыңғайлы орындарда ұнамды кісілермен әңгіме-дүкен құруға
мүмкіндік болды. Швед патшасының көрші территорияларды басып алу шамасына
қарай, олардың қарсыластарының тағамдары швед столынан орын ала бастады.
Нарва мен Полтава түбіндегі шайқастан соң швед столында сорпалар пайда
болды. Орыс щиі, шведтер дәмдіктерімен тұздықталып, аптасына бір реттен кем
емес экзотикалық тағам ретінде беріліп отырды. Бефстрогандар мен картоп
салаттары "алярюс" жергілікті мезіретте тұрақты орын алды. Ақырында, 1810
жылы швед ас үйі үшін тағдырлы болған уақиға болды. Француз маршалы Жан
Батист Бернадот Наполеонға өзінің қызметтен кетуі туралы өтініш жасады,
сөйтіп швед әскерін бұрынғы басшысына қарсы басқарды, швед тағына патша
Карл XIV Юхан атымен шықты, ал көптеген жылдардан соң швед ас үйіндегі
сәнділіктің заңгері болды. Сарайда жаңа француз аспазшылары, ал зиялы
қабылдаулар мен рауттарда жаңа тағамдар пайда бола бастады, шведтерде
барлық талғампаздық пен нәзіктікке дәмділік туды. Швед столындағы соңғы
жаңалықтардың бірі – дәм енгізгіштер мен шөптерді қолдану шығыстан келген
жаңалық.
XVIII г. соңында өнеркэсіп революциясы кезінде, адамдар бір жерден
екінші жерге көшіп отырған, оның салдарынан халықтың орта табы пайда
болған, ол өз кезегінде жұмыс істеп тұрған мейрамхана үшін қолайлы болған.
Сұраныс пен ұсыныстың тепе - теңдікке келу нәтижесінде, заманауи мейрамхана
бизнесі пайда болды.
1776 жылы АҚШ- тың бірқатар ірі қалаларында жоғары жетістіктерге жеткен
мейрамханалар кұрылды. Буллз Хед, Фронсен Тэверн жэне У мистера
Литтла сияқты мекемелер, Нью-Йорктың визит карточкасына айналды. Бұл
мейрамханаларда қымбат тағамдары бар банкеттер өткізілген, бірақ жай
күндері сиыр етін, ветчина (шошқаның тұздалған сүрленген саны) жэне
көкөністер сатылған.
Ұлы француз революциясына қарай, Парижде мейрамханалардың ашылуы
қалыпты жағдайға айналды. 1814 жылы ағылшындар, бильгиялықтар,
голландықтар, пруссактар, испандықтар, орыстар мен австриялықтардың
кеңестік әскері Наполеонды жеңіп, сол қалаға басып кірді. Уақыт өткеннен
кейін, әскер Париж туралы естеліктерді сақтай отырып, оны бүкіл элемге
тарата бастады. Қоғам біртіндеп, ауыл шаруашылық таптан өнеркәсіп тапқа
айнала бастады. Бұл жағдайда мейрамханаларға деген қажеттілік арта бастады.
Өздерінің үйлерінен тыс тамақтанатын адамдардың саны көбейе бастады. Бірақ,
мейрамхана ісі баяу дамыды. Қонақ шақыру немесе махаббат опасыздығы сияқты
жағдайлар, мейрамхананы тұрақты клиенттермен қамтамасыз еткен (әдетте бай
немесс қайта бай болған адамдар). 1820 ж. Лондондағы Стивенс Хотел қонақ
үйінің мейрамханасына кірген жолаушыларға, қызмет баяу және дөрекі
көрсетілген. Крокфордттың ойын - сауық клубы болган, онда клиенттер Удо
атымен танымал метрдотельдің жетекшісіне қызмет көрсетілген.
Уақыт өте мейрамхана бизнесі біртіндеп дами бастады. Еуропа бойынша
сапарлар жиі бола бастады. 1880 ж. Ч. Диккенс, досына теміржол буфетіндегі
бутербродтың сапасы туралы жагымсыз пікірін білдірген. Францияда
гастрономиялық өнер ұлтгық мақтаныш болған. Ол сауданың негізгі құрамдас
бөлігі болған, оңда көптеген мейрамхана дәстүрлері туган, бірақ
италияндықтар оны бұрмалап, француздар олардың идеяларын қолданған деп
тұжырымдайды. Сол кезеңдерде АҚШ - та мейрамханалардың болуы қалыпты
жағдайга айналған, бірақ олар тек ірі қалаларда ашылған. У Максима
мейрамханасында қабылданған, аға және кіші метрдотель, бармендер мен
бригадалардың жүйесіне қарап, әлемнің басқа да ірі мейрамханаларында бұл
жүйе қолданысқа ие болды.
Жылдан жылға шведтер ас үйі мен олар ойлап тапқан швед столы өте әйгілі
болды. Бүкіл дүниежүзінің көптеген мейрамханалары қызмет көрсетудің осы
әдістерін пайдаланады, және қонақтардың қажетсінуі мен әдеттерін
қанағаттандырады [7].
Мейрамхана қызметтерін жылжыту - бұл жарнамалау, жеке сауда
презентациялары, купондар, жүлделер, лотореялар, арнайы шаралар мен
жеңілдіктер, ерекше оқиғалар клубы, сыйлық сертификаттардың көмегімен
мейрамхана өнімін өткізуді ынталандыру.
Қазіргі уақытта Қазақстандағы экономикалық туризмнің бір бөлігі
ретінде мейрамхана саласы дами бастады және оның жоғары дамыған
индустрияға, ұлттық экономиканың маңызды бір саласына айналуы әбден мүмкін.
Сондықтан шет елдерде және өзіміздің елде адамзат тарихының әр түрлі
кезеңдеріндегі туризмнің тиімді даму факторларын зерттеу қазіргі күндегі
өте өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Мейрамхана тарихы бойынша
еңбектердің нәтижесін пайдалану оның негізгі теорияларын дамытуға,
Қазақстан Республикасындағы мейрамхана индустриясын дамытудағы осы заманғы
тұжырымдаманы жасауға және кадрлар даярлауға мүмкіндік береді.
Ұлттық экономикалық қауіпсіздік ұстанымы тұрғысынан алғанда өнімі
мемлекет аумағында өткізілетіндіктен мейрамхана бизнесі кез-келген ел үшін
қауіпсіз болып саналады. Елдің мейрамхана бизнесіндегі тәуекелдік тек
түскен табысы мемлекет аумағынан сыртқа ағылған жағдайда ғана туындауы
мүмкін. Бұл жағдайда мейрамхана қызмет көрсетуінен мемлекетке пайданың
келесі түрлері түседі:
- дүниежүзілік қауымдастық алдында бастапқы имиджінің жасалуы;
- ұлттық туризмді дамыту үшін базаның қалыптасуы;
- сыртқы экономикалық байланыстар мен экономикатың тұрақты дамуы
үшін жағдайдың жақсаруы [8]. Бұл нәтижелер дүниежүзінің көптеген елдерінде
қарқынды дамуына әсер етті. Өкінішке орай, Қазақстанда мейрамхана
шаруашылығының қызметін қызмет көрсету саласының құрамдас бөлігі және
кәсіпкерліктің ерекше саласы ретінде іс жүзінде әлі де болса нашар
зерттелуде.
1.2 Мейрамхана - қызмет көрсету саласындағы кәсіпкерліктің ерекше
түрі ретінде
Бүгінгі таңда қызмет көрсету саласының негізгі буыны – кәсіпкерлік
объектісі – кәсіпорындар болып табылады. Мұндай кәсіпорындар ішіндегі
мейрамхана қызметімен айналысатын кәсіпорындардың орны өте маңызды және
бірегей мәнді иеленді. Ал мейрамхана өндірісімен айналысатын
кәсіпорындардың қызметін ұйымдастыруға қажет қаржыландыру көздерін
іздестіру, өндірісті ұйымдастыру, қызмет барысын басқаруды және басқа да
маңызды қызмет түрлерін көрсетуді талап етеді.
Жолы болғыш кәсіпкерлер үшін, мейрамхана ашу және онда жұмыс істеу көп
қуаныш әкеледі – көп адамдар, жаңа таныстар, ескі достар. Мейрамхана – бұл
келермендердің, қызмет көрсетушілердің және әкімшіліктің тамырындағы
адреналин қозғалысын үдететін, қарқынды әлеуметтік қатынас орыны.
Мейрамханалық бизнес қызықтырады және келешекті: орын мен ас үйді дұрыс
таңдау, атмосфера және жаңа ұйымдастырылған қызмет нарықты тарту үшін
мүмкіндік береді және инвестицияға жақсы пайда береді.
Тамақтану - кез-келген адамның табиғи қажеттілігі. Қарапайым және
күнделікті ажырамас тамактану қажеттілігінен басқа, туризм саласында
тамактану түсінігі, ойын-сауык пен жергілікті мәдениетті, әсіресе
гастрономиямен танысудың маңызды элементі ретінде карастырылады. Ұлттық
тағам кез-келген елдің мәдениетінің маңызды элементі, оның өзіне тән
ерекшелігі бар, және танымдык элементі мен ләззат алудың (рақаттылық)
тәсілін білдіреді.
Тамақтану кэсіпорындарының негізгі түрлеріне, туристік орталық немесе
аймақтағы клиенттердін қажеттіліктерін канағаттандыратын мейрамхана, кафе,
бар, буфет, ас үй, жедел тамақтану және өз-өзіне қызмет көрсету пункті
жатады. Тағамдардың алуан түрлері ұсынылатын тамақтанудың ең жайлы
кәсіпорны мейрамхана болып саналады. Тамақтану түрі әрқашан туристік
қызметтердің құрамында көрсетіледі: таңғы ас, жартылай пансион, толық
пансион. Жартылай пансион (екі рет тамактану) таңғы ас пен түскі ас немесе
кешкі асты қарастырады. Пансион - үш мәрте тамақтану. Қымбат қызмет көрсету
нұсқаларында күні бойы және түні бойы, тіпті кез-келген уақытта және кез-
келген мөлшерде тамақтану мен сусындар ішу (оның ішінде алкогольді
сусындар) мүмкіндігі қарастырылады. Сол сияқты ұсынылатын тағамның
тығыздылығы (саны бойынша) мен құнарлығы және кызмет көрсету түрін
аныктайды. Осылай, таңғы ас түрлсрінің саны елдің дәстүріне немесе барган
аймақка байланысты болады (еуропалық, континенттік, ағылшын, американдық,
бермуд). Қонақтарға қызмет көрсету түрі де өте маңызды (швед үстелі,
габльдот, а - ля карт).
Менеджерлердің қонақ үй және мейрамханалар индсустриясындағы жұмысы
“адам-адам” жүйесінде басқару қызметін орындау ретінде таныстырылады. Бұл
қонақ үй кәсіпорындарын басқару мақам дерін таңдауда өз ізін қалдырады.
“Мақам ” сөзі грек сөзінен шыққан. Алғашында бұл сөз балауыз тақтада жазуға
арналған стержнь мағынасында қолданды. Бұдан шығатын қорытынды: басқару
мақамы— бұл менеджер ісіндегі “қол, жазу” деп санауға болады. “Басқару
мақамының” толық түсінікті анықтамасы — бұл менеджерлердің тәжірибелік
ісінің амалдарының, тәсілдерінің және түрлерінің жүйесі. Бұдан басқа,
басқару мақамы басқару шешімдерін реализациялау мен дайындау үрдісі
кезінде менеджердің өзін-өзі ұстау тәсілдері мен мәнері ретінде
түсіндіріледі. Көріп отырғанымыздай, басқару стилі мен әдісі белгілі бір
бірліктігі болады. Мақам берілген менеджердің жеке мінездемесіне сәйкес
жетекшіліктің әдістері мен реализациялау түрі болып табылады. Қарастырылған
жетекшілік әдістің әрбіреуіне белгілі бір басқару стилі тән. Бұл әрбір
әдіске өзінің реализациясы үшін нақты қасиеттері бар тұлғалар қажет етеді
деген сөз [9].
Әлеуметтік-психологиялық әсер етудің негізгі түрлері ретінде мыналарды
ұсынуға болады: еңбек ұжымдарының әлеуметтік дамуын жоспарлау, тұлғаны
қалыптастыру мен тәрбиелеу әдісі ретіндегі сендіру, экономикалық жарыстар
сын және өзіндік сын, ылғи болып тұратын өндірістік кеңестер, олар басқару
әдісі мен басқаруда еңбек ететіндердің қатысу формасы ретінде шығады,
әртүрлі салттар мен рәсімдер (мысалы, айрықша мәнді уақыттарды бірігіп
мерекелеу), осыларды ұстанбау еңбек ұжымында психологиялық қолайсыздықты
тудырады.
Жетекшіліктің мақамда таңдауы көбіне менеджердің өз алдына қандай
тапсырма қолтындығына байланысты:
- басқару — жетекші бағыныштыларына нақты жарлықтар береді және сол
тапсырмалардың орындалуын қадағалайды.
- бағыттау — менеджер басқарады және тапсырмалардың орындалуын
бақылайды, бірақ қызметкерлермен бірге шешімдерді талдайды, қызметкерлерге
ұйғарым жасауды сұрайды және олардың бастамаларын қолдайды.
Менеджер өзінің жұмыскеріне тапсырманы орындауында көмек береді, солар
мен бірге дұрыс шешім қабылдауды міндетіне алады.
Менеджер өзінің бағынушысына кәсіп орынның жеке шешуші және
жетістіктерге жету мақсатына өкілдік береді. Ең бірінші мақам туралы
сұраққа басшылық еткен Левин авторитарлық, демократиялық және либералдық
мақамдарға бөлген [10].
Тек қана өзіне сай басқару стилі бар менеджер өзінің ісінде басқарудың
әртүрлі әдістерін қолдануына болады (экономикалық, ұйымдастыру-әкімшілік,
әлеуметтік-психологиялық). Осыған байланысты, басқару стилі қатал жеке
құбылыс, себебі ол нақты тұлғаның өзіне тәне мінездемесімен анықталады және
адамдармен жұмыс істеу мен нақ берілген тұлғаның шешімдерді қабылдау
технологиясының ерекшеліктерін көрсетеді. Екі бірдей саусақтың дағы жоқ
сияқты, ені бірдей жетекшілік стилі бар менеджерлер де болмайды.
Есте сақтайтын бір жайт, өмірдің барлық жағдайына жарамды жетекшілік
етудің ізгі стилі жоқ. Менеджермен қолданыс тапқан мақам немесе
стилдердің сәйкестігі менеджердің жеке тұлғасына ғана емес, жағдайдың
сәйкес келуіне байланысты болып келеді. Жетекшіліктің “дұрыс” стилі алдын-
ала анықталмайды, өйткені басқару жағдайлары қалыпты емес, ал менеджер мен
бағыныштылар тұлғалық қасиеттері басқарылатын ортаның өзгерісіне сәйкес
өзгеріп отырады.
Менеджер пайдаланатын демократиялық стилінде көп сұрақтарды
коллективті түрде шешеді. Коллектив ішінде бағынушыларға жұмыс туралы
жүйелік мәлімет береді. Бағынушылар мен араласуында ол мүмкіншілігінше
сыпайы және жылы жүзбен әрқашан қарым-қатынаста, яғни адамдарға сенімін
артады. Бұндай стил басқаруда дайындау реализациясының шешімінде барлық
коллектив жұмысшылары қатысады [11].
Қызмет көрсету саласының нәтижелі жұмыс істеуі мен оның дамуын
қамтамасыз ету проблемаларын мемлекеттің реттеу рөлінің саралауынсыз шешуге
мүмкін емес. Мамандар қызмет көрсету саласына мемлекеттің араласу
қажеттілігін байланыстыратын келесідей себептерді атайды.
Біріншіден, қызмет көрсету саласының түрлі тартуларындағы нарықтық
қатынас дамуының әртүрлі дәрежедегі объективті өзгешелігі. Жеке қызмет
салалары – ресторандық, туристік, қонақүйлік, жарнамалық бизнес, сауда, шоу-
бизнес – кең өрісті дамып, пайда табудағы сұранысты қанағаттандыратын
нәтижелі механизм құрды. Ал білім беру, медициналық қызмет көрсету,
мәдениет құру қызметтерінде нарықтық қатынастар белгілі бір шектеулерде
көрінеді. Осы қызметтер түрінде мемлекет белсенді бағдарды алып, үстемдік
және маңызды рөл атқарады.
Екіншіден, мемлекет өндірісті жүзеге асырады.
Үшіншіден, нарықтық фиаскомен (сәтсіздік) байланысты қайшылық сыртқы
әсерлер болады.
Төртіншіден, тұрғындық-коммуналды қызметтер, пошталық байланыстар,
кедендік қызмет, лицензиялау және т.б. мемлекет табиғи монополист ретінде
шығады.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, қызмет көрсету саласына
мемлекеттің араласуының жоғарғы дәрежесі оның дамуы ұлттық саясаттың басым
бағытымен байланысты құрылды:
1) қызмет көрсету саласының жұмыс істеуіне мемлекет ерекше назар
аударады, өйткені оның күйі ұлттың әлеуметтік-экономикалық әл-ауқат
деңгейінің көрсеткіші болып келеді.
2) тұтынушылар ықыласын қорғау қызмет көрсету саласын бақылаудың басқа
бір себебі болып келеді.
3) тұтынушы талдауына шек қоятын қызмет көрсету нарығы туралы қажетті
мағлұматтың болмауы (ақпараттық асимметрия) – осы саладағы мемлекеттік
белсенді қызметтің тағы да бір себебі.
Қызмет көрсету саласындағы әлеуметтік-экономикалық барыстың маңызды
мақсаттарынан келесілерді көрсетуге болады:
1) салалы құрылым мен оның даму шапшаңдығындағы үдемелі алға басулардың
қамтамасыздандырылуы;
2) адал бақталастыққа байланысты жағдайларды жасау;
3) қызмет көрсету саласында оның ішінде кіші бизнестегі кәсіпкерліктің
дамуын ынталандыру;
4) қызметті өндіру және ұсынудағы қоғамдық және жеке секторлардың
үйлесімді байланысымен қамтамасыз ету;
5) қызмет көрсетудің экспорттық шамасын өсіру[12].
Қызмет көрсету саласының мемлекеттік әсер етуі мен жұмыс істеуінің
негізгі бағыты әр елде бірдей болғандығымен, оның міндеті, қарқыны,
мүмкіндігі біріншіден, нақтылы-тарихи жағдайлардан, екіншіден, экономикалық
цикл кезеңінен, үшіншіден, сол елдің дамуы мен экономикалық үлгісінің
дамуына байланысты ерекшеленеді.
Көптеген экономикалық дамыған елдерде келісім-шартты жүйелер нәтижелі
әрекет етеді, олардың маңызды нысаны қызметтің қызметтік түрі болып келеді.
(1 сурет) Мемлекет қоғамдық игілікті масштабтың өндірушісі және реттеушісі
болады. Осыған орай мемлекеттің сұраныс мөлшері мен қызмет көрсету
ұсынысына тиесілі қаражаттандыру көмегімен көрсетіледі: мақсатты негізде
тұтынушылардың қаражаттандырылуы, қызмет көрсету өндірушілерінің
қаражаттандырылуы.
Қаражаттандырылу (субсидия) (лат. subsidium – көмек, жәрдем) –
мемлекеттік немесе жергілікті бюджет қаражат есебінен мемлекеттен берілетін
қаржы немесе заттай түрдегі жәрдемақы.
Демеуқаржы (дотация) (лат. dotatio – сый, қайырымдылық көрсету) –
мемлекеттің кәсіпорындарға, жергілікті билік органдарына, сонымен қатар
жеке тұлғаларға залалды жабуға, шығыстардың өтемі, төмен сатылы бюджеттің
теңгерімделуі және т.б. жағдайда мемлекеттің беретін қаржаты. Демеуқаржыны
алушы қайтаруға мәжбүрленбейді және қатаң шарттылық мақсатқа жатпайды.
1 – сурет. Экономикадағы кәсіпкерлік ресурстар
Әдетте жалпы ұлттық экономикаға байланысты төмен тиімді және залалды
өндірістер демеуқаржыланады. Демеуқаржы ауыл шаруашылығында, әлеуметтік-
мәдени мекемелерде, халыққа қызмет көрсететін тұрғын-коммуналды
кәсіпорындарда кең таралған.
Мейрамхана бизнесін көңіл көтеру индустриясы кәсіпорындарымен
байланыстыру тұтынушының жүзеге асырылмаған қажеттіліктерін демаллыстағы
бос уақытында өтеуге мүмкіндік береді. Көңіл көтеру саласындағы
экономикалық іс-әрекет қандайда бір нақтылы тұтыну саласындағы пайдалы
іске негізделген [2-сурет].
Сурет-2. Адам қоғамындағы көңіл көтеруге деген қажеттілікті
қалыптастыратын факторлар
Мейрамхана-күрделі дайындалатын аспаздық өнімнің кеңейтілген түрлерінің
ондірісін ұйымдастырумен,мейрамхананың сауда залдарындагы қонақтарга қызмет
көрсетудің жоғары деңгейін ұйымдастыруды үйлестіретін кәсіпорынның ерекше
түрі.
Мейрамхана бұл тағамдарды дайындау, жеке тапсырыс бойынша дәмтатым,
сонымен қатар ас мәзірінде қарастырылған фирмалық үлгідегі тағамдарды
дайындау қызметі жүзеге асырылатынын көрсетеді. Мейрамхана жұмысын
ұйымдастырудың ерекшелігі - бұл қонактарға жоғарғы дәрсжелі қызмет көрсету.
Белгілі дәрежеде кызмст көрсету дегеніміз - көрсетілетін кызметтердің
сапасы, деңгейі мен қызмет көрсету жағдайын сипаттайтын кәсіпорынның ерекше
бслгілсрінің жиынтығы.
Мейрамханада жиһаз, тиісті микроклиматты қалыптастыру, ауаны
салқындату, интерьерді жасау жэне т.б. жабдықтау есебінен жайлылықтың
жоғары дәрсжесі қамтамасыз етіледі. Мейрамханалар салтанатты ресми
қабылдаулар, кеңестер, конференциялар, отбасылық салтанаттарды
ұйымдастырады.
Кешкі уақытта мейрамханаларда концерттік - эстрадалық көріністер
қарастырылган. Мейрамханаларда қонақтарға арнайы дайындықтан өткізіп
даяршылар, бармендер, метрдотельдер қызмет көрсетеді.
Тағамдар мен сусындарды жоғары білікті мамандар дайындайды. Шетелдік
туристерге қызмет көрсететін мейрамханаларда, даяршылар өздерінің кәсіптік
міндеттерін орындау үшін қажетті деңгейде шет елдің тілдерінің біреуін
білуге міндетті. Мейрамханаларда, эдетте, өндірілетін өнімнің алуан түрі
дай-ындалатын кондитерлік өндіріс болады.
Ілеспе тауарлар ретінде мейрамхана буфеттері мен барлары арқылы
өнеркәсіп өндірісінің кондитерлік бұйымдары - кәмпиттер, шоколад жэне т.б.
өткізіледі. Сонымен бірге, бар мен буфеттер қонақтарға алкогольді және
алкогольсіз сусындарды, сыра, темекі, цитрус пен түрлі жеміс - жидектерді
ұсынады.
Көптеген мейрамханалар ұлттық тағамдарды дайындауга маманданады. Ас
мәзірінің құрамында тікелей мейрамханада дайындалатын түрде фирмалық тағам,
дәмтатым, сусындар корсетіледі. Мейрамхананың алдында салынбалы әріптердсн
дайындалған және түнгі уақытта көрінетіндей атауы орнатылуы қажет.
Мейрамханаға кірер жерінде жүмыс кестесі орнатылады. Оның алды жарық
әрі жеңіл автокөліктерді қоюга мүмкіндік беретін тұрағы болуы тиіс.
Қазақстан Республикасында Ішкі сауда ерсжссін бекіту туралы Үкіметтің
2005 жылғы 21 сэуірдегі № 371 қаулысына сәйкес ұсынылатын қызметтердің
сапасы, тапсырысқа бсрілетін жоне фирмалық тағамдардың түрі, бұйымдары,
иістеріне қарай, мейрамханалардың сыныптамасы белгіленеді. Осының негізінде
мейрамханалар көрсетілетін қызметтердің номенклатурасы мен қызмет көрсету
деңгейі бойынша үш сыныпқа бөлінеді - люкс, жоғары жэне бірінші
санатты.
Люкс сыныбының ас мәзіріне тапсырысқа (пісірілетін және фирмалық
тағамдар (жарты ассортиментінен кем емес), аспаздық мен кондитерлік
бұйымдар кіреді.
Люкс мейрамханасында банкет залы, бар, бардың үстелі орнатылған
коктейль - холлы болады. Мейрамхана интерьері сәулет - көркем жағынан
көркемделуі жоғары дәрежеде болуы тиіс. Дизайнның стилі мейрамхананың
залына сәйкес болуы тиіс. Метрдотельдер мен даяршылар қонақтарға қызмет
көрсетудің техникасын меңгерулері қажет. Қызмет көрсетуші персоналдың
формалы киімі мен біртекті аяқ - киімі болуы тиіс. Люкс мейрамханасының
ас жаулықтары мен ыдыс - аяқтары тапсырыспен жасалады. Бұл кәсіпорындар
жоғары сапалы металл мен форфор ыдыстарымен, әр түрлі тағамдар мен
дәмтатымдарға арналған ыдыс - аяқ құралдарының жиынтығымен жабдықталады.
Люкс мсйрамханасында ас мәзірінің фирмалық мұқабасы, әр түрлі
анықтамалар, шақырулар, кәдесыйлар, кәсіпорынның эмблемасы (танымбелгі) бар
белгілері болуы тиіс.
Кешкі уақытта мейрамханада музыкалық шоу, эстраданың танымал
әртістердің шақыруылуымен қызықты кештер ұйымдастырылады. Залда арнайы би
алаңы болады, гүлдер мен кәдесыйлардың саудасы ұйымдастырылады. Мейрамхана
штаты өндіріс меңгерушісі, аспаздар, метрдотель, даяршылар, бармендер
сияқты жоғары білікті мамандардан тұрады.
Жоғары сыныпты мейрамхана - ерекше интерьері, қызметтердің түрі, жайлы
орны, ерекше тағамдардың тандаулы түрлері бар кәсіпорын. Мейрамханада
даяршылар мен бармендер қызмет көрсетеді. Кешкі уақытта музыкалық
ансабльдердің қатысуымен кештер өткізіледі.
Бірінші санатты мейрамхана интерьердің үйлесімділігі, жайлы орын мен
қызметтердің түрлерімен ерекшеленеді, фирмалық жэне таңдамалы тағамдардың
түрлері, күрделі дайындалатын сусындар, оның ішіпде тапсырыспен
дайындалатын сусындарды ұсынады.
Ұйымдастыру — әкімшіліктен айырмашылығы экономикалық әдістер басшылығы
жұмыстың ортақ жоспарлы экономикалық көрсеткіштері мен оларға жету
құралдарын ұйғарады. Экономикалық ынталандыруда жоғарылату нәтижесінде
мынадай жағдайлар пайда болды, бұл жағдайды еңбек ұжымы және оның мүшелері
жұмысқа әкімшілік қысымы нәтижесінде емес (бұйрық, директивалар, жарлықтар)
экономикалық ынталандыру нәтижесінде талпынады. Басқарудың экономикалық
әдістері негізінде ұйымдастыру-әкімшілік және әулеметтік-психологиялық
әдістері дамуы және нығаюы қажет, кәсіпкерлік мәдениетін қолдануы
жоғарылауы қажет.
Ұйымдастыру-әкімшілік әдістері еңбек тәртібін сақтау құралдарының
әкімшілік жүйесі, олардың орындалуын бақылау, ауызша және жазбаша түрде
берілетін жылдам нұсқа, бұйрық арқылы басқарылатын нысанға тікелей ықпал
жасайды. Олар ұйымдастырудың айқындылығы мен еңбек тәрбиесін қамтамасыз
етуге белгіленген. Бұл әдістер шаруашылық заңдар және еңбек құқықтық
актілерімен реттеледі.
Ұйымдастыру-әкімшілік әдістерінің көрінісінің 3 түрі бар:
- міндетті жазылым (бұйрық, тыйым және тағыда басқалар);
- келісімділік түрі (кеңес, мәмілелердің рұқсаты);
- кепілдеме, тілек (кеңес, түсіндіру, ұсыныс және тағыда басқалар).
Ұйымдастыру-әкімшілік әдістердің барлық түрі бір жүйеде болады: бұл
жоғары тұрған басқару мүшелерінің бұйрықтары және тікелей тапсырмалары,
олардың шешімдері мен қаулылары, өндірістік үрдістерді оңтайландыру
мақсатындағы басқарушылардың жарлықтары мен бұйрықтарын сақтауға
бағытталған.
Ұйымдастыру-әкімшілік әдістерін басқа әдістерден ерекшелейтін
директивтердің анық мекен-жайлығы, бұйрықтар мен нұсқаулардың орындалуының
міндеттілігі, бұлардың орындалмауы орындау тәртіптерінің тікелей бұзуы
ретінде қаралады және белгілі бір жазалар тағылады. Нақты мазмұны бойынша,
ұйымдастыру-әкімшілік әдістер — бұл зорлау әдістері, олар еңбек — адамның
ең бірінші өмірлік қажеттілігі болғанға дейін өз күшін сақтайды.
Ұжымдағы қызмет ететін басқару әдістеріне байланысты оларға сәйкес
келетін бағындыру жүйесі қалыптасады. Мұндай бағындыру түрлері ең ақ жарқын
мазмұнда болу керек, ұжымда прогресске себеп болу қажет және қажет емес
қорлық, қолайсыз жағдайларды, тітіркену, кейде стресс сияқты эмоцияларды
тудырмау керек, өйткені олар басқаратын және басқарылатын жүйелердің
арасындағы кез-келген арақатынастарды алшақтатады.
Ұйымдастыру-әкімшілік басқару тәсілдерін қолдану басқарылатын жүйенің
дамуына және тіршілігіне жағымды жағдайлар жасайды, басқару объектісіне
мақсатты әсер етеді. Тікелей әсер етудің мазмұнды ерекшеліктеріне жетекші
мен бағыныштының тікелей байланысы жатады. Бірақ та тікелей әсер ету
ақырында бағыныштылардың пассивтіліктерінің күшеюіне, ал кейде жабық түрде
көнбеушілікке әкеліп соқтырады. Тапсырмалардың қойылуы мен ынталандырушы
жағдайлардың тууы арқылы жүзеге асатын әсер етудің әдістері өте нәтижелі.
Еңбектің нәтижесі көп жағдайда психологиялық факторға байланысты
екендігі белгіленген. Осы факторларды ескере білу және олар арқылы мақсатты
түрде жеке жұмысшыларға әсер ету басқарушыға бір мақсатты және шешімді ұжым
құруға көмектеседі. Әлеуметтік зерттеулер шаруашылықты басқарушының ісінің
табысы 15 % — оның мамандықты жақсы білуіне байланысты да, 85 % —
адамдармен жұмыс істей алатындығына байланысты екенін куәландырады.
Әр адамның мінезінің ерекшелігін біле отырып, оның мінез-құлқын ұжымға
қажетті бағытта болжауға болады. Әр топқа өзіндік психологиялық климат тән
[13]. Сондықтан да еңбек ұжымдарының пайда болуының және дамуының мәнді
жағдайына, психофизиологиялық сәйкестік ұстанымының қадағалануы болып
табылады. Жапон социологтары мынадай пікірге келді: адамның жұмыс істеуге
деген көңіл-күй, тілегі және ұжымдағы өнегелік-психологиялық ортаға
байланысты, еңбектің өнімділігі шамамен 1,5 есе көбеюі немесе бірнеше есеге
азаюы мүмкін. Басқарудың әлеуметтік және психологиялық аспектілеріне
жеткіліксіз назар аудару ұжымдағы зиянды қарым-қатынасқа әкеледі, бұл өз
ішінде еңбектің өнімділігін азайтады.
Әлеуметтік-психологиялық әдістер еңбек ұжымдарында пайда болатын
тұлғалық қарым-қатынас пен байланыстарға, сонымен қатар олардың ішінде
болатын әлеуметтік үрдістерге әсер ететін спецификалық тәсілдер ретінде
таныстырылады. Олар еңбекке деген өнегелік ынтаны қолдану үшін негізделген,
әкімшілік тапсырманы парыз сезіну, адамның ішкі қажеттілігіне айналдыру
мақсатында жеке тұлғаға психологиялық амалдар арқылы әсер етеді. Бұл
әдістерді қолданудың негізгі мақсаты — ұжымда оң әлеуметтік-психологиялық
климат тудыру, осыған байланысты тәрбиелік, ұйымдастырушылық және
экономикалық тапсырмалар маңызды деңгейде шешіледі.
Жетекшінің тұлғаның биологиялық табиғаты мен ішкі дүниесін түсінуі,
оған ұжымның ұйымшыл және жанданған түрін таңдап алуға көмектеседі. Еңбек
ұжымында жұмысшылардың арақатынасы, олардың еңбек құралдарына және қоршаған
ортаға қатынасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
стандартарын еңгізуді ұйымдастыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 Қызмет көрсету сФЕРАСЫНДАҒЫ кәсіпкерліктің ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК
АСТАРЫ
1. Қазіргі кезеңдегі қызмет көрсетудің экономикалық теориясы
2. Мейрамхана - қызмет көрсету саласындағы кәсіпкерліктің ерекше түрі
ретінде
1.3 Мейрамханалық шаруашылық кәсіпорындарындағы қызмет көрсетудің
халықаралық тәжірибесі
2. ҚР мейрамханалық шаруашылық кәсіпорындарында қызмет көрсетудің қаржылық-
экономикалық жағдайына талдау
2.1 Қазақстан Республикасының қазіргі мейрамхана нарығына шолу
2.2 Самұрық мейрамхана кешенінің сипаттамасы және оның қаржы-шаруашылық
қызметін талдау
3 ҚАЗАҚСТАНДА қызмет көрсету СФЕРАСЫНЫҢ ТҮЙІНДІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
мейрамханалық шаруашылық кәсіпорындарынЫҢ ДАМУЫНА ӘСЕРІ
3.1 Қазақстандағы қызмет көрсету сферасы және оның мейрамханалық шаруашылық
дамуына әсер ететін факторлары
3.2 Мейрамханалық шаруашылық кәсіпорындарда қызмет көрсетудің халықаралық
стандартарын енгізудің стратегиялық бағыттары
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зертейтін тақырыптың өзектілігі. Дүниежүзілік қызмет көрсету нарығы
қазіргі кезеңде өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығына қарағанда екі есе артты.
Шағын және орта кәсіпкерлік басым болу есебінен қалыпты жұмыс істейтін
қызмет көрсету нарқының негізгі артықшылықтары қосымша жұмыс орынын ашуы,
тұтынушылар сұранысының тез өзгеруіне жылдам бейімделуі болып табылады[1].
Қазақстанның қызмет көрсету нарығында жалпы ұлттық өнімнің шамамен
16,8 %, еліміздің мемлекеттік бюджет кірісінің 2,61 % құрайды.
Мейрамхана қызметі нарығын ғылыми негіздеуде төменде көрсетілген
алғышарттар ықпал етті:
Біріншіден, нарықтағы тауар ретіндегі қызмет көрсетудің әр бір түрі
ғаламдық экономика жүйесіндегі қызмет көрсету дамуының жалпы дамуына
белгілі дәрежеде әсер етеді;
- екіншіден, елдің бәсекелестікке қабілеті оның жеке өнімінің
бәсекелестікке қабілеттілік дәрежесінен құралады;
- үшіншіден, қызмет көрсетудің жекелеген түрлерін зерттеу отандық және
шет елдік озық технологияларды Қазақстандық кәсіпорындар мен ұйымдардың
шаруашылықтық әрекетінің қалыпты қызметін қамтамасыз ететін болашағы зор
әдістерін енгізуге мүмкіндік береді;
- төртіншіден, зерттеулер Қазақстанның 50 дамыған елдердің қатарына
енуді жеделдететін бәсекелестікке қабілетін арттырудың біршама шынайы
тиімді жолдарын іздестіруге мүмкіндік берді;
- бесіншіден, қызмет көрсетудің нақтылы бір түрлерін зерттеу
бәсекелестікке қабілеттіліктің ұлттық және халықаралық стандарттарының
арасындағы айырмашылықтарды, сонымен қатар, Қазақстандық кәсіпкерлердің
дүниежүзілік қызмет көрсету нарқына енуін жеделдету жолдарын анықтауға
мүмкіндік береді. Осы ұстаным тұрғысынан алғанда тек халықаралық туризм
бизнесінің құрамдас бөлігі ретінде ғана қарастырылатын Қазақстандағы
мейрамханалық қызмет көрсетуі мен оның базасының елімізде дамуы біршама
нашар зерттелген. Тұрғындар мен елімізге келетін қонақтардың демалуына
жағдай жасайтын Қазақстандағы мейрамхана индустриясының ұлттық қызмет
көрсету нарқының жалпы көлемінің 6%, барлық қызыметкөрсетудің 68,9% және
жалпы ұлттық өнімдегі үлесі 5 млрл. теңгені құрайды.
Еліміздің мерамхана бизнесінің өте маңызды саяси, әлеуметтік және
психологиялық қызметінің бірі сырттан келетін қонақтарға еліміз туралы
қолайлы имидж қалыптастырады. Осы тұрғыдан алғанда Қазақстандағы мейрамхана
бизнесінің жағдайы еліміздің сыртқы экономикалық байланысына, дүниежүзілік
экономикалық кеңістікке енуіне, ұлттық экономикаға шетел инвесторларын
тартуға орасан зор ықпал етеді.
Қарқынды дамып келе жатқан бүкіл дүниежүзінде жүздеген миллион доллар
табыс әкелетін болашағы зор қызмет көрсету саласының бірі болып табылатын
мейрамхана бизнесін әлемдік экономикада ұлттық туризмнің базасын өсіретін,
халықаралық қауымдастықта елдің белгілі бір брендін қалыптастыратын және
мемлекеттік бюджетті тұрақты түрде толықтыратын кәсіпкерліктің ерекше
саласы ретінде қарастырады.
Мейрамхана бизнесі – қарқынды дамып келе жатқан бүкіл дүниежүзінде
жүздеген миллион доллар табыс әкелетін болашағы зор қызмет көрсету
саласының бірі болып табылады.
Қазақстанда экономиканың белсенді құрамдас бөлігі ретіндегі қызмет
көрсету мен мейрамхана бизнесі нарқының қызметтік ерекшеліктерін талдау,
мейрамхана индустриясын басқарудың тиімділігін арттыру саласында
халықаралық стандарттар бағытындағы зерттеулер аз жүргізілуі зерттеу
тақырыбын таңдауға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты. Ғылыми жұмыстың тақырыбы мейрамхана
кәсіпорындарының іс жүзіндегі қызметіне, қазіргі даму жағдайына, қызмет
көрсету сферасында алатын орынына жан-жақты зерттеу негізінде қызмет
көрсетудің бәсекелестік қабілетін және мейрамхананы басқарудың тиімділігін
арттыру жолдары жөнінде теориялық және әдістемелік-тәжірибелік ұсыныстарды
қарастыру.
Алдыға қойған мақсатқа сәйкес ғылыми жұмыс төменде көрсетілген
міндеттерді шешуді көздейді:
- қызмет көрсетудің қазіргі кезеңдегі экономикалық теориясын негіздеу;
- қызмет көрсету саласындағы кәсіпкерліктің мәні мен мазмұнын ашу;
- мейрамханалық шаруашылық кәсіпорындарында қызмет көрсетудің
халықаралық тәжірибесін зерделеу;
- Қазақстан Республикасының қазіргі мейрамхана нарығына шолу жасау;
- Самұрық мейрамхана кешенінің сипаттамасы және оның қаржы-
шаруашылық қызметін талдау
- Қазақстанда қызмет көрсету сферасының түйінді мәселелері мен оның
мейрамханалық шаруашылық кәсіпорындарының дамуына әсерін бағалау;
- мейрамханалық шаруашылық кәсіпорындарда қызмет көрсетудің
халықаралық стандартарын енгізудің стратегиялық бағыттарын анықтау
Зерттеу нысаны ретінде нарықтық қатынас жағдайындағы Қазақстан
Республикасының мейрамханалары алынды.
Зерттеу пәні ретінде мейрамхана бизнесін зерделеуде негіз болатын
ұйымдастыру-экономикалық қатынастардың үйлесімділігі алынды.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық базасынның негізгі ретінде
кәсіпкерліктің арнайы түрі ретіндегі қызымет көрсету нарығы мен мейрамхана
бизнесінің қызметі мәселелері бойынша отандық және шетелдік экономистердің
еңбектеріндегі негізгі тұғырнамалық ережелер мен заңдылықтар алынды.
Экономикалық әдебиеттерде қызмет көрсету мен мейрамхана бизнесі
қызметтерінің ерекшеліктері негізінен шетелдік ғалымдардың еңбектерінде
көрініс тапқан.
Қызмет көрсету саласын басқару және нарықтық экономиканың тауары
ретіндегі олардың қызметінің ерекшеліктерін ескерудің әдіснамалық
мәселелері Е.А. Балашованың, А.Д. Чудновскийдің, Т.И. Дубиннің, А.О.
Яворскаяның, Р.Г. Мердиннің, И.К. Белявскмйдің, Л.И. Абалкиннің, А.Ю.
Александрованың, М.Б. Биржаковтың және тағыда басқа ғалымдардың
еңбектерінде көрініс тапқан.
Мейрамхана бизнесінің қызмет көрсетудің ерекше саласы ретінде
Г.А. Папирянның, Г.А. Анаевтің, Н.И. Алексеевтің, С.С.
Скопкиннің, А.А. Стадниктің тағыда басқа бірқатар
ғалымдардың еңбектерінде зерттелген. Бұл ғалымдардың еңбектері Қазақстан
нарығына аса бейімделмеген және тәжірибесі бойынша олар азаматтары болып
табылатын өз елдерінің ұлттық нарығына бағытталған.
Қазақстаннның қызметтер көрсету нарығының дамуындағы кейбір мәселелері
қазақстандық ғалымдар: А.А Алімбаевтың, Р.А. Алшановтың, С.Б.
Ахметжанованың, У.Б. Баймұратовтын, А.Есентүгелованың, Б.Мырзалиевтің, Ә.Ә.
Сатыбалдиннің, Б.М.Арынның, Т.А. Ашімбаевтың, И.Ю. Бенктің, А.К. Ералының,
К.К. Кажымұраттың, Р.С. Кареновтың, М.Б. Кенжеғозиннің, А.К.
Қошановтің, Е.А. Никифорованың, Н.К. Нурланованың, А.Ш. Нұрсеиттің,
О.С. Сәбденның, К.А. Сагадиевтің, У.К. Шеденовтың және т.б. ғалымдардың
еңбектері қолданылды.
Зерттеудің әдістемелік базасы ретінде жұмыста жүйелілік және
экономикалық талдау, салыстыру, экономикалық логика, себеп-салдарлы
байланыстар, статистикалық талдау сыяқты экономикалық үрдістер мен
құбылыстарды танудың жалпы ғылыми әдістері қолданылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы кәсіпкерлік қызметте басшылыққа алатын
ұлттық заңнамалар мен нормативтік актлерді пайдалана отырып, мейрамхана
шаруашылығын басқарудың отандық және шетелдік тәжірибесін талдау негізінде
Қазақстан Республикасындағы қызмет көрсету нарығы зерттеулері алынды.
Сонымен катар, отандық статистика, ұлттық мейрамханалардың ақпараттық және
статистикалық деректері, интернеттегі Web-сайттардағы, күнделікті баспасөз
беттеріндегі, ғылыми басылымдардағы ақпараттар алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жүргізу барысында төменде
көрсетілген нәтижелерге қол жеткізілді:
- қызмет көрсетудің қазіргі кезеңдегі экономикалық теория негіздері
анықталды;
- қызмет көрсету, қызмет көрсетуінің сапасы түсініктерінің мазмұны
мен сипаттары, қызмет көрсету саласының қалыптасу қағидалары мен оған
әсерететін алғышарттар анықталды;
- Қазақстанда қызмет көрсету сферасының түйінді мәселелері мен оның
мейрамханалық шаруашылық кәсіпорындарының дамуына әсері зерделенді;
- мейрамханалық шаруашылық кәсіпорындарда қызмет көрсетудің халықаралық
стандартарын енгізудің стратегиялық бағыттары анықталды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан
және қорытындыдан тұрады.
1 Қызмет көрсету сФЕРАСЫНДАҒЫ кәсіпкерліктің ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК
АСТАРЫ
1. Қазіргі кезеңдегі қызмет көрсетудің экономикалық теориясы
Қызмет көрсету үдерісінің негізгі көзі өндірістік үрдістері
ұйымдастыру мен еңбек тетіктерін басқару тиімділігін артыру, басқару
ұйымдарының сыртқы ортаға бейімделуі және озық іс тәжірибелерді жинақтау
болып табылады.
Қазіргі кезде дүниежүзінің әр түрлі елдерінде қызмет көрсету
саласында жалпы ұлттық өнімнің 40% дан 71% жасалады[2]. Қызмет көрсету
саласының геоэкономикалық кеңістікте жедел даму қарқыны ХХ ғасырдың ортасы
мен ХХІ ғасырдың басындағы біршама маңызды экономикалық құбылыс болуда.
Нарықтық экономикалық қатынастарға көшу кәсіпкерліктің барлық
салаларында бәсекелестік ортасын қалыптастырды. Бәсекелестік жағдайында
бәсекелестіктікке қабілеттіліктің өсуі өндірістік-кәсіпкерлік үрдісті
басқаруды тиімді ұйымдастыру және нарықтық ортаның талаптарын
қанағаттандыратын басқару жүйесін қалыптастыруға тікелей байланысты
болады. Бірақ мұндай басқару жүйесін қалыптастыру тауардың бәсекелестікке
қабілеттілігіне тұтынушылар қоятын талаптардың деңгейін, сонымен қатар,
қандай да бір кәсіпорын өндіріп өткізуді көздейтін нарықтық өнімге тән
арнайы сипаттарды оқып-үйренуді қажет етеді.
Бәсекелестікке қабылеттілігі жоғары ұлттық өнім өндіруді көздейтін
нақтылы бір өндірісті басқарудың тиімді жүйесін құру көздері мен
мүмкіндіктері өндірістің қандай салада қызмет етуіне, нарықтың сипаты мен
өндірістік іс-әрекеттері өнім, жұмыс немесе қызмет көрсету сияқты
экономикалық санаттардың қайсысына жататынын ескеруді қажет етеді. Аталған
айырмашылықтар өзіндік ерекшеліктері бар қызмет көрсету түсінігінің мәнін
ашу оның дамуы ұлттық бәсекелестікке қабілеттіліктің ғана емес, ұлттық
экономиканың өсуіне, сонымен қатар, халықтың өмір сүру деңгейінің
көтерілуіне де әсер ететін дүниежүзілік экономикалық кеңістікте қарқынды
дамып келе жатқан қызымет көрсету саласында іргелі зерттеулер қажет.
Қызмет көрсету дүниежүзіндегі көптеген елдерінде ұлттық туризм
қызметінің әдісі ретінде қалыптасып мемлекет тарапынан реттеледі. Сондықтан
бұл салаға мемлекеттің араласуы шамалы болып, оның қызметі кәсіпкерлік
негізде жеке бизнесті ұйымдастыру шегінде жүргізіледі.
Дамыған және жақсы ұйымдастырылған мейрамхана шаруашылығынсыз кез-
келген елде ұлттық туризмнің дамуы мүмкін емес. Қазіргі кезеңде
дүниежүзілік экономикалық кеңістікте ЖІӨ 10% дүниежүзілік капитал
салымының 70% және дүниежүзілік сауданың 30% туризмнің үлесі тиеді [3].
Экономикалық санат ретінде өзіндік сипаты бар, бағаны, халықтың кірісі
мен шығынын, қоғамдық өнімді жинақтауға және айырбастауға мүмкіндік
беретін кызмет көрсетудің мәні ғалымдар ертеректен қызықтыра бастады.
Бірақ әлі күнге дейін қызмет көрсету түсінігінің жалпы қабылданған
анықтамасы мен олардың экономикалық санат және тауар ретінде сипатталған
жүйесі жоқ [1-кесте].
1 – кесте
Экономикалық санат ретіндегі қызмет көрсетуге ғылыми көзқарастардың
жиынтығы [4; 5].
Автор Ғылыми ойдың мәні
Ж.-Б. Сэй Қызмет көрсету өзінің меншік иесіне табыс әкелетін
(1767-1832) әл-ауқаттың ерекше түрі
Ф. Бастиа Қызмет көрсету – бұл біреу ұсынатын немесе сол қызметті
(1801-1850) тұтынатындарды олардан босатуға жұмсалатын қандайда бір
күш жігер (әлеуметтік қызмет идеясы)
И.Фишер Қызмет көрсету – бұл қызмет көрсету үрдісі арқылы ұсынушыға
табыс әкелуді қамтамасыз ететін іс-әрекет
Қызмет көрсету – бұл белгілі бір экономикалық бірлікке
Т. Хилл жататын қандай да бір тұлғаның немесе тауар жағдайының
біріншісінің алдын-ала келісіміне сәйкес басқа экономикалық
бірліктің іс-әрекеті нәтижесінде жүретін өзгерістері
көптеген салаларды қамтитын қызмет көрсету кездейсоқ нақты
М. Портер өнімді сатуды көздемейтін сатып алушылар үшін орындау
қызметін атқаратын термин
К.Р. МакконелҚызмет көрсету дегеніміз тұтынушыға, фирмаға немесе
өкіметке ұсынуға дайын тұрған көрінбейтін қандайда бір
және С.Л. Брюқұндылық
И. Бернар и Қызметк өрсету дегеніміз қандайда бір затты жеке меншікке
Ж. Колли алу құқығы берілмейтін жеке немесе ұжымдық қажеттілікті
өтеуге жағдай жасау
А. Залкинд Қызмет көрсету – бұл қандай да бір материалданбаған өнім
К. Маркс материалдық өндірісті тек халықтың табысы құрады, ал, қызмет
көрсету-бұл материалдық емес сипаттағы іс әрекет нәтижесінде
ақшаның қолдан-қолға өтуі
В.А. МедведевҚызмет көрсетуге іс-әрекет үрдісінің барысында
Л.И. Абалкин байланыспауымен, көзінен бөлінбеуімен, сапасының тұрақты
болмауымен, тасмалдауға, сақтауға болмайтынымен
сипатталатын материалдық емес құндылықтар тобы жатады
С.М. Немцова Қызмет көрсету өнімінің тұтыну құнын арттыратын пайдалы
еңбектің нәтижесі болып табылады
Х. Вальтух Қызмет көрсету–бұл тұтыну пайдалы болатын және табыс
әкелетін жұмсалған қоғамдық қажетті еңбек
Д.И. Правдин Қызмет көрсету – бұл заттық емес, бірақ пайдалы еңбек
нәтижелерін сәйкес келетін бағамда айырбастау
Қызмет көрсету нысаны адам оның материалдық және материалдық емес
активтері, ақпараттар, үй жануарлары, тағы да басқалар болуы мүмкін. Өте
алуан түрлі болуымен ерекшеленетін қызмет көрсетуді тіркеу қазіргі
статистиканың шегінде түрлері бойынша сонымен қатар, сын тұрғысынан бағалау
тауар ретінде оларды таза қызмет көрсету және айқын емес қызмет көрсеу
топтарына жіктеуге мүмкіндік берді.
Әр түрлі теориялық дерек көздеріне жасалған талдаулар қызмет көрсету
түсінігінің көптеген авторлық анықтамалар нұсқаларының бар екенін көрсетті.
Нарықтық тауар ретіндегі қызмет көрсету- бұл іс-әрекеттің өзі емес, ол
нарықтық ортадағы қызметті тасмалдаушы нысанның немесе
субъектінің өзара қарым-қатынас әрекеттерінің нәтижесі болып
табылады деген қорытынды шығаруға болады.Сонымен қатар, қызмет көрсету сан
қырлы нарықтық мәселелерді шешуді, көптеген жұмыс орындарын ұсынуды, қажет
ететін өнеркәсіп өндірісі жағдайында ұйымдастыру күрделі болатын шағын және
орта кәсіпкерлік шегінде жақсы дамиды. Қызмет көрсетудің жоғарыда аталған
сипаттарының үйлесімділігі дүниежүзілік экономикалық кеңістікте жедел
дамуына негіз болуына орай көптеген елдерде қазіргі кезеңде өзінің
бәсекелестікке қабілеті тұрақты түрде жедел өсуі байқалуда [2-кесте].
1. – кесте
Дүниежүзінің дамушы елдеріндегі халық шаруашылығы салаларының ХХ ғасырдың
соңындағы даму қарқыны
сала, %
Елдер жыл барлығы
Ауыл шаруашылығыөнеркәсіпҚызмет
көрсету
саласы
1975 22 38 40 100
Франция
1990 4 50 46 100
2004 9 41 50 100
1976 5 48 47 100
Германия
1990 4 43 53 100
2004 2 39 59 100
1976 28 32 40 100
Жапония
1990 17 30 53 100
2004 5 27 68 100
Ұлыбритания 1985 33 32 35 100
2000 17 38 45 100
Америка Құрама 1975 26 45 29 100
Штаты
1990 15 44 41 100
2004 11 36 53 100
Ескерту: UNCTAD халықаралық статистика агенттігінің деректері бойынша
Мейрамхана - бұл өз өнімі, нарығы, технологиялары, көптеген өндірістік
үрдістері мен басқару жүйесі бар, қалыпты қызметі қоғам мен мемлекеттің
өркендеуіне пайдасы тиімді болатын бизнес. Алғашында ол өмірге Француз
революциясы жуық шамамен, америкалық колониялардың тәуелсіздіктері үшін
соғысты бастаған кезімен қатар келді. Француз революциясы адамзаттың
аспаздық дәмнің даму бағытының өзгеруіне ықпал етті. Ұлы Француз
революциясы болған кезде, Париждегі мейрамханалар кәдуілгі құбылыс болатын.
М.Буланже, "мейрамхана әкесі" Баель көшесінде тәулік бойына жұмыс
істейтін таверна ұстады. Басты тағамы көже болатын, ол оны restorantes деп
атады (беріктендіруші, күштендіруші), "ресторан" (мейрамхана) атауы осыдан
шыққан.
1782 жылы Ришелье көшесінде бірінші, нағыз мейрамхана "Гранд Таверн де
Лондр", ал үш жыл өткеннен соң Пале-Росльға жақын жерде – тағы бір
мейрамхана "О Труда Фрер Прованс" ашылды. 1794 жылы, сөздің шын мәнінде
Париж көшелерінде кесілген бастар домалаған кезде, ол жерде бес жүзге жуық
мейрамханалар болған. Сондықтан мейрамхана Француз революциясының
өнертабысы деп айту дұрыс еместеу, дегенмен ары қарай француз
мейрамханаларының тағдырына көз салсақ, шынындада соның арқасында
мейрамханалар идеясы бүкіл әлемге таралды деуге болады. Францияда
ақсүйектер үйлерінің ең сенімді аға – аспазшылары ғана қалды, ал
басқаларын революция дауылы бүкіл Еуропаға бетімен жіберді. Көп аспазшылар
мұхитты кесіп өтіп Америкағада жетті, ең бастысы Новый Орлеанда – Новый
Светтің жалғыз, нағыз француз қаласында. Олардың барлығы дерлік
мейрамханалық бизнеспен айналыса бастады.
Француз асшеберлері өздерімен бірге француздың аспаздық дәстүрлерін
әкелді. Шамалыдан соң американдықтардың дәмсіз тамақтарына қышқыл дәмді
тұздықтар дәм кіргізді. Басқа елдерде француздың аспаздық өнерінің
эффектісін сезіне бастады, және көптері олардың кейбір принциптерін
қабылдады. Бұл қатарға жатпағандар тек италиандықтар еді, олар өздерін
күшті аспаздық дәстүрдің мұрагерлеріміз деп және тіпті француз тамақтарының
түбірі италяндықтардан шыққан деп есептейді. Француз тамақтары, басқаларға
қарағанда оның алдында міндетті, екі елмен сөзсіз қабылданды деп айтуға
болмайды, - Ұлыбританиямен және Құрама Штаттармен. Француз тағамы әрине
барлық жағынан ағылшындықтардікінен басым түсті, ағылшын аспазшылары әрине
осы арқылы өздеріне қауіп төнгенін сезініп, бірденнен дәстүрлі ұлттық
аспаздықты қорғауға кеуделерін тосты, сөйтіп өжеттік шовинизмді көрсетті.
Дәстүрі жоқ АҚШ-да, пуритандар оданда асып түсті, олар француз тамақтарын
күнәлі деп жариялады, сондықтан Франциядан келген қоныс аударушылар
аспаздық дағдыларын өзінде қалдыруға мәжбүрлі болды.
1800 жылы ағылшындар өзінің француз көршілерінен олардың мейрамханалық
тұжырымдамаларын шын ниетпен қабылдай бастады. Ағылшын мейрамханасы
ұлыландырылған мекемеге айналды – жоғары тағамдар, жоғары әшекейлік, жоғары
қызмет көрсету әлемі болды. Ол жерде тамақтануға көп адамның мүмкіндігі
болмады.
Еуропадағы мейрамханалар гүлденіп, өркендеуін жалғастырды. Бай
мейрамханаларда ас үйі ұсына алатын тағамдардың барлық тізімі келермендерге
берілді. Мезірет дәуірі басталды.
Американдықтар барлық уақытта әрбір адамның тапсырысын қанағаттандыра
алуымен ерекшеленеді. 1848 жылы Нью-Йоркте қоғамдық тамақтану нүктелерінің
өзіндік иерархиясы болды. Бұл пирамиданың ең төменінде "алтыпенсті
жалмаушылар" тұрды. Одан бір саты жоғары үлкен сырбаздыққа ұмтылатын
мекемелер тұрды, оларда келермендерге мезірет ұсынылды, ол мезіреттің
шетінде бағасы туралы дерек пен басқада аспаздық ерекшеліктер ескертілген
және даяшылар уақыт бойында столдарға өте жақын келіп келермендер өтінішін
біліп кетіп жүрді.
Дельмонико атақты кәсіпорыны американдық мейрамханалардың тізімінің
бастаушысы болды. Ұзақ уақыттар бойында олар Құрама Штаттардың жалғыз
қымбат және барынша ақсүйектікті мейрамханалары болып қалып тырды.
АҚШ-да, басқа елдердегідей сияқты, қоғамдық тамақтанудың қалалық
орындары үлкен дәрежеде, енді жол бойындағы таверналармен қанағаттануға
тура келетін келушілерге қарағанда, жергілікті тұрғындарға бағдарланған
болды. Қажеттіліктен ғана емес, рахаттану үшін үйден тыс жерде түстену
дәстүрге айнала бастады [6].
Он тоғызыншы ғасырда қонақжайлылық индустриясында, оның осыған дейінгі
бүкіл тарихындағыға қарағанда, көбірек жаңалықтар пайда болды деп айтуға
болады. Бұрын тек қана ерлердің компаниясын жинайтын, батыс әлемінің
мәртебелі мейрамханаларында, енді әйелдерде түстенетін болды. Соншалықты
қамтамасыздығы жоқ халықтың бөлігі, қуырылған ет немесе балықтан жасалған
тағамдар берілетін, еркін достық жағдайда түстенуге болатын, шағын
мейрамханалардың келермендері болды. Сонымен қатар, ХІХ ғасырда қызмет
көрсетудің жаңа стилі пайда болды – бұл швед столы еді. Ол бізге қатаң
Скандинавиядан келді, ол жерде викингтер мен орман кесушілер, балықшылар
мен аңшылар тұрады. Бұл өте үлкен, бірақ тұрғындары аз елде адамдар
келесідей жағдайларда жиналатын: тіл мейрамдарында немесе Рождествода.
Жалынды білтелі қаңылтыр банка үйдің алдына қойылатын, ол алыс жерлерден,
әртүрлі уақытта келетін қонақтарға арналған еді.
Стол әдемі дастарханмен және гүл шоғымен әрлендірілді. Оның бір шетінде
тарелкалар, шанышқылар, пышақтар және бокалдар тауы үйіліп тұрді. Екінші
шетінде – суық тағамдар. Әншейінде, сельдь, ысталған қуырылған балық,
картоп пен пісірілген көкөністерден жасалған салаттар, тұздалған қияр,
пісірілген жұмыртқа, қуырылған суық ет, кептірілген жемістерден жасалған
компот, тәттілер және, әрине, нан берілді. Тамақтар майда етіп кесілетін.
Олардан сүйектері, сырт қабығы, қабыршақтары, дәнектері алынып тасталатын.
Аспаптар азырақ қолданылуы үшін, тағамдар көбінесе жеңіл тамақ түйірлері
түрінде немесе тұтас бутербродтық торт түрлерінде берілді. Кішкентай
мөлшерлі түйірлер тәбетті ашып, ал жеңіл тағамдар түрлерінің көптігі тоюға
әсер етті. Қонақтардың әрқайсысы өзіне-өзі қызмет көрсетті, өзінің
қалауынша, қажетті мөлшерінде алып жеді және ерте бастан орын
сайланбағандықтан, ыңғайлы орындарда ұнамды кісілермен әңгіме-дүкен құруға
мүмкіндік болды. Швед патшасының көрші территорияларды басып алу шамасына
қарай, олардың қарсыластарының тағамдары швед столынан орын ала бастады.
Нарва мен Полтава түбіндегі шайқастан соң швед столында сорпалар пайда
болды. Орыс щиі, шведтер дәмдіктерімен тұздықталып, аптасына бір реттен кем
емес экзотикалық тағам ретінде беріліп отырды. Бефстрогандар мен картоп
салаттары "алярюс" жергілікті мезіретте тұрақты орын алды. Ақырында, 1810
жылы швед ас үйі үшін тағдырлы болған уақиға болды. Француз маршалы Жан
Батист Бернадот Наполеонға өзінің қызметтен кетуі туралы өтініш жасады,
сөйтіп швед әскерін бұрынғы басшысына қарсы басқарды, швед тағына патша
Карл XIV Юхан атымен шықты, ал көптеген жылдардан соң швед ас үйіндегі
сәнділіктің заңгері болды. Сарайда жаңа француз аспазшылары, ал зиялы
қабылдаулар мен рауттарда жаңа тағамдар пайда бола бастады, шведтерде
барлық талғампаздық пен нәзіктікке дәмділік туды. Швед столындағы соңғы
жаңалықтардың бірі – дәм енгізгіштер мен шөптерді қолдану шығыстан келген
жаңалық.
XVIII г. соңында өнеркэсіп революциясы кезінде, адамдар бір жерден
екінші жерге көшіп отырған, оның салдарынан халықтың орта табы пайда
болған, ол өз кезегінде жұмыс істеп тұрған мейрамхана үшін қолайлы болған.
Сұраныс пен ұсыныстың тепе - теңдікке келу нәтижесінде, заманауи мейрамхана
бизнесі пайда болды.
1776 жылы АҚШ- тың бірқатар ірі қалаларында жоғары жетістіктерге жеткен
мейрамханалар кұрылды. Буллз Хед, Фронсен Тэверн жэне У мистера
Литтла сияқты мекемелер, Нью-Йорктың визит карточкасына айналды. Бұл
мейрамханаларда қымбат тағамдары бар банкеттер өткізілген, бірақ жай
күндері сиыр етін, ветчина (шошқаның тұздалған сүрленген саны) жэне
көкөністер сатылған.
Ұлы француз революциясына қарай, Парижде мейрамханалардың ашылуы
қалыпты жағдайға айналды. 1814 жылы ағылшындар, бильгиялықтар,
голландықтар, пруссактар, испандықтар, орыстар мен австриялықтардың
кеңестік әскері Наполеонды жеңіп, сол қалаға басып кірді. Уақыт өткеннен
кейін, әскер Париж туралы естеліктерді сақтай отырып, оны бүкіл элемге
тарата бастады. Қоғам біртіндеп, ауыл шаруашылық таптан өнеркәсіп тапқа
айнала бастады. Бұл жағдайда мейрамханаларға деген қажеттілік арта бастады.
Өздерінің үйлерінен тыс тамақтанатын адамдардың саны көбейе бастады. Бірақ,
мейрамхана ісі баяу дамыды. Қонақ шақыру немесе махаббат опасыздығы сияқты
жағдайлар, мейрамхананы тұрақты клиенттермен қамтамасыз еткен (әдетте бай
немесс қайта бай болған адамдар). 1820 ж. Лондондағы Стивенс Хотел қонақ
үйінің мейрамханасына кірген жолаушыларға, қызмет баяу және дөрекі
көрсетілген. Крокфордттың ойын - сауық клубы болган, онда клиенттер Удо
атымен танымал метрдотельдің жетекшісіне қызмет көрсетілген.
Уақыт өте мейрамхана бизнесі біртіндеп дами бастады. Еуропа бойынша
сапарлар жиі бола бастады. 1880 ж. Ч. Диккенс, досына теміржол буфетіндегі
бутербродтың сапасы туралы жагымсыз пікірін білдірген. Францияда
гастрономиялық өнер ұлтгық мақтаныш болған. Ол сауданың негізгі құрамдас
бөлігі болған, оңда көптеген мейрамхана дәстүрлері туган, бірақ
италияндықтар оны бұрмалап, француздар олардың идеяларын қолданған деп
тұжырымдайды. Сол кезеңдерде АҚШ - та мейрамханалардың болуы қалыпты
жағдайга айналған, бірақ олар тек ірі қалаларда ашылған. У Максима
мейрамханасында қабылданған, аға және кіші метрдотель, бармендер мен
бригадалардың жүйесіне қарап, әлемнің басқа да ірі мейрамханаларында бұл
жүйе қолданысқа ие болды.
Жылдан жылға шведтер ас үйі мен олар ойлап тапқан швед столы өте әйгілі
болды. Бүкіл дүниежүзінің көптеген мейрамханалары қызмет көрсетудің осы
әдістерін пайдаланады, және қонақтардың қажетсінуі мен әдеттерін
қанағаттандырады [7].
Мейрамхана қызметтерін жылжыту - бұл жарнамалау, жеке сауда
презентациялары, купондар, жүлделер, лотореялар, арнайы шаралар мен
жеңілдіктер, ерекше оқиғалар клубы, сыйлық сертификаттардың көмегімен
мейрамхана өнімін өткізуді ынталандыру.
Қазіргі уақытта Қазақстандағы экономикалық туризмнің бір бөлігі
ретінде мейрамхана саласы дами бастады және оның жоғары дамыған
индустрияға, ұлттық экономиканың маңызды бір саласына айналуы әбден мүмкін.
Сондықтан шет елдерде және өзіміздің елде адамзат тарихының әр түрлі
кезеңдеріндегі туризмнің тиімді даму факторларын зерттеу қазіргі күндегі
өте өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Мейрамхана тарихы бойынша
еңбектердің нәтижесін пайдалану оның негізгі теорияларын дамытуға,
Қазақстан Республикасындағы мейрамхана индустриясын дамытудағы осы заманғы
тұжырымдаманы жасауға және кадрлар даярлауға мүмкіндік береді.
Ұлттық экономикалық қауіпсіздік ұстанымы тұрғысынан алғанда өнімі
мемлекет аумағында өткізілетіндіктен мейрамхана бизнесі кез-келген ел үшін
қауіпсіз болып саналады. Елдің мейрамхана бизнесіндегі тәуекелдік тек
түскен табысы мемлекет аумағынан сыртқа ағылған жағдайда ғана туындауы
мүмкін. Бұл жағдайда мейрамхана қызмет көрсетуінен мемлекетке пайданың
келесі түрлері түседі:
- дүниежүзілік қауымдастық алдында бастапқы имиджінің жасалуы;
- ұлттық туризмді дамыту үшін базаның қалыптасуы;
- сыртқы экономикалық байланыстар мен экономикатың тұрақты дамуы
үшін жағдайдың жақсаруы [8]. Бұл нәтижелер дүниежүзінің көптеген елдерінде
қарқынды дамуына әсер етті. Өкінішке орай, Қазақстанда мейрамхана
шаруашылығының қызметін қызмет көрсету саласының құрамдас бөлігі және
кәсіпкерліктің ерекше саласы ретінде іс жүзінде әлі де болса нашар
зерттелуде.
1.2 Мейрамхана - қызмет көрсету саласындағы кәсіпкерліктің ерекше
түрі ретінде
Бүгінгі таңда қызмет көрсету саласының негізгі буыны – кәсіпкерлік
объектісі – кәсіпорындар болып табылады. Мұндай кәсіпорындар ішіндегі
мейрамхана қызметімен айналысатын кәсіпорындардың орны өте маңызды және
бірегей мәнді иеленді. Ал мейрамхана өндірісімен айналысатын
кәсіпорындардың қызметін ұйымдастыруға қажет қаржыландыру көздерін
іздестіру, өндірісті ұйымдастыру, қызмет барысын басқаруды және басқа да
маңызды қызмет түрлерін көрсетуді талап етеді.
Жолы болғыш кәсіпкерлер үшін, мейрамхана ашу және онда жұмыс істеу көп
қуаныш әкеледі – көп адамдар, жаңа таныстар, ескі достар. Мейрамхана – бұл
келермендердің, қызмет көрсетушілердің және әкімшіліктің тамырындағы
адреналин қозғалысын үдететін, қарқынды әлеуметтік қатынас орыны.
Мейрамханалық бизнес қызықтырады және келешекті: орын мен ас үйді дұрыс
таңдау, атмосфера және жаңа ұйымдастырылған қызмет нарықты тарту үшін
мүмкіндік береді және инвестицияға жақсы пайда береді.
Тамақтану - кез-келген адамның табиғи қажеттілігі. Қарапайым және
күнделікті ажырамас тамактану қажеттілігінен басқа, туризм саласында
тамактану түсінігі, ойын-сауык пен жергілікті мәдениетті, әсіресе
гастрономиямен танысудың маңызды элементі ретінде карастырылады. Ұлттық
тағам кез-келген елдің мәдениетінің маңызды элементі, оның өзіне тән
ерекшелігі бар, және танымдык элементі мен ләззат алудың (рақаттылық)
тәсілін білдіреді.
Тамақтану кэсіпорындарының негізгі түрлеріне, туристік орталық немесе
аймақтағы клиенттердін қажеттіліктерін канағаттандыратын мейрамхана, кафе,
бар, буфет, ас үй, жедел тамақтану және өз-өзіне қызмет көрсету пункті
жатады. Тағамдардың алуан түрлері ұсынылатын тамақтанудың ең жайлы
кәсіпорны мейрамхана болып саналады. Тамақтану түрі әрқашан туристік
қызметтердің құрамында көрсетіледі: таңғы ас, жартылай пансион, толық
пансион. Жартылай пансион (екі рет тамактану) таңғы ас пен түскі ас немесе
кешкі асты қарастырады. Пансион - үш мәрте тамақтану. Қымбат қызмет көрсету
нұсқаларында күні бойы және түні бойы, тіпті кез-келген уақытта және кез-
келген мөлшерде тамақтану мен сусындар ішу (оның ішінде алкогольді
сусындар) мүмкіндігі қарастырылады. Сол сияқты ұсынылатын тағамның
тығыздылығы (саны бойынша) мен құнарлығы және кызмет көрсету түрін
аныктайды. Осылай, таңғы ас түрлсрінің саны елдің дәстүріне немесе барган
аймақка байланысты болады (еуропалық, континенттік, ағылшын, американдық,
бермуд). Қонақтарға қызмет көрсету түрі де өте маңызды (швед үстелі,
габльдот, а - ля карт).
Менеджерлердің қонақ үй және мейрамханалар индсустриясындағы жұмысы
“адам-адам” жүйесінде басқару қызметін орындау ретінде таныстырылады. Бұл
қонақ үй кәсіпорындарын басқару мақам дерін таңдауда өз ізін қалдырады.
“Мақам ” сөзі грек сөзінен шыққан. Алғашында бұл сөз балауыз тақтада жазуға
арналған стержнь мағынасында қолданды. Бұдан шығатын қорытынды: басқару
мақамы— бұл менеджер ісіндегі “қол, жазу” деп санауға болады. “Басқару
мақамының” толық түсінікті анықтамасы — бұл менеджерлердің тәжірибелік
ісінің амалдарының, тәсілдерінің және түрлерінің жүйесі. Бұдан басқа,
басқару мақамы басқару шешімдерін реализациялау мен дайындау үрдісі
кезінде менеджердің өзін-өзі ұстау тәсілдері мен мәнері ретінде
түсіндіріледі. Көріп отырғанымыздай, басқару стилі мен әдісі белгілі бір
бірліктігі болады. Мақам берілген менеджердің жеке мінездемесіне сәйкес
жетекшіліктің әдістері мен реализациялау түрі болып табылады. Қарастырылған
жетекшілік әдістің әрбіреуіне белгілі бір басқару стилі тән. Бұл әрбір
әдіске өзінің реализациясы үшін нақты қасиеттері бар тұлғалар қажет етеді
деген сөз [9].
Әлеуметтік-психологиялық әсер етудің негізгі түрлері ретінде мыналарды
ұсынуға болады: еңбек ұжымдарының әлеуметтік дамуын жоспарлау, тұлғаны
қалыптастыру мен тәрбиелеу әдісі ретіндегі сендіру, экономикалық жарыстар
сын және өзіндік сын, ылғи болып тұратын өндірістік кеңестер, олар басқару
әдісі мен басқаруда еңбек ететіндердің қатысу формасы ретінде шығады,
әртүрлі салттар мен рәсімдер (мысалы, айрықша мәнді уақыттарды бірігіп
мерекелеу), осыларды ұстанбау еңбек ұжымында психологиялық қолайсыздықты
тудырады.
Жетекшіліктің мақамда таңдауы көбіне менеджердің өз алдына қандай
тапсырма қолтындығына байланысты:
- басқару — жетекші бағыныштыларына нақты жарлықтар береді және сол
тапсырмалардың орындалуын қадағалайды.
- бағыттау — менеджер басқарады және тапсырмалардың орындалуын
бақылайды, бірақ қызметкерлермен бірге шешімдерді талдайды, қызметкерлерге
ұйғарым жасауды сұрайды және олардың бастамаларын қолдайды.
Менеджер өзінің жұмыскеріне тапсырманы орындауында көмек береді, солар
мен бірге дұрыс шешім қабылдауды міндетіне алады.
Менеджер өзінің бағынушысына кәсіп орынның жеке шешуші және
жетістіктерге жету мақсатына өкілдік береді. Ең бірінші мақам туралы
сұраққа басшылық еткен Левин авторитарлық, демократиялық және либералдық
мақамдарға бөлген [10].
Тек қана өзіне сай басқару стилі бар менеджер өзінің ісінде басқарудың
әртүрлі әдістерін қолдануына болады (экономикалық, ұйымдастыру-әкімшілік,
әлеуметтік-психологиялық). Осыған байланысты, басқару стилі қатал жеке
құбылыс, себебі ол нақты тұлғаның өзіне тәне мінездемесімен анықталады және
адамдармен жұмыс істеу мен нақ берілген тұлғаның шешімдерді қабылдау
технологиясының ерекшеліктерін көрсетеді. Екі бірдей саусақтың дағы жоқ
сияқты, ені бірдей жетекшілік стилі бар менеджерлер де болмайды.
Есте сақтайтын бір жайт, өмірдің барлық жағдайына жарамды жетекшілік
етудің ізгі стилі жоқ. Менеджермен қолданыс тапқан мақам немесе
стилдердің сәйкестігі менеджердің жеке тұлғасына ғана емес, жағдайдың
сәйкес келуіне байланысты болып келеді. Жетекшіліктің “дұрыс” стилі алдын-
ала анықталмайды, өйткені басқару жағдайлары қалыпты емес, ал менеджер мен
бағыныштылар тұлғалық қасиеттері басқарылатын ортаның өзгерісіне сәйкес
өзгеріп отырады.
Менеджер пайдаланатын демократиялық стилінде көп сұрақтарды
коллективті түрде шешеді. Коллектив ішінде бағынушыларға жұмыс туралы
жүйелік мәлімет береді. Бағынушылар мен араласуында ол мүмкіншілігінше
сыпайы және жылы жүзбен әрқашан қарым-қатынаста, яғни адамдарға сенімін
артады. Бұндай стил басқаруда дайындау реализациясының шешімінде барлық
коллектив жұмысшылары қатысады [11].
Қызмет көрсету саласының нәтижелі жұмыс істеуі мен оның дамуын
қамтамасыз ету проблемаларын мемлекеттің реттеу рөлінің саралауынсыз шешуге
мүмкін емес. Мамандар қызмет көрсету саласына мемлекеттің араласу
қажеттілігін байланыстыратын келесідей себептерді атайды.
Біріншіден, қызмет көрсету саласының түрлі тартуларындағы нарықтық
қатынас дамуының әртүрлі дәрежедегі объективті өзгешелігі. Жеке қызмет
салалары – ресторандық, туристік, қонақүйлік, жарнамалық бизнес, сауда, шоу-
бизнес – кең өрісті дамып, пайда табудағы сұранысты қанағаттандыратын
нәтижелі механизм құрды. Ал білім беру, медициналық қызмет көрсету,
мәдениет құру қызметтерінде нарықтық қатынастар белгілі бір шектеулерде
көрінеді. Осы қызметтер түрінде мемлекет белсенді бағдарды алып, үстемдік
және маңызды рөл атқарады.
Екіншіден, мемлекет өндірісті жүзеге асырады.
Үшіншіден, нарықтық фиаскомен (сәтсіздік) байланысты қайшылық сыртқы
әсерлер болады.
Төртіншіден, тұрғындық-коммуналды қызметтер, пошталық байланыстар,
кедендік қызмет, лицензиялау және т.б. мемлекет табиғи монополист ретінде
шығады.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, қызмет көрсету саласына
мемлекеттің араласуының жоғарғы дәрежесі оның дамуы ұлттық саясаттың басым
бағытымен байланысты құрылды:
1) қызмет көрсету саласының жұмыс істеуіне мемлекет ерекше назар
аударады, өйткені оның күйі ұлттың әлеуметтік-экономикалық әл-ауқат
деңгейінің көрсеткіші болып келеді.
2) тұтынушылар ықыласын қорғау қызмет көрсету саласын бақылаудың басқа
бір себебі болып келеді.
3) тұтынушы талдауына шек қоятын қызмет көрсету нарығы туралы қажетті
мағлұматтың болмауы (ақпараттық асимметрия) – осы саладағы мемлекеттік
белсенді қызметтің тағы да бір себебі.
Қызмет көрсету саласындағы әлеуметтік-экономикалық барыстың маңызды
мақсаттарынан келесілерді көрсетуге болады:
1) салалы құрылым мен оның даму шапшаңдығындағы үдемелі алға басулардың
қамтамасыздандырылуы;
2) адал бақталастыққа байланысты жағдайларды жасау;
3) қызмет көрсету саласында оның ішінде кіші бизнестегі кәсіпкерліктің
дамуын ынталандыру;
4) қызметті өндіру және ұсынудағы қоғамдық және жеке секторлардың
үйлесімді байланысымен қамтамасыз ету;
5) қызмет көрсетудің экспорттық шамасын өсіру[12].
Қызмет көрсету саласының мемлекеттік әсер етуі мен жұмыс істеуінің
негізгі бағыты әр елде бірдей болғандығымен, оның міндеті, қарқыны,
мүмкіндігі біріншіден, нақтылы-тарихи жағдайлардан, екіншіден, экономикалық
цикл кезеңінен, үшіншіден, сол елдің дамуы мен экономикалық үлгісінің
дамуына байланысты ерекшеленеді.
Көптеген экономикалық дамыған елдерде келісім-шартты жүйелер нәтижелі
әрекет етеді, олардың маңызды нысаны қызметтің қызметтік түрі болып келеді.
(1 сурет) Мемлекет қоғамдық игілікті масштабтың өндірушісі және реттеушісі
болады. Осыған орай мемлекеттің сұраныс мөлшері мен қызмет көрсету
ұсынысына тиесілі қаражаттандыру көмегімен көрсетіледі: мақсатты негізде
тұтынушылардың қаражаттандырылуы, қызмет көрсету өндірушілерінің
қаражаттандырылуы.
Қаражаттандырылу (субсидия) (лат. subsidium – көмек, жәрдем) –
мемлекеттік немесе жергілікті бюджет қаражат есебінен мемлекеттен берілетін
қаржы немесе заттай түрдегі жәрдемақы.
Демеуқаржы (дотация) (лат. dotatio – сый, қайырымдылық көрсету) –
мемлекеттің кәсіпорындарға, жергілікті билік органдарына, сонымен қатар
жеке тұлғаларға залалды жабуға, шығыстардың өтемі, төмен сатылы бюджеттің
теңгерімделуі және т.б. жағдайда мемлекеттің беретін қаржаты. Демеуқаржыны
алушы қайтаруға мәжбүрленбейді және қатаң шарттылық мақсатқа жатпайды.
1 – сурет. Экономикадағы кәсіпкерлік ресурстар
Әдетте жалпы ұлттық экономикаға байланысты төмен тиімді және залалды
өндірістер демеуқаржыланады. Демеуқаржы ауыл шаруашылығында, әлеуметтік-
мәдени мекемелерде, халыққа қызмет көрсететін тұрғын-коммуналды
кәсіпорындарда кең таралған.
Мейрамхана бизнесін көңіл көтеру индустриясы кәсіпорындарымен
байланыстыру тұтынушының жүзеге асырылмаған қажеттіліктерін демаллыстағы
бос уақытында өтеуге мүмкіндік береді. Көңіл көтеру саласындағы
экономикалық іс-әрекет қандайда бір нақтылы тұтыну саласындағы пайдалы
іске негізделген [2-сурет].
Сурет-2. Адам қоғамындағы көңіл көтеруге деген қажеттілікті
қалыптастыратын факторлар
Мейрамхана-күрделі дайындалатын аспаздық өнімнің кеңейтілген түрлерінің
ондірісін ұйымдастырумен,мейрамхананың сауда залдарындагы қонақтарга қызмет
көрсетудің жоғары деңгейін ұйымдастыруды үйлестіретін кәсіпорынның ерекше
түрі.
Мейрамхана бұл тағамдарды дайындау, жеке тапсырыс бойынша дәмтатым,
сонымен қатар ас мәзірінде қарастырылған фирмалық үлгідегі тағамдарды
дайындау қызметі жүзеге асырылатынын көрсетеді. Мейрамхана жұмысын
ұйымдастырудың ерекшелігі - бұл қонактарға жоғарғы дәрсжелі қызмет көрсету.
Белгілі дәрежеде кызмст көрсету дегеніміз - көрсетілетін кызметтердің
сапасы, деңгейі мен қызмет көрсету жағдайын сипаттайтын кәсіпорынның ерекше
бслгілсрінің жиынтығы.
Мейрамханада жиһаз, тиісті микроклиматты қалыптастыру, ауаны
салқындату, интерьерді жасау жэне т.б. жабдықтау есебінен жайлылықтың
жоғары дәрсжесі қамтамасыз етіледі. Мейрамханалар салтанатты ресми
қабылдаулар, кеңестер, конференциялар, отбасылық салтанаттарды
ұйымдастырады.
Кешкі уақытта мейрамханаларда концерттік - эстрадалық көріністер
қарастырылган. Мейрамханаларда қонақтарға арнайы дайындықтан өткізіп
даяршылар, бармендер, метрдотельдер қызмет көрсетеді.
Тағамдар мен сусындарды жоғары білікті мамандар дайындайды. Шетелдік
туристерге қызмет көрсететін мейрамханаларда, даяршылар өздерінің кәсіптік
міндеттерін орындау үшін қажетті деңгейде шет елдің тілдерінің біреуін
білуге міндетті. Мейрамханаларда, эдетте, өндірілетін өнімнің алуан түрі
дай-ындалатын кондитерлік өндіріс болады.
Ілеспе тауарлар ретінде мейрамхана буфеттері мен барлары арқылы
өнеркәсіп өндірісінің кондитерлік бұйымдары - кәмпиттер, шоколад жэне т.б.
өткізіледі. Сонымен бірге, бар мен буфеттер қонақтарға алкогольді және
алкогольсіз сусындарды, сыра, темекі, цитрус пен түрлі жеміс - жидектерді
ұсынады.
Көптеген мейрамханалар ұлттық тағамдарды дайындауга маманданады. Ас
мәзірінің құрамында тікелей мейрамханада дайындалатын түрде фирмалық тағам,
дәмтатым, сусындар корсетіледі. Мейрамхананың алдында салынбалы әріптердсн
дайындалған және түнгі уақытта көрінетіндей атауы орнатылуы қажет.
Мейрамханаға кірер жерінде жүмыс кестесі орнатылады. Оның алды жарық
әрі жеңіл автокөліктерді қоюга мүмкіндік беретін тұрағы болуы тиіс.
Қазақстан Республикасында Ішкі сауда ерсжссін бекіту туралы Үкіметтің
2005 жылғы 21 сэуірдегі № 371 қаулысына сәйкес ұсынылатын қызметтердің
сапасы, тапсырысқа бсрілетін жоне фирмалық тағамдардың түрі, бұйымдары,
иістеріне қарай, мейрамханалардың сыныптамасы белгіленеді. Осының негізінде
мейрамханалар көрсетілетін қызметтердің номенклатурасы мен қызмет көрсету
деңгейі бойынша үш сыныпқа бөлінеді - люкс, жоғары жэне бірінші
санатты.
Люкс сыныбының ас мәзіріне тапсырысқа (пісірілетін және фирмалық
тағамдар (жарты ассортиментінен кем емес), аспаздық мен кондитерлік
бұйымдар кіреді.
Люкс мейрамханасында банкет залы, бар, бардың үстелі орнатылған
коктейль - холлы болады. Мейрамхана интерьері сәулет - көркем жағынан
көркемделуі жоғары дәрежеде болуы тиіс. Дизайнның стилі мейрамхананың
залына сәйкес болуы тиіс. Метрдотельдер мен даяршылар қонақтарға қызмет
көрсетудің техникасын меңгерулері қажет. Қызмет көрсетуші персоналдың
формалы киімі мен біртекті аяқ - киімі болуы тиіс. Люкс мейрамханасының
ас жаулықтары мен ыдыс - аяқтары тапсырыспен жасалады. Бұл кәсіпорындар
жоғары сапалы металл мен форфор ыдыстарымен, әр түрлі тағамдар мен
дәмтатымдарға арналған ыдыс - аяқ құралдарының жиынтығымен жабдықталады.
Люкс мсйрамханасында ас мәзірінің фирмалық мұқабасы, әр түрлі
анықтамалар, шақырулар, кәдесыйлар, кәсіпорынның эмблемасы (танымбелгі) бар
белгілері болуы тиіс.
Кешкі уақытта мейрамханада музыкалық шоу, эстраданың танымал
әртістердің шақыруылуымен қызықты кештер ұйымдастырылады. Залда арнайы би
алаңы болады, гүлдер мен кәдесыйлардың саудасы ұйымдастырылады. Мейрамхана
штаты өндіріс меңгерушісі, аспаздар, метрдотель, даяршылар, бармендер
сияқты жоғары білікті мамандардан тұрады.
Жоғары сыныпты мейрамхана - ерекше интерьері, қызметтердің түрі, жайлы
орны, ерекше тағамдардың тандаулы түрлері бар кәсіпорын. Мейрамханада
даяршылар мен бармендер қызмет көрсетеді. Кешкі уақытта музыкалық
ансабльдердің қатысуымен кештер өткізіледі.
Бірінші санатты мейрамхана интерьердің үйлесімділігі, жайлы орын мен
қызметтердің түрлерімен ерекшеленеді, фирмалық жэне таңдамалы тағамдардың
түрлері, күрделі дайындалатын сусындар, оның ішіпде тапсырыспен
дайындалатын сусындарды ұсынады.
Ұйымдастыру — әкімшіліктен айырмашылығы экономикалық әдістер басшылығы
жұмыстың ортақ жоспарлы экономикалық көрсеткіштері мен оларға жету
құралдарын ұйғарады. Экономикалық ынталандыруда жоғарылату нәтижесінде
мынадай жағдайлар пайда болды, бұл жағдайды еңбек ұжымы және оның мүшелері
жұмысқа әкімшілік қысымы нәтижесінде емес (бұйрық, директивалар, жарлықтар)
экономикалық ынталандыру нәтижесінде талпынады. Басқарудың экономикалық
әдістері негізінде ұйымдастыру-әкімшілік және әулеметтік-психологиялық
әдістері дамуы және нығаюы қажет, кәсіпкерлік мәдениетін қолдануы
жоғарылауы қажет.
Ұйымдастыру-әкімшілік әдістері еңбек тәртібін сақтау құралдарының
әкімшілік жүйесі, олардың орындалуын бақылау, ауызша және жазбаша түрде
берілетін жылдам нұсқа, бұйрық арқылы басқарылатын нысанға тікелей ықпал
жасайды. Олар ұйымдастырудың айқындылығы мен еңбек тәрбиесін қамтамасыз
етуге белгіленген. Бұл әдістер шаруашылық заңдар және еңбек құқықтық
актілерімен реттеледі.
Ұйымдастыру-әкімшілік әдістерінің көрінісінің 3 түрі бар:
- міндетті жазылым (бұйрық, тыйым және тағыда басқалар);
- келісімділік түрі (кеңес, мәмілелердің рұқсаты);
- кепілдеме, тілек (кеңес, түсіндіру, ұсыныс және тағыда басқалар).
Ұйымдастыру-әкімшілік әдістердің барлық түрі бір жүйеде болады: бұл
жоғары тұрған басқару мүшелерінің бұйрықтары және тікелей тапсырмалары,
олардың шешімдері мен қаулылары, өндірістік үрдістерді оңтайландыру
мақсатындағы басқарушылардың жарлықтары мен бұйрықтарын сақтауға
бағытталған.
Ұйымдастыру-әкімшілік әдістерін басқа әдістерден ерекшелейтін
директивтердің анық мекен-жайлығы, бұйрықтар мен нұсқаулардың орындалуының
міндеттілігі, бұлардың орындалмауы орындау тәртіптерінің тікелей бұзуы
ретінде қаралады және белгілі бір жазалар тағылады. Нақты мазмұны бойынша,
ұйымдастыру-әкімшілік әдістер — бұл зорлау әдістері, олар еңбек — адамның
ең бірінші өмірлік қажеттілігі болғанға дейін өз күшін сақтайды.
Ұжымдағы қызмет ететін басқару әдістеріне байланысты оларға сәйкес
келетін бағындыру жүйесі қалыптасады. Мұндай бағындыру түрлері ең ақ жарқын
мазмұнда болу керек, ұжымда прогресске себеп болу қажет және қажет емес
қорлық, қолайсыз жағдайларды, тітіркену, кейде стресс сияқты эмоцияларды
тудырмау керек, өйткені олар басқаратын және басқарылатын жүйелердің
арасындағы кез-келген арақатынастарды алшақтатады.
Ұйымдастыру-әкімшілік басқару тәсілдерін қолдану басқарылатын жүйенің
дамуына және тіршілігіне жағымды жағдайлар жасайды, басқару объектісіне
мақсатты әсер етеді. Тікелей әсер етудің мазмұнды ерекшеліктеріне жетекші
мен бағыныштының тікелей байланысы жатады. Бірақ та тікелей әсер ету
ақырында бағыныштылардың пассивтіліктерінің күшеюіне, ал кейде жабық түрде
көнбеушілікке әкеліп соқтырады. Тапсырмалардың қойылуы мен ынталандырушы
жағдайлардың тууы арқылы жүзеге асатын әсер етудің әдістері өте нәтижелі.
Еңбектің нәтижесі көп жағдайда психологиялық факторға байланысты
екендігі белгіленген. Осы факторларды ескере білу және олар арқылы мақсатты
түрде жеке жұмысшыларға әсер ету басқарушыға бір мақсатты және шешімді ұжым
құруға көмектеседі. Әлеуметтік зерттеулер шаруашылықты басқарушының ісінің
табысы 15 % — оның мамандықты жақсы білуіне байланысты да, 85 % —
адамдармен жұмыс істей алатындығына байланысты екенін куәландырады.
Әр адамның мінезінің ерекшелігін біле отырып, оның мінез-құлқын ұжымға
қажетті бағытта болжауға болады. Әр топқа өзіндік психологиялық климат тән
[13]. Сондықтан да еңбек ұжымдарының пайда болуының және дамуының мәнді
жағдайына, психофизиологиялық сәйкестік ұстанымының қадағалануы болып
табылады. Жапон социологтары мынадай пікірге келді: адамның жұмыс істеуге
деген көңіл-күй, тілегі және ұжымдағы өнегелік-психологиялық ортаға
байланысты, еңбектің өнімділігі шамамен 1,5 есе көбеюі немесе бірнеше есеге
азаюы мүмкін. Басқарудың әлеуметтік және психологиялық аспектілеріне
жеткіліксіз назар аудару ұжымдағы зиянды қарым-қатынасқа әкеледі, бұл өз
ішінде еңбектің өнімділігін азайтады.
Әлеуметтік-психологиялық әдістер еңбек ұжымдарында пайда болатын
тұлғалық қарым-қатынас пен байланыстарға, сонымен қатар олардың ішінде
болатын әлеуметтік үрдістерге әсер ететін спецификалық тәсілдер ретінде
таныстырылады. Олар еңбекке деген өнегелік ынтаны қолдану үшін негізделген,
әкімшілік тапсырманы парыз сезіну, адамның ішкі қажеттілігіне айналдыру
мақсатында жеке тұлғаға психологиялық амалдар арқылы әсер етеді. Бұл
әдістерді қолданудың негізгі мақсаты — ұжымда оң әлеуметтік-психологиялық
климат тудыру, осыған байланысты тәрбиелік, ұйымдастырушылық және
экономикалық тапсырмалар маңызды деңгейде шешіледі.
Жетекшінің тұлғаның биологиялық табиғаты мен ішкі дүниесін түсінуі,
оған ұжымның ұйымшыл және жанданған түрін таңдап алуға көмектеседі. Еңбек
ұжымында жұмысшылардың арақатынасы, олардың еңбек құралдарына және қоршаған
ортаға қатынасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz