Данышпан Абайдың шығармашылық мұрасы

1 Данышпан Абайдың шығармашылық мұрасы . кең әлем
2 Ұлы Абай өзінің әлеуметтік көзқарасы

Оның игерілмеген шұрайлы алқаптары, толық ашылмаған сырлы қазыналары , сарқылмас терең ойлары әлі де зерттей тсуімізді қажет етеді.
Абайдың өмірі мен шығармашылық мұрасын зерттеуге бар ғұмырын сарп еткен кемеңгер Мұхтар Әуезов ұлы ақынның өз шығармаларында үлкен батылдық тапқанын айта келіп, оның “Тарихтық, әлеуметтік, ағартушылық жөнінде күшті күшті қуат көрсетіп, заманы үшін аса сыншылдық танытатыны да бар. Ол – қазақ ортасындағы, немесе жалпы мұсылмандық шығыстағ қоғамдық, әлеуметтік құрылыстар жөнінде айтатын терең толғаулы пікірлер” екенін атап көрсеткен еді.
Абай нағыз шыншыл ақын болғандықтан ол өз өмір сүрген ортасын, оның әлеуметтік жағдайларын жақсы , терең түсініп, ақиқаттықпен көрсетті. Оның шығармашылығы сол кездегі қазақ қоғамындағы әлеуметтік қатынастың нағыз айнасы болды. Ал Абай өмір сүрген кездегі қазақ қоғамы әлі де феодалдық құрылыстың бұғаында еді. Сондықтан сол қоғамдағы әлеуметтік қатынастар қазақ өміріндегі өз ерекшеліктерімен оың шығармаларында толық көрініс тауып отырды.

1. Ахмет Байтұрсынұлы және Қазақ газеті “Саясат” №(июнь) 2005
2. “Хабаршы – Вестник” Алматы №2(9) 2002 жыл
3. И. Шәмшатұлы. Абайдың әлеуметтік көзқарастары “Ақиқат” №1 қаңтар 1993
4. Құнанбаев А. Таңдамалы шығармалар1-2 том. Алма – Ата 1972
5. Уалиханов Ш. Таңдамалы шығармалар, 2-басылым Алматы, 1995
6. Шоқан Уалихановтың саяси-әлеуметтік көзқарастары Ақиқат 1993 - №1

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Данышпан Абайдың шығармашылық мұрасы – кең әлем. Оның игерілмеген
шұрайлы алқаптары, толық ашылмаған сырлы қазыналары , сарқылмас терең
ойлары әлі де зерттей тсуімізді қажет етеді.
Абайдың өмірі мен шығармашылық мұрасын зерттеуге бар ғұмырын сарп еткен
кемеңгер Мұхтар Әуезов ұлы ақынның өз шығармаларында үлкен батылдық
тапқанын айта келіп, оның “Тарихтық, әлеуметтік, ағартушылық жөнінде күшті
күшті қуат көрсетіп, заманы үшін аса сыншылдық танытатыны да бар. Ол –
қазақ ортасындағы, немесе жалпы мұсылмандық шығыстағ қоғамдық, әлеуметтік
құрылыстар жөнінде айтатын терең толғаулы пікірлер” екенін атап көрсеткен
еді.
Абай нағыз шыншыл ақын болғандықтан ол өз өмір сүрген ортасын, оның
әлеуметтік жағдайларын жақсы , терең түсініп, ақиқаттықпен көрсетті. Оның
шығармашылығы сол кездегі қазақ қоғамындағы әлеуметтік қатынастың нағыз
айнасы болды. Ал Абай өмір сүрген кездегі қазақ қоғамы әлі де феодалдық
құрылыстың бұғаында еді. Сондықтан сол қоғамдағы әлеуметтік қатынастар
қазақ өміріндегі өз ерекшеліктерімен оың шығармаларында толық көрініс тауып
отырды. Әсіресе рулық құрылыстың ыдырамауы оны патшалық әкімшіліктің
өздерінің отарлық саясатын жүргізу мақсатына пайдаланып, ру басыларының
тартыстарын қоздыруы әлеуметтік ахуалды шиеленістіріп, халықтың күйін
нашарлатып жібергенін данышпан ақын күйіне жырлайды. Өз тұсындағы қазақ
қоғамындағы негізгі әлеуметтік екі тап – байлар мен кедейлердің арасындағы
қайшылықты Абай былай көрсетті:
Қар жауса да тоңбайды бай баласы,
Үй жылы, киіз тұтқан айналасы.
Бай ұлына жалшы ұлы жалынышты,
Ағып жүріп ойнатар көздің жасы.
Жалшы үйіне жаны ашып ас бермес бай,
Артық қайыр, артықша қызметке орай,
Байда мейір, жалшыда бейіл де жоқ,
Аңдыстырған екеуін құдайым – ай!
Қоғамдағы адамдардың әлеуметтік күйі мен қатынастарын осы сияқты
көркемдік суретпен басқа шығармаларында да кемеңгерлікпен жырлап, әрдайым
кедейлер жағында, халықтың қалың бұқарасы жағында болды. Оны ұлы ақынның
мына сөзінен де көруге болады: “ұры, залым, қуларға жемтік болып жүрген шын
момын шаруаларды аямасаң, соның тілеуін тілемесең болмайды”. Бұл сөзінен
қоғамның әлеуметтік құрылымының төменгі сатысында тұрған, езуге түскен
шаруалар тобының жоғын жоқтап, мұңын мұңдағанын көруге болады.
Сонымен қатар қазақ қоғамының, оның әлеуметтік аясының өте артта
қалғанын, сондықтан байлардың да жетісіп отырмағанын ашына айтты.
Қоғамда тағы бір жағымсыз, зиянды құбылыс – маскүнемдіктің дерт болып
жайылып бара жатқандығын көрегендікпен әшкерлеп мінеді.
Бұдан жүз жыл бұрын данышпан Абай байқаған, бірақ оның емін таба алмаған
маскүнемдік, ұры-қарылық сияқты әлеуметтік дерт осы бүгінгі өмірімізде үдей
түспесе, жазылып беті қайтқан жоқ, қайта оның улы зәрі қоғамымыздың
денесіне кеулей тарап, қатерлі ісіктей іріңін жайып жатқандай.
Ұлы Абай өз тұсындағы қазақ қоғамындағы әлеуметтік теңсіздіктің,
әділетсіздіктің және содан туатын еріксіздіктің себептерінің бірін патша
өкіметінің ел басқаруда қалыптастырған саяси басқару жүйесінен деп білді.
Ол шындыққа, нақтылыққа негізделген көзқарас еді. Елді басқару жүйесін аға
сұлтандардың, одан кейін болыстардың, старшындар және елубасылардың қолына
берді, оларды зымияндықпен өзара бақталас етіп, солар арқылы момын еңбекші
халықты қанап, тонап сорлатты.
Патша өкіметінің отарлық әкімшілігі өз саясатын жүргізу үшін рулық
құрылысты сақтап, оған лайық әлеуметтік қатынастарды қоздыра түсу арқылы
басқарудың тиімді екенін түсінді. Шынында да, мұндай саясат оларға қолайлы
нәтижелерін берді де. Ол саясатты көзднгендей жүргізу үшін жергілікті
атқамінер шонжарларды надан, өркөкірек, Абай айтқандай “қырқына мінсең де
қыр аспайтын” ой иелерінен, “шаш ал десе, бас алатын” ақкөздерден қойып
отырды.
Абайдың “Болыс болдым мінеки”, “Болды да партия”, “Бөтен елде бар
болса”, “Мәз болады болысың” деген өлеңдерінен қоғамның әлеуметтік ауыр
жағдайларына субъективтік факторлардың зардабы тиіп түсінгенін көруге
болады. Сонымен қатар ол патша өкіметінің сойылып соғатын, байлардың
мүддесін қорғайтын халықты езуші атқамінерлер сияқты әлеуметтік топтың
қоғамның әлеуметтік дамуына тұсау болып отырғанын көре біледі. Әлеуметтік
құбылыстар мен процестердің елді, қоғамды басқару жүйесімен тығыз
байланысты екенін, адамның әлеуметтік субъект қана емес, басқару
құрылымының да субъектісі екенін көрсете білді.
Осыған байланысты әділеттікті аңсаған Абай ел басқару жүйесіне жаңа заң,
ережелер еңгізуді армандап, өзі, жүзден аса бабы бар ереже жасаған. Оның
ішінде Абай өзі жүзеге аыра бастаған екі баптың әлеуметтік мәні өте зор
болған. Оның біріншісі – бұрынғы әдет бойыншаұрыны жазғыру жазасының
ұрлықты көбейтуге себеп болғанын аша келіп, енді Абай оның көзін жабатын
шара ретінде ұрыны жазғырғанда оның мүлкі жетпесе бұрынғыдай ағайыны
төлемей, ұрыға ат майын беруші төлейтін етеді. Өйткені ат майын бергенде
байлар ұрының ұрлығына ортақ болып, олжасын бөлу үшін беретін.
Екіншісі – ол жесір қалған әйелді әмеңгері жоқ болса бұрынғыдай
күйеуінің туыстарының сатуына тиым салып, басына азаттық берілсін деген
бап. Бұл баптарды Абай өзі төбе би болып сайланған жиындарда іске асырып
отырған.
Туған халқының әлеуметтік күйі жатса-тұрса ойынан шықпайтын ұлы ақын
қазақ қоғамының әлеуметтік құрылысы проблемасына да көп зер салады.
өйткені адамдардың әлеуметтік байланысы қоғамдық ұйым жүйесімен тығыз
байланысты екенін жақсы түсінді. Сондықтан ол сол кезде қалыптасқан
басқарушылық жүйе түрінің “қазақ халқының жылдан-жылға төмендеп,
бұзықшылыққа тартып бара жатқанына” себепші болып отырғанын көрді. Осыған
байланысты Абай әрбір болыс елде старшын басы бір бидің болуы “көп халыққ
залал болғандығы көрініп, сыналып білінді” дейді. Ойын қорыта келе ұлы ақын
бұрынғы атақты хандар салған жолды жақсы біліп, ескірген ережелерінің
орнына заманның өзгергенін ескеріп, татымды әділ билік шығарып, отыру
қажет деп санайды. Ол биді көбейтпей, әрбір болыс елден толымды, білімді үш-
ақ кісі жыл кесілмей сайланса деген келісімге келеді. Ал “олар түссе,
жаманшылығы әшкере білінгендікпенен түссе, әйпесе түспесе” деп мақұлдайды
Бұл көркемдік пікір қазіргі біздің өмірімізде де өзінің дұрыстығына көз
жеткізді.
Ұлы Абай адамдардың өзара қатынасымен қатар олардың қоғамға, қоғамның
адамға қатынасының диалектикасын да жақсы түсінген. Соған байланысты
әлеуметтік құбылыстарды өте дұрыс аңғарған. Ол өмірдің өтпелілігін
түсіндіре келіп, “Отыз төртінші сөзінде” біреудің білгендігіне
білмегендігіне таластырма, біреудің бағына, малына күндестіп қылып, я
көрсеқызарлық қылып көз аларту лайық емес деп үйретіп, ізгілікке үндейді.
Осыған орай Абай: екі ауыз сөздің басын қосарлық не ақыл жоқ, не ғылым жоқ
бола тұра өзімдікін жөн қыламын деп құр таласа берудің несі дұрыс деп
қорытады.
Ойшыл Абай қоғамдағы әлеуметтік теңсіздіктерді қатал сынай отырып, қазақ
қоғамын жетілдіруге себін тигізуді мақсат тұтты. Себебі олар адам, қала
берді тұтас қоғам өзінің кемшілңгңн көріп, білгенде ғана жетілетіні ақиқат
нәрсе.
Қазақтың әлеуметтік өмірінің ауырлығын көп зерттеп, талдап, одан бүкіл
адамзат баласына қатысты қорытындылар шығара білді.
Абай адамдардың әлеуметтік қатынасындағы надандықты сынап қана қоймай,
ол кедергіден шығудың жолын да нұсқайды. Сондағы мақсаты – халықты білімге,
ғылымға тарту. Ғылымды ол әлеуметтік жағдайларды жақсартудың бірден-бір
құралы деп қана қарамай, оны игеру бүкіл прогреске апаратын жол деп
түсінеді.
Ғылымды үйренгенде бақталастық үшін емес, айқын мақсатпен үйрену үшін
керек екенін баса айтады. Өйткені бақастық адамды бұзады.
Абай ғылыммен қатар еңбектің әлеуметтік мәнін терең ұғынады. Еңбек
әлеуметтік-экономикалық процесс ретінде қаралып, оның материалдық
игіліктерді өндіруде шешуші рөл атқаратындығы, адамдардың әлеуметтік
жағдайларын жақсартудың өзі еңбек қатынастарына байланысты екені оның
шығармаларында жан-жақты қаралды.
Қазақ қоғамының дәулетті табының ішінде біраз мал бітсе байлығын
еңбекпен молайта түсіп, әлеуметтік ахуалды жақсарта түсу орнына паразиттік
өмір кешетін әлеуметтік топтардың бар екенін көре білді.
Осылайша өзі өмір сүрген ортаның әлеуметтік мінін қатал сынаған Абай
әрбір адамның индивидтің еткен еңбегі оның өзіне ғана пайдалы емес, басқаға
да пайдалы, өйткені индивид өз тілегін қанағаттандырумен қатар басқалардың
да талабын қанағаттандыруға қатысады деп қорытындылайды.
Әлеуметтану ілімі адамды объект деп қана қарамай, оны әлеуметтік іс-
әрекеттің, қоғам дамуының, тарихтың субъектісі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.