Физика сабағында дарынды балаларды оқытудың ерекшеліктері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Дарынды балалармен психология.педагогикалық жұмыс істеу аспектілері
1.1 Қазіргі шет елдер ғылымдарындағы дарындылық түсінігі
1.2 Дарындылықтың негізгі түрлері
1.3 Дарындылықтың негізгі түрлері және оларды анықтау әдістері
1.4 Дарынды балаларға арналған бағдарлама құрастыру принциптері
2 Физика мұғалімінің дарынды оқушылармен жұмыс жүйесінің элементтері
2.1 Дарынды оқушылармен жұмысты ескере отырып оқу материалының тақырыптық жоспарын құрастыру
2.2
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Дарынды балалармен психология.педагогикалық жұмыс істеу аспектілері
1.1 Қазіргі шет елдер ғылымдарындағы дарындылық түсінігі
1.2 Дарындылықтың негізгі түрлері
1.3 Дарындылықтың негізгі түрлері және оларды анықтау әдістері
1.4 Дарынды балаларға арналған бағдарлама құрастыру принциптері
2 Физика мұғалімінің дарынды оқушылармен жұмыс жүйесінің элементтері
2.1 Дарынды оқушылармен жұмысты ескере отырып оқу материалының тақырыптық жоспарын құрастыру
2.2
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тәуелсіздікке қол жеткізгенге дейін Қазақстанда Орталық Азиядағы ең үздік мектепке дейінгі білім жүйесі болды. Қазіргі жаңарған қоғам шығармашыл, белсенді, өз мүмкіншілігін толық атқара алатын және жоғары білімді меңгерген, өзіне сенімі мол, салауатты-сауқатты, жан-жақты мәдениетті азамат тұлғасын қалыптастыру қажеттілігін талап етуде. Өйткені, мәдениетті әрі білімді жас ұрпақ қана ғажайып биік деңгейге көтеріле алады.
Еліміздің ғылыми- техникалық потенциалының артуы, табиғаттану және техникалық білім- өндіріс саласында жоғары шебер технократ мамандарға деген казіргі заманғы сұраныс орта мектепте білім берудің жаңа формаларын шешімді түрде енгізуді және насихаттауды қажет етеді.
Физика пәнінен қиындатылған, олимпиадалық деңгейдегі есептерді шығару- физикалық құбылыстарды, оны сипаттайтын заңдылықтарды дұрыс және терең түсінуге көмектеседі. Физикалық пәндік олимпиадалар жастар арасында білімді насихаттауда, физиканың оқытылу сапасын көтеруде аса маңызды орта болып табылады. Ал, мектепішілік, қалалық және аймақтық олимпиадаларға нәтижелі қатыса білу аса зор дайындықты, дәлірек айтсақ, сабақтан тыс дайындықты қажет етеді.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы:
Дипломдық жұмыстың мақсаты: оқушылардың дарындылығын ғылыми тұрғыда зерттеу, оқу материалының тақырыптық жоспарын және әдістемелік нұсқау құрастыру және машықтануда қолдану.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
«Дарынды және талантты оқушыларды анықтау» жолдарын табу.
Пән мұғалімдеріне оқыту мен оқудағы жаңа әдіс-тәсілдер, оларды оқу мен тәрбие жұмыстарында қалай қолдануға болатындығы жайлы, ол әдіс-тәсілдердің тиімділігі туралы түсінік беру:
Құралы: мектептегі оқыту процесі.
Гипотеза: Егер «Физика» курсы бойынша дарынды балаларға арналған бағдарламасын мектептегі оқушыларды оқыту процесіне енгізсек, онда сол оқушылардың білімдерінің сапасын арттырады және жетістіктерге жетеді.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, бірінші тарау дарындылықты шыңдаудың негізгі көзі-мектеп және әртүрлі деңгейдегі олимпиадаларды ұйымдастыру және
Еліміздің ғылыми- техникалық потенциалының артуы, табиғаттану және техникалық білім- өндіріс саласында жоғары шебер технократ мамандарға деген казіргі заманғы сұраныс орта мектепте білім берудің жаңа формаларын шешімді түрде енгізуді және насихаттауды қажет етеді.
Физика пәнінен қиындатылған, олимпиадалық деңгейдегі есептерді шығару- физикалық құбылыстарды, оны сипаттайтын заңдылықтарды дұрыс және терең түсінуге көмектеседі. Физикалық пәндік олимпиадалар жастар арасында білімді насихаттауда, физиканың оқытылу сапасын көтеруде аса маңызды орта болып табылады. Ал, мектепішілік, қалалық және аймақтық олимпиадаларға нәтижелі қатыса білу аса зор дайындықты, дәлірек айтсақ, сабақтан тыс дайындықты қажет етеді.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы:
Дипломдық жұмыстың мақсаты: оқушылардың дарындылығын ғылыми тұрғыда зерттеу, оқу материалының тақырыптық жоспарын және әдістемелік нұсқау құрастыру және машықтануда қолдану.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
«Дарынды және талантты оқушыларды анықтау» жолдарын табу.
Пән мұғалімдеріне оқыту мен оқудағы жаңа әдіс-тәсілдер, оларды оқу мен тәрбие жұмыстарында қалай қолдануға болатындығы жайлы, ол әдіс-тәсілдердің тиімділігі туралы түсінік беру:
Құралы: мектептегі оқыту процесі.
Гипотеза: Егер «Физика» курсы бойынша дарынды балаларға арналған бағдарламасын мектептегі оқушыларды оқыту процесіне енгізсек, онда сол оқушылардың білімдерінің сапасын арттырады және жетістіктерге жетеді.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, бірінші тарау дарындылықты шыңдаудың негізгі көзі-мектеп және әртүрлі деңгейдегі олимпиадаларды ұйымдастыру және
1. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудіц мемлекстгік
жалпыға міндетті стандарттары (жалпы бастауыш білім) - Алматы,
2003 - 135 б)
2. Әбиев Ж., Бабаев С, Құдиярова А. Педагогика. - Алматы , 2004 -443 б.
3. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі.
Педагогика және психология. Алматы. Мектеп, 2002 -956 б.
4. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері. Алматы, 2002. -270 б.
5. Молдағалиев . Педагогика. Сөздік. Орал, 2004ж.
4. Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р.М. Педагогика. - Алматы, 2002 ж. 383 б.
5. Сағындық ұлы. Педагогика. - Алматы, 1998 - 356 б.
6. Қозыбаев С. Педагогика.- Алматы, 1999 - 274 б.
7. Қоянбаев Ж.Б. Педагогика - Алматы, 2002 - 383 б.
9. Рахметова С. Тестік бақылау жүйесі. Бастауыш мектеп. № 6. 2004 ж.
10. Өмірбаева К.О. Оқыту процесіндегі инновациялық ізденістер. -Ақтөбе,
2003.
11. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. - Алматы, 1987. 392-6.
12. Жалпы бастауыш білім. Қазақстан Республикасы. Стандарт. -Алматы, 2003 ж. -23 б.
13. Нүржан Ж. Қазақ тілін оқыту технологиясы. - Алматы, 2004 - 439 б. Н.Оразбаева Ф. Тілдік қатынас: теориясы мен әдістемесі - Алматы, 2000ж.
15.Ергалиева М.Е. //Білім мазмүнын жаңалау арқылы оқу тәрбие үрдісінің сапасын жетілдіру. Бастауыш мектеп. № 11, 2003ж.
14. Жұбатқанова Б. //Тесттік тапсырма. Бастауыш мектеп. № 8, 2002.
15. Әбдірасейітова Г. //Ана тілі оқулыктарының тәрбие нышандары.
Бастауыш мектеп. №5, 2004
16. Бақтыбаева С. //БІлім деңгейін аньщтаудағы педагогикалық бақылау. Қазак тілі мен әдебиеті. № 5, 2002 ж.
17. К.Қыдырбаева Ж. //«Өзін-өзі тануң пәнінің мәні мен мазмұиы. Бастауыш мектеп №10, 2003ж.
18. Қожиақпарова К. //Тест құрастыру және оньт кабылдау қағидалары. Бастауыш мектеп. № 8, 2003.
19. Бағдарламалар. Казақ тілі. (2-4 сынып) - Алматы, 2003 ж. 22.Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламалары. (І-ІҮ сыиьш) -
Алматы, 1987 ж.
20. Мүхамбетова С.Қ. Педагогика. Ақтөбе, 2002. 24.Мүхамбетова С.Қ. Жаңа технолоогия. Ақтөбе, 2003.
жалпыға міндетті стандарттары (жалпы бастауыш білім) - Алматы,
2003 - 135 б)
2. Әбиев Ж., Бабаев С, Құдиярова А. Педагогика. - Алматы , 2004 -443 б.
3. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі.
Педагогика және психология. Алматы. Мектеп, 2002 -956 б.
4. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері. Алматы, 2002. -270 б.
5. Молдағалиев . Педагогика. Сөздік. Орал, 2004ж.
4. Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р.М. Педагогика. - Алматы, 2002 ж. 383 б.
5. Сағындық ұлы. Педагогика. - Алматы, 1998 - 356 б.
6. Қозыбаев С. Педагогика.- Алматы, 1999 - 274 б.
7. Қоянбаев Ж.Б. Педагогика - Алматы, 2002 - 383 б.
9. Рахметова С. Тестік бақылау жүйесі. Бастауыш мектеп. № 6. 2004 ж.
10. Өмірбаева К.О. Оқыту процесіндегі инновациялық ізденістер. -Ақтөбе,
2003.
11. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. - Алматы, 1987. 392-6.
12. Жалпы бастауыш білім. Қазақстан Республикасы. Стандарт. -Алматы, 2003 ж. -23 б.
13. Нүржан Ж. Қазақ тілін оқыту технологиясы. - Алматы, 2004 - 439 б. Н.Оразбаева Ф. Тілдік қатынас: теориясы мен әдістемесі - Алматы, 2000ж.
15.Ергалиева М.Е. //Білім мазмүнын жаңалау арқылы оқу тәрбие үрдісінің сапасын жетілдіру. Бастауыш мектеп. № 11, 2003ж.
14. Жұбатқанова Б. //Тесттік тапсырма. Бастауыш мектеп. № 8, 2002.
15. Әбдірасейітова Г. //Ана тілі оқулыктарының тәрбие нышандары.
Бастауыш мектеп. №5, 2004
16. Бақтыбаева С. //БІлім деңгейін аньщтаудағы педагогикалық бақылау. Қазак тілі мен әдебиеті. № 5, 2002 ж.
17. К.Қыдырбаева Ж. //«Өзін-өзі тануң пәнінің мәні мен мазмұиы. Бастауыш мектеп №10, 2003ж.
18. Қожиақпарова К. //Тест құрастыру және оньт кабылдау қағидалары. Бастауыш мектеп. № 8, 2003.
19. Бағдарламалар. Казақ тілі. (2-4 сынып) - Алматы, 2003 ж. 22.Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламалары. (І-ІҮ сыиьш) -
Алматы, 1987 ж.
20. Мүхамбетова С.Қ. Педагогика. Ақтөбе, 2002. 24.Мүхамбетова С.Қ. Жаңа технолоогия. Ақтөбе, 2003.
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Жаратылыстану-математика факультеті
Физика-математика және жалпы техникалық пәндер кафедрасы
Қорғауға жіберілді ____________201__ж.
___________________________Калаков Б.А.
(кафедра меңг.)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Физика сабағында дарынды балаларды оқытудың ерекшеліктері
5В011000-Физика
Орындаған: Қошқар Ш.С.
Ғылыми жетекшісі: А.Г. Косжанова,
ФМжЖТП кафедрасыныңаға аға оқытушысы
Қостанай, 2017
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Жаратылыстану –математика факультеті
Физика-математика және жалпы техникалық пәндер кафедрасы
Қошқар Шаяхмет Сейілжанұлы
Физика сабағында дарынды балаларды оқытудың ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011000-Физика
Қостанай 2017
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1. Дарынды балалармен психология-педагогикалық жұмыс істеу
аспектілері
1.1 Қазіргі шет елдер ғылымдарындағы дарындылық түсінігі
1.2 Дарындылықтың негізгі түрлері
1.3 Дарындылықтың негізгі түрлері және оларды анықтау әдістері
1.4 Дарынды балаларға арналған бағдарлама құрастыру принциптері
2 Физика мұғалімінің дарынды оқушылармен жұмыс жүйесінің
элементтері
2.1 Дарынды оқушылармен жұмысты ескере отырып оқу материалының
тақырыптық жоспарын құрастыру
2.2
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
Кіріспе
Тәуелсіздікке қол жеткізгенге дейін Қазақстанда Орталық Азиядағы ең
үздік мектепке дейінгі білім жүйесі болды. Қазіргі жаңарған қоғам
шығармашыл, белсенді, өз мүмкіншілігін толық атқара алатын және жоғары
білімді меңгерген, өзіне сенімі мол, салауатты-сауқатты, жан-жақты
мәдениетті азамат тұлғасын қалыптастыру қажеттілігін талап етуде. Өйткені,
мәдениетті әрі білімді жас ұрпақ қана ғажайып биік деңгейге көтеріле алады.
Еліміздің ғылыми- техникалық потенциалының артуы, табиғаттану және
техникалық білім- өндіріс саласында жоғары шебер технократ мамандарға деген
казіргі заманғы сұраныс орта мектепте білім берудің жаңа формаларын шешімді
түрде енгізуді және насихаттауды қажет етеді.
Физика пәнінен қиындатылған, олимпиадалық деңгейдегі есептерді шығару-
физикалық құбылыстарды, оны сипаттайтын заңдылықтарды дұрыс және терең
түсінуге көмектеседі. Физикалық пәндік олимпиадалар жастар арасында білімді
насихаттауда, физиканың оқытылу сапасын көтеруде аса маңызды орта болып
табылады. Ал, мектепішілік, қалалық және аймақтық олимпиадаларға нәтижелі
қатыса білу аса зор дайындықты, дәлірек айтсақ, сабақтан тыс дайындықты
қажет етеді.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы:
Дипломдық жұмыстың мақсаты: оқушылардың дарындылығын ғылыми тұрғыда
зерттеу, оқу материалының тақырыптық жоспарын және әдістемелік нұсқау
құрастыру және машықтануда қолдану.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
➢ Дарынды және талантты оқушыларды анықтау жолдарын табу.
➢ Пән мұғалімдеріне оқыту мен оқудағы жаңа әдіс-тәсілдер, оларды
оқу мен тәрбие жұмыстарында қалай қолдануға болатындығы жайлы, ол
әдіс-тәсілдердің тиімділігі туралы түсінік беру:
Құралы: мектептегі оқыту процесі.
Гипотеза: Егер Физика курсы бойынша дарынды балаларға арналған
бағдарламасын мектептегі оқушыларды оқыту процесіне енгізсек, онда сол
оқушылардың білімдерінің сапасын арттырады және жетістіктерге жетеді.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, бірінші тарау дарындылықты шыңдаудың
негізгі көзі-мектеп және әртүрлі деңгейдегі олимпиадаларды ұйымдастыру және
1 Дарынды балалармен психология-педагогикалық жұмыс істеу аспектілері
Жалпы ақыл-ой дарындылығы ақыл-ой жетістігі талап етілетін жағдайдың
бәрінде болады (жалпы сұрақ-әртүрлі жаттығуда индивидтің ақыл-ой қабілеті
мүмкіндігінің бірдей болмауы). Мектептің жалпы білім беру шартындағы
оқушылар арасындағы ақыл-ой қатынасы бойынша ерекшеліктер жоспарда бірінші
орынға шығады. Мектепте орташа оқитын оқушыны бағалау негізінде бағдарлау
өткен уақыттарда қалды. Қазір біздің қоғамның жаңа дамуында қүрбыларын
интеллект белгілерін көрсете отырып, озық еткен балаларға көңіл аудару -
мектептің көкейтесті міндетінің бірі болып табылады.
Жалпы ақыл-ой қабілеттілігіне біршама психологтардың зерттеу жұмыстары
арналған. "Ақыл-ой мүмкіндігінің біртұтас сипаттамасын, жиі интеллект
сөзімен белгілейді. Психологияда бұл термин аумағында дау-жанжал туылуда:
интеллект құрылымының күрделілігі анықталуда, оның әр түрлі сапалы түрлері
бөлінуде. Бірақ бұл терминнен бас тарту дұрыс емес секілді көрінеді. Ол
таным және шығармашылық мүмкіндіктердің өзіндік деңгейін белгілеуге
арналады, яғни көбіне ақыл-ой дарындылығы түсінігінің термині ретінде
қолданылады.
Ақыл-ой дарындылығының арнайы түрлері, яғни философиялық-теоретиялық
жаттығуларға, қоғамдық іс-әрекетке, қандай да бір ғылым аумағында,
техникаға немесе ұйымдастырушылық -практикалық іс-әрекет түрлеріне
дарындылық - мәселенің маңызды бөлігі болып табылады.
Ақыл-ой дарындылығы - бұл жалпы және жеке ақыл-ой сапасының сәйкес
келуі. Психологиядағы бар материалдар, мұғалімдер мен тәрбиешілерді ақыл-
ойға байланысты дарынды балалардың 3 категориясына назар аударуға
көмектеседі. Бірінші категорияда - өмірдің бірдей шартында ақыл-ой дамуының
ерекше жоғары деңгейін көрсететін балалар. Олар жиі мектепке дейінгі және
төменгі сынып жасындағы балалардың арасында кездеседі. Екінші категорияда -
арнайы, мысалы: математика немесе басқа ғылымның қандай да бір аумағында
ақыл-ой қабілеттілігінің белгілері бар балалар. Мұндай оқушылар жасөспірім
жаста байқалуы мүмкін. Үшінші категорияда - оқуда табысты болып үлгермеген,
бірақ психикасының оригиналдылығымен, танымдық белсенділігімен, сирек
кездесетін ақыл-ой қорымен қамтамасыз етілген балалар енгізілген. Бұл жерде
потенциалды немесе жасырынды дарындылық туралы сөз болып отыр. Мұндай
ақыл-ой мүмкіндігі бар оқушылар жоғары сыныпқа дейінгі жаста жиі көрінеді.
[1]
Ғылым жетістігінде мәнді нәтижелерге жету, әдетте кешқұрым өтеді, ол
қандай да жаңалық үшін терең және ауқымды біліммен қамтамасыз етілу
керектімен байланысты. Осы келтірілген дарындылық сыныпификациясымен қатар,
әдебиеттерде басқа да көзқарастар кездесуде. Шетел ғалымдары дарындылықтың
келесі түрлерін бөледі:
• интеллектуалды, оның түрі - академиялық
• көркемдік, шығармашылық (креативтілік)
• модерлік немесе әлеуметтік психомоторлы немесе спорттық.
Басқа ғалымдар шығармашылықты еңбектің өз бетінше түрі етіп бөлудің
қажеті жоқ, - дейді. Шығармашылықты дарындылық - бұл тек жоғары деңгейлік
емес, сонымен қатар оның өзгеруі мен дамуының ерекшелігі. Іс-әрекет әрдайым
жеке орындалынады. Оның мақсаты мен мотивтері іс-әрекеттің жүруіне әсер
етеді. Дарындылық жоғары деңгейдегі қабілеттілік кешенінің барын, сонымен
қатар баланың мотивациясын, оның іспен айналысудағы қызығушылығын да
болжайды. Адам өз жүмысын шын ниетпен орындаса, ол сол іс-әрекет процесінде
туылатын жаңа ой-пікірлерді іске асырады. Іс-әрекеттің бала инициативасы
бойынша дамуының өзі шығармашылық. Мүндай теориялық түсініктің практикалық
маңызды мәні бар, өйткені дарынды балалармен жүмыс жасауда іс-әрекеттің
ішкі мотивациясын қалыптастыру, жеке түлға бағыттылығы мен бағалық жүйесі
үшін жағдай құру қажет. Бұл жеке тұлғаның рухани қалыптасуына негіз болады.
Шығармашылықта психикалық процестер (ойлау, ес, қиял, эмоциялар т.б.),
психикалық күйлер (құмарлық, зерігу, яғни уайымдау мен қылықтың бірлігі)
және индивидтің жеке түлғалық қасиеттері байқалады, дарындылықтың
психологиялық құбылыс ретінде даму деңгейі үшін психологиялық критерий
жасауға әсер етеді.
• психологиялық процесс түрінде, ол кейде эпизодтық түрде пайда болады,
өйткені белгілі индивидтің жеке түлғалық дамуына әсер етпейді.
• психикалық күй түрінде, бұл уайым мен жеке тұлғалық өзін-өзі сыйлау
үшін ситуациялар іздеу және қалыптастыру ретінде кездеседі. Бірақ ол
белгілі индивид үшін өміріндегі жалғыз ғана мән-мағына болып табылмайды
• жеке тұлғалық мінездеме түрінде. Бұл өмірдің жалғыз мағынасы болып
табылатын және шығармашылық актінің кез-келген ситуацияда өмір сүру
қажеттілігінде көрінетін және кез-келген іс-әрекет түрінің, әсіресе жеке
тұлғаға қызығушылық туғызатын іс-әрекеттің орындалуында көрінетін, жеке
тұлғалық мінездемелер ерекшелігі. Келтірілген психологиялық ерекшеліктермен
сәйкес, балаларда дарындылықтың көрініс бесеуі 3 топқа бөлінеді. Оларды
шартты түрде былай деп белгілеуге болады: дарындылықтың эпизодтық,
ситуативті, тұрақты топтары. Бала дарындылығының көрсетілген типтері,
оқу процесінің индивидуализациясы мен дифференциациясын жасауда, сонымен
қатар үлгілі технологияларда берілген ерекшеліктер бойынша, психологиялық
білім беру деңгейімен сәйкес, диагностика жүргізуге көмектеседі. [2]
1.1 Қазіргі шет елдер ғылымдарындағы дарындылық түсінігі
Бірқатар жас ғалымдар - Дж. Гилфорд, П. Торренс, Ф. Баррон, К. Тейлор және
тағы басқа психологияда шығармашылық дарындылықтың жаңа шекарасын
белгілейтін бірқатар ауқымды ірі зертетулерді жүргізді. Бұл зерттеулер және
жеке-дара айырмашылықтар психологиясы бойынша теориялық зерттулердің
шоғырлауына себепші болды.
70-ші жылдардың басында жеке-дара айырмашылықтар психологиясы
практикалық ғылым болып қалыптасады. Зерттеулер білім саласына ығысады. 70-
ші жылдардың соңы - 80-ші жылдардың басында енді мүлдем жаңа, психологияның
қолданбалы саласы - таланттылар психологиясы саласы пайда бола бастайды.
Дж. Гилфорд еңбектері мынаны көрсетті: мектептің соңында көптеген
дарынды балалар ауыр депрессия күйін бастап кешеді, өз құрбылары мен
ересектер өз дарындылығын жасырғысы келеді.
Дарынды балалар мектепте олар үшін даралап оқыту болмағандықтан
“дискриминацияны” сезінеді (С. Марленд, 1972).
70-ші жылдардың соңында тек жеке емес, әрі мемлекеттік мектептер
даралап оқытуды таңдауға көшті.
80-ші жылдардың басында дамыту жоғары дарынды балалар мүмкнідігін
дамыту бойынша халықаралық ірі жоба жүзеге асты АҚШ-та дарынды балалардың
жетекшілігі (лидерлігі) бойынша оқытудың арнайы курстары құрылды.
Біздің елімізде 20-шы-30-шы жылдары дарындылықты зерттеудің пәні
ретінде когнитивті әдістемелер диагностикасы табылды.
В. Штерн дарындылыққа мынандай анықтама берді: “Ақыл-ой дарындылығы
жаңа талаптарға өз ойлауын саналы бағыттау, жаңа міндеттер мен өмір
жағдайларына бейімделудің жалпы ақыл-ой икемділігі болып табылады”.
Дарындылықтың мұндай сипаттамасы оның деңгейлерін саралап бөлуге мүмкіндік
берді.
Ерте уақыттан бастап, ХІУ ғасырға дейін данышпандық тек өнерде
көрініс береді деген тұжырым қалыптасты. Мемлекеттік іс-әрекеттенушілерге,
әскери басшыларға, ғалымдарға данышпандық атағы берілмеді. Бірақ бұл
көзқарасты қайта қарастыруға талпыныс болды. Аристотель көркем
шығармашылықтың интеллектуалдық іс-әрекетпен байланысын ескерген.
“Созерцательная деятельность разума” терминін енгізе отырып, ол адам іс-
әрекетінің түрлерін ерекшелеуге талпынды. “Сананың мазмұнды іс-әрекеті”
(ғылыми және көркемдік), оның ойынша кез-келген басқа іс-әрекеттен жоғары
рақымдылық іс-әрекеті (саяси және әскери) басқалардан әдемілігімен,
кеңдігімен ерекшеленеді. Осыған қарамастан Аристотельде шығармашылық
процесі белгілі бір деңгейде мистикалық көрінісін жоғалтады. Оның пікірі
бойынша шығармашылық бақылауға жүктелген. Ол өнер шығармашылығы қажет болып
табылатын ережелер, нормалар қатарына негіздеуге талпынды. Аристотель
көркем шығармашылықты оқу қажет деген талап қойды.
Ертедегі грек философтары данышпандылықты құдай күшімен пайда болды
дей келе, тәрбие мен білімнің маңызды екенін айтты. Бірақ олар талантты
дамыту үшін қоршаған орта мен оқытудың маңыздылығын “құдайылық”
қабілеттілігімен салыстырғанда қосалқы, екіншілік деңгейдегі іс деп
санайды.
Жаңа дәуірде дарындылықтың табиғатын испаниялық дәрігер Хуан Уарте
мәнді түрде түсіндірді. Ол Испаниялық империяның жаңа дәуірдегі
перспективасын мемлекеттік қызметте максималды түрде ерекше дарынды
балалармен байланыстырды. Оның зертетуінің негізгі міндеті кәсіптік таңдау
мақсатымен қабілеттілігі даралық ерекшеліктерді зерттеу болып табылады. Бұл
зерттеу дифференциалды психологияның пайда болуына үлкен әсер етті.
Х. Уарте іс-әрекеттің кез-келген түрінде анықталатын негізі
қабілеттіліктер сапасы ретінде қиял, ес және интеллектті бөліп көрсетті.
Оның ойынша, бұл қабілеттіліктің адамда көрініс беруі “ми темпераменті”
бойынша анықталады. Ол белгілі бір ғылым, өнер салсында талап етілетін
қабілеттіліктерге талдау жасаған. Осы мақсатпен қолбасшы дәрігер, заңгер,
геологтар тағы басқа “психологиялық портретін” құрастырды. Х. Уарте талант
табиғаттан, генофонға тәуелді дей отырып, оның дамуы үшін тәрбие мен еңбек
қажет екенін айтты. аДамның табиғи қабілетіне сәйкес келетін мамандықты
таңдауда шатаспас үшін, кіші жасында көмектесетін әдейі ақыл-ойы мен білімі
жоғары адамдарды бөліп көрсету керек. Жеке тұлғаның қабілет және дарындылық
мәселесін Орталық Азия мен Қазақстанның көптеген ғалымдары мен ағартушылары
зерттеген.
Арабтың сөз бостандығының негізін қалаушылар (Әл-Хорезми, Ферғани, Әл-
Фараби, Ибн Сина, Беруни тағы да басқалар) философия, логика, химия,
атсрономия, география, медицина, психология, сонымен қатар жасөспірімдерді
тәрбиелеуді дамыту үшін үлкен үлес қосты.
Осылай, Әл-Фараби “Бақытқа жету туралы” трактатында этикалық
сұрақтармен қатар, адам қабілеттілігіне, оқуды жақсарту мақсатындағы түрлі
тәсілдерді қолдануға назар аудартады.
Ғылымды дифференциациялаумен байланысты (ХІХ ғ.) психология мен
педагогикада адам психологиясы мен қабілеттілігі туралы зерттеу жұмыстары
жүре бастады. Қабілет түсінігінің алғаш негізін қалаушылардың бірі -
англиялық психолог Френсис Гальтон (ХІХ ғ.). Ол адамдардың даралық
ерекшеліктер мәселесін зерттеді. Ф. Гальтон өзінің “Таланттың тұқым
қуалаушылығы: оның пайда болуы мен заңдылығы” атты еңбегінде қабілеттің
пайда болуының әдістемелік базасын негіздеді және келесі заңдылықтарды
бөліп көрсетті.
- Егер адам аса жоғары қабілеттерге ие болмаса, бір де бір адам
қоғамда жоғары дәрежеге ие болмайды.
- Тек жоғары қабілетке ие болатын адамдардың өмірбаяны талдай келе,
қабілеттің кез-келген деңгейі тұқым қуалаушылыққа негізделген
деген қорытындыға келеді.
Э. Мейман (ХІХІ-ХІХ ғ.ғ.) дарындылықтың теориялық негізін зерттеуді
жалғастырды. Ол дарындылықтың туа біткен аспектілерін зертетй отырып,
осының негізінде “нышан типтерін” бөлді. Осымен қатар, Мейман табиғи,
жасанды моменттерді біріктіруге ұмтылды. Бұл феномен түрлерінен
дарындылықты ес, қиял тағы басқа даралық ерекшелітерді зерттей отырып, олар
бөлек адамдарда кездесетінін анықтады, әрі адамдардағы дарындылықтың
деңгейін анықтауға көңіл бөлді. Э. Мейман дарындылықтың педагогикалық
аспектісін: тәрбие мен дарындылықтың, табыстылықтың және жұмысқа
қабілеттілігінің байланысын зерттеген.
Диффренциалды психологияның зерттелу көзі - адамның жекелігі болып
табылады, бұл істің бастауында неміс психологы В. Штерн (ХХ ғасырдың
бірінші жартысында) тұр. Ол ойлау қабілетін бағалаудың шараларын зерттеп,
“ойлау қабілеттерін” зерттеу үшін пайдаланған.
В. Штерн бойынша ақыл-ой қабілетінің белгілері ойлаудың қандай да бір
жаңашылдыққа бағытталуы (ақыл-ой қабілетін естен ерекшелейді) және сыртқы
жағдайға тәуелділікті мінездемелейтін (өмір талаптары, міндеттері) және
өзіндік шығармашылық мәні бар данышпандықты ақыл-ой дарындылығынан
ерекшелейтін үйренусішілік болып табылады. Үйренусішілік қабілеттің
жалпылық белгілері, ақыл-ой дарындылығын мінездемелік ерекшелігі бойынша,
ақыл-ой қабілеті бар ғана облыстың мазмұнын қамтумен шектелетін талант
ұғымын ерекшелейді.
Адам тек түрлі шарттардағы және түрлі облыстардағы жаңа талаптарға
оңай үйренісе алатын болса ғана, ақыл-ой дарындылығымен қамтамасыз етіледі.
Бұл белгілердің бөлінуі зерттелушілерде “санадағы зерттеуді емес, ақыл-ой
дарындылығын” зерттеуге мүмкіндік береді. Ақыл-ой дарындылығының
диагностикасын жасау үшін тесттер сериялары жасалды (Бине-Симон
әдістемесі).
В. Штерн психологиялық теорияда алғаш рет жеке тұлға біртұтастылығы
принципіне негізделген, қабілеттілік пен дарындылықты барлық психикалық
процестер мен жеке тұлғалық сапалармен тығыз байланыста қарастырады.
ХІХ ғасырда халықтық ағартуға байланысты, қазақтың орыс мәдениті
негізделуіне, балаларды жүйелі дамыту және оқыту қажеттілігі туылғаннан
қазақ педагог-ағартушылары мен қоғамдық қызметкерлері әрекет ете бастады.
Осылай, Ы. Алтынсарин “табиғи ойлау тек өзін қоршаған ортаны қамтамасыз
етуге қабілетті, ал оларды дамыту үшін және оның көрмегенін біліп, үйренуге
тек білім беру ғана қабілетті” деген. Біз осыны саналы түрде түсінеміз және
осыған қарамастан өз балаларымыздың орысша-қазақша мектептерге береміз.
Жеке тұлғаны қалыптастырудағы тәрбие мен оқытудың шешуші рөлі туралы
Мәселені өз шығармаларында Ш. Уәлиханов қарастырды. Оның ойынша, ақыл-ой
қабілеті мен деңгейі адам мәдениетінде негізінен тәрбиеге жүктелген.
Қазақтардың ақыл-ой қабілеті туралы, ең жоғары пікірде болды, “қырғыз-
қазақтар табиғатынан ақылды және таң қаларлықтай әсерленгіш".
Абай Құнанбаев “адамдарды қоршаған ортадағы объективті шынайылықтың
табиғи бөлігі дей отырып, балаға туғаннан білімге ұмтылу дарыны беріледі,
бірақ өсе келе, ол біртіндеп бұл дарынды жоғалтады”. Ақынның тұжырымы
бойынша, сана мен ақыл-еңбек іс-әрекеті, еңбек процесінде қалыптасады.
Осылай, қазақ ағартушылары қабілеттің туа біткенімен келісе отырып, жеке -
тұлғаның қалыптасуында тәрбиенің күші, еңбек іс-әрекеті және қоршаған
ортаның әсері бар деген.
Педагогикалық теория негіздерінің дамуына Қазақстанда ХХ ғасыр
басында өмір сүрген қоғмадық қайраткерлер, педагогтар (Ж. Аймауытов, А.
Байтұрсынов, М. Жұмабаев және тағы басқалар) маңызды әсер етті. Олардың
психологиялық-педагогикалық және әдеби еңбектерінде баланың қызығушылығы
мен қабілетінің қалыптасуы, олардың оқудағы мәні туралы пікірлері дамиды.
Ж. Аймауытов өзінің “Психология және мамандықты таңдау” оқулығында
эксперименталды зерттеу негізінде жастарға мамандықты дұрыс таңдауға
кеңестер береді. Оның айтуынша, кәсіпкерлікте, темперамент, қабілет, мінез
және ерік сияқты жеке сапаларды ескеру керек.
Ж. Аймауытов адамда нәрестелік шағынан бастап белгілі бір мамандыққа
тұқымқуалаушылық қабілеті болады, - дейді. Ол жастарға қоғамнан табиғатына
сәйкес орынды алуға кеңес береді.
М. Жұмабаев “Педагогика” кітабында, жалпы адамның рухани дамуы туралы
айта отырып, ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық тәрбиесін бөліп көрсетеді.
Жеке тұлғаны тәрбиелеу мәселесін ол интеллектуалды қабілеттердің дамуымен
тығыз байланыстырады. Ақыл-ой тәрбиесі, оның пікірінше, мыналарды жүзеге
асыру керек: интеллектуалды мәдениет, таным мотивтері, ақыл-ой іс-
әрекетінің дағдыларын дамыту керек.
Дарындылық теориясының негіздері Кеңес психологтарымен өңделген. Л.С.
Выготский, Б.Г. Ананьев, В. Крутеций, Н.С. Лейтес, В.М. Теплов және тағы
басқа психологиялық тұжырымдары интегралды жеке тұлғалық білім ретінде
дарындылыққа жүйелік көзқарас қалыптастырды және адам қабілетінің
құрылымдылық компоненттерін анықтады. Дарындылық мәселесіне шетел ғалымдары
К. Абрамс, Ф. Гальтон, М. Кранев, Э. Мейман, Дж. Рензулли, Э. Торндайк, К.
Тэкээк, В. Штерн тағы басқа да өз зерттеулерін арнаған. Олар дарынды
балаларды эксперименталды және қолданбалы зерттеу бөлігіне көп үлес қосқан
және олар осыған байланысты тест әдістерін өңдеген.
Қабілеттілік және дарындылық мәселесін Кеңес психологиясыда 40-50
жылдары Б.М. Теплов ерекше зерттеген. Ол қандай да бір күрделі іс-әрекеттің
орындалуы үшін, тек қана қабілеттілік емес, оның толық қатары қажет екенін
дәлелдеген. Іс-әрекеттің табысты орындалу мүмкіндігіне тәуелді болатын
қабілеттіліктің өзіндік сапалы байланысын, ғалым дарындылық деп атады. Б.М.
Теплов “дарындылық” түсінігінде белгілі іс-әрекеттегі табиғи нышан
болмысына ерекше көңіл аударады.
Сол жылдардағы оқулықтар мен оларға қосымшасының авторлары да осындай
көзқараста болды. Л.А. Рудик “дарындылық” терминімен қабілеттіліктің
дамуына алғышарт болып табылатын, туа біткен қабілеттілік деп, ал Н.Д.
Левитов аналитикалық-физиологиялық нышан бейнелейтін қабілеттіліктің табиғи
қоры да, ал Г.И. Иванов дарындылықты - адам дамыған кезде қабілеттілікте
көрінетін туа біткен ерекшеліктер деп түсіндіреді.
В.А. Крутецкий өзінің математикалық қабілеттіліктің құрылымын зерттеу
жұмыстарында былай дейді: “Егер “қабілеттілік” сөзімен белгілі психикалық
қасиеттерді атайтын болсақ, дарындылық деп - адамдағы қабілеттердің өзіндік
байланысын, бірлігін атау керек”. Ол сонымен қатар бұл феноменді зерттеу
кезінде іс-әрекеттегі қоғамдық-тарихи өзгерістерді және олардың
табыстылығын бағалауды ескеру керек.
Дарындылыққа А.Т. Асмолов жұмыстарында мәнді, аса терең түсінік
берілген. Ол бұл феноменнің табиғатын түсіндіруге көңіл бөлген. А.Т.
Асмолов ғылыми зерттеулерде үш түрлі көзқарас бар екенін көрсетеді, яғни
генді, әлеуметтік, “тарихи-эволюциялық қатынасқа, герменевтикалық
парадигма” біріншілік түсіндірушілер дарындылық мазмұнында генетикалық
алғышарттар негізі дейді. Екіншілік түсінікті жақтаушылар адамнан психиканы
тіптен бөліп шығып, өз зерттеулерінде дарындылықтың қалыптасуына
бағытталған әлеуметтік манипуляция әдістерінің ізденісіне көңіл бөліп,
қоршаған орта факторын басым етеді.
А.Т. Асмолов “тарихи-эволюциялық қатынастың герменевтикалық
парадигмасы” ретінде белгіленген позициясы дарындылық феноменін қарастыра
отырып, генетикалық нышанды болжайды, бірақ детерминациялайтын күш ретінде
емес. Бұл позиция дарындылықтың мәдени мінезін басым етіп, Л.С.
Выготскийдің мәдени-тарихи теориясына бағытталған. “Дарынды және басқа
балалар арасындағы терең айырмашылық (натуралды) табиғи процестерге емес,
оларды түрліше қолдануға белгілі мәдени тәсілдерді қолданылуға бағытталған.
Жақындағы перспективада осы түсінік бойынша аса маңызды теориялық
зерттеулер жүргізіледі деп күтуге болады. Бірақ қазірде тап осы теория
балалар мен олардың педагогтары принциптеріне дискуссиялық қарым-қатынасты,
біріккен ізденіс іс-әрекетіне негізделген. Дарындылықты дамытуға арналған
бағдарламалардың табыстылығын түсіндіре алады.
Дарындылық және қабілеттілік түсініктерінің мінездемесімен байлнысты
шығармашылық, талант, данышпандық сияқты феномендерге тоқталмауға болмайды.
Шығармашылық - бұл жеке тұлғадағы қабілеттілік, мотив, білім дағыдының бар
болуы. Олар арқылы жаңалықпен, оригиналдылықпен ерекшеленетін продукт
құрылады.
Талант - қабілеттіліктің жоғары деңгейі. Ол шығармашылық есеп шешуді
талап ететін суретші, ойлап тапқыш ғалым, кез-келген маман төрағасы, еңбегі
продуктісінің оригиналдылығымен мінезделеді. Талант кез-келген аумақта
қабілеттіліктің бірнеше қатарымен орындалады.
Данышпандық - қоғамдық өмірде тарихи мағынасы бар шығармашылықта
көрінетін дарындылықтың жоғары сатысы. Данышпан өз аумағында жаңалық
туғызады.
Барлық жеке тұлғалық осы жасалымдар беліглі бір деңгейде бір-бірімен
өзара байланыста болатын қабілеттердің негізінде жеке тұлға бағыттылығына
жатады.
Соңғы жылдары әлеуметтік жағдайға байланысты өндіріс, мәдениет, өнер
аумағындағы қабілетті және талантты адамдарға ғылыми әдебиеттерде және
практикада дарындылық мәселесі бойынша қызығушылығы жоғарылады. Сонымен
қатар, осы мәселе бойынша жаңа оқулықтар шықты. Олар дарындылық табиғатының
мәнін толықтырады.
Н.С. Лейтестің редакциясымен 1996 жылы шыққан “Дарынды балалар мен
жасөспірімдер психологиясы” атты қызықты да маңызды оқулығынан осыған
байланысты, кейбір түсініктемені келтірейік.
Дарындылық - бұл бірдей өмір шартында қатарларымен салыстырғанда
үйрену мен оқуға аса жоғары қабылдаулары мен шығармашылық ерекше көрініс
берулері. Бұл - “тек ақыл-ой дамуының жоғары деңгейі ғана емес, сонымен
қатар жеке тұлғаның дамуына бағытталған кейбір талап-мақсаттар”, бұл -
“мақсатты ұмтылушылық ақыл-ой күшіне ерте дайындық”, бұл - “адам іс-
әрекетінің кез-келген әлеуметтік - маңызды сферасында белгілі жетістіктерге
жете алу қабілеті”.
Келтірілген цитаталардан көретініміздей, дарындылық - бұл тек
психологиялық құбылыс емес, сонымен қатар әлеуметтік құбылыс. Өйткені
адамның іс-әрекетінің әлеуметтік сферада жетістіктерге жетуі туралы сөз
болып отыр.
Қазіргі кезде интеллектің бірнеше анықтамасы бар. “Интеллект кең -
мағынада - барлық танымдық іс-әрекет, ал тар мағынада - адамның ақыл-ой
қабілеттілігінің сферасын білдіретін жалпылау түсінігінің ерекшелігі”.
Интеллектуалды қабілеттіліктер адамға қоршаған ортадағы заңдылықтар
байланысы мен қатынасын ашуға, өз ақыл-ой процестерін танып, оларға әсер
етуге (рефлекстер мен өзіндік регуляция), пайда болатын өзгерістерді
көруге, жаңа ситуацияларға үйренісу және ақиқатты белсенді өзгертуге
көмектеседі.
М.А. Холодная пікірі бойынша, ақыл-ой қабілетілігінің негізінде
адамның қоршаған ортаны талқылап, көретін ерекше түрде ұйымдастырылған
даралық тәжірибесі бар.
Ресей психологиясында интеллектуалды қабілеттілік пен креативтіліктің
даралығы мен интеграциясы труалы мәселе, бүгінгі күнге дейін арнайы
қарастырылмады. Бірақ қазір бұл сұраққа арналған көп зерттеу жұмыстары бар
(В.Н. Дружинин, А.М. Матюшкин, М.А. Холодная тағы басқалар).
В.Н. Дружинин бұл мәселе бойынша отандық және шетел авторларының
түсініктеріне анализ жүргізе отырып, өз позициясын бөліп көрсетті. Оның
пікірі бойынша, интеллектуалды қабілеттілік пен шығармашылық қызметтерін
бөлудың қажеті жоқ, креативтілік үшін интеллект төменнен кем болмауы қажет,
бірақ осымен қатар интеллект және креативтілік - тәуелсіз қабілеттіліктер
деп айтады.
Осылай, интеллектуалды қабелттілік пен креативтіліктің арақатынасы
жөнінде бірдей пікір жоқ. Бірақ, бұл мәселе дарынды балалармен жұмыс
жасаудың теориясы мен практикасында қызығушылық туғызып отырғаны күмәнсіз.
Сонымен қатар, ғылыми әдебиеттерде дарынды балаларды “дене-физикалық
интеллектісінің” әсер етуі туралы концепция айтылады. Бұл концепция,
дарындылықты анықтауда сенсорлы процестердің ерекшелігіне мән беруді алғаш
ұсынған Гальтоннан басталады.
Дарындылықтың ең көп тараған концепциясы, американдық ғалым Дж.
Рензуллидің моделі болып табылады. Оның моделі бойынша, дарындылық үш
сипаттаманың, яғни орта деңгейден асатын интеллектуалды қабілеттілік,
есепке бағытталған және мотивацияда көрініс беретін креативтіліктің, бір
беткейліктің сәйкес келуінде орындалады. Дж. Рензуллидің теориялық
моделінде, тәжірибе негізіндегі білім (эрудиция) және қолайлы қоршаған орта
ескерілген.
Дж. Рензулли концепциясы гуманистік (адамгершілікті) болып табылады,
өйткені автор дарындылық түсінігімен, “потенциал” терминін қолдана отырып,
дарынды балалар интеллектуалды тесттер бойынша анықталғандардан біршама
көбірек дей келе, дарынды балалар қатарына, ең болмағанда бір параметрде
жоғары көрсеткіш көрсеткен балаларды да жатқызады. Осылай, берілген модель
универсалды болып, тек дарынды балаларды оқыту мен дамыту жүйесінде ғана
емес, сонымен қатар барлық балалар үшін қолданылуы мүмкін.
Әдебиеттерде дарындылықтың басқа да концепцияларын кездестіруге
болады, бірақ олардың барлығы да түрлендіріліп, Дж. Рензулли концепциясына
негізделген (К. Торренс, Д. Фельдхьюсен және тағы басқа). Бірақ
дарындылықтың кейбір модельдері, бұл параметрлердің феномені "мен"
концепция және өзін-өзі сыйлау арқылы толықтырылуы керек деп ерекшеленді
(Д. Фельдхьюсен).
Дарындылық түсінігі жеке тұлғаның мәнді сипатымен: мақсаттылық,
ашықтық, белсенділік (Маслоу, Роджерс, Леонтьев тағы басқалар) арқылы
түсіндірілді. Дарындылыққа зерттеушілер статистикалық емес, динамикалық
мінездеме береді (Ю.Д. Бабаева, А.И. Савенов тағы басқа), дарындылық басқа
жеке тұлғалық сапалар сияқты қозғалысқа бағытталып, дамуда болады.
Дарындылықтың мұндай түсінігі авторларды теориялық жоба (модель) құруына
әкеледі. Ол модельдерде жеке тұлға әлеуетіне (потенциалына) мінездеме
беретін параметрлермен қатар, қоршаған орта факторлары қосылған. Мысалы: Ф.
Монкстің “мултифакторлы моделіне” Дж. Рензуллидің 3 шеңберімен қатар,
микрортаның негізгі факторлары: “жанұя”, “мектеп”, “құрбылары” енгізілген.
Англиялық психолог Г. Айзенктің интеллект түрлері кеңінен танымал.
Олар: “биологиялық - (негізінде мидің құрылымы мен орындалуы бар) оларсыз
ешқандай таным процестері орындалуы мүмкін емес; “психометриялық” - ІQ ақыл-
ой дарындылығы көрсеткішінің коэфициентін құрайды және көбіне тәрбие мен
білім беруден тәуелді; “әлеуметтік” - ақпаратты сынай отырып өңдеу,
стратегияны өндіру болып табылады. Г. Айзенк бойынша, интеллектің бұл
түрлері өзара байланысты.
Жоғарыда келтірілген интеллект моделі туралы түсінікті талдау, оның
күрделілігі туралы көрініс береді. Әрине, ол әр адамдарда түрлі деңгейде
болады.
Адам интеллектісінің көріністері көп болуына қарамастан, оның жас
ерекшелік динамикасы болады (Ж. Пиаже). Интеллектуалды іс-әрекет, ішкі
әрекет жүйесін тұрақты және иілгіш ақыл-ой құрылымы арқылы көрсетеді. Олар
дамудың жас ерекшелік стадиясынан өтеді.
Балалық шақтағы интеллектің құрамындағы шешуші рөлді Я.А.
Пономареваның “әрекеттің шкі жоспары” сияқты, ақыл-ой дамуының жас
ерекшелік динамикасы туралы еңбегі дәлелдейді. Ақыл-ой дамуының жасқа
байланысты өсуі, мектепке дейінгі шақта қарқынды түрде байқалады екен. Бес
жарым жастан кейін, бұл жеделдік баяулайды да 12 жаста әрекеттің ішкі
жоспарының дамуы аяқталады.
С.Л. Рубинштейн: жалпы қабілеттілікті жиі “дарындылық” терминімен
белгілеп атайды, - деп жазды. Ал шетел әдебиеттерінде оны әдетте
“интеллект” деп атайды.
Дарындылық пен интеллект феноменін анықтауға көптеген ғалымдардың
зерттеу жұмыстары арналған. Интекллекті зерттеу бұрын 2 түрлі түсінікке
негізделген болатын. Ф. Гальтон-Дж. Кеттел ойлары бойынша, интеллект өзін
қарапайым қызметте көрсетуі керек, ал А. Биненің ойынша, интеллект
белгілерінде әрдайым ерекше жинақталған кешенді өзгешілігі болды. Бұл 2
түсінікті тесттер құрастырғанда біздің экспериментмізде кеңінен
қолданылады. Олар аз ғана өзгертілген күйінде пайдаланылды.
Эксперимент жобасын жасауда алдымен шетел психологиясында қолданылған
түрлі тестік әдістемелерді факторлық анализдеу арқылы интеллект құрылымын
айқындау зерттеулері негізінде тәжріибе жүргізілді (Ч. Спирмен, Л. Терстон,
Э. Торндайк). Бұл ғалымдардың әдістемелерінде кейбір түсініспеушілік,
дискуссиялық кезеңдер кездесті, бірақ қазіргі уақытта түрлі
қабілеттіліктердегі жалпы факторлардың болуы мойындалған.
Бүгінгі күнде дарындылықтың бірнеше моделі бар. Ең танымал модельдердің
бірі - Дж. Гилфорд бойынша интеллектің құрылымдық моделі болып табылады.
Оны шетелдің педагогикалық теориясы мен практикасында, дарынды балаларды
оқыту мен дамытуға байланысты диагностикалауда қолданылады.
1.2 Дарындылықтың негізгі түрлері
Дарындылық түрлерінің дифференцияциясы сыныпификацияға негізінделген
критерий бойынша анықталады. Дарындылықта сандық және сапалық аспектіні
бөлуге болады.
Дарындылықтың сапалық мінездемесін талдау бойынша түрлерді адампың
психикалық мүмкіндіктерінің спецификасына және оладың қандай да бір іс-
әрекетте көрінуіне байланысты бөлуді ұсынады. Дарындылықтың сандық
мінездемесін талдау адамның психикалық мүмкіндіктерінің деңнейін сипаттауға
мүмкіндік береді.
Ғалымдар дарындылық мәселесін зерттей келе, оның жалпы және әдейі
немесе арнайы түрін бөліп көрсетеді. Дарындылықтың 2 түрі де іс-әрекеттің
әр түрлілігі мен формасында жалпы кезеңдер болуына байланысты. Осылай,
жалпы ақыл-ой дарындылығы іс-әрекеттің барлық түрімен қамтамасыз етілгенде
ғана орындалады. Олардың табысты орындалуы үшін белгілі ақыл-ой сапасы,
ақыл-ой қүндылығы қажет болады.
Арнайы дарындылық, өзі ерекше ашылып көрінетін белгілі іс-әрекет
түрлерімен байланысты (математикалық, техникалық, музыкалық, сурет салу
өнері, ақындық дарындылық және т.б.).
Кәсіптік қабілеттерді зерттеумен танымал ғалым Ч.Спирмен ақыл-ой
энергиясының жалпы факторы бар екенін көрсетті. Ол фактор түрлі іс-
әрекеттің табысты шешілуін анықтайды.
Жалпы ақыл-ой дарындылығы ақыл-ой жетістігі талап етілетін жағдайдың
бәрінде болады (жалпы сұрақ-әртүрлі жаттығуда индивидтің ақыл-ой қабілеті
мүмкіндігінің бірдей болмауы). Мектептің жалпы білім беру шартындағы
оқушылар арасындағы ақыл-ой қатынасы бойынша ерекшеліктер жоспарда бірінші
орынға шығады.
Мектепте орташа оқитын оқушыны бағалау негізінде бағдарлау өткен
уақыттарда қалды. Қазір біздің қоғамның жаңа дамуында қүрбыларын интеллект
бел^ілерін көрсете отырып, озық еткен балаларға көңіл аудару - мектептің
көкейтесті міндетінің бірі болып табылады.
Жалпы ақыл-ой қабілеттілігіне біршама психологтардың зерттеу жұмыстары
арналған. "Ақыл-ой мүмкіндігінің біртұтас сипаттамасын, жиі интеллект
сөзімен белгілейді. Психологияда бұл термин аумағында дау-жанжал туылуда:
интеллект құрылымының күрделілігі анықталуда, оның әр түрлі сапалы түрлері
бөлінуде. Бірақ бұл терминнен бас тарту дұрыс емес секілді көрінеді. Ол
таным және шығармашылық мүмкіндіктердің өзіндік деңгейін белгілеуге
арналады (ақыл-ой сферасында), яғни көбіне ақыл-ой дарындылығы
түсінігінің термині ретінде қолданылады.
Интеллект - өсіп жатқан адамның түрткі болулары мен ұмтылыстарымен
біртұтас дамуы күмәнсіз. Ақыл-ой дарындылығы интеллектке сай келмейді.
Дарындылық - бұл жеке тұлғаның ерекше қүрылымы.
Ақыл-ой дарындылығының арнайы түрлері, яғни философиялық-теоретиялық
жаттығуларға, қоғамдық іс-әрекетке, қандай да бір ғылым аумағында,
техникаға немесе ұйымдастырушылық -практикалық іс-әрекет түрлеріне
дарындылық - Мәселенің маңызды бөлігі болып табылады.
Ақыл-ой дарындылығы - бұл жалпы және жеке ақыл-ой сапасының сәйкес
келуі. Психологиядағы бар материалдар, мұғалімдер мен тәрбиешілерді ақыл-
ойға байланысты дарынды балалардың 3 категориясына назар аударуға
көмектеседі. Бірінші категорияда - өмірдің бірдей шартында ақыл-ой дамуының
ерекше жоғары деңгейін көрсететін балалар. Олар жиі мектепке дейінгі және
төменгі сынып жасындағы балалардың арасында кездеседі. Екінші категорияда -
арнайы, мысалы: математика немесе басқа ғылымның қандай да бір аумағында
ақыл-ой қабілеттілігінің белгілері бар балалар. Мұндай оқушылар жасөспірім
жаста байқалуы мүмкін. Үшінші категорияда - оқуда табысты болып үлгермеген,
бірақ психикасының оригиналдылығымен, танымдық белсенділігімен, сирек
кездесетін ақыл-ой қорымен қамтамасыз етілген балалар енгізілген. Бұл жерде
потенциалды немесе жасырынды дарындылық туралы сөз болып отыр. Мұндай
ақыл-ой мүмкіндігі бар оқушылар жоғары сыныпқа дейінгі жаста жиі көрінеді.
Балалардың жалпы интеллектуалды және арнайы дарындылығы түрлерінен
бөтен, бұл феноменнің даралығы басқа критерийлер бойынша да болуы мүмкін.
Ресейлік психологтар (Ю.А.Бабаева, Д.Богоявленская, А.В.Брушлинский,
В.Н.Дружинин, И.И.Ильясов, Н.С.Лейтес, А.М.Шумакова, А.Н.Панов, И.В.Клиш,
М.А.Холодная, В.Д.Шадриков, Н.Б.Шумакова, В.С.Юркевич): дарындылықтың
жүмысшы, жиі қолданылатын концепциясы деп берілген психологиялық білім
берудің келесі критерийлері мен сыныпификациясын бөледі:
• психика сферасын қамтамасыз етушілер мен іс-әрекет түрлері
• дарындылықтың қалыптастырушы деңгейі
• дарындылықтың көрініс беру формасы
• дарындылықтың әр түрлі іс-әрекет түрінде көрініс беруінің
ауқымдылығы, дамудың жас ерекшелігі.
Дарындылықтың түрлерін келтірілген негіздеу бойынша қарастырайық.
Бірінші критерий бойынша, негізгі іс-әрекет түрлеріне практикалық,
теориялық оқушыларда оқу-танымдық, көркемдік-эстетикалық, ойындық, спорттық-
сауықтыру, коммуникативті, рухани-бағалық жатады.
Іс-әрекетке сәйкес дарындылықтың мынадай түрлерін бөлуге болады:
практикалық іс-әрекетте - кәсіптік дарындылық, танымдық іс-әрекетте - түрлі
деңгейдегі интеллектуалды дарындылық, көркемдікте - эстетикалық,
хореографиялық, сценалық, әдеби-ақындық, сурет салу өнері мен музыкалық,
коммуникативті іс-әрекетте-лидерлік дарындылық, рухани - бағалық іс-
әрекетте - адамдарға қызмет ету, тағы басқалар.
Дарындылықтың әр түрі барлық психикалық мүмкіндіктерді нақты іс-әрекет
түрінде ерекше, маңызды болып табылатын сапалардың басым болуы мен
біруақытта қосылуын болжайды.
Іс-әрекеттің басым ететін түрі бойынша дарындылықтың қай түрін
анықтасақ та, әр дарындылықта іс-әрекеттің бөтен түрлері де көрінетінін
байқауымыз керек. Мысалы: суретші немесе музыкант іс-әрекеттінің
сипаттамасы бойынша көркемдік - эстетикалық болып табылады. Бірақ сонымен
қатар, онымен танымдық, практикалық, коммуникативті және рухани-бағалық іс-
әрекет түрлері қолданылады.
Екінші критерий - дарындылықтың қалыптасу деңгейі бойынша
потенциалды және көкейтесті дарындылықты бөледі: көкейтесті дарындылық -
бұл жас ерекшелігі шамасына сай, нақты бір пән аумағында іс-әрекеттің
жоғары деңгейде орындалуында байқалатын, баланың қол жеткізген
көрсеткіштерімен байланысты болатын психологиялық ерекшелік. Көкейтесті
дарынды балалардың ерекше категориясын, талантты балалар қүрайды. Талантты
бала обьективті көкейкестілікті және әлеуметтік маңызды талаптарға жауап
беретін іс-әрекеттерді орындауда нәтиже береді. Талантты балалар нақты
эксперттермен бағаланады (іс-әрекеті аумағында білімі сәйкес келетін жоғары
квалификацияланған кәсіпкер).
Потенциалды дарындылық - бұл қандай да бір іс-әрекет түрінде жоғары
жетістікке жету үшін, белгілі психикалық алғышарттары потенциалды болатын
баланың психологиялық ерекшелігі. Бірақ бала, бұл мүмкіндіктерді тап осы
уақытта қызметтік жетіспеушілікке сәйкес орындай алмайды. Бұл потенциалды
мүмкіндіктің дамуы қолайсыз себептермен бірге жүруі мүмкін (жанұялық қиын
жағдаймен, квалификацияланған мұғалім - кәсіпкерлердің болмауынан тағы
басқа). Потенциалды дарындылықты анықтау, кезеңмен жүргізілген диагностика
бойынша орындалуы мүмкін. Өйткені әрі қарай дамуы туралы, тек кейбір
белгілер бойынша айтуға болатын, әлі қалыптасып болмаған қабілеттіліктер
туралы сөз болып отыр.
Дарындылықтың бұл турлері, бұған дейін айтылып кетілген іс-әрекет
түрлерімен сәйкес жүреді. Шығармашылық дарындылығына байланысты
дарындылықтың белгілі түрінің креативтілігін бөлуде ғалымдар пікірінде
айырмашылық байқалады.
Бір ғалымдар берілген феномен туралы арнайы айтпай-ақ қоюға болады,
өйткені стандартсыз ойлауы бар, жиі басқаларға ұқсас емес дүниеге ерекше
көзқарасы бар балалар да кездеседі, - деп санайды. Шығармашылық
дарындылығында көптеген түрлі варианттар болады: кез-келген іс-әрекетте
сирек кездесетін шығармашылық қабілеттіліктерді көрсететін оқушылар бар,
сонымен қатар мұндай стандартсыз емес елес, жеткілікті түрде тек бір ғана
сферада анық көрінеді.
Үшінші критерий - дарындылықтың көрініс беру формасы бойынша, айқын
және жасырынды дарындылықты бөледі. Дарындылықтың бұл түрлерінің мәні
көбінесе осыған дейін қарастырылған дарындылықтың түрлеріне ұқсас. Айқын
дарындылық - бала іс-әрекетінде қолайсыз жағдайлар болса да, жеткілікті
түрде ашық немесе айқын түрде көрінеді. Мұғалімге немесе кәсіпкерге баладан
осы дарындылықты айқындау және олармен әрі қарай жұмыс жасау бағдарламасын
дұрыс белгілеу оңайға түседі.
Жасырынды дарындылық іс-әрекетте аздап білдірілген формада көрінеді.
Сондықтан да дарындылықты балалардан анықтау және олармен жұмыс жасауда
қателер кетуі мүмкін. Осымен қатар, мұндай перспективасы жоқ балалар
уақыты келе жоғары нәтижелерге жетуі мүмкін. Мүндай қателер келтірмеу үшін,
балаларға әдістемелерді кешендік-кезеңді қолданумен диагностика жүргізу
қажет.
Төртінші критерий - дарындылықтың әр түрі іс-әрекет көрініс берудің
ауқымдылығы бойынша, жалпы немесе ақыл-ой дарындылығы және арнайы
дарындылықты бөледі. Жалпы дарындылық - іс-әрекеттің әр түрлері мен
формаларында жалпы кезеңдер болуына байланысты. Ақыл-ой қабілеті кез-келген
істі табысты орындау үшін қажет.
Арнайы дарындылықтың арнайы психикалық қасиеттері ашылатын, белгілі іс-
әрекет түрлерімен байланысты (техникалық, музыкалық, сурет өнерінің, әдеби-
ақындық дарындылық т.б.).
Бесінші критерий - дамудың жас ерекшелігі бойынша ерте және
кешеуілдеген дарындылықты бөлуге болады. Өмірлік практикада дарындылықтың
ерте көрінуі байқалып жүр. Бұл - психикалық даму жылдамдығымен байланысты.
Ерте дарындылық мысалы ретінде вундеркиндтер (таңқаларлық бала
мағынасында) деп аталатын балалар бола алады. Мектепке дейінгі немесе
мектеп жасындағы оқушылар болып табылатын вундеркиндтер, қандай да бір іс-
әрекет түрінде тамаша табыстарға жетеді (музыкада, суретте, ән айтуда
т.б.). Мұндай балалар кейде өте жақсы ақыл-ой қабілеттіліктерін көрініс
етеді (ерте әріп танып, оқу, хат, санау т.б.). Атақты музыканттардың
өмірбаяндары дәлелдейтіндей, дарындылық музыкада ерте көрінеді. Ал одан
кешқұрым, сурет өнерінде көрінеді. Ал математикалық қабілеттілік ерте
біліне бастайды. Ғылым жетістігінде мәнді нәтижелерге жету, әдетте кешқұрым
өтеді, ол қандай да жаңалық үшін терең және ауқымды біліммен қамтамасыз
етілу керектімен байланысты. Осы келтірілген дарындылық сыныпификациясымен
қатар, әдебиеттерде басқа да көзқарастар кездесуде. Шетел ғалымдары
дарындылықтың келесі түрлерін бөледі:
• интеллектуалды, оның түрі - академиялық
• көркемдік, шығармашылық (креативтілік)
• модерлік немесе әлеуметтік психомоторлы немесе спорттық.
Басқа ғалымдар шығармашылықты еңбектің өз бетінше түрі етіп бөлудің
қажеті жоқ, - дейді. Шығармашылықты дарындылық - бұл тек жоғары деңгейлік
емес, сонымен қатар оның өзгеруі мен дамуының ерекшелігі. Іс-әрекет әрдайым
жеке орындалынады. Оның мақсаты мен мотивтері іс-әрекеттің жүруіне әсер
етеді. Дарындылық жоғары деңгейдегі қабілеттілік кешенінің барын, сонымен
қатар баланың мотивациясын, оның іспен айналысудағы қызығушылығын да
болжайды. Адам өз жүмысын шын ниетпен орындаса, ол сол іс-әрекет процесінде
туылатын жаңа ой-пікірлерді іске асырады. Іс-әрекеттің бала инициативасы
бойынша дамуының өзі шығармашылық. Мүндай теориялық түсініктің практикалық
маңызды мәні бар, өйткені дарынды балалармен жүмыс жасауда іс-әрекеттің
ішкі мотивациясын қалыптастыру, жеке түлға бағыттылығы мен бағалық жүйесі
үшін жағдай құру қажет. Бұл жеке тұлғаның рухани қалыптасуына негіз болады.
Шығармашылықта психикалық процестер (ойлау, ес, қиял, эмоциялар т.б.),
психикалық күйлер (құмарлық, зерігу, яғни уайымдау мен қылықтың бірлігі)
және индивидтің жеке түлғалық қасиеттері байқалады (Н.Д-Р.евитов,
А.О.Прохоров). Ғалымдардың айтуы бойынша мүндай түсінік дарындылық
типологиясының әлеуметтік критерийлерінен (әлеуметтік маңызды іс-әрекет пен
жетістік деңгейінің басқа түрлері бойынша), дарындылықтың психологиялық
құбылыс ретінде даму деңгейі үшін психологиялық критерий жасауға әсер
етеді.
• психологиялық процесс түрінде, ол кейде эпизодтық түрде пайда
болады, өйткені белгілі индивидтің жеке түлғалық дамуына әсер етпейді.
• психикалық күй түрінде, бұл уайым мен жеке тұлғалық өзін-өзі сыйлау
үшін ситуациялар іздеу және қалыптастыру ретінде кездеседі. Бірақ ол
белгілі индивид үшін өміріндегі жалғыз ғана мән-мағына болып табылмайды
• жеке тұлғалық мінездеме түрінде. Бұл өмірдің жалғыз мағынасы болып
табылатын және шығармашылық актінің кез-келген ситуацияда өмір сүру
қажеттілігінде көрінетін және кез-келген іс-әрекет түрінің, әсіресе жеке
тұлғаға қызығушылық туғызатын іс-әрекеттің орындалуында көрінетін, жеке
тұлғалық мінездемелер ерекшелігі .
Келтірілген психологиялық ерекшеліктермен сәйкес, балаларда
дарындылықтың көрініс бесеуі 3 топқа бөлінеді. Оларды шартты түрде былай
деп белгілеуге болады: дарындылықтың эпизодтық, ситуативті, тұрақты
топтары.
Бала дарындылығының көрсетілген типтері, оқу процесінің
индивидуализациясы мен дифференциациясын жасауда, сонымен қатар үлгілі
технологияларда берілген ерекшеліктер бойынша, психологиялық білім беру
деңгейімен сәйкес, диагностика жүргізуге көмектеседі.
Дарындылық термині Дарын сөзінен шыққан – дамудың ерекше қолайлы,
ішкі алғы шарттары дегенді білдіреді. Құрдастарына қарағанда оқуға деген
жоғары зеректігі, анық байқалатын ерекше шығармашылық қабілеті бар бала
дарынды бала деп саналады. Педагогикалық энциклопедияда мынадай анықтама
берілген: Дарындылық – іс-әрекеттің белгілі бір саласында ерекше
жетістікке жетуге жағдай жасайтын, адам қабілеті дамуының жоғарғы
дәрежесі.
Дарындылықтың байқалуында екі түрлі көзқарас бар: барлық балалар
дарынды және дарынды балалар өте сирек кездеседі.
Кез келген дарындылық түрінің байқалмау себептері мынадай болуы мүмкін:
– қажетті білімнің,
– шеберліктің,
– дағдының жетіспеушілігі,
– бала дамуындағы кейбір қиындықтар.
Дарынды балаларды айрықша оқшауландыратын ерекшеліктер:
• ақыл-ой еңбегіне бейімділік,
• жоғары зерттеушілік қабілеті мен танымдық мотивация,
• білімі,
• жаңа хабарды ұдайы қабылдауға ұмтылыс яғни танымдық қажеттілік.
Бақылаулар көрсеткендей, жоғары танымдық қажеттілік баланың өз
талпынысымен болады.
• Дарынды балалар қиын тапсырмаларды құштарлықпен оңай орындайды.
• Дайын жауаптарды ұнатпайды.
Дарынды балалармен жұмыс істеуде нені ескеру керек?
• Балаларның пәнге қызығушылығын, білуге құштарлығын нақты анықтау.
• Балаға тапсырманы деңгейлеп беріп, зейінін тұрақтандыру қажет.
• Баланың мінезін – құлқын ерекшелігін білу.(Нені ұнатады, нені
ұнатпайды,қай кезде білімді жақсы меңгереді, қай кезде шаршайды? т.б)
• Баланың бір қалыпты, жүйелі жұмыс жасауына көңіл бөлу.
• Берілген тапсырманы бірлесе талдау.
• Бала қызығушылығына қолдау көрсету, орынды кеңес бере білудің маңызы
зор.
Дарынды баланың сипаттамасы:
1. Интелектуалдық сферасы.
2. Білімділік өрісі
3. Ойлау қабілеті ерекшесі тұрақты, қызығуы мол, кейде бір іспен
айналысса тоқтай алмайды, өз ойын ерте жеткізеді.
Дарындылық үш параметрмен анықталады:
1. Танымдылық жеке дамуы.
2. Психологиялық дамуы.
3. Физикалық дамуы.
Дарынды оқушыларды таңдауда назар аударатын ерекшеліктер:
1. Дарынды бала өзгеше және шапшаң ойлайды.
2. Дарынды оқушылардың ішкі сезімі жағынан өзгешелігі өте сезімтал, ықлас
қойған нәрсесін, тақырыбын әр жерде негізгі мәселе етіп ұсынады.
3. Дарынды оқушылардың физикалық тұлғадан ерекшелігі дамудағы шапшаңдылық
ақындарша сөйлеуі жиі-жиі берілуі қиял-күйінің басым түсуі.
4. Әлеуметтік тұрғыдан ерекшелігі адамгершілік сезімдерінің ерте дамып
жоғары моральдық қасиеттерге ие болуы.
Дарындылықты анықтағанда төмендегі факторларды ескеру керек.
1. Жас ерекшелігі.
2. Тұлғалық ерекшелігі.
3. Экспериментатордың тұлғалық ерекшелігін.
Жеке тұлға дарындылығының дамытудың кешенді жинағы.
Шығармашылық дарындылық Ғылыми – практикалық конференция, дебат
тобының жұмысы, эрудит, пәндік марафондар,
рефераттар қорғау, зияткерлік ойындар,
т.б.
Академиялық дарындылық Арнайы курстар, факультативтер,
олимпиадалар
Ақыл-ой дарындылығы Психологиялық қызмет, сауалнамалар,
проблемалық ізденіс қызметі
Көркемдік дарындылық Жас дарындылық сайысы, ән фестивалі, ән,
би т.б.
Психомоторлы дарыныдылық Спорттық жарыстар, түрлі секция жұмыстары,
спортакиядаларға белсенді түрде қатысу
Әлеуметтік дарыныдылық Көшбасшыны дайындау
Дарындылық түрлерін айқындаудың әдіс-тәсілдері:
Дарындылық түрі Белгілері Оқып-үйрену әдістемесі
Шығармашылық Креативті, идеяның Шығармашылық ойлаудың
дарындылық өнімділік жылдамдығы, сауалнамасы
оларды әзірлеу, қиял.
Академиялық Оқытудың жетістігі Стандартты жетістік
дарыныдылық сауалнамасы
Ақыл-ой дарындылығыОйлау операциялары, Ақыл ойды өлшейтін
ақыл-ойлардың түрлері мен сауалнама: вебралды және
сапасының, зейіннің таным вебралды емес
үрдістері, есте сақтау,
қиялдың дамуы.
Көркемдік Шығармашылық және Іс-әрекетмен көркемдік
дарыныдылық орындаушылық өнер шығармашылықты талдау
Психомоторлы Жылдамдық, нақтылық, Перцептивті – қозғалысты
дарындылық ептілік, көру дамытуға арналған
координациясы, темп, ритм,стандартты сауалнамалар
іс-әрекет координациясы,
реакцияның жылдамдығы.
Әлеуметтік Ұйымдастырушылық, Жетекшілік қабілеті,
дарындылық коммуникативті, жетекшілікәлеуметтік хабардар
қабілеті шкаласы, әлеуметтік
жетілу шкаласын анықтау
сауалнамасы
Дарынды және талантты балалардың бес сипаттамасы:
1. Дарынды және талантты балалардың қалай оқитынының сипаттамасы
• Ақпаратты шұғыл өңдейді
• Зияткерлік тапсырмаларды ұнатады
• Кең ауқымды білімді пайдалана алады...т.б.
2. Креативті ойлаудың сипаттамасы
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жаратылыстану-математика факультеті
Физика-математика және жалпы техникалық пәндер кафедрасы
Қорғауға жіберілді ____________201__ж.
___________________________Калаков Б.А.
(кафедра меңг.)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Физика сабағында дарынды балаларды оқытудың ерекшеліктері
5В011000-Физика
Орындаған: Қошқар Ш.С.
Ғылыми жетекшісі: А.Г. Косжанова,
ФМжЖТП кафедрасыныңаға аға оқытушысы
Қостанай, 2017
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Жаратылыстану –математика факультеті
Физика-математика және жалпы техникалық пәндер кафедрасы
Қошқар Шаяхмет Сейілжанұлы
Физика сабағында дарынды балаларды оқытудың ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011000-Физика
Қостанай 2017
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1. Дарынды балалармен психология-педагогикалық жұмыс істеу
аспектілері
1.1 Қазіргі шет елдер ғылымдарындағы дарындылық түсінігі
1.2 Дарындылықтың негізгі түрлері
1.3 Дарындылықтың негізгі түрлері және оларды анықтау әдістері
1.4 Дарынды балаларға арналған бағдарлама құрастыру принциптері
2 Физика мұғалімінің дарынды оқушылармен жұмыс жүйесінің
элементтері
2.1 Дарынды оқушылармен жұмысты ескере отырып оқу материалының
тақырыптық жоспарын құрастыру
2.2
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
Кіріспе
Тәуелсіздікке қол жеткізгенге дейін Қазақстанда Орталық Азиядағы ең
үздік мектепке дейінгі білім жүйесі болды. Қазіргі жаңарған қоғам
шығармашыл, белсенді, өз мүмкіншілігін толық атқара алатын және жоғары
білімді меңгерген, өзіне сенімі мол, салауатты-сауқатты, жан-жақты
мәдениетті азамат тұлғасын қалыптастыру қажеттілігін талап етуде. Өйткені,
мәдениетті әрі білімді жас ұрпақ қана ғажайып биік деңгейге көтеріле алады.
Еліміздің ғылыми- техникалық потенциалының артуы, табиғаттану және
техникалық білім- өндіріс саласында жоғары шебер технократ мамандарға деген
казіргі заманғы сұраныс орта мектепте білім берудің жаңа формаларын шешімді
түрде енгізуді және насихаттауды қажет етеді.
Физика пәнінен қиындатылған, олимпиадалық деңгейдегі есептерді шығару-
физикалық құбылыстарды, оны сипаттайтын заңдылықтарды дұрыс және терең
түсінуге көмектеседі. Физикалық пәндік олимпиадалар жастар арасында білімді
насихаттауда, физиканың оқытылу сапасын көтеруде аса маңызды орта болып
табылады. Ал, мектепішілік, қалалық және аймақтық олимпиадаларға нәтижелі
қатыса білу аса зор дайындықты, дәлірек айтсақ, сабақтан тыс дайындықты
қажет етеді.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы:
Дипломдық жұмыстың мақсаты: оқушылардың дарындылығын ғылыми тұрғыда
зерттеу, оқу материалының тақырыптық жоспарын және әдістемелік нұсқау
құрастыру және машықтануда қолдану.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
➢ Дарынды және талантты оқушыларды анықтау жолдарын табу.
➢ Пән мұғалімдеріне оқыту мен оқудағы жаңа әдіс-тәсілдер, оларды
оқу мен тәрбие жұмыстарында қалай қолдануға болатындығы жайлы, ол
әдіс-тәсілдердің тиімділігі туралы түсінік беру:
Құралы: мектептегі оқыту процесі.
Гипотеза: Егер Физика курсы бойынша дарынды балаларға арналған
бағдарламасын мектептегі оқушыларды оқыту процесіне енгізсек, онда сол
оқушылардың білімдерінің сапасын арттырады және жетістіктерге жетеді.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, бірінші тарау дарындылықты шыңдаудың
негізгі көзі-мектеп және әртүрлі деңгейдегі олимпиадаларды ұйымдастыру және
1 Дарынды балалармен психология-педагогикалық жұмыс істеу аспектілері
Жалпы ақыл-ой дарындылығы ақыл-ой жетістігі талап етілетін жағдайдың
бәрінде болады (жалпы сұрақ-әртүрлі жаттығуда индивидтің ақыл-ой қабілеті
мүмкіндігінің бірдей болмауы). Мектептің жалпы білім беру шартындағы
оқушылар арасындағы ақыл-ой қатынасы бойынша ерекшеліктер жоспарда бірінші
орынға шығады. Мектепте орташа оқитын оқушыны бағалау негізінде бағдарлау
өткен уақыттарда қалды. Қазір біздің қоғамның жаңа дамуында қүрбыларын
интеллект белгілерін көрсете отырып, озық еткен балаларға көңіл аудару -
мектептің көкейтесті міндетінің бірі болып табылады.
Жалпы ақыл-ой қабілеттілігіне біршама психологтардың зерттеу жұмыстары
арналған. "Ақыл-ой мүмкіндігінің біртұтас сипаттамасын, жиі интеллект
сөзімен белгілейді. Психологияда бұл термин аумағында дау-жанжал туылуда:
интеллект құрылымының күрделілігі анықталуда, оның әр түрлі сапалы түрлері
бөлінуде. Бірақ бұл терминнен бас тарту дұрыс емес секілді көрінеді. Ол
таным және шығармашылық мүмкіндіктердің өзіндік деңгейін белгілеуге
арналады, яғни көбіне ақыл-ой дарындылығы түсінігінің термині ретінде
қолданылады.
Ақыл-ой дарындылығының арнайы түрлері, яғни философиялық-теоретиялық
жаттығуларға, қоғамдық іс-әрекетке, қандай да бір ғылым аумағында,
техникаға немесе ұйымдастырушылық -практикалық іс-әрекет түрлеріне
дарындылық - мәселенің маңызды бөлігі болып табылады.
Ақыл-ой дарындылығы - бұл жалпы және жеке ақыл-ой сапасының сәйкес
келуі. Психологиядағы бар материалдар, мұғалімдер мен тәрбиешілерді ақыл-
ойға байланысты дарынды балалардың 3 категориясына назар аударуға
көмектеседі. Бірінші категорияда - өмірдің бірдей шартында ақыл-ой дамуының
ерекше жоғары деңгейін көрсететін балалар. Олар жиі мектепке дейінгі және
төменгі сынып жасындағы балалардың арасында кездеседі. Екінші категорияда -
арнайы, мысалы: математика немесе басқа ғылымның қандай да бір аумағында
ақыл-ой қабілеттілігінің белгілері бар балалар. Мұндай оқушылар жасөспірім
жаста байқалуы мүмкін. Үшінші категорияда - оқуда табысты болып үлгермеген,
бірақ психикасының оригиналдылығымен, танымдық белсенділігімен, сирек
кездесетін ақыл-ой қорымен қамтамасыз етілген балалар енгізілген. Бұл жерде
потенциалды немесе жасырынды дарындылық туралы сөз болып отыр. Мұндай
ақыл-ой мүмкіндігі бар оқушылар жоғары сыныпқа дейінгі жаста жиі көрінеді.
[1]
Ғылым жетістігінде мәнді нәтижелерге жету, әдетте кешқұрым өтеді, ол
қандай да жаңалық үшін терең және ауқымды біліммен қамтамасыз етілу
керектімен байланысты. Осы келтірілген дарындылық сыныпификациясымен қатар,
әдебиеттерде басқа да көзқарастар кездесуде. Шетел ғалымдары дарындылықтың
келесі түрлерін бөледі:
• интеллектуалды, оның түрі - академиялық
• көркемдік, шығармашылық (креативтілік)
• модерлік немесе әлеуметтік психомоторлы немесе спорттық.
Басқа ғалымдар шығармашылықты еңбектің өз бетінше түрі етіп бөлудің
қажеті жоқ, - дейді. Шығармашылықты дарындылық - бұл тек жоғары деңгейлік
емес, сонымен қатар оның өзгеруі мен дамуының ерекшелігі. Іс-әрекет әрдайым
жеке орындалынады. Оның мақсаты мен мотивтері іс-әрекеттің жүруіне әсер
етеді. Дарындылық жоғары деңгейдегі қабілеттілік кешенінің барын, сонымен
қатар баланың мотивациясын, оның іспен айналысудағы қызығушылығын да
болжайды. Адам өз жүмысын шын ниетпен орындаса, ол сол іс-әрекет процесінде
туылатын жаңа ой-пікірлерді іске асырады. Іс-әрекеттің бала инициативасы
бойынша дамуының өзі шығармашылық. Мүндай теориялық түсініктің практикалық
маңызды мәні бар, өйткені дарынды балалармен жүмыс жасауда іс-әрекеттің
ішкі мотивациясын қалыптастыру, жеке түлға бағыттылығы мен бағалық жүйесі
үшін жағдай құру қажет. Бұл жеке тұлғаның рухани қалыптасуына негіз болады.
Шығармашылықта психикалық процестер (ойлау, ес, қиял, эмоциялар т.б.),
психикалық күйлер (құмарлық, зерігу, яғни уайымдау мен қылықтың бірлігі)
және индивидтің жеке түлғалық қасиеттері байқалады, дарындылықтың
психологиялық құбылыс ретінде даму деңгейі үшін психологиялық критерий
жасауға әсер етеді.
• психологиялық процесс түрінде, ол кейде эпизодтық түрде пайда болады,
өйткені белгілі индивидтің жеке түлғалық дамуына әсер етпейді.
• психикалық күй түрінде, бұл уайым мен жеке тұлғалық өзін-өзі сыйлау
үшін ситуациялар іздеу және қалыптастыру ретінде кездеседі. Бірақ ол
белгілі индивид үшін өміріндегі жалғыз ғана мән-мағына болып табылмайды
• жеке тұлғалық мінездеме түрінде. Бұл өмірдің жалғыз мағынасы болып
табылатын және шығармашылық актінің кез-келген ситуацияда өмір сүру
қажеттілігінде көрінетін және кез-келген іс-әрекет түрінің, әсіресе жеке
тұлғаға қызығушылық туғызатын іс-әрекеттің орындалуында көрінетін, жеке
тұлғалық мінездемелер ерекшелігі. Келтірілген психологиялық ерекшеліктермен
сәйкес, балаларда дарындылықтың көрініс бесеуі 3 топқа бөлінеді. Оларды
шартты түрде былай деп белгілеуге болады: дарындылықтың эпизодтық,
ситуативті, тұрақты топтары. Бала дарындылығының көрсетілген типтері,
оқу процесінің индивидуализациясы мен дифференциациясын жасауда, сонымен
қатар үлгілі технологияларда берілген ерекшеліктер бойынша, психологиялық
білім беру деңгейімен сәйкес, диагностика жүргізуге көмектеседі. [2]
1.1 Қазіргі шет елдер ғылымдарындағы дарындылық түсінігі
Бірқатар жас ғалымдар - Дж. Гилфорд, П. Торренс, Ф. Баррон, К. Тейлор және
тағы басқа психологияда шығармашылық дарындылықтың жаңа шекарасын
белгілейтін бірқатар ауқымды ірі зертетулерді жүргізді. Бұл зерттеулер және
жеке-дара айырмашылықтар психологиясы бойынша теориялық зерттулердің
шоғырлауына себепші болды.
70-ші жылдардың басында жеке-дара айырмашылықтар психологиясы
практикалық ғылым болып қалыптасады. Зерттеулер білім саласына ығысады. 70-
ші жылдардың соңы - 80-ші жылдардың басында енді мүлдем жаңа, психологияның
қолданбалы саласы - таланттылар психологиясы саласы пайда бола бастайды.
Дж. Гилфорд еңбектері мынаны көрсетті: мектептің соңында көптеген
дарынды балалар ауыр депрессия күйін бастап кешеді, өз құрбылары мен
ересектер өз дарындылығын жасырғысы келеді.
Дарынды балалар мектепте олар үшін даралап оқыту болмағандықтан
“дискриминацияны” сезінеді (С. Марленд, 1972).
70-ші жылдардың соңында тек жеке емес, әрі мемлекеттік мектептер
даралап оқытуды таңдауға көшті.
80-ші жылдардың басында дамыту жоғары дарынды балалар мүмкнідігін
дамыту бойынша халықаралық ірі жоба жүзеге асты АҚШ-та дарынды балалардың
жетекшілігі (лидерлігі) бойынша оқытудың арнайы курстары құрылды.
Біздің елімізде 20-шы-30-шы жылдары дарындылықты зерттеудің пәні
ретінде когнитивті әдістемелер диагностикасы табылды.
В. Штерн дарындылыққа мынандай анықтама берді: “Ақыл-ой дарындылығы
жаңа талаптарға өз ойлауын саналы бағыттау, жаңа міндеттер мен өмір
жағдайларына бейімделудің жалпы ақыл-ой икемділігі болып табылады”.
Дарындылықтың мұндай сипаттамасы оның деңгейлерін саралап бөлуге мүмкіндік
берді.
Ерте уақыттан бастап, ХІУ ғасырға дейін данышпандық тек өнерде
көрініс береді деген тұжырым қалыптасты. Мемлекеттік іс-әрекеттенушілерге,
әскери басшыларға, ғалымдарға данышпандық атағы берілмеді. Бірақ бұл
көзқарасты қайта қарастыруға талпыныс болды. Аристотель көркем
шығармашылықтың интеллектуалдық іс-әрекетпен байланысын ескерген.
“Созерцательная деятельность разума” терминін енгізе отырып, ол адам іс-
әрекетінің түрлерін ерекшелеуге талпынды. “Сананың мазмұнды іс-әрекеті”
(ғылыми және көркемдік), оның ойынша кез-келген басқа іс-әрекеттен жоғары
рақымдылық іс-әрекеті (саяси және әскери) басқалардан әдемілігімен,
кеңдігімен ерекшеленеді. Осыған қарамастан Аристотельде шығармашылық
процесі белгілі бір деңгейде мистикалық көрінісін жоғалтады. Оның пікірі
бойынша шығармашылық бақылауға жүктелген. Ол өнер шығармашылығы қажет болып
табылатын ережелер, нормалар қатарына негіздеуге талпынды. Аристотель
көркем шығармашылықты оқу қажет деген талап қойды.
Ертедегі грек философтары данышпандылықты құдай күшімен пайда болды
дей келе, тәрбие мен білімнің маңызды екенін айтты. Бірақ олар талантты
дамыту үшін қоршаған орта мен оқытудың маңыздылығын “құдайылық”
қабілеттілігімен салыстырғанда қосалқы, екіншілік деңгейдегі іс деп
санайды.
Жаңа дәуірде дарындылықтың табиғатын испаниялық дәрігер Хуан Уарте
мәнді түрде түсіндірді. Ол Испаниялық империяның жаңа дәуірдегі
перспективасын мемлекеттік қызметте максималды түрде ерекше дарынды
балалармен байланыстырды. Оның зертетуінің негізгі міндеті кәсіптік таңдау
мақсатымен қабілеттілігі даралық ерекшеліктерді зерттеу болып табылады. Бұл
зерттеу дифференциалды психологияның пайда болуына үлкен әсер етті.
Х. Уарте іс-әрекеттің кез-келген түрінде анықталатын негізі
қабілеттіліктер сапасы ретінде қиял, ес және интеллектті бөліп көрсетті.
Оның ойынша, бұл қабілеттіліктің адамда көрініс беруі “ми темпераменті”
бойынша анықталады. Ол белгілі бір ғылым, өнер салсында талап етілетін
қабілеттіліктерге талдау жасаған. Осы мақсатпен қолбасшы дәрігер, заңгер,
геологтар тағы басқа “психологиялық портретін” құрастырды. Х. Уарте талант
табиғаттан, генофонға тәуелді дей отырып, оның дамуы үшін тәрбие мен еңбек
қажет екенін айтты. аДамның табиғи қабілетіне сәйкес келетін мамандықты
таңдауда шатаспас үшін, кіші жасында көмектесетін әдейі ақыл-ойы мен білімі
жоғары адамдарды бөліп көрсету керек. Жеке тұлғаның қабілет және дарындылық
мәселесін Орталық Азия мен Қазақстанның көптеген ғалымдары мен ағартушылары
зерттеген.
Арабтың сөз бостандығының негізін қалаушылар (Әл-Хорезми, Ферғани, Әл-
Фараби, Ибн Сина, Беруни тағы да басқалар) философия, логика, химия,
атсрономия, география, медицина, психология, сонымен қатар жасөспірімдерді
тәрбиелеуді дамыту үшін үлкен үлес қосты.
Осылай, Әл-Фараби “Бақытқа жету туралы” трактатында этикалық
сұрақтармен қатар, адам қабілеттілігіне, оқуды жақсарту мақсатындағы түрлі
тәсілдерді қолдануға назар аудартады.
Ғылымды дифференциациялаумен байланысты (ХІХ ғ.) психология мен
педагогикада адам психологиясы мен қабілеттілігі туралы зерттеу жұмыстары
жүре бастады. Қабілет түсінігінің алғаш негізін қалаушылардың бірі -
англиялық психолог Френсис Гальтон (ХІХ ғ.). Ол адамдардың даралық
ерекшеліктер мәселесін зерттеді. Ф. Гальтон өзінің “Таланттың тұқым
қуалаушылығы: оның пайда болуы мен заңдылығы” атты еңбегінде қабілеттің
пайда болуының әдістемелік базасын негіздеді және келесі заңдылықтарды
бөліп көрсетті.
- Егер адам аса жоғары қабілеттерге ие болмаса, бір де бір адам
қоғамда жоғары дәрежеге ие болмайды.
- Тек жоғары қабілетке ие болатын адамдардың өмірбаяны талдай келе,
қабілеттің кез-келген деңгейі тұқым қуалаушылыққа негізделген
деген қорытындыға келеді.
Э. Мейман (ХІХІ-ХІХ ғ.ғ.) дарындылықтың теориялық негізін зерттеуді
жалғастырды. Ол дарындылықтың туа біткен аспектілерін зертетй отырып,
осының негізінде “нышан типтерін” бөлді. Осымен қатар, Мейман табиғи,
жасанды моменттерді біріктіруге ұмтылды. Бұл феномен түрлерінен
дарындылықты ес, қиял тағы басқа даралық ерекшелітерді зерттей отырып, олар
бөлек адамдарда кездесетінін анықтады, әрі адамдардағы дарындылықтың
деңгейін анықтауға көңіл бөлді. Э. Мейман дарындылықтың педагогикалық
аспектісін: тәрбие мен дарындылықтың, табыстылықтың және жұмысқа
қабілеттілігінің байланысын зерттеген.
Диффренциалды психологияның зерттелу көзі - адамның жекелігі болып
табылады, бұл істің бастауында неміс психологы В. Штерн (ХХ ғасырдың
бірінші жартысында) тұр. Ол ойлау қабілетін бағалаудың шараларын зерттеп,
“ойлау қабілеттерін” зерттеу үшін пайдаланған.
В. Штерн бойынша ақыл-ой қабілетінің белгілері ойлаудың қандай да бір
жаңашылдыққа бағытталуы (ақыл-ой қабілетін естен ерекшелейді) және сыртқы
жағдайға тәуелділікті мінездемелейтін (өмір талаптары, міндеттері) және
өзіндік шығармашылық мәні бар данышпандықты ақыл-ой дарындылығынан
ерекшелейтін үйренусішілік болып табылады. Үйренусішілік қабілеттің
жалпылық белгілері, ақыл-ой дарындылығын мінездемелік ерекшелігі бойынша,
ақыл-ой қабілеті бар ғана облыстың мазмұнын қамтумен шектелетін талант
ұғымын ерекшелейді.
Адам тек түрлі шарттардағы және түрлі облыстардағы жаңа талаптарға
оңай үйренісе алатын болса ғана, ақыл-ой дарындылығымен қамтамасыз етіледі.
Бұл белгілердің бөлінуі зерттелушілерде “санадағы зерттеуді емес, ақыл-ой
дарындылығын” зерттеуге мүмкіндік береді. Ақыл-ой дарындылығының
диагностикасын жасау үшін тесттер сериялары жасалды (Бине-Симон
әдістемесі).
В. Штерн психологиялық теорияда алғаш рет жеке тұлға біртұтастылығы
принципіне негізделген, қабілеттілік пен дарындылықты барлық психикалық
процестер мен жеке тұлғалық сапалармен тығыз байланыста қарастырады.
ХІХ ғасырда халықтық ағартуға байланысты, қазақтың орыс мәдениті
негізделуіне, балаларды жүйелі дамыту және оқыту қажеттілігі туылғаннан
қазақ педагог-ағартушылары мен қоғамдық қызметкерлері әрекет ете бастады.
Осылай, Ы. Алтынсарин “табиғи ойлау тек өзін қоршаған ортаны қамтамасыз
етуге қабілетті, ал оларды дамыту үшін және оның көрмегенін біліп, үйренуге
тек білім беру ғана қабілетті” деген. Біз осыны саналы түрде түсінеміз және
осыған қарамастан өз балаларымыздың орысша-қазақша мектептерге береміз.
Жеке тұлғаны қалыптастырудағы тәрбие мен оқытудың шешуші рөлі туралы
Мәселені өз шығармаларында Ш. Уәлиханов қарастырды. Оның ойынша, ақыл-ой
қабілеті мен деңгейі адам мәдениетінде негізінен тәрбиеге жүктелген.
Қазақтардың ақыл-ой қабілеті туралы, ең жоғары пікірде болды, “қырғыз-
қазақтар табиғатынан ақылды және таң қаларлықтай әсерленгіш".
Абай Құнанбаев “адамдарды қоршаған ортадағы объективті шынайылықтың
табиғи бөлігі дей отырып, балаға туғаннан білімге ұмтылу дарыны беріледі,
бірақ өсе келе, ол біртіндеп бұл дарынды жоғалтады”. Ақынның тұжырымы
бойынша, сана мен ақыл-еңбек іс-әрекеті, еңбек процесінде қалыптасады.
Осылай, қазақ ағартушылары қабілеттің туа біткенімен келісе отырып, жеке -
тұлғаның қалыптасуында тәрбиенің күші, еңбек іс-әрекеті және қоршаған
ортаның әсері бар деген.
Педагогикалық теория негіздерінің дамуына Қазақстанда ХХ ғасыр
басында өмір сүрген қоғмадық қайраткерлер, педагогтар (Ж. Аймауытов, А.
Байтұрсынов, М. Жұмабаев және тағы басқалар) маңызды әсер етті. Олардың
психологиялық-педагогикалық және әдеби еңбектерінде баланың қызығушылығы
мен қабілетінің қалыптасуы, олардың оқудағы мәні туралы пікірлері дамиды.
Ж. Аймауытов өзінің “Психология және мамандықты таңдау” оқулығында
эксперименталды зерттеу негізінде жастарға мамандықты дұрыс таңдауға
кеңестер береді. Оның айтуынша, кәсіпкерлікте, темперамент, қабілет, мінез
және ерік сияқты жеке сапаларды ескеру керек.
Ж. Аймауытов адамда нәрестелік шағынан бастап белгілі бір мамандыққа
тұқымқуалаушылық қабілеті болады, - дейді. Ол жастарға қоғамнан табиғатына
сәйкес орынды алуға кеңес береді.
М. Жұмабаев “Педагогика” кітабында, жалпы адамның рухани дамуы туралы
айта отырып, ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық тәрбиесін бөліп көрсетеді.
Жеке тұлғаны тәрбиелеу мәселесін ол интеллектуалды қабілеттердің дамуымен
тығыз байланыстырады. Ақыл-ой тәрбиесі, оның пікірінше, мыналарды жүзеге
асыру керек: интеллектуалды мәдениет, таным мотивтері, ақыл-ой іс-
әрекетінің дағдыларын дамыту керек.
Дарындылық теориясының негіздері Кеңес психологтарымен өңделген. Л.С.
Выготский, Б.Г. Ананьев, В. Крутеций, Н.С. Лейтес, В.М. Теплов және тағы
басқа психологиялық тұжырымдары интегралды жеке тұлғалық білім ретінде
дарындылыққа жүйелік көзқарас қалыптастырды және адам қабілетінің
құрылымдылық компоненттерін анықтады. Дарындылық мәселесіне шетел ғалымдары
К. Абрамс, Ф. Гальтон, М. Кранев, Э. Мейман, Дж. Рензулли, Э. Торндайк, К.
Тэкээк, В. Штерн тағы басқа да өз зерттеулерін арнаған. Олар дарынды
балаларды эксперименталды және қолданбалы зерттеу бөлігіне көп үлес қосқан
және олар осыған байланысты тест әдістерін өңдеген.
Қабілеттілік және дарындылық мәселесін Кеңес психологиясыда 40-50
жылдары Б.М. Теплов ерекше зерттеген. Ол қандай да бір күрделі іс-әрекеттің
орындалуы үшін, тек қана қабілеттілік емес, оның толық қатары қажет екенін
дәлелдеген. Іс-әрекеттің табысты орындалу мүмкіндігіне тәуелді болатын
қабілеттіліктің өзіндік сапалы байланысын, ғалым дарындылық деп атады. Б.М.
Теплов “дарындылық” түсінігінде белгілі іс-әрекеттегі табиғи нышан
болмысына ерекше көңіл аударады.
Сол жылдардағы оқулықтар мен оларға қосымшасының авторлары да осындай
көзқараста болды. Л.А. Рудик “дарындылық” терминімен қабілеттіліктің
дамуына алғышарт болып табылатын, туа біткен қабілеттілік деп, ал Н.Д.
Левитов аналитикалық-физиологиялық нышан бейнелейтін қабілеттіліктің табиғи
қоры да, ал Г.И. Иванов дарындылықты - адам дамыған кезде қабілеттілікте
көрінетін туа біткен ерекшеліктер деп түсіндіреді.
В.А. Крутецкий өзінің математикалық қабілеттіліктің құрылымын зерттеу
жұмыстарында былай дейді: “Егер “қабілеттілік” сөзімен белгілі психикалық
қасиеттерді атайтын болсақ, дарындылық деп - адамдағы қабілеттердің өзіндік
байланысын, бірлігін атау керек”. Ол сонымен қатар бұл феноменді зерттеу
кезінде іс-әрекеттегі қоғамдық-тарихи өзгерістерді және олардың
табыстылығын бағалауды ескеру керек.
Дарындылыққа А.Т. Асмолов жұмыстарында мәнді, аса терең түсінік
берілген. Ол бұл феноменнің табиғатын түсіндіруге көңіл бөлген. А.Т.
Асмолов ғылыми зерттеулерде үш түрлі көзқарас бар екенін көрсетеді, яғни
генді, әлеуметтік, “тарихи-эволюциялық қатынасқа, герменевтикалық
парадигма” біріншілік түсіндірушілер дарындылық мазмұнында генетикалық
алғышарттар негізі дейді. Екіншілік түсінікті жақтаушылар адамнан психиканы
тіптен бөліп шығып, өз зерттеулерінде дарындылықтың қалыптасуына
бағытталған әлеуметтік манипуляция әдістерінің ізденісіне көңіл бөліп,
қоршаған орта факторын басым етеді.
А.Т. Асмолов “тарихи-эволюциялық қатынастың герменевтикалық
парадигмасы” ретінде белгіленген позициясы дарындылық феноменін қарастыра
отырып, генетикалық нышанды болжайды, бірақ детерминациялайтын күш ретінде
емес. Бұл позиция дарындылықтың мәдени мінезін басым етіп, Л.С.
Выготскийдің мәдени-тарихи теориясына бағытталған. “Дарынды және басқа
балалар арасындағы терең айырмашылық (натуралды) табиғи процестерге емес,
оларды түрліше қолдануға белгілі мәдени тәсілдерді қолданылуға бағытталған.
Жақындағы перспективада осы түсінік бойынша аса маңызды теориялық
зерттеулер жүргізіледі деп күтуге болады. Бірақ қазірде тап осы теория
балалар мен олардың педагогтары принциптеріне дискуссиялық қарым-қатынасты,
біріккен ізденіс іс-әрекетіне негізделген. Дарындылықты дамытуға арналған
бағдарламалардың табыстылығын түсіндіре алады.
Дарындылық және қабілеттілік түсініктерінің мінездемесімен байлнысты
шығармашылық, талант, данышпандық сияқты феномендерге тоқталмауға болмайды.
Шығармашылық - бұл жеке тұлғадағы қабілеттілік, мотив, білім дағыдының бар
болуы. Олар арқылы жаңалықпен, оригиналдылықпен ерекшеленетін продукт
құрылады.
Талант - қабілеттіліктің жоғары деңгейі. Ол шығармашылық есеп шешуді
талап ететін суретші, ойлап тапқыш ғалым, кез-келген маман төрағасы, еңбегі
продуктісінің оригиналдылығымен мінезделеді. Талант кез-келген аумақта
қабілеттіліктің бірнеше қатарымен орындалады.
Данышпандық - қоғамдық өмірде тарихи мағынасы бар шығармашылықта
көрінетін дарындылықтың жоғары сатысы. Данышпан өз аумағында жаңалық
туғызады.
Барлық жеке тұлғалық осы жасалымдар беліглі бір деңгейде бір-бірімен
өзара байланыста болатын қабілеттердің негізінде жеке тұлға бағыттылығына
жатады.
Соңғы жылдары әлеуметтік жағдайға байланысты өндіріс, мәдениет, өнер
аумағындағы қабілетті және талантты адамдарға ғылыми әдебиеттерде және
практикада дарындылық мәселесі бойынша қызығушылығы жоғарылады. Сонымен
қатар, осы мәселе бойынша жаңа оқулықтар шықты. Олар дарындылық табиғатының
мәнін толықтырады.
Н.С. Лейтестің редакциясымен 1996 жылы шыққан “Дарынды балалар мен
жасөспірімдер психологиясы” атты қызықты да маңызды оқулығынан осыған
байланысты, кейбір түсініктемені келтірейік.
Дарындылық - бұл бірдей өмір шартында қатарларымен салыстырғанда
үйрену мен оқуға аса жоғары қабылдаулары мен шығармашылық ерекше көрініс
берулері. Бұл - “тек ақыл-ой дамуының жоғары деңгейі ғана емес, сонымен
қатар жеке тұлғаның дамуына бағытталған кейбір талап-мақсаттар”, бұл -
“мақсатты ұмтылушылық ақыл-ой күшіне ерте дайындық”, бұл - “адам іс-
әрекетінің кез-келген әлеуметтік - маңызды сферасында белгілі жетістіктерге
жете алу қабілеті”.
Келтірілген цитаталардан көретініміздей, дарындылық - бұл тек
психологиялық құбылыс емес, сонымен қатар әлеуметтік құбылыс. Өйткені
адамның іс-әрекетінің әлеуметтік сферада жетістіктерге жетуі туралы сөз
болып отыр.
Қазіргі кезде интеллектің бірнеше анықтамасы бар. “Интеллект кең -
мағынада - барлық танымдық іс-әрекет, ал тар мағынада - адамның ақыл-ой
қабілеттілігінің сферасын білдіретін жалпылау түсінігінің ерекшелігі”.
Интеллектуалды қабілеттіліктер адамға қоршаған ортадағы заңдылықтар
байланысы мен қатынасын ашуға, өз ақыл-ой процестерін танып, оларға әсер
етуге (рефлекстер мен өзіндік регуляция), пайда болатын өзгерістерді
көруге, жаңа ситуацияларға үйренісу және ақиқатты белсенді өзгертуге
көмектеседі.
М.А. Холодная пікірі бойынша, ақыл-ой қабілетілігінің негізінде
адамның қоршаған ортаны талқылап, көретін ерекше түрде ұйымдастырылған
даралық тәжірибесі бар.
Ресей психологиясында интеллектуалды қабілеттілік пен креативтіліктің
даралығы мен интеграциясы труалы мәселе, бүгінгі күнге дейін арнайы
қарастырылмады. Бірақ қазір бұл сұраққа арналған көп зерттеу жұмыстары бар
(В.Н. Дружинин, А.М. Матюшкин, М.А. Холодная тағы басқалар).
В.Н. Дружинин бұл мәселе бойынша отандық және шетел авторларының
түсініктеріне анализ жүргізе отырып, өз позициясын бөліп көрсетті. Оның
пікірі бойынша, интеллектуалды қабілеттілік пен шығармашылық қызметтерін
бөлудың қажеті жоқ, креативтілік үшін интеллект төменнен кем болмауы қажет,
бірақ осымен қатар интеллект және креативтілік - тәуелсіз қабілеттіліктер
деп айтады.
Осылай, интеллектуалды қабелттілік пен креативтіліктің арақатынасы
жөнінде бірдей пікір жоқ. Бірақ, бұл мәселе дарынды балалармен жұмыс
жасаудың теориясы мен практикасында қызығушылық туғызып отырғаны күмәнсіз.
Сонымен қатар, ғылыми әдебиеттерде дарынды балаларды “дене-физикалық
интеллектісінің” әсер етуі туралы концепция айтылады. Бұл концепция,
дарындылықты анықтауда сенсорлы процестердің ерекшелігіне мән беруді алғаш
ұсынған Гальтоннан басталады.
Дарындылықтың ең көп тараған концепциясы, американдық ғалым Дж.
Рензуллидің моделі болып табылады. Оның моделі бойынша, дарындылық үш
сипаттаманың, яғни орта деңгейден асатын интеллектуалды қабілеттілік,
есепке бағытталған және мотивацияда көрініс беретін креативтіліктің, бір
беткейліктің сәйкес келуінде орындалады. Дж. Рензуллидің теориялық
моделінде, тәжірибе негізіндегі білім (эрудиция) және қолайлы қоршаған орта
ескерілген.
Дж. Рензулли концепциясы гуманистік (адамгершілікті) болып табылады,
өйткені автор дарындылық түсінігімен, “потенциал” терминін қолдана отырып,
дарынды балалар интеллектуалды тесттер бойынша анықталғандардан біршама
көбірек дей келе, дарынды балалар қатарына, ең болмағанда бір параметрде
жоғары көрсеткіш көрсеткен балаларды да жатқызады. Осылай, берілген модель
универсалды болып, тек дарынды балаларды оқыту мен дамыту жүйесінде ғана
емес, сонымен қатар барлық балалар үшін қолданылуы мүмкін.
Әдебиеттерде дарындылықтың басқа да концепцияларын кездестіруге
болады, бірақ олардың барлығы да түрлендіріліп, Дж. Рензулли концепциясына
негізделген (К. Торренс, Д. Фельдхьюсен және тағы басқа). Бірақ
дарындылықтың кейбір модельдері, бұл параметрлердің феномені "мен"
концепция және өзін-өзі сыйлау арқылы толықтырылуы керек деп ерекшеленді
(Д. Фельдхьюсен).
Дарындылық түсінігі жеке тұлғаның мәнді сипатымен: мақсаттылық,
ашықтық, белсенділік (Маслоу, Роджерс, Леонтьев тағы басқалар) арқылы
түсіндірілді. Дарындылыққа зерттеушілер статистикалық емес, динамикалық
мінездеме береді (Ю.Д. Бабаева, А.И. Савенов тағы басқа), дарындылық басқа
жеке тұлғалық сапалар сияқты қозғалысқа бағытталып, дамуда болады.
Дарындылықтың мұндай түсінігі авторларды теориялық жоба (модель) құруына
әкеледі. Ол модельдерде жеке тұлға әлеуетіне (потенциалына) мінездеме
беретін параметрлермен қатар, қоршаған орта факторлары қосылған. Мысалы: Ф.
Монкстің “мултифакторлы моделіне” Дж. Рензуллидің 3 шеңберімен қатар,
микрортаның негізгі факторлары: “жанұя”, “мектеп”, “құрбылары” енгізілген.
Англиялық психолог Г. Айзенктің интеллект түрлері кеңінен танымал.
Олар: “биологиялық - (негізінде мидің құрылымы мен орындалуы бар) оларсыз
ешқандай таным процестері орындалуы мүмкін емес; “психометриялық” - ІQ ақыл-
ой дарындылығы көрсеткішінің коэфициентін құрайды және көбіне тәрбие мен
білім беруден тәуелді; “әлеуметтік” - ақпаратты сынай отырып өңдеу,
стратегияны өндіру болып табылады. Г. Айзенк бойынша, интеллектің бұл
түрлері өзара байланысты.
Жоғарыда келтірілген интеллект моделі туралы түсінікті талдау, оның
күрделілігі туралы көрініс береді. Әрине, ол әр адамдарда түрлі деңгейде
болады.
Адам интеллектісінің көріністері көп болуына қарамастан, оның жас
ерекшелік динамикасы болады (Ж. Пиаже). Интеллектуалды іс-әрекет, ішкі
әрекет жүйесін тұрақты және иілгіш ақыл-ой құрылымы арқылы көрсетеді. Олар
дамудың жас ерекшелік стадиясынан өтеді.
Балалық шақтағы интеллектің құрамындағы шешуші рөлді Я.А.
Пономареваның “әрекеттің шкі жоспары” сияқты, ақыл-ой дамуының жас
ерекшелік динамикасы туралы еңбегі дәлелдейді. Ақыл-ой дамуының жасқа
байланысты өсуі, мектепке дейінгі шақта қарқынды түрде байқалады екен. Бес
жарым жастан кейін, бұл жеделдік баяулайды да 12 жаста әрекеттің ішкі
жоспарының дамуы аяқталады.
С.Л. Рубинштейн: жалпы қабілеттілікті жиі “дарындылық” терминімен
белгілеп атайды, - деп жазды. Ал шетел әдебиеттерінде оны әдетте
“интеллект” деп атайды.
Дарындылық пен интеллект феноменін анықтауға көптеген ғалымдардың
зерттеу жұмыстары арналған. Интекллекті зерттеу бұрын 2 түрлі түсінікке
негізделген болатын. Ф. Гальтон-Дж. Кеттел ойлары бойынша, интеллект өзін
қарапайым қызметте көрсетуі керек, ал А. Биненің ойынша, интеллект
белгілерінде әрдайым ерекше жинақталған кешенді өзгешілігі болды. Бұл 2
түсінікті тесттер құрастырғанда біздің экспериментмізде кеңінен
қолданылады. Олар аз ғана өзгертілген күйінде пайдаланылды.
Эксперимент жобасын жасауда алдымен шетел психологиясында қолданылған
түрлі тестік әдістемелерді факторлық анализдеу арқылы интеллект құрылымын
айқындау зерттеулері негізінде тәжріибе жүргізілді (Ч. Спирмен, Л. Терстон,
Э. Торндайк). Бұл ғалымдардың әдістемелерінде кейбір түсініспеушілік,
дискуссиялық кезеңдер кездесті, бірақ қазіргі уақытта түрлі
қабілеттіліктердегі жалпы факторлардың болуы мойындалған.
Бүгінгі күнде дарындылықтың бірнеше моделі бар. Ең танымал модельдердің
бірі - Дж. Гилфорд бойынша интеллектің құрылымдық моделі болып табылады.
Оны шетелдің педагогикалық теориясы мен практикасында, дарынды балаларды
оқыту мен дамытуға байланысты диагностикалауда қолданылады.
1.2 Дарындылықтың негізгі түрлері
Дарындылық түрлерінің дифференцияциясы сыныпификацияға негізінделген
критерий бойынша анықталады. Дарындылықта сандық және сапалық аспектіні
бөлуге болады.
Дарындылықтың сапалық мінездемесін талдау бойынша түрлерді адампың
психикалық мүмкіндіктерінің спецификасына және оладың қандай да бір іс-
әрекетте көрінуіне байланысты бөлуді ұсынады. Дарындылықтың сандық
мінездемесін талдау адамның психикалық мүмкіндіктерінің деңнейін сипаттауға
мүмкіндік береді.
Ғалымдар дарындылық мәселесін зерттей келе, оның жалпы және әдейі
немесе арнайы түрін бөліп көрсетеді. Дарындылықтың 2 түрі де іс-әрекеттің
әр түрлілігі мен формасында жалпы кезеңдер болуына байланысты. Осылай,
жалпы ақыл-ой дарындылығы іс-әрекеттің барлық түрімен қамтамасыз етілгенде
ғана орындалады. Олардың табысты орындалуы үшін белгілі ақыл-ой сапасы,
ақыл-ой қүндылығы қажет болады.
Арнайы дарындылық, өзі ерекше ашылып көрінетін белгілі іс-әрекет
түрлерімен байланысты (математикалық, техникалық, музыкалық, сурет салу
өнері, ақындық дарындылық және т.б.).
Кәсіптік қабілеттерді зерттеумен танымал ғалым Ч.Спирмен ақыл-ой
энергиясының жалпы факторы бар екенін көрсетті. Ол фактор түрлі іс-
әрекеттің табысты шешілуін анықтайды.
Жалпы ақыл-ой дарындылығы ақыл-ой жетістігі талап етілетін жағдайдың
бәрінде болады (жалпы сұрақ-әртүрлі жаттығуда индивидтің ақыл-ой қабілеті
мүмкіндігінің бірдей болмауы). Мектептің жалпы білім беру шартындағы
оқушылар арасындағы ақыл-ой қатынасы бойынша ерекшеліктер жоспарда бірінші
орынға шығады.
Мектепте орташа оқитын оқушыны бағалау негізінде бағдарлау өткен
уақыттарда қалды. Қазір біздің қоғамның жаңа дамуында қүрбыларын интеллект
бел^ілерін көрсете отырып, озық еткен балаларға көңіл аудару - мектептің
көкейтесті міндетінің бірі болып табылады.
Жалпы ақыл-ой қабілеттілігіне біршама психологтардың зерттеу жұмыстары
арналған. "Ақыл-ой мүмкіндігінің біртұтас сипаттамасын, жиі интеллект
сөзімен белгілейді. Психологияда бұл термин аумағында дау-жанжал туылуда:
интеллект құрылымының күрделілігі анықталуда, оның әр түрлі сапалы түрлері
бөлінуде. Бірақ бұл терминнен бас тарту дұрыс емес секілді көрінеді. Ол
таным және шығармашылық мүмкіндіктердің өзіндік деңгейін белгілеуге
арналады (ақыл-ой сферасында), яғни көбіне ақыл-ой дарындылығы
түсінігінің термині ретінде қолданылады.
Интеллект - өсіп жатқан адамның түрткі болулары мен ұмтылыстарымен
біртұтас дамуы күмәнсіз. Ақыл-ой дарындылығы интеллектке сай келмейді.
Дарындылық - бұл жеке тұлғаның ерекше қүрылымы.
Ақыл-ой дарындылығының арнайы түрлері, яғни философиялық-теоретиялық
жаттығуларға, қоғамдық іс-әрекетке, қандай да бір ғылым аумағында,
техникаға немесе ұйымдастырушылық -практикалық іс-әрекет түрлеріне
дарындылық - Мәселенің маңызды бөлігі болып табылады.
Ақыл-ой дарындылығы - бұл жалпы және жеке ақыл-ой сапасының сәйкес
келуі. Психологиядағы бар материалдар, мұғалімдер мен тәрбиешілерді ақыл-
ойға байланысты дарынды балалардың 3 категориясына назар аударуға
көмектеседі. Бірінші категорияда - өмірдің бірдей шартында ақыл-ой дамуының
ерекше жоғары деңгейін көрсететін балалар. Олар жиі мектепке дейінгі және
төменгі сынып жасындағы балалардың арасында кездеседі. Екінші категорияда -
арнайы, мысалы: математика немесе басқа ғылымның қандай да бір аумағында
ақыл-ой қабілеттілігінің белгілері бар балалар. Мұндай оқушылар жасөспірім
жаста байқалуы мүмкін. Үшінші категорияда - оқуда табысты болып үлгермеген,
бірақ психикасының оригиналдылығымен, танымдық белсенділігімен, сирек
кездесетін ақыл-ой қорымен қамтамасыз етілген балалар енгізілген. Бұл жерде
потенциалды немесе жасырынды дарындылық туралы сөз болып отыр. Мұндай
ақыл-ой мүмкіндігі бар оқушылар жоғары сыныпқа дейінгі жаста жиі көрінеді.
Балалардың жалпы интеллектуалды және арнайы дарындылығы түрлерінен
бөтен, бұл феноменнің даралығы басқа критерийлер бойынша да болуы мүмкін.
Ресейлік психологтар (Ю.А.Бабаева, Д.Богоявленская, А.В.Брушлинский,
В.Н.Дружинин, И.И.Ильясов, Н.С.Лейтес, А.М.Шумакова, А.Н.Панов, И.В.Клиш,
М.А.Холодная, В.Д.Шадриков, Н.Б.Шумакова, В.С.Юркевич): дарындылықтың
жүмысшы, жиі қолданылатын концепциясы деп берілген психологиялық білім
берудің келесі критерийлері мен сыныпификациясын бөледі:
• психика сферасын қамтамасыз етушілер мен іс-әрекет түрлері
• дарындылықтың қалыптастырушы деңгейі
• дарындылықтың көрініс беру формасы
• дарындылықтың әр түрлі іс-әрекет түрінде көрініс беруінің
ауқымдылығы, дамудың жас ерекшелігі.
Дарындылықтың түрлерін келтірілген негіздеу бойынша қарастырайық.
Бірінші критерий бойынша, негізгі іс-әрекет түрлеріне практикалық,
теориялық оқушыларда оқу-танымдық, көркемдік-эстетикалық, ойындық, спорттық-
сауықтыру, коммуникативті, рухани-бағалық жатады.
Іс-әрекетке сәйкес дарындылықтың мынадай түрлерін бөлуге болады:
практикалық іс-әрекетте - кәсіптік дарындылық, танымдық іс-әрекетте - түрлі
деңгейдегі интеллектуалды дарындылық, көркемдікте - эстетикалық,
хореографиялық, сценалық, әдеби-ақындық, сурет салу өнері мен музыкалық,
коммуникативті іс-әрекетте-лидерлік дарындылық, рухани - бағалық іс-
әрекетте - адамдарға қызмет ету, тағы басқалар.
Дарындылықтың әр түрі барлық психикалық мүмкіндіктерді нақты іс-әрекет
түрінде ерекше, маңызды болып табылатын сапалардың басым болуы мен
біруақытта қосылуын болжайды.
Іс-әрекеттің басым ететін түрі бойынша дарындылықтың қай түрін
анықтасақ та, әр дарындылықта іс-әрекеттің бөтен түрлері де көрінетінін
байқауымыз керек. Мысалы: суретші немесе музыкант іс-әрекеттінің
сипаттамасы бойынша көркемдік - эстетикалық болып табылады. Бірақ сонымен
қатар, онымен танымдық, практикалық, коммуникативті және рухани-бағалық іс-
әрекет түрлері қолданылады.
Екінші критерий - дарындылықтың қалыптасу деңгейі бойынша
потенциалды және көкейтесті дарындылықты бөледі: көкейтесті дарындылық -
бұл жас ерекшелігі шамасына сай, нақты бір пән аумағында іс-әрекеттің
жоғары деңгейде орындалуында байқалатын, баланың қол жеткізген
көрсеткіштерімен байланысты болатын психологиялық ерекшелік. Көкейтесті
дарынды балалардың ерекше категориясын, талантты балалар қүрайды. Талантты
бала обьективті көкейкестілікті және әлеуметтік маңызды талаптарға жауап
беретін іс-әрекеттерді орындауда нәтиже береді. Талантты балалар нақты
эксперттермен бағаланады (іс-әрекеті аумағында білімі сәйкес келетін жоғары
квалификацияланған кәсіпкер).
Потенциалды дарындылық - бұл қандай да бір іс-әрекет түрінде жоғары
жетістікке жету үшін, белгілі психикалық алғышарттары потенциалды болатын
баланың психологиялық ерекшелігі. Бірақ бала, бұл мүмкіндіктерді тап осы
уақытта қызметтік жетіспеушілікке сәйкес орындай алмайды. Бұл потенциалды
мүмкіндіктің дамуы қолайсыз себептермен бірге жүруі мүмкін (жанұялық қиын
жағдаймен, квалификацияланған мұғалім - кәсіпкерлердің болмауынан тағы
басқа). Потенциалды дарындылықты анықтау, кезеңмен жүргізілген диагностика
бойынша орындалуы мүмкін. Өйткені әрі қарай дамуы туралы, тек кейбір
белгілер бойынша айтуға болатын, әлі қалыптасып болмаған қабілеттіліктер
туралы сөз болып отыр.
Дарындылықтың бұл турлері, бұған дейін айтылып кетілген іс-әрекет
түрлерімен сәйкес жүреді. Шығармашылық дарындылығына байланысты
дарындылықтың белгілі түрінің креативтілігін бөлуде ғалымдар пікірінде
айырмашылық байқалады.
Бір ғалымдар берілген феномен туралы арнайы айтпай-ақ қоюға болады,
өйткені стандартсыз ойлауы бар, жиі басқаларға ұқсас емес дүниеге ерекше
көзқарасы бар балалар да кездеседі, - деп санайды. Шығармашылық
дарындылығында көптеген түрлі варианттар болады: кез-келген іс-әрекетте
сирек кездесетін шығармашылық қабілеттіліктерді көрсететін оқушылар бар,
сонымен қатар мұндай стандартсыз емес елес, жеткілікті түрде тек бір ғана
сферада анық көрінеді.
Үшінші критерий - дарындылықтың көрініс беру формасы бойынша, айқын
және жасырынды дарындылықты бөледі. Дарындылықтың бұл түрлерінің мәні
көбінесе осыған дейін қарастырылған дарындылықтың түрлеріне ұқсас. Айқын
дарындылық - бала іс-әрекетінде қолайсыз жағдайлар болса да, жеткілікті
түрде ашық немесе айқын түрде көрінеді. Мұғалімге немесе кәсіпкерге баладан
осы дарындылықты айқындау және олармен әрі қарай жұмыс жасау бағдарламасын
дұрыс белгілеу оңайға түседі.
Жасырынды дарындылық іс-әрекетте аздап білдірілген формада көрінеді.
Сондықтан да дарындылықты балалардан анықтау және олармен жұмыс жасауда
қателер кетуі мүмкін. Осымен қатар, мұндай перспективасы жоқ балалар
уақыты келе жоғары нәтижелерге жетуі мүмкін. Мүндай қателер келтірмеу үшін,
балаларға әдістемелерді кешендік-кезеңді қолданумен диагностика жүргізу
қажет.
Төртінші критерий - дарындылықтың әр түрі іс-әрекет көрініс берудің
ауқымдылығы бойынша, жалпы немесе ақыл-ой дарындылығы және арнайы
дарындылықты бөледі. Жалпы дарындылық - іс-әрекеттің әр түрлері мен
формаларында жалпы кезеңдер болуына байланысты. Ақыл-ой қабілеті кез-келген
істі табысты орындау үшін қажет.
Арнайы дарындылықтың арнайы психикалық қасиеттері ашылатын, белгілі іс-
әрекет түрлерімен байланысты (техникалық, музыкалық, сурет өнерінің, әдеби-
ақындық дарындылық т.б.).
Бесінші критерий - дамудың жас ерекшелігі бойынша ерте және
кешеуілдеген дарындылықты бөлуге болады. Өмірлік практикада дарындылықтың
ерте көрінуі байқалып жүр. Бұл - психикалық даму жылдамдығымен байланысты.
Ерте дарындылық мысалы ретінде вундеркиндтер (таңқаларлық бала
мағынасында) деп аталатын балалар бола алады. Мектепке дейінгі немесе
мектеп жасындағы оқушылар болып табылатын вундеркиндтер, қандай да бір іс-
әрекет түрінде тамаша табыстарға жетеді (музыкада, суретте, ән айтуда
т.б.). Мұндай балалар кейде өте жақсы ақыл-ой қабілеттіліктерін көрініс
етеді (ерте әріп танып, оқу, хат, санау т.б.). Атақты музыканттардың
өмірбаяндары дәлелдейтіндей, дарындылық музыкада ерте көрінеді. Ал одан
кешқұрым, сурет өнерінде көрінеді. Ал математикалық қабілеттілік ерте
біліне бастайды. Ғылым жетістігінде мәнді нәтижелерге жету, әдетте кешқұрым
өтеді, ол қандай да жаңалық үшін терең және ауқымды біліммен қамтамасыз
етілу керектімен байланысты. Осы келтірілген дарындылық сыныпификациясымен
қатар, әдебиеттерде басқа да көзқарастар кездесуде. Шетел ғалымдары
дарындылықтың келесі түрлерін бөледі:
• интеллектуалды, оның түрі - академиялық
• көркемдік, шығармашылық (креативтілік)
• модерлік немесе әлеуметтік психомоторлы немесе спорттық.
Басқа ғалымдар шығармашылықты еңбектің өз бетінше түрі етіп бөлудің
қажеті жоқ, - дейді. Шығармашылықты дарындылық - бұл тек жоғары деңгейлік
емес, сонымен қатар оның өзгеруі мен дамуының ерекшелігі. Іс-әрекет әрдайым
жеке орындалынады. Оның мақсаты мен мотивтері іс-әрекеттің жүруіне әсер
етеді. Дарындылық жоғары деңгейдегі қабілеттілік кешенінің барын, сонымен
қатар баланың мотивациясын, оның іспен айналысудағы қызығушылығын да
болжайды. Адам өз жүмысын шын ниетпен орындаса, ол сол іс-әрекет процесінде
туылатын жаңа ой-пікірлерді іске асырады. Іс-әрекеттің бала инициативасы
бойынша дамуының өзі шығармашылық. Мүндай теориялық түсініктің практикалық
маңызды мәні бар, өйткені дарынды балалармен жүмыс жасауда іс-әрекеттің
ішкі мотивациясын қалыптастыру, жеке түлға бағыттылығы мен бағалық жүйесі
үшін жағдай құру қажет. Бұл жеке тұлғаның рухани қалыптасуына негіз болады.
Шығармашылықта психикалық процестер (ойлау, ес, қиял, эмоциялар т.б.),
психикалық күйлер (құмарлық, зерігу, яғни уайымдау мен қылықтың бірлігі)
және индивидтің жеке түлғалық қасиеттері байқалады (Н.Д-Р.евитов,
А.О.Прохоров). Ғалымдардың айтуы бойынша мүндай түсінік дарындылық
типологиясының әлеуметтік критерийлерінен (әлеуметтік маңызды іс-әрекет пен
жетістік деңгейінің басқа түрлері бойынша), дарындылықтың психологиялық
құбылыс ретінде даму деңгейі үшін психологиялық критерий жасауға әсер
етеді.
• психологиялық процесс түрінде, ол кейде эпизодтық түрде пайда
болады, өйткені белгілі индивидтің жеке түлғалық дамуына әсер етпейді.
• психикалық күй түрінде, бұл уайым мен жеке тұлғалық өзін-өзі сыйлау
үшін ситуациялар іздеу және қалыптастыру ретінде кездеседі. Бірақ ол
белгілі индивид үшін өміріндегі жалғыз ғана мән-мағына болып табылмайды
• жеке тұлғалық мінездеме түрінде. Бұл өмірдің жалғыз мағынасы болып
табылатын және шығармашылық актінің кез-келген ситуацияда өмір сүру
қажеттілігінде көрінетін және кез-келген іс-әрекет түрінің, әсіресе жеке
тұлғаға қызығушылық туғызатын іс-әрекеттің орындалуында көрінетін, жеке
тұлғалық мінездемелер ерекшелігі .
Келтірілген психологиялық ерекшеліктермен сәйкес, балаларда
дарындылықтың көрініс бесеуі 3 топқа бөлінеді. Оларды шартты түрде былай
деп белгілеуге болады: дарындылықтың эпизодтық, ситуативті, тұрақты
топтары.
Бала дарындылығының көрсетілген типтері, оқу процесінің
индивидуализациясы мен дифференциациясын жасауда, сонымен қатар үлгілі
технологияларда берілген ерекшеліктер бойынша, психологиялық білім беру
деңгейімен сәйкес, диагностика жүргізуге көмектеседі.
Дарындылық термині Дарын сөзінен шыққан – дамудың ерекше қолайлы,
ішкі алғы шарттары дегенді білдіреді. Құрдастарына қарағанда оқуға деген
жоғары зеректігі, анық байқалатын ерекше шығармашылық қабілеті бар бала
дарынды бала деп саналады. Педагогикалық энциклопедияда мынадай анықтама
берілген: Дарындылық – іс-әрекеттің белгілі бір саласында ерекше
жетістікке жетуге жағдай жасайтын, адам қабілеті дамуының жоғарғы
дәрежесі.
Дарындылықтың байқалуында екі түрлі көзқарас бар: барлық балалар
дарынды және дарынды балалар өте сирек кездеседі.
Кез келген дарындылық түрінің байқалмау себептері мынадай болуы мүмкін:
– қажетті білімнің,
– шеберліктің,
– дағдының жетіспеушілігі,
– бала дамуындағы кейбір қиындықтар.
Дарынды балаларды айрықша оқшауландыратын ерекшеліктер:
• ақыл-ой еңбегіне бейімділік,
• жоғары зерттеушілік қабілеті мен танымдық мотивация,
• білімі,
• жаңа хабарды ұдайы қабылдауға ұмтылыс яғни танымдық қажеттілік.
Бақылаулар көрсеткендей, жоғары танымдық қажеттілік баланың өз
талпынысымен болады.
• Дарынды балалар қиын тапсырмаларды құштарлықпен оңай орындайды.
• Дайын жауаптарды ұнатпайды.
Дарынды балалармен жұмыс істеуде нені ескеру керек?
• Балаларның пәнге қызығушылығын, білуге құштарлығын нақты анықтау.
• Балаға тапсырманы деңгейлеп беріп, зейінін тұрақтандыру қажет.
• Баланың мінезін – құлқын ерекшелігін білу.(Нені ұнатады, нені
ұнатпайды,қай кезде білімді жақсы меңгереді, қай кезде шаршайды? т.б)
• Баланың бір қалыпты, жүйелі жұмыс жасауына көңіл бөлу.
• Берілген тапсырманы бірлесе талдау.
• Бала қызығушылығына қолдау көрсету, орынды кеңес бере білудің маңызы
зор.
Дарынды баланың сипаттамасы:
1. Интелектуалдық сферасы.
2. Білімділік өрісі
3. Ойлау қабілеті ерекшесі тұрақты, қызығуы мол, кейде бір іспен
айналысса тоқтай алмайды, өз ойын ерте жеткізеді.
Дарындылық үш параметрмен анықталады:
1. Танымдылық жеке дамуы.
2. Психологиялық дамуы.
3. Физикалық дамуы.
Дарынды оқушыларды таңдауда назар аударатын ерекшеліктер:
1. Дарынды бала өзгеше және шапшаң ойлайды.
2. Дарынды оқушылардың ішкі сезімі жағынан өзгешелігі өте сезімтал, ықлас
қойған нәрсесін, тақырыбын әр жерде негізгі мәселе етіп ұсынады.
3. Дарынды оқушылардың физикалық тұлғадан ерекшелігі дамудағы шапшаңдылық
ақындарша сөйлеуі жиі-жиі берілуі қиял-күйінің басым түсуі.
4. Әлеуметтік тұрғыдан ерекшелігі адамгершілік сезімдерінің ерте дамып
жоғары моральдық қасиеттерге ие болуы.
Дарындылықты анықтағанда төмендегі факторларды ескеру керек.
1. Жас ерекшелігі.
2. Тұлғалық ерекшелігі.
3. Экспериментатордың тұлғалық ерекшелігін.
Жеке тұлға дарындылығының дамытудың кешенді жинағы.
Шығармашылық дарындылық Ғылыми – практикалық конференция, дебат
тобының жұмысы, эрудит, пәндік марафондар,
рефераттар қорғау, зияткерлік ойындар,
т.б.
Академиялық дарындылық Арнайы курстар, факультативтер,
олимпиадалар
Ақыл-ой дарындылығы Психологиялық қызмет, сауалнамалар,
проблемалық ізденіс қызметі
Көркемдік дарындылық Жас дарындылық сайысы, ән фестивалі, ән,
би т.б.
Психомоторлы дарыныдылық Спорттық жарыстар, түрлі секция жұмыстары,
спортакиядаларға белсенді түрде қатысу
Әлеуметтік дарыныдылық Көшбасшыны дайындау
Дарындылық түрлерін айқындаудың әдіс-тәсілдері:
Дарындылық түрі Белгілері Оқып-үйрену әдістемесі
Шығармашылық Креативті, идеяның Шығармашылық ойлаудың
дарындылық өнімділік жылдамдығы, сауалнамасы
оларды әзірлеу, қиял.
Академиялық Оқытудың жетістігі Стандартты жетістік
дарыныдылық сауалнамасы
Ақыл-ой дарындылығыОйлау операциялары, Ақыл ойды өлшейтін
ақыл-ойлардың түрлері мен сауалнама: вебралды және
сапасының, зейіннің таным вебралды емес
үрдістері, есте сақтау,
қиялдың дамуы.
Көркемдік Шығармашылық және Іс-әрекетмен көркемдік
дарыныдылық орындаушылық өнер шығармашылықты талдау
Психомоторлы Жылдамдық, нақтылық, Перцептивті – қозғалысты
дарындылық ептілік, көру дамытуға арналған
координациясы, темп, ритм,стандартты сауалнамалар
іс-әрекет координациясы,
реакцияның жылдамдығы.
Әлеуметтік Ұйымдастырушылық, Жетекшілік қабілеті,
дарындылық коммуникативті, жетекшілікәлеуметтік хабардар
қабілеті шкаласы, әлеуметтік
жетілу шкаласын анықтау
сауалнамасы
Дарынды және талантты балалардың бес сипаттамасы:
1. Дарынды және талантты балалардың қалай оқитынының сипаттамасы
• Ақпаратты шұғыл өңдейді
• Зияткерлік тапсырмаларды ұнатады
• Кең ауқымды білімді пайдалана алады...т.б.
2. Креативті ойлаудың сипаттамасы
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz