Білім беру мазмұны және оқу жоспары, бағдарламалар, оқулықтар
1 Білім беру мазмұны
2 Ел болашағы . терең білімде
3 ХХ. ғ. басындағы этнопедагогика негізін салушылардың идеялары.
4 Бастауыш сынып математикасын оқыту барысында оқушылардың рефлексивтік қатынастарын қалыптастырудың әдістемесі
5 Педагогикалық колледждерде бастауыш мектеп мұғалімдерінің математикадан дамыта оқытуға әдістемелік даярлығын арттыру
2 Ел болашағы . терең білімде
3 ХХ. ғ. басындағы этнопедагогика негізін салушылардың идеялары.
4 Бастауыш сынып математикасын оқыту барысында оқушылардың рефлексивтік қатынастарын қалыптастырудың әдістемесі
5 Педагогикалық колледждерде бастауыш мектеп мұғалімдерінің математикадан дамыта оқытуға әдістемелік даярлығын арттыру
Білім беру мазмұны - оқушыларды жан-жақты дамыту, ақыл-ойын, танымдық қызығушылығын қалыптастыру, еңбекке дайындау үшін белгілі типтегі мектепте оқытылатын білім мен біліктер жүйесі.
Білім беру мазмұны дидактикалық категория ретінде ''нені оқыту керек'' сұрағына жауап береді. Оқушыларды жан-жақты дамыту үшін оларға адамзат жинақтаған білім-дер, біліктер мен дағдылардың жүйесін меңгерту керек. Білім беру мазмұны қоғамның мектеп алдына қоятын ағымдағы және болашақ мақсаттары арқылы айқындалады. Сонымен бірге, оқу мазмұны жеке адамдардың да мақсат-тарын ескереді. Айта кететін жайт, оқу мазмұны әрқашан саяси, идеологиялық күрес сахнасы. Саяси күштер мектеп арқылы барша қоғамға өз ықпалын таратуға тырысады.
Оқу мазмұны қоғамның әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық қажеттіліктеріне сай қалып-тасады. Еліміздің тәуелсіздігі, Республикамыздағы әлеумет-тік-экономикалық және саяси өзгерістер мектеп түлектері жаңа қоғам құруға, мәдени және рухани өрлеуге дайын болуын талап етеді.
Білім мазмұнына әлеуметтік және ғылыми жетіс-тіктер деңгейі де өз әсерін тигізеді. Соңғы кезде ғылыми жаңалықтың пайда болуы мен оның мектепте оқытылуы арасындағы уақыт қысқарып бара жатыр. Мысалы, радио шыққанына 40 жыл өткенде ғана мектеп бағдарламасына енгізілсе, заманауи компьютерлік бағдарламалар шыққан жылы оқытылуда.
Оқу мазмұнына кіретін мәліметтер жас мүмкіндік-теріне де байланысты. Баланың есте сақтау қабілеті жоғары болғанымен, білімді игеру, мәнін түсіну үшін өмірлік тәжірибе керек.
Білім беру мазмұны дидактикалық категория ретінде ''нені оқыту керек'' сұрағына жауап береді. Оқушыларды жан-жақты дамыту үшін оларға адамзат жинақтаған білім-дер, біліктер мен дағдылардың жүйесін меңгерту керек. Білім беру мазмұны қоғамның мектеп алдына қоятын ағымдағы және болашақ мақсаттары арқылы айқындалады. Сонымен бірге, оқу мазмұны жеке адамдардың да мақсат-тарын ескереді. Айта кететін жайт, оқу мазмұны әрқашан саяси, идеологиялық күрес сахнасы. Саяси күштер мектеп арқылы барша қоғамға өз ықпалын таратуға тырысады.
Оқу мазмұны қоғамның әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық қажеттіліктеріне сай қалып-тасады. Еліміздің тәуелсіздігі, Республикамыздағы әлеумет-тік-экономикалық және саяси өзгерістер мектеп түлектері жаңа қоғам құруға, мәдени және рухани өрлеуге дайын болуын талап етеді.
Білім мазмұнына әлеуметтік және ғылыми жетіс-тіктер деңгейі де өз әсерін тигізеді. Соңғы кезде ғылыми жаңалықтың пайда болуы мен оның мектепте оқытылуы арасындағы уақыт қысқарып бара жатыр. Мысалы, радио шыққанына 40 жыл өткенде ғана мектеп бағдарламасына енгізілсе, заманауи компьютерлік бағдарламалар шыққан жылы оқытылуда.
Оқу мазмұнына кіретін мәліметтер жас мүмкіндік-теріне де байланысты. Баланың есте сақтау қабілеті жоғары болғанымен, білімді игеру, мәнін түсіну үшін өмірлік тәжірибе керек.
1. Ақпанбек Г. Қазақтардың дүниетанымы. -Алматы, Қазақ университеті, 1989.
2. Айтмамбетова Б. Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері. -А., 1991.
3. Айтмамбетова Б., Бозжанова К., т. б. Балаларды семьяда адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. -Алматы, 1985.
4. Айтмамбетова, Бейсенбаева. Тәрбиенің жалпы әдістері. -А., 1991.
5. Айғабылова Н. Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары. -А., өнер. 1972.
6. Ахметов Ж. Балаларды мәдениеттілікке тәрбиелеу жолдары. //Қазақстан мұғалімі, 18 ақпан,1994.
7. Алмаханова Х. Жас өспірімдерге эстетикалық тәрбие беру. /Методикалық нұсқау. А., 1990.
8. Ақназарова Б. Класс жетекшісі. -А., Мектеп, 1973.
9. Әбенбаев С. Оқушы жастарға эстетикалық тәрбие беруді жетілдіру. -А., 1992.
10. Әбенбаев С. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі. -А., 1999.
11. Әбдіразақов Е. Адамгершілік, имандылық тәрбиесі. -Шымкент 1994.
12. Әбиев Ж. Жаңа адамды қалыптастыру. -Алматы, 1988.
13. Әбиев Ж. Еңбек тәрбиесінің педагогикалық негіздері. -Алматы, 1997.
14. Әбиев Ж. Оқушыларға атеистік тәрбие беру. Алматы, //Қазақстан мектебі, 1959. ғ3.
15. Әбілова З. Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру. -А., 1972.
16.Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық мәселелерi және тарихы. А; “Бiлiм” 2004 ж.
17.Жарықбаев К.Б., Қалиев С. Қазақ тәлiмiнiң тарихы. А; “Санат” 1995 ж.
18.Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. А; “Санат” 2001 ж.
19.Қалиев С., Молдабеков Ж., Иманбекова Б. “Этнопедагогика” Астана. 2005 ж.
20.Қалиев С., Оразаев М., Смаилова М. Қазақ халқының салт-дәстүрлерi. А; “Рауан” 1995 ж.
21. Қазақтың тәлiмдiк ой-пiкiр Антологиясы, 2 томдық. А; “Рауан” 1т. 1994., 2 т. 1998 ж.
22.Құдайбердiұлы Ш. Шығармалары А; “Жазушы” 1991 ж.
2. Айтмамбетова Б. Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері. -А., 1991.
3. Айтмамбетова Б., Бозжанова К., т. б. Балаларды семьяда адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. -Алматы, 1985.
4. Айтмамбетова, Бейсенбаева. Тәрбиенің жалпы әдістері. -А., 1991.
5. Айғабылова Н. Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары. -А., өнер. 1972.
6. Ахметов Ж. Балаларды мәдениеттілікке тәрбиелеу жолдары. //Қазақстан мұғалімі, 18 ақпан,1994.
7. Алмаханова Х. Жас өспірімдерге эстетикалық тәрбие беру. /Методикалық нұсқау. А., 1990.
8. Ақназарова Б. Класс жетекшісі. -А., Мектеп, 1973.
9. Әбенбаев С. Оқушы жастарға эстетикалық тәрбие беруді жетілдіру. -А., 1992.
10. Әбенбаев С. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі. -А., 1999.
11. Әбдіразақов Е. Адамгершілік, имандылық тәрбиесі. -Шымкент 1994.
12. Әбиев Ж. Жаңа адамды қалыптастыру. -Алматы, 1988.
13. Әбиев Ж. Еңбек тәрбиесінің педагогикалық негіздері. -Алматы, 1997.
14. Әбиев Ж. Оқушыларға атеистік тәрбие беру. Алматы, //Қазақстан мектебі, 1959. ғ3.
15. Әбілова З. Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру. -А., 1972.
16.Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық мәселелерi және тарихы. А; “Бiлiм” 2004 ж.
17.Жарықбаев К.Б., Қалиев С. Қазақ тәлiмiнiң тарихы. А; “Санат” 1995 ж.
18.Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. А; “Санат” 2001 ж.
19.Қалиев С., Молдабеков Ж., Иманбекова Б. “Этнопедагогика” Астана. 2005 ж.
20.Қалиев С., Оразаев М., Смаилова М. Қазақ халқының салт-дәстүрлерi. А; “Рауан” 1995 ж.
21. Қазақтың тәлiмдiк ой-пiкiр Антологиясы, 2 томдық. А; “Рауан” 1т. 1994., 2 т. 1998 ж.
22.Құдайбердiұлы Ш. Шығармалары А; “Жазушы” 1991 ж.
Білім беру мазмұны және оқу жоспары, бағдарламалар, оқулықтар
Білім беру мазмұны - оқушыларды жан-жақты дамыту, ақыл-ойын, танымдық
қызығушылығын қалыптастыру, еңбекке дайындау үшін белгілі типтегі мектепте
оқытылатын білім мен біліктер жүйесі.
Білім беру мазмұны дидактикалық категория ретінде ''нені оқыту керек''
сұрағына жауап береді. Оқушыларды жан-жақты дамыту үшін оларға адамзат
жинақтаған білім-дер, біліктер мен дағдылардың жүйесін меңгерту керек.
Білім беру мазмұны қоғамның мектеп алдына қоятын ағымдағы және болашақ
мақсаттары арқылы айқындалады. Сонымен бірге, оқу мазмұны жеке адамдардың
да мақсат-тарын ескереді. Айта кететін жайт, оқу мазмұны әрқашан саяси,
идеологиялық күрес сахнасы. Саяси күштер мектеп арқылы барша қоғамға өз
ықпалын таратуға тырысады.
Оқу мазмұны қоғамның әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық
қажеттіліктеріне сай қалып-тасады. Еліміздің тәуелсіздігі,
Республикамыздағы әлеумет-тік-экономикалық және саяси өзгерістер мектеп
түлектері жаңа қоғам құруға, мәдени және рухани өрлеуге дайын болуын талап
етеді.
Білім мазмұнына әлеуметтік және ғылыми жетіс-тіктер деңгейі де өз әсерін
тигізеді. Соңғы кезде ғылыми жаңалықтың пайда болуы мен оның мектепте
оқытылуы арасындағы уақыт қысқарып бара жатыр. Мысалы, радио шыққанына 40
жыл өткенде ғана мектеп бағдарламасына енгізілсе, заманауи компьютерлік
бағдарламалар шыққан жылы оқытылуда.
Оқу мазмұнына кіретін мәліметтер жас мүмкіндік-теріне де байланысты.
Баланың есте сақтау қабілеті жоғары болғанымен, білімді игеру, мәнін түсіну
үшін өмірлік тәжірибе керек.
Ұлттық және жалпы адамзаттық мәдениетке байла-нысты да оқу мазмұнында
ерекшеліктер болады. Қазіргі заманда дүниежүзі бойынша оқу мазмұны
адамдандыру, компьютерлендіру, кіріктіру, тұлғалық даму ережелеріне
негізделеді.
Оқу мазмұны дидактикалық талаптар негізінде қай сыныпта, қандай көлемде
қандай пәндер оқытылуы керектігін белгілейді. Бастауыш сыныптарда барлық
пәндерден алғашқы элементарлық ақпарат берілсе, орта сыныптарда жүйелі
білім беріледі.
Білім берудің мазмұны оқу жоспарларында, жеке пәндердің оқу
бағдарламаларында және оқулықтарда, электрондық оқу құралдарында
нақтыланады.
Оқу жоспары, бағдарламалар, оқулықтар
Оқу жоспары
оқу жылының, тоқсандардың, демалыс күндерінің мерзімін,
оқытылуға тиісті оқу пәндерінің тізімін,
әрбір оқу жылы сыныптар бойынша оқу тәртібін және ретін,
- әрбір пәнге бүкіл оқу мерзімінде және апта сайын әр пәнге бөлінетін
сағаттардың мөлшерін көрсететін мемлекеттік құжат.
Типтік оқу жоспары оқу министрлігінде жасалынып барлық орта мектептерге
ортақ болып бекітіледі. Оқу жоспары мектептердің түрлеріне орай да
жасалынады. Шағын комплектті, сегіз жылдық, ұлттық мектептерде жоспар
өзінше құрылады.
Оқу жоспары қоғамның мектеп алдына қойған мақсатымен тығыз байланысты. Оқу
жоспарында жеке пәндер педагогикалық заңдылықтарға, бірізділік және
жүйелілік принциптеріне, оқушылардың жас және таным ерекшеліктеріне,
санитарлық-гигиеналық талаптарға сай орналасады. Жеке пәндердің белгілі бір
реттілікпен оқу жоспарында берілуі олардың өзара логикалық байланыс-
тылығына тәуелді. Оқу пәндері міндетті және таңдаулы деп бөлінеді.
Оқу бағдарламалары оқу жоспары негізінде құрас-тырылады. Оқу
бағдарламасының құрамы:
- аталмыш пән бойынша оқытудың мақсатын, оқушылар білімдеріне, біліктер
мен дағдыларына қойы-латын талаптарды, олардың білімін бағалау жолдарын,
оқытудың түрлері мен әдістері туралы нұсқауларды, бағдарламаның басты
ерекшеліктері мен айырмашылық-тарын анықтайтын түсінік хат;
пәннің мазмұнын анықтайтын тараулар мен тақырыптар;
негізгі дүниетанымдық сұрақтар, басты ғылыми проблемалар тізімі;
әр тақырыпқа қажетті сағат мөлшері;
пәнаралық байланыстар туралы ұсыныстар;
әдістемелік оқу құралдары мен көрнекіліктер тізімі;
- ұсынылған әдебиет.
Сонымен, оқу жоспарының негізінде әрбір жеке пәндер бойынша бағдарлама
құрылады. Ол түсінік хат, негізгі бөлім және әдістемелік аппаратынан
тұрады.
Қоғамның дамып, жаңаруына, ғылыми жаңалық-тардың өсуіне байланысты оқу
бағдарламалары қайта қаралады. 1990 жылдан бастап Қазақстан Республикасының
тәуелсіздігіне, ұлттық идеяға бағытталған бағдарламалар дүниеге келуде.
1999 жылы қабылданған ''Білім туралы'' заңға байланысты білім беру саласын
демократияландыру, гуманитарландыру, ұлттық және жалпы адамзаттық құнды-
лықтарды меңгеруге сай білім беру саласының құрылымына, мазмұнына, сипаты
мен оқу жоспарына, оқу бағдарламасы мен оқулықтарға өзгерістер енгізілді.
Бағдарлама жасауда кейбір кемшіліктерді атап өткен жөн болар:
оқушылардың түсінігіне қиын оқу материалын енгізу;
курсаралық байланысты ұмыту;
Оқу бағдарламасы оқушыларға оқу әдебиеті арқылы жетеді. Оқу әдебиетіне
оқулықтар, анықтамалар, қосымша кітаптар, есептер мен жаттығулар жинақтары,
атластар, карталар, жұмыс дәптерлері жатады. Солардың ішінде басты назар
оқулыққа арналады. Жақсы оқулық оқушыны нәтижелі оқуға жетелейді.
Оқулық - оқу бағдарламасына сай оқу пәнінің мазмұнын жүйелі түрде
баяндайтын кітап.
Оқулыққа қойылатын негізгі талаптар:
-оқу бағдарламасына сәйкес болу;
-оқушылар үшін ұғымды, қысқа және қызықты болу;
-көрнекіліктермен жақсы жабдықталу;
-тілі балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес болуы керек;
- тексеру, өзін-өзі тексеру және оқу нәтижелерін түзетуге арналған сұрақтар
мен жаттығулардың болуы.
Оқулық оқушылар оқу материалын саналы, белсенді түрде, толық меңгеруін
қамтамасыз етуі керек.
Оқулыққа қойылатын талаптар күрделі болғандық-тан соңғы кезде әрбір пәннен
бірнеше нұсқада оқулықтар, оқу құралдары жарыққа шығуда. Дәстүрлі
кітаптармен қатар аудио-, видеокассеталар және компактдисктерге жазылған
оқулықтар пайдаланып жүр.
Қолданылған әдебиеттер
Ақпанбек Г. Қазақтардың дүниетанымы. -Алматы, Қазақ университеті, 1989.
Айтмамбетова Б. Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері. -А., 1991.
Айтмамбетова Б., Бозжанова К., т. б. Балаларды семьяда адамгершілікке
тәрбиелеудің кейбір мәселелері. -Алматы, 1985.
Айтмамбетова, Бейсенбаева. Тәрбиенің жалпы әдістері. -А., 1991.
Айғабылова Н. Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары. -А.,
өнер. 1972.
Ахметов Ж. Балаларды мәдениеттілікке тәрбиелеу жолдары. Қазақстан
мұғалімі, 18 ақпан,1994.
Алмаханова Х. Жас өспірімдерге эстетикалық тәрбие беру. Методикалық
нұсқау. А., 1990.
Ақназарова Б. Класс жетекшісі. -А., Мектеп, 1973.
Әбенбаев С. Оқушы жастарға эстетикалық тәрбие беруді жетілдіру. -А., 1992.
Әбенбаев С. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі. -А., 1999.
Әбдіразақов Е. Адамгершілік, имандылық тәрбиесі. -Шымкент 1994.
Әбиев Ж. Жаңа адамды қалыптастыру. -Алматы, 1988.
Әбиев Ж. Еңбек тәрбиесінің педагогикалық негіздері. -Алматы, 1997.
Әбиев Ж. Оқушыларға атеистік тәрбие беру. Алматы, Қазақстан мектебі,
1959. ғ3.
Әбілова З. Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру. -А., 1972.
Білім берудегі ұлттық модель.
Соңғы жылдарда елімізде білім бару саласын реформалаудың тиімді жолдарының
бірі әлемдік стандарттық деңгейге көшу бағытында 12 жылдық оқыту жүйесі
таңдалып алынуына байланысты баспа беттерінде туындаған көптеген пікірлер
мен ұсыныстар жариялануда. Солардың ішінде ерекшелерінің бірі - Қазақ
білім академиясы қоғамдық бірлестігінің президенті А. Құсайынұлы мен осы
академияның академик-хатшысы Р. Башарұлының Білім берудің ұлттық модельін
дұрыс таңдай алдық па? тақырыбында жарияланған мақаласында әлемдегі
елдердің білім беру жүйесіндегі түрлі үлгілерін, оның ішінде өткен ғасырдың
50-жылдарындағы әлем мойындаған Кеңестер Одағы мектебінің 10 жылдық (4+3+3)
үлгісін, осы бағытта 12 жылдық білім беру жүйесіне көшудің жапондардың
(6+3+3) үлгісінің жоғарыда айтылған Кеңестер Одағы үлгісінің баламасы
екендігін, оның тиімді жақтарын тілге тиек етуі. Сонымен қатар, жапон
мектептерінің бастауыш сыныптарында оқытылатын пәндерінің негізі ана тілін
оқытуға (1377 сағат) бағытталса, басқа пәндер (барлығы 8 пән) арифметика,
өнер, еңбек, рухани -әлеуметтік, қоғамдық пәндерді оқытуға жоспарланғандығы
айтылған. Елімізде қалыптасқан 4 жылдық бастауыш сыныптарда білім беру
бағдарламаларының өзгертіліп шамадан тыс күрделенуі, оқушылардың ойлау
қабілеті мен танымалдығын, қызығушылығын төмендетіп қана қоймай, олардың
көпшілігінің оқуға деген ынтасын жоғалтуға мәжбүр етуде.
Сонымен қатар Елбасымыздың білім беру саласының алдында қойып отырған
мақсаттарының бірі- тілдердің үш тұғырлығы идеясын , бүкіл еліміздің
ұлттық мүддесі деңгейіне көтеруіміз қажет.
Ел болашағы – терең білімде
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев қазақ жоғары мектебінің қарашаңырағы – Әл-Фараби
атындағы Қазақ ұлттық университетінің 75 жылдығына орай 2009 жылғы 13
қазанда Алматыда осы іргелі білім ордасының професоорлары мен оқытушыларына
және студенттеріне арнап оқыған дәрісі телекөпір арқылы еліміздің барлық
жоғары оқу орындарында көрсетілген болатын. Қазақстан дағдарыстан кейінгі
дүниеде: Болашаққа интеллектуалдық секіріс деп аталатын осы бағдарламалық
сөзінде Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстанға біздің ұлтымыздың әлеуетін оятуға
және жүзеге асыруға жағдай жасайтын интеллектуалды төңкеріс қажет, деген
өрелі міндет қойды. Бізге ұлттың интеллектілік діңін құру қажет, бізге
халықаралық бәсекеге түсе алатын эрудициялы адамдар қажет, – деген
толғамды ойын ортаға салды.
Жақында желтоқсанның 1-інде өткен Үкімет отырысында қаралған басты
мәселелердің бірі – Мемлекет басшысының бұл тапсырмасын орындау жайы болды.
Мемлекет басшысының тапсырмаларын орындау үшін елімізде 2009-2015 жылдарға
арналған Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентінің интеллектуалдық
мектептерін дамыту стратегиясы жасалды.
Бұл жобаны ойдағыдай жүзеге асыру үшін білім берудің инновациялық
модельдері ұсынылды, оған қазақстандық және әлемдік педагогикалық
практиканың осы заманғы жетістіктері; Халықаралық бакалавриат; химиялық-
биологиялық және физика-математика бағыттары бойынша бейінді оқыту;
көптілді оқыту жүйелері кіреді.
Бұл орайда инновациялық екі түрлі модельге басымдық беріліп отыр. Оның
ішінде №1 модель 19 мектепте толық енгізіледі, ал бір мектепте оны
Халықаралық бакалавриатпен бірге жүргізу көзделуде. Осы тұрғыда бастауыш
мектеп балабақшадан, мектепалды даярлықтан және 1-5 сыныптардан тұрады.
Білім берудің осы буынында мектепке дейінгі топтар үш тілді оқып-үйрену,
информатиканы 1-сыныптан бастап оқыту көзделіп отыр. Оқыту бағдарламалары
бейіндік түрде жүргізіліп, қолданбалы және қызықты математика,
жаратылыстану пәндері енгізіледі және баланың жас шағынан зерттеу
дағдыларын меңгеруді көздейді. Ал негізгі мектептің 7-сыныбынан бастап
бейіндік пәндер тереңдетіле оқытыла бастайды. Мысалға, 7-8 сыныптарда
физика, математика, химия, биология және информатика бойынша элективтік
курс-тар жүреді, ал 9-сыныптан бастап бейіндік пәндер толығымен ағылшын
тілінде жүргізіледі. Ал қалған сабақтар қазақ және орыс тілдерінде өтетін
болады. Білім беру бағдарламасында зерттеу дағдыларын дамыту, ақпараттарды
өңдеп, талдай білуге маңыз беріледі. Ал жоғары сыныптарда бейіндік пәндер
толығымен ағылшын тілінде, басқа пәндер қазақ және орыс тілдерінде
оқытылады.
Білім бағдарламалары олардың Астанадағы Жаңа университеттің, Қазақстан
университеттерімен үйлесімділігі ескеріліп жасалады. Сондай-ақ оқушылар өз
таңдаулары бойынша, Айелтс (IELTS), Тойфл (TOEFL), Сат 1,2 (SAT I,
SAT II) даярлық курстарынан өте алады және олардан емтихандар тапсырып,
сертификаттарға қол жеткізе алады. Жоғары сыныптарда оқу бағдарламалары
жаратылыстану-математика бағыттарына бейімделеді және оқушылардың
бейімділігі мен қабілеттеріне қарай және ғылыми-зерттеу қызметіне ден
қояды.
Астанадағы хитмия-биология бағытындағы интеллектуалдық мектепте №1 білім
беру моделімен қатар Халықаралық бакалавриат бағдарламаларын енгізу
көзделуде.
Ал №2 білім беру моделін жүзеге асыру аясында бастауыш сыныптарда
Халықаралық бакалавриаттың авторландырылған бағдарламалар ғана жүзеге
асырылады. Негізгі және жоғары сыныптарда 7 сыныптан бастап оқушылардың №1
модельде жүзеге асырылатын химия-биология бағыттарындағы бейіндік
бағдарламалар бойынша немесе Халықаралық бакалавриат бағдарламалары бойынша
оқу мүмкіндігін таңдауға ерік беріледі.
Халықаралық бакалавриат ауқымында бастауыш және негізгі мектептерде оқыту
оқушылардың жалпы дамуына бағытталады және бейіндік жағынан бөлу
көзделмейді. Жоғары сыныптарда да Халықаралық бакалавриат бағдарламалары
бейініне қарай бөлінбейді, дегенмен оқушының таңдауы бойынша 3 пәннен
тереңдетілген білім ала алады. Барлық пәндер жоғарғы сыныптарда ағылшын
тілінде оқытылады.
Интеллектуалдық мектептердің түлектері оны бітіргеннен кейін пәндер бойынша
несиелері көрсе-тілген орта білім аттестат, өз таңдауы бойынша Айелтс
(IELTS), Тойфл (TOEFL), Сат 1,2 (SAT I, SAT II) сертификаттарын алып
шығады.
Халықаралық бакалавриат бағдарламасы бойынша мектепті бітірген оқушылар
Диплом мен МБ сертификаттарын алады.
Мектептерде педагог ка-дрларын іріктеу үшін олар міндетті түрде даярлық
курсынан өтіп, мұғалімдерді іріктеудің 2 кезеңдік жүйесінен өтеді.
Студенттерді сапалы даярлау үшін Қазақстанның жетекші жоғары педагогикалық
оқу орындарымен бірлесіп, жоғары курс студенттері Интеллектуалдық
мектептердегі жұмысқа үйретіледі. Сондай-ақ осы мектептердің түлектері
Болашақ бағдарламасына іріктеліп алынады.
Енді мұғалімдерге қатысты айтар болсақ, мұғалімдер 3 жылда бір рет
біліктілікті жетілдіру курстарынан және аттестациялаудан өтіп тұрады.
Курстар бағдарламалары Интеллектуалдық мектептердің білім беру мазмұны мен
модельдері ескеріліп жасалады. Курстарды өткізу үшін тіркелген ұйымдар мен
сертификатталған мамандар тартылады.
Мектептің барлық қызметіне, білім берудің мазмұны мен оқу бағдарламаларына
тұрақты түрде мониторинг, бағалау және бақылау жүргізіліп отырылады.
Инновациялық білім беру бағдарламаларын енгізу және жүзеге асыру үшін
Интеллектуалдық мектептер моделіне, білім мазмұнына сәйкес материалдық-
техникалық жағынан қамтамасыз етіледі.
Әрбір сыныпта ақпараттық-коммуникациялық жүйе құрылады. Барлық сыныптар
мектептің біртұтас ақпараттық-коммуникациялық желісіне қосылады. 2013 жылға
қарай барлық Интеллектуалдық мектептер біртұтас ақпараттық-білім беру
ортасына біріктіріледі.
2009 жылғы желтоқсанның 1-інде өткен Үкімет отырысында осы мәселені қарау
барысында Премьер-Министр Кәрім Мәсімов бұл орайда жақсы жұмыс жүргізіліп
жатқан атап өте келіп: Бұл мемлекет басшысының университеттер, мектептер,
қорлар бойынша тікелей берген тапсырмасы, ол жаман орындалып жатқан жоқ.
Біз осы орайдағы алғашқы қадамдарды қолдай отырып, ілгері жылжи беруіміз
қажет, деп ой қорытты.
Енді интеллектуалдық мектептерді дамыту стратегиясына арналған
сараптамамызды қорытындылай келіп, кейбір жаңа ұғымдар-ға да түсініктер
бере кетейік.
Айталық, Халықаралық бакалавриат – ЮНЕСКО мен Еуропа кеңесінде
консультативтік мәртебесі бар халықаралық үкіметтік емес білім ұйымы. Бұл
ұйымға әлем елдеріндегі 2000 мыңға тарта мектептер кіреді. Халықаралық
бакалавриат дипломы әлемнің 102 еліндегі 1300-ден астам университеттерде
танылған (олардың ішінде Оксфорд, Кембридж, Гарвард, Йель, Сорбонна, Лондон
экономика мектебі және т.б. да әлем мойындаған білім ошақтары бар).
Білім берудің бірінші моделін жүзеге асыру үшін Интеллектуалдық
мектептердің білім мазмұнын отандық және шетелдік сарапшылар анықтайды.
Барлық сыныптар үшін барлық пәндерден стандарттар, оқу бағдарламаларын және
жоспарларын жасауды 2010 жылғы мамыр айына дейін аяқтау жоспарланып отыр.
2010 жылғы қыркүйектен бастап Білім және ғылым министрлігі бекіткеннен
кейін жасалған бағдарламалар Интеллектуалдық мектептерде 2 жыл байқаудан
өтеді.Байқау өткеннен кейін олар елдің басқа да мектептеріне таратылады.
№2 білім моделін жүзеге асыру үшін біз Халықаралық бакалавриат белгілеген
білім беру бағдарламаларын жасап енгізуіміз және авторландырудан өткізу
кезеңдерінен өтуге тиіспіз. Бұл үшін Қазақстанның авторлық мектептерінің
оқу бағдарламалары пайдаланылады. 2010 жылғы қыркүйектен бастап барлық
деңгейдегі авторлық бағдарламалар кезең-кезеңімен енгізіле бастайды.
Бүгінде оқу бағдарламаларын сатып алу, іріктеу және осы бағдарламалармен
жұмыс жасайтын мұғалімдерді даярлау жұмыстары жүргізілуде. Халықаралық
баклавриат бағдарламалары жоғары сыныптар үшін 2015 жылға дейін, ал барлық
бағдарламаларды авторландыруды 2017 жылға дейін аяқтау жоспарланып отыр.
Халықаралық бакалавриаттың сапалы ықпалдастырылған білім бағдарламаларын
жасау және оларды ойдағыдай енгізу және авторландыру үшін бұл орайдағы
тәжірибені зерделеу, басқару жүйесін және олардың барлық қызметін
ұйымдастыру үшін Өркен АҚ АҚШ-та, Ұлыбританияда, Сингапурде,
Люксембургте, Финляндияда, Францияда, Жапонияда бірқатар халық-аралық
мектептерде болып, іс –тәжірибе жинақтайды және отандық және шетелдік оқу
орындарымен, басқарушы компаниялармен ынтымақтастықты жол-ға қояды.
Бүгінгі таңда физика-математика бағытындағы 3 мектеп Астана, Көкшетау,
Семей қалаларында жұмыс істеп жатыр. Мақсатты трансферттер есебінен
Астанада, Өскеменде, Талдықорғанда мектептер салынып жатыр. Қалған 14
мектеп Өркен АҚ жарғылық қоры қаражаттары есебінен салынбақ. Қазір Оралда
осындай мектеп жобалануда. Петропавл, Атырау, Шымкент, Ақтөбе, Тараз және
Алматы қалаларында 6 мектепті жобалауға конкурс жарияланды.
Gmail Календарь Документы Reader Сайты Веб ещё ▼
Қазақ этнопадагогикасының ғылыми негiзiн қалаушы педагог-ғалымдар.
ХХ. ғ. басындағы этнопедагогика негізін салушылардың идеялары.
Жоспар:
1. Әбубәкір Диваев, Шәкәрiм Құдайбердиевтың мұралары.
2. Ахмет Байтұрсынов, Хәлел Досмұхамедов Мiржақып Дулатовтың тәлімдік
идеялары.
3. Нәзипа Құлжанова, Жүсiпбек Аймауытов, Мағжан Жумабаевтардың
этнопедагогикалық ой-пікірлері.
1. Әбубәкiр Диваев (1855-1933). Қазақ ауыз әдебиетi үлгiлерiн жинау,
бастыру мәселелерi ХIХ-ғ. мен ХХ-ғ. Басында бiр топ орыс ғалымдары
айналысты. Олардың iшiнде Сырдария генерал-губернаторы Н.И.Гродековтың 1884
ж. қазақ, өзбек, қырғыз халқы ауыз әдебиетiн жинауды қолға алып, бұл
жұмысты жергiлiктi халықтың тiлiн, салт-дәстүрiн жетiк бiлетiн Орынбор
кадет корпусiнiң түлегi Ә.Диваевқа тапсырды. Ол араб, парсы тiлдерiмен
қоса қазақ, өзбек, тәжiк тiлдерiн де жетiк бiлетiн едi.
Ә.Диваев белгiлi түркiтанушы В.Н.Наливкинмен, тарихшы, этнограф,
филолог А.Н.Вышнеглярскиймен жүздесiп, ақыл-кеңес ала отырып, зерттеу
жұмысының жоспарын жасады. Ел аузындағы ертек, аңыз-әңгiме, батырлар жырын
жетiк бiлетiн қариялармен пiкiрлесiп, олардың бiлгендерiн жазып алып
жiберiп отыратын мұғалiм-молдаларды бұл iске тартты. Өзi жинаған
материалдардың бiр тобын Ресей география қоғамының Қазандағы бөлiмшесiне
жiберiп отырды. Сондай-ақ 1886 ж. Ташкентте шыға бастаған “Түркiстан
уалаяты” газетiнде жариялады. Диваев бiрiншiден қазақ ауыз әдебиетi
үлгiлерiн келешек ұрпақ үшiн, тарих үшiн қажеттi дүние деп қараса,
екiншiден жиналған материалдарды орыс тiлiне аударып, бастыру арқылы
қазақтың көне мәдени мұрасымен орыс, батыс халық өкiлдерiне таныстыруды
көздедi. 1896 ж. Қазан университетi жанындағы археология, тарих және
этнография қоғамы Ә.Диваевқа хат жолдап, аталған қоғамға мүшелiкке алғанын
хабарлайды.
Бұл қоғамның белсендi мүшелерi; В.В.Радлов, ВАлекторов, Г.Н.Потанин,
В.П.Наливкин, Н.П.Остраумовтар да түркi халықтарының мұраларын жинау,
зерттеу iсiмен айналысатын.
Ә.Диваев осы қоғамға өзi ел аузынан жинаған бай материалдарды және
өзiнiң олар туралы жазған зерттеу мақалаларын жiберiп тұрды.
Қазан университетiнiң ғалымы П.Н.Ахметов (Сахит Герей АКхметов) Диваев
жiберген қолжазба материалдардың маңыздылығын жоғары бағалады.
1896 ж. 22 қаңтарда Ә.Диваев ТКЛА ( Ташкентский кружок любителей
археологии) мүше болып қабылданып, 1917 ж. дейiн сол үйiрмеден қол үзбей
қызмет етедi. Диваев кейiн Москва университетiнiң табиғаттану,
антропология, этнография қоғамына мүшелiкке өтiп, оларға да көптеген
материалдар жiберiп тұрды.
2004 ж. Диваевтың қатынасымен Ташкентте мұсылман зиялыларының әуесқой
театрын ұйымдастырды. Онда Диваев өзiнiң “Махаббат машақаты” атты пьесасын
қойды. 1915 ж. Диваевтың ғылыми қызметiнiң 25 жылдығы аталып өтiлiп,
“Қазақ”, “Туркестанские ведомости”, “Живая старина” газеттерiнде оған арнау
мақалалар жарияланды.
1918 ж. Түркiстан Халық Университетi ашылып, Диваевты осы университетке
оқытушылық қызметке шақырады. Ташкен университетi кеңестiк Орта Азияның
шығыстану орталығына айналды. Кейiннен одан шығыстану институты бөлiнiп
шығып, онда көрнектi шығыстанушы ғалым-академиктер қызмет еттi. Олардың
iшiнде: В.В.Бартольд, С.Е.Малов, И.И.Зарубин, М.С.Андреев, М.Ф.Гаврилов,
А.А.Семенов, В.М.Кун т.б. сияқты көрнектi ғалымдар болды.
А.Диваев 100-ге тарта ғылыми еңбек қалдырды. Ол жинаған қазақтың
батырлар жыры 1922-23 ж.ж. Ташкентте тұңғыш 9 том болып басылды. 1924 ж.
Ташкентте қазақтың тұрмыс-салт өлеңдерiнен құрастырған “Тарту” атты жинақ,
ал 1926 ж. Қызылордада “Балаларға тарту” жинағы шықты. Ол “Алпамыс”,
“Қамбар батыр” жырларының бiрнеше варианттарын, “Тазша бала” ертегiсiнiң үш
нұсқасын салыстыра зерттеп, олардың iшiндегi ең толығын және ең көркем
дегендерiн баспа арқылы шығарып отырған.
Диваевтың 1920 ж. Жетiсу, Сырдария бойына ұйымдастырған экспедициясы
орасан мол материал әкелген. Олардың iшiнде аңыз да, жұмбақ та тақпақ та,
мақал-мәтелдер де, айтыс өлеңдер де бар.
Диваев жинаған мұралар iшiнде көлемi 8 томдық “Манас” дастаны да бар.
Диваев “Манас” дастанын ең ұзақ, энциклопедиялық жыр дей келiп, “Манас”
батырдың атымен бүкiл қырғыз елiнiң өмiрi мен тұрмысы жырланады” дейдi.
Диваев осы еңбегiнде Орақ-Мамай, Ер Қосай сияқты қазақ батырларының да
жырда кездесетiнiн айтып, оны қойы қоралас, ауылы аралас қазақ-қырғыз
елiнiң мәдени қарым-қатынасының куәсi деп қарайды.
Диваев “қазақ” сөзiнiң шығу тарихы туралы да өз пiкiрiн, бiлдiредi. Ол
қазақтың тыю сөздерi мен 70-ке тарта ырымдарын талдай келiп, олардың шығу
тегiне, тәлiмдiк мәнiне тоқталады. Бақсылардың кiм екендiгiне түсiнiктеме
бередi. Қазақтың “Ас иесiмен тәттi”, “Айналайын” деген сөздердiң
этимологиясына талдау жасайды.
Ә.Диваев қазақ ойындары мен ойыншықтарының мән-мағынасына да талдау
жасайды.
Жарты ғасыр өмiрiн қазақтың мәдени мұрасын жинауға, зерттеуге арнаған
Ә.Диваевтың еңбегi туралы кезiнде М.Дулатов, М.Жұмабаевтар өлең, мақала
жазып, жоғары бағалаған.
2. Шәкәрiм Құдайбердиев (1858-1931). Абайдың реалистiк дәстүрiн
жалғастырушы әрi ақын, әрi жазушы, аудармашы, философ, шежiрешi әмбебап
ғалым.
Ол жастайынан өнер-бiлiмге, әдебиет пен тiлге (араб, парсы, түрiк, орыс
тiлдерiн жетiк бiлген) бейiмдiлiк көрсетiп, көп iзденiп, шығыс, батыс
классиктерiнiң еңбектерiн оқып үйренген.
1905-1906 ж. Орыс география қоғамының Семей бөлiмшесiне мүше болған.
1905-1906 ж.ж. Меккеге сапар шегiп Стамбул кiтапханасындағы бай мәдени
мұрамен танысқан. Қайтып келе жатып, Ясная поянадағы Л.Н.Толстоймен
кездесiп пiкiрлескен. “Толстойша” деген өлеңiн жазған.
Ол халық аңыздары негiзiнде “Қалқаман-Мамыр”, “Еңлiк-Кебек” дастандарын
жазып, қазақтың әдет-ғұрыптары туралы мол мәлiметтер бередi. 1911 ж.
“Түрiк, қырғыз, қазақ һәм хандар шежiресi” атты еңбегiн жазады. Ол
Толстойдың қысқа әңгiмелерiн, Физулидiң “Ләйлi-Мәжнүн” поэмасын, Пушкиннiң
“Дубровский” атты поэмаларын аударады. 1918 ж. “Абай” журналына Қожа Хафиз
шығармаларын аударып бастырады.
Шәкәрiмнiң дүниенiң жаратылысы, философиялық-геологиялық көзқарасы “Үш
анық”, “Қазақ айнасы”, “Анық пен танық”, “Мұсылмандық шарттары” атты
еңбектерiнен көрiнiс тапқан. Ол бұл еңбектердi жазбас бұрын батыс, шығыстың
атақты ғалымдары: Пифагор, Маско, Эпиур, Демокрит, Аббас, Ньютон, Линней,
Гасанди, Мұхаммед, Исус Христос, Дарвин т.б. еңбектерiн оқып шығып үлкен
дайындықпен келген. Олардың пiкiрлерiмен терең танысқан Шәкәрiм дүниенiң
негiзi атомдардың қосындысынан тұрады, жаңа туып, өсiп-өнiп, өлiп-өшiп
үнемi жаңаруда, өзгерiстерде болады дегендi қуаттайды.
“Кеттi, келдi, толды, семдi, өзгелендi бұл ғалам...
Туды, өлдi, жанды, сөндi, өршiп, өндi қайтадан” дей келiп: “Iздедiм,
таптым, анығын. Тастадым ескi танығын” – деп ой түйедi. Дүние сырын бiлу,
нану, ұғыну, тану – бәрi ақыл iсi. Ол мида қорытылып түсiнiк, ой, сезiм
болып көрiнiс бередi дейдi.
Тән сезiп, құлақ естiп, көзбен көрмек,
Мұрын иiс, тiл дәмнен хабар бермек.
Бесеуiнен мидағы ой хабар алып,
Жақсы-жаман – әр iстi сол тексермек – деп мидың қызметiнiң нәтижесi
сезiм мүшелерiнiң әрекетi арқылы белгiлi болады, адам өзiн айналада
қоршаған дүниенiң сырын бес сезiм мүшелерiнң әрекетi хабарына нагiзделген
мидың қорытуымен танып бiледi деп материалистiк философиялық қорытынды
жасайды.
Ақын өзiнiң бұл ойын “Тәңiрi мен жан” деген өлеңiнде де тереңдете
түседi.
Тiптi кетпес еш жоғалып,
Байқасаңыз барша жан.
Тағы деге тауып алып
Тағы өседi қайтадан.
Түрлi жанда дене түрлеп,
Өзгерiп тұр бұл ғалам
“Жоғалтатын нәрсе жоқ” деп
Айтты ғылым байқаған” – дей келiп адамдардың қосындысынан түрлi
құбылыстардың пайда болып, түрлi өзгерiске ұшырайтынын (судың буға, будың
бұлтқа айналуы, оны ңқайта жаңбыр, қар болып жерге жаууын) поэзия тiлiмен
бейнелеп берiп отыр.
Шәкәрiм өнердi, бiлiмдi, адал еңбекпен күн көрудi, әдiлет жолын қууды
насихаттады. Оның “Жастарға”, “Дүние мен өмiр”, “Ар”, “Арман” т.б.
өлеңдерiнен көруге болады. Жастарға “өзiңе-өзiң сын көзiңмен қара, өз
мiнiңдi өзiң түзей бiл” дей келiп:
Ерiнбесең еңбекке дәулет дайын,
Жаратқан жоқ тек жат деп бiр құдайың.
Ойлансын деп ой бердi, көруге көз
Аяқ бердi, тапсын деп басқан сайын
Бiреуге телмiрiп көзiң сатпай, еңбектен, тер төк, iзден, адалдан тапқан
мал тәттi дегендi айтады.
3. Ахмет Байтұрсынов (1873-1937) Бүкiл саналы өмiрiн қазақ халқының
бақытты, берекелi, бiрлiкшiл ел болуын аңсаған, сол жолда аянбай еңбек
еткен ақын, аудармашы, тiлшi, ғалым, көрнектi қоғам қайраткерi Ахмет
Байтұрсынов қазақ елiн отырықшылыққа, мектеп ашып бiлiм алуға шақырған
ағартушы. Ол бiрнеше оқулықтардың авторы: (“Әлiпби”, “Тiл құралы”,
“Баяншы”, “Әдебиет танытқыш” т.б.) Ол И.А.Крыловтың бiрнеше мысал өлеңдерiн
аударып, 1909 ж. Петербургте “Қырық мысал” деген атпен бастырып шығарды.
А.Байтұрсынов М.Дулатовпен бiрiгiп 1913-1917 ж.ж. Орынборда “Қазақ”
газетiн шығарды. Онда мектеп, оқу-ағарту iсi, отырықшылық, сауда, ел билеу
iсi, Мемлекетiк Думаға қатынас мәселелерiн сөз еттi. Алдыңғы қатарлы
елдердi үлгi еттi. Надандықтан құтылудың жолы оқу-ағарту iсi деп қарады.
Мектептерге бiлiмдi мұғалiм кадрларын даярлауды көтердi. Қазақ алфавитiн
жаңартып араб әрпiне жаңа әлiппе жасады.
Оқыту әдiстерiн жетiлдiрудi, оқытудың әдiс-тәсiлдерiн жаңартуды көредi.
“Оқыту жайында” атты мақаласында “Оқу жұмысының үш жағы үш нәрсеге
тiреледi. Бiрi ақшаға, бiрi құралға, бiрi мұғалiмге. Осы үш тiреуi бiрдей
тең болса, оқу қисаймайды, ауытқымайды, түзу жүредi... дейдi.
Оқу iсiн жолға қою үшiн ғылыми жүйелiлiк жасалған оқу бағдарламасы
болуы керек. Сол бағдарламаға негiздей жазылған оқулық болуы тиiс.
Оқулықтағы бiлiмдi оқушы бойына дарыта бiлетiн әдiскер мұғалiм керек
дегендердi көтередi. Сондай-ақ А.Байтұрсынов бiлiм негiзi бастауыш сыныпта
салынады деп қарады. Бастауыш мектептерде қандай пәндер оқытылуы керек
дегенге арнайы тоқталып, ол пәндердi: оқу, жазу, дiн, ұлт тiлi, тарихы,
есеп, шаруа-кәсiп, қолөнерi, жағрафия, жаратылыс деп саралап көрсетiп
бердi. Байтұрсынлв осы пәндердiң оқулықтарын шығаруды қолға алды. Өзi
бастауыш мектепке арнап “әлiппе” кiтабын жазды. Сондай-ақ оның “Тiл
жұмсар” деген атпен екi бөлiмдi грамматикасы кiтабы (1925) шықты. Ал
М.Дулатов бастауыш мектепке арнап “есеп” кiтабы мен қирағат ( ана тiлi
оқу) кiтабын жазды.
А.Байтұрсынов пәндердi оқытудың әдiстемесiмен де айналысты. 1928 ж.
“Жаңа мектеп” журналының 8-санында жарияланға “Қай әдiс жақсы?” деген
көлемдi мақаласында ұлы педагог Л.Н.Толстойдың “Үйрету әдiстерi туралы”
деген еңбегiне талдау жасай отырып, “әдiс деген қатып-семiп қалған догма
емес... Жақсы дерлiкте, жаман дерлiк те бiр әдiс жоқ. Олқылықтың белгiсi –
бiр ғана әдiспен болу. Шеберлiктiң белгiсi – түрлi әдiстi болу” деп ойын
тұжырымдайды.
Ол сауаттылықты негiзгi жазуға жаттықтыру деп қарады. Жазу дегенiмiз –
әрiптердiң суретiн салу, ал оқу дегенiмiз – суретi салынған әрiптердiң
дыбысын дұрыс айту. Балалар дыбысты ажыратып үйренген соң, сол дыбыстың
таңбасы – қәрiптi көрсету керек. Оны меңгергеннен кейiн оқу, жазу
жұмыстарының бәрiне сол тiреу болады деп балаларды оқуға, жазуға үйретудiң
әдiс-тәсiлдерiн сөз еттi. 1920 ж. Қазанда “Баяншы” деген атпен тiлдi
оқытудың методикасына арналған әдiстемелiк құрал шығарды.
А.Байтұрсынов оқытудың бiлiмдiлiк-танымдық жағымен бiрге тәлiмгерлiк
қызметiне де баса көңiл бөлдi. Әрбiр оқылатын тақырыптардың бiлiм бере
отырып, тәрби де беруiн қарастыруды талап еттi.
4. Халел Досмұхамедов ( 1883-1937) 1909 ж. Петербургтегi әскери
медицина академиясын оқып, бiтiрiп Керм губерниясында, кейiн 22 Орал қазақ-
орыс атқыштар батальонында әскери дәрiгерлiк қызмет атқарады. Осы кезден
бастап қоғамдық iстерге белсене араласып, “Орал”, “Пiкiр”, “Қазақ”
газеттерiне мақалалар жазады.
1917 ж. бастап Алашорда үкiметiнiң басқару жұмыстарына белсене
араласады. Батыс Қазақстан өлкесiндегi Алаш партиясының белсендi
қайраткерлерiнiң бiрi болады.
1924 ж. Орта Азия университетiнде ординатор, 1926-29 ж.ж. Қазақ
педагогикалық институтында проректор, кейiнне педалогия кафедра
меңгерушiсi, профессорлық қызметтер атқарады.
Жаратылыстану ғылымы саласында тұңғыш “Адамның тән тiршiлiгi” (1927)
“Сүйектiлер туралы” (1928) Жануарлар (1929) атты оқулықтар жазып шығарады.
Осы ғылым саласында тұңғыш ұлттық ғылыми терминдердi қалыптастыруда елеулi
еңбек етедi.
Х.Досмұхамедов тарих, әдебиет, тiл бiлiмi ғылымдар саласында да бiрнеше
ғылыми еңбектер жазып көзге түседi. Мысалы: “Қазақ халық әдебиет”, “Қазақ-
қырғыз тiлiндегi сингормонизм заңы”, “Кенесары-Наурызбай”, “Шатай қозғалысы
туралы” еңбектерiнде қазақ ауыз әдебиетi үлгiлерiнiң тәлiмдiк жағына баса
көңiл бөлген, қазақ әдебиетiн жинап зерттеушi орыс ғалымдары: В.В.Радлов,
Н.И.Ильминский, Г.Н.Потанин, А.В.Алекторов, Ә.Диваев т.б. еңбектерiне
талдау жасаған. Қазақ ауыз әдебиетiн ғылыми тұрғыда тұңғыш классификация
жасаған. Ұлттық өнер туындыларына, әсiресе айтыс өнерiне, қазақтың барымта-
аламандығы жөнiнде келелi пiкiр бiлдiрген. Ұлттық тұрмыс-тiршiлiк,
кәсiпкерлiк мәселелерiне де мән бере қарастырған. Қазақтың ою-өрнек,
зергерлiк бұйымдардың жасалу ерекшелiктерiн, Самарханд шаһарындағы
“Тiлләқари” және “Ширдар” медресесiн салдырушы Жалаңтөс батыр туралы тың
мағлұматтар берген.
Х.Досмұхамедов тiл, сөйлеу-мәдениетiндегi адам психологиясының
ерекшелiктерiн сөз ете келiп “Тiлiнен айырылған жұрт жойылған жұрт. Мектеп
пен баспаның тiлi дұрыс болса, елдiң тiлi көркейiп, гүлденедi... Ал мектеп
пен баспада қолданудан қалған тiл – шатасқан тiл. Ол ел сорлы ел, мұндай
елдiң тiлi бұзылмай қалмайды” ... дейдi. Өз тiлiн бiлмей тұрып, жат елге
елiктей беру зор қате” – дегендi айтады. Бiз бұдан оның ұлтын, ұлт тiлi мен
ұлт мәдениетiн қастерлейтiн нағыз патриот азамат екенiн байқап бiлемiз.
5. Мiржақып Дулатов (1885-1935)
1897 ж. Торғайдағы орыс-қазақ мектебiне түсiп, оны 1902 ж. бiтiрiп
шығып 6-7 жыл ауылда мұғалiм болған Мiржақып кейiн Омбы, Қарқаралы
қалаларына барады. 1909 ж. Уфада “Оян, қазақ” атты еңбегiн, кейiн “Бақытсыз
Жамал” романын бастырып шығарады. “Айқап” журналына әртүрлi тақырыпта
мақалалар жазып тұрады. 1913-1917 ж.ж Орынборда А.Байтұрсыновпен бiрге
“Қазақ” газетiн шығарады.
Қазан төңкерiсiне дейiн, сондай-ақ Кеңестiк үкiмет жылдарында Алаш
үкiметi мен партиясының белсендi қайраткерi болғаны үшiн бiрнеше рет 1922-
26 ж.ж. Орынбордағы қазақ ағарту институтында оқытушы болады. 1922 ж. екi
бөлiмнен тұратын бастауыш сыныпқа арналған “Есеп құралы”, 1924 жылы
“Қирағат” атты оқулығын басып шығарды.
Ұлы педагог Ы.Алтынсариннiң оқу-ағарту мәселесiне байланысты идеяларын
әрмен қарай жалғастырып, ол да А.Байтұрсынов сияқты оқу-тәрбие iстерiн
ғылыми тұрғыда қарастырды. Оқытудың жаңа әдiс-тәсiлдерiн марапаттап,
шәкiрттердiң жаңа бағдарлама бойынша бiлiм алуына, сабақтың ғылыми
дидактикалық негiзде жүргiзiлуiне зер салды. Мәселен “Қирағат” атты
кiтабының алғы сөзiнде “балаларды – дейдi ол – оқыту өз алдына бiр ғылым.
Ғылыми педагогикада... мектеп программасында бiрiншi орыналатын нәрсе
қирағат, баяндап оқыту... Қирағаттың мақсатын түсiнбеген мұғалiм үмiт еткен
пайданы бере алмайды... Баланы оқыған нәрсесiн бiр-бiрiне ұйқастырып
ойлануына, оқып шыққанын жадында рет-ретiмен һәм толық мағынасымен сақтауға
әрекеттендiру керек”. Ал орыс педагогикасының атасы К.Д.Ушинский айтқандай,
оқу-тәрбие процесiне (жазу, сызу, есептеу, оқу т.б.) шәкiрттердiң сезiм
мүшелерiн (көз, құлақ, қол т.б.) тұтастай қатыстырып отыру қажеттiлiгiн
мұғалiмдердiң есiне салады. Ғалым оқыту процесiндегi тәрбиенiң ролiне зор
көңiл бөле келiп, “Туысынан қанша зеректiк болса да, ғылымымыз тәрбиесiз
кемелiне жетпейдi. Кiмде-кiм өзiнiң табиғатында не нәрсеге шеберлiгi
барлығын сезiнiп, өз жолына түссе ғана, көзге көрiнедi” ... деп мамандық
таңдаудың адам қабiлетiн ескере асырылуын қалайды.
М.Дулатов өзiнiң “есеп құралы” кiтабын бiрiншiден, қазақ өмiрiмен
байланыстырса, екiншiден тұңғыш рет елуге тарта материалдық терминдердi
тiлiмiзге енгiзудi, үшiншiден оқулықтағы материалдардың бiлiмдiк және
тәлiмдiк жағынан бiрдей қарастырылуына зер салды. Сөйтiп, М.Дулатов
математикалық оқудың негiзiн салды.
6. Нәзипа Құлжанова (1887-1934)
Ол қазақ әйелдерi арасынан тұңғыш әлеуметтiк iске белсене араласқан әрi
мұғалiм, әрi педагог-ғалым, әрi журналист болды. Ол 1902 ж. Қостанайдағы
қыздар гимназиясын оқып бiтiрiп, Торғайдағы қыздар училищесiнде, кейiн
(1904-1919 ж.ж.) Семейдегi мұғалiмдер семинариясында мұғалiмдiк қызмет
атқарды.
Н.Құлжанова 1924 ж. “Мектепке дейiнгi балаларды тәрбиелеу” атты еңбегiн
жазып, Орынбордан бастырып шығарды. Кейiн “Әйел теңдiгi” журналында қазақ
балабақшаларындағы озат тәжiрибелер жайында бiрнеше мақалалар жазады.
1924 жылы “Ана мен бала” атты еңбегiн жазып шығарады. Бұл еңбекке алғы
сөзi атақты – турколог ғалым, қоғам қайраткерi Ахмет Байтұрсынов алғысөз
жазды.
Автор мектепке дейiнгi тәрбиенiң мазмұнын, мақсатын баяндай келiп,
баланың қимыл-қозғалысына, сезiм мүшелерiне, сөйлеу, ойлау ерiк-жiгерiн
жетiлдiру жолдарына тоқталады. Бала ойынының мәнi мен маңызына тоқталады.
Жас баланың өсiп-жетiлуiне, дүние-танымына табиғаттың әсерiнiң ерекшелiгiне
тоқтала келiп, “суға түсiп, жүгiрiп, құспен бiрге сайрап, көбелек қуып,
шыбын-шiркей, құрт-құмырсқамен бiрге көкорай шалғын, тоғай арасын сайрандап
жүрiп, көңiлi де, жан-тәнi де бiрдей тегiс өсiп, өркендемек” – дейдi.
Автор баланың елiктегiштiк, айналаны танып-бiлуге деген құмарлық
қасиетiн жетiлдiре тәрбиелеуге баса көңiл бөлудi қуаттайды.
7. Жүсiпбек Аймауытов (1889-1931)
Жазықсыз жапа шеккен, қазақ әдебиетi мен мәдениетiнiң көрнектi
қайраткерлерiнiң бiрi Ж.Аймауытов қазақ топырағында тұңғыш шыққан педагог,
психолог-ғалым. Ол бiрнеше оқулықтар мен оқу құралдарының авторы.
Ж.Аймауытов Павлодардағы орыс-қазақ мектебiн, онан кейiн Семейдегi
мұғалiмдер семинариясын (1918) бiтiрген. 1924 ж. Баянауылда бала оқытады.
1920 жылы РК(б)К қатарына кiредi. Қазақстан Советтерiнiң сьезiне делегат
болып сайланады. ҚАССР Халық ағарту комиссариатының коллегия мүшесi,
“Қазақ тiлi”, “Ақ жол” газеттерiнiң қызметкерi, мектеп мұғалiмi, 1926-29
жылдары Шымкенттегi педтехникумның директоры болып iстейдi. 1931 жылы
ұлтшыл деп айыпталып, жазықсыз өлiм жазасына кесiледi.
1918 ж. “Абай” журналының бас редакторы бола отырып, тәрбиемен
байланысты бiрнеше ғылыми мақалалар жариялады. Солардың iшiнде 1922 ж.
жеке кiтап болып шыққан “Тәрбие жетекшiсi” атты еңбегiн ерекше атап өтуге
тура келедi. Ол еңбегiнде Ж Аймауытов “Адам мiнезiнiң, ақыл-қайратының әр
түрлi болуы – тәрбиенiң түрлi-түрлi болуынан... Адам баласының ұрлық iстеуi,
өтiрiк айтуы, кiсi тонауы, өлтiруi сияқты бұзақылықтарды жасауы, тәрбиенiң
жетiспегендiгiнен” – дейдi.
Автор бала тәрбиесiндегi отбасының рөлiне зор мән бере келiп, “Баланы
бұзуға, яки түзетуге себеп болатын бiр шарт – жас күнiнде көрген өнегеге,
ата-анасының берген тәрбиесiне байланысты “ұяда не көрсе, ұшқанда соны
iледi” деп бала мiнезiн қалыптастырудағы отбасы мүшелерiнiң ықпалына
тоқталады.
Ж.Аймауытов өнегелi үйелменнен де бұзақы мiнездi баланың шығуы немесе
тәрбиесi нашар отбасынан да тәрбиелi, өнегелi баланың өсуi мүмкiн дей
келедi де, бұл айтылғандар өскен ортаның, замандас, жолдас-жора, құрбы-
құрдастың ықпалынан, соларға елiктеуден болатынын дәлелдейдi.
Тәлiмгер-ғалым бала тәрбиесiнде туған елдiң әдет-ғұрпы мен салт-
дәстүрiнiң белгiлi мөлшерде әсер ететiнiн ғылыми тұрғыда дәлелдей түскен.
Ол “ойын-сауық, өлең-жырды естiп өскен елдiң баласы өнерге бейiм
болады, дiндар елдiң баласы дiншiл келедi. Жастайынан кемдiк, жоқшылық,
қағажу көрiп өскен ауылдың баласы жасқаншақ, бұйығы болады” – деп қоғамдық
салт-сана, әдет-ғұрыптың тәрбиеге тигiзетiн ықпалына тоқталады.
Оның жазбаларынан Л.Н.Толстойдың “Тәрбие дегенiмiз бiр адамның екiншi
бiр адамға жасайтын ықпалы” немесе А.С.Макаренконың “Адамдарды қоршаған
орта тәрбиелейдi. Адамның тұтыну заттары, табиғи құбылыс т.б. бәрi тәрбиеге
белгiлi әсерiн тигiзедi. Соның iшiндегi ең әсерлiсi – адамдардың қарым-
қатынасы, әсiресе ата-аналар мен ұстаздардың ықпалы ерекше” деген секiлдi
таныс пiкiрлер жиi ұшырасады.
Ж.Аймауытовтың пiкiрiнше мұғалiмнiң айналысатыны – үнемi қозғалып,
өзгерiп, өсетiн, өркендейтiн тiрi адам болғандықтан, бiркелкi әдiстен табан
аумай шектелiп қалуға болмайды... Сабақ үйреншiктi жай шеберлiк емес, ол
үнемi жаңаны табатын өнер... Дидактика мұғалiмге жиi жөн-жоба көрсетiп
жетекшiлiк етедi... Сыннан өткен тиiмдi деген жолдарды ғана нұсқайды”– деп,
оқыту, бiлiм берудiң әдiстердiң догма емес, iзденуден туатын iс-әрекет
екенiн дұрыс атап өткен.
Ж.Аймауытов бiлiм негiзi ана тiлi арқылы меңгерiлетiнiн айта келiп,
“Ана тiлiн жақсы меңгере алмай тұрып, өзге пәндердi түсiну мүмкiн емес. Ана
тiлi – халық болып жаралғаннан бергi жан дүниесiнiң айнасы, өсiп-өнiп,
түрлене беретiн, мәңгi құламайтын бәйтерегi” – деп, оның қоғамдық рөлiн,
оны жан-жақты және терең меңгеру қажеттiлiгiн баса көрсетедi.
Автор, адамның жан қуатын тәрбиелеп жетiлдiрудегi тарих пәнiнiң алар
орнын айта келiп “Тарихты оқыту арқылы шәкiрттерге қазiргi өмiр мен өткен
заманның байланыс заңдылықтарын ажырата бiлерлiк сана туғызамыз” – дейдi.
Автор мектепте “қандай тарихтың түрiн оқытуды алғаш қолға алу керек?”
дегендi де сөз етедi.
“...Алдымен балалардың өздерiне күнделiктi өмiрден жақсы таныс өз
жұртының тұрмыс-салты, тыныс-тiршiлiгiне байланысты тарихты оқытудан
бастағанды жөн... басқа жұрттың тарихқа керек жерлерiн ғана алу керек” – деп
тұжырымдайды.
Ж.Аймауытов осы еңбегiнде туған өлкенiң жағрафиясын оның тарихымен
байланыстыра қарастыруды ұсынады. Автор ерте замандағы “половец”, “кеченет”
тәрiздi көшпелi жұрттың шаруашылығын қазақ халқының ертедегi тарихымен
байланыстыра жүргiзудi қуаттайды.
Көшпелi жұрттың өткендегi салт-санасы, әдет-ғұрпы, шаруашылық кәсiбi
және мәдени өмiрiнен хабардар ету үшiн 4-сыныпта әдебиеттi, тарихты және
жағрафияны бiрiктiрiп, яғни интеграциялап “Бiздiң Отан” деген атпен оқытуды
қажет деген пiкiр ұсынды.
Ж.Аймауытов адам баласының мәдениет тарихынан өнердiң көрнектi орын
алып келгенiне, өнерсiз қоғамның дамуы, рухани мәдениеттiң молаюы мүмкiн
еместiгiне тоқталып, ұлт мектептерiнде әуелi кескiн (сурет) пен әуез (ән-
күй) пәнiн үйретудiң керектiгiн, әрбiр баланың өнерге деген ынтасын қозғап,
өнерпаздық қабiлетiн тәрбиелеуде бұл пәндердiң маңызын баса айтты.
Ж.Аймауытов 1929 ж. “Комплекстi оқыту жолдары” деген еңбегiнде баланың
бiлiмге деген ынта-ықыласын, зейiн-зердесiн арттыру үшiн мұғалiмдерден
төмендегi шарттарды орындауды талап еттi. Олар: жаңа берiлетiн бiлiмдi
баланың бұрын меңгерген бiлiмiне негiздеу, оқушылардың жаңа бiлiмдi
меңгеруiне бағыттайтын проблемалық сұрақтар қоя отырып, олардың назарын
меңгерiлетiн жаңа бiлiмге бағыттау, басы артық, қажетсiз мағлұматтарды
айтудан сақтану, салыстыру, теңеу, ұқсату, сияқты тәсiлдердi қолдану арқылы
балалардың бiлiмге деген қызығушылығын артыру. Тәсiлдердi үнемi жаңартып
жандандырып отыру, көрнекiлiктi пайдалану т.б. дидактикалық әдiс-тәсiлдердi
сөз етедi.
Сондай-ақ ол “Психология” (1926), “Жан жүйесi және өнер таңдау”(1926)
деген оқулықтарын жазып, психология, педагогика, әдәстеме ғылымдарын
ұщтастыра оқытуға терең мән бередi.
8. Мағжан Жұмабаев (1893-1938) әрi лирик ақын, әрi аудармашы, әрi ұстаз-
ғалым Мағжан Жұмабаев ондаған поэма, жүздеген лирикалық өлеңдерiмен бiрге,
оқытушылық қызметтi атқара жүрiп, тұңғыш педагогикалық оқулықтар жазып
қалдырды. Ол жазған “Бастауыш мектепте ана тiлi” (1925), “Сауатты бол”
(1926), “Педагогика” (1922) атты оқулықтары педагогика және әдiстеме
ғылымдарына қосқан тың үлес болып саналады. М.Жұмабаев орыс, батыс педагог-
психолог ғалымдар еңбектерiн оқи отырып, сонымен бiрге тәрбиенiң ұлттық
ерекшелiктерiн ескере өзiнiң “Педагогика” атты оқулығын жазудағы ұстанымын
былайша сипаттайды: “Тәрбие ғалымдарының пiкiрлерiн (орыс, батыс ғалымдарын
айтып отыр – С.Қ.) таңдап алуға ұмтылдым. Шамам келгенше қазақ жанына
қабыстыруға тырыстым... Бiзде бұрын пән тiлi болмағандықтан түрлi терминдерге
тап басқанда қазақша сөз табу көп күшке тидi. Қалайда курстарда оқыған
мұғалiмдердiң жәрдемiмен таза орыс сөздерi қазақшаға айналдырылды. Ал ендi
жиһан тiлi (интернацианалдық терминдер – С.Қ.) болып кеткен сөздерi
қазақшаға аударам деп азаптануды тиiс таппадым”.
Шынында да ол кезде қазақша педагогикалық терминдар жоқтың қасы едi.
М.Жұмабаев жүздеген педагогикалық жаңа терминдердi ойлап тауып, тiлiмiзге
енгiзген.
Оқу құралының бiрiншi бөлiмiнде педагогиканың жалпы мәселесiне
арналған. Оның пiкiрiнше тәрбие саласы төртке бөлiнедi. Олар: дене, жан,
ақыл тәрбиесi, сұлулық пен әдеп-құлық тәрбиесi. Тәрбиенiң бұдан басқа да
бiрнеше түрлерi бар. Автордың төрт тәрбиеге баса көңiл бөлуi сол заманның
талабынан туған көзқараспен астасып жатыр. Бүгiнгiдей экономикалық,
экологиялық және құқықтық тәрбие ол жылдарды (1930) онша актуальды мәселе
болмаса керек.
Автор осы тәрбиенiң төрт түрiн тәптiштеп түсiндiре келiп, былай дейдi:
“Егер де адам баласына осы төрт тәрбие тегiс берiлсе, оның тәрбиесi түгел
болғаны. Бала берiк денелi болса, түзiк ойлайтын, дұрыс шешетiн, дәл
табатын ақылды болса, сұлу сөз, сиқырлы әуен, әдемi түрден ләззат алып, жан
толқындырарлық болса, жамандықтан жаны жиренiп, жақсылықты жаны тiлеп
тұратын құлықты болса ғана адам баласының дұрыс тәрбие алып, шын адам
болғандығы... Балам адам болсын деген ата-ана осы төрт тәрбиенi дұрыс
орындасын...” Баланы келешек заманына лайық қылып шығару” – деу арқылы
М.Жұмабаев тәрбие мақсатын айқындап бередi. Автордың туған халқының тәлiм-
тәрбиелiк бай мұрасын игеру жөнiндегi бағыт-бағдары да құптарлық. “Ұлт
тәрбиесi – деп жазды ол, – баяғыдан берi сыналып келе жатқан тақтақ жол
болғандықтан, әрбiр тәрбиешi сөз жоқ, ұлт тәрбиесiмен таныс болуға тиiс.
Сол ұлт тәрбиесiмен тәрбие қылуға мiндеттi”.
Мағжан сонымен бiрге ұлт тәрбиесiне сын көзiмен қарап, тозығынан
озығын айыра бiлуге шақырады. “Киiз үйдiң зиянды жағы болғаны сияқты, – деп
жазды ол, – пайдалы жағы да бар. Әңгiме сол киiз үйдiң iшiнде баланы ұстай
бiлуде. Шын таза ауа сол киiз үйде болмағанда қайда болады? Ал балаға таза
ауа аса қажет... Малмен бiрге жүрiп, бiрге өскен қазақ баласын аса нәзiк
қылып, үлбiретiп тәрбие қылмағаны дұрыс болмас... Қазақ баласының тәрбиесi
қазақ тұрмысына қабысуы мақұл” дегендi айтады.
Яғни баланы жастайынан шыңдау, өмiрге үйрету қажет дегендi айтады.
Автор “Қазақ бесiгi – аса ұқыптылықпен жасалған нәрсе. Жөргегi,
тартпалары, астындағы тесiгi, шүмегi, түбегiмен баланың таза, жинақы
жатуына көп себепшi” дей келе, қазақ бесiгiнiң құрылымын жетiлдiрудi (қол,
аяқ бауларды жалпақ жасамау және қатты тартып байламау) ұсынады.
Мағжанның “Педагогикасы” он төрт тараудан тұрады. Соның он тарауы
ұлттық психологияны сөз етедi. Ол жан көрiнiстерiн ол “бiлу, яки ақыл,
сезiм яки көңiл, һәм қайрат деп үшке бөлiп қарастырады. Олардың өзара
табиғи үйлесiмiн Абай тұжырымымен байланыстырып, Абайдың “Ақыл, қайрат,
жүректi бiрдей ұста,
Сонда адам боласың елден ерек” – деуi ақыл (ми) мен ерiк, жiгердi
байланыстыру деп қарайды.
Ол сыртқы сезiмдердi: көру, есту, иiскеу, тату, сипау (ет сезiмi) деп
беске бөлiп қарастырып, олардың атқаратын қызметiне, ерекшелiктерiне
сипаттама бередi. Оларды дұрыс жетiлдiрудiң жолдарын көрсетедi.
Бұларды жетiлдiруде ұлттық дәстүрге сүйене отырып жүргiзудi, мәселен
құлынның кiсiнеуiн, қойдың маңырауын, түйенiң боздауын ажырата бiлу арқылы
тәрбиелеудi ұсынады. М.Жұмабаев: “Адамның әдемiлiктi сүю сезiмiн
тереңдететiн де осы есту сезiмi”, – дей келiп өз пiкiрiн гректiң Орфейi,
қазақтың Қорқыт күйлерi туралы ойларымен тиянақтайды.
М.Жұмабаев адам өмiрiндегi қиялдың (фантазияның) рөлiне тоқтала келiп
“Қиялы дамымаған адам мылқау адам... Қиял адам ойын дамытады... Ол үшiн
балаларға жастайынан қиял-ғажайып ертегiлер айтқызып үйрету керек” дейдi.
Мағжан ой-қиялдың өрiстеудегi тiлдiң рөлiне тоқтала келе “Бiр ұлттың
тiлiнде сол ұлттың жерi, тарихы, тұрмысы, мiнезi көрiнiп тұрады... Ұлттың
тiлiнiң кеми бастауы – ұлттың құри бастауы... дегендi айтады.
Қорыта келе айтарымыз, Мағжан орыс педагогикасының атасы
К.Д.Ушинскийше, педагогиканың жан сырын терең зерттейтiн психология ғылымы
мен байланыстыра қарастырады. Сөйтiп, ол қазақтың халық педагогикасын
ғылыми тұрғыда қарастырып, тұңғыш этнопедагогика ғылымының теориясын
жасаушы болды.
Негізгі әдебиеттер:
1.Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық мәселелерi және
тарихы. А; “Бiлiм” 2004 ж.
2.Жарықбаев К.Б., Қалиев С. Қазақ тәлiмiнiң тарихы. А; “Санат” 1995 ж.
3.Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. А; “Санат” 2001 ж.
4.Қалиев С., Молдабеков Ж., Иманбекова Б. “Этнопедагогика” Астана. 2005
ж.
5.Қалиев С., Оразаев М., Смаилова М. Қазақ халқының салт-дәстүрлерi. А;
“Рауан” 1995 ж.
6. Қазақтың тәлiмдiк ой-пiкiр Антологиясы, 2 томдық. А; “Рауан” 1т.
1994., 2 т. 1998 ж.
7.Құдайбердiұлы Ш. Шығармалары А; “Жазушы” 1991 ж.
8.Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Білім беру мазмұны - оқушыларды жан-жақты дамыту, ақыл-ойын, танымдық
қызығушылығын қалыптастыру, еңбекке дайындау үшін белгілі типтегі мектепте
оқытылатын білім мен біліктер жүйесі.
Білім беру мазмұны дидактикалық категория ретінде ''нені оқыту керек''
сұрағына жауап береді. Оқушыларды жан-жақты дамыту үшін оларға адамзат
жинақтаған білім-дер, біліктер мен дағдылардың жүйесін меңгерту керек.
Білім беру мазмұны қоғамның мектеп алдына қоятын ағымдағы және болашақ
мақсаттары арқылы айқындалады. Сонымен бірге, оқу мазмұны жеке адамдардың
да мақсат-тарын ескереді. Айта кететін жайт, оқу мазмұны әрқашан саяси,
идеологиялық күрес сахнасы. Саяси күштер мектеп арқылы барша қоғамға өз
ықпалын таратуға тырысады.
Оқу мазмұны қоғамның әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық
қажеттіліктеріне сай қалып-тасады. Еліміздің тәуелсіздігі,
Республикамыздағы әлеумет-тік-экономикалық және саяси өзгерістер мектеп
түлектері жаңа қоғам құруға, мәдени және рухани өрлеуге дайын болуын талап
етеді.
Білім мазмұнына әлеуметтік және ғылыми жетіс-тіктер деңгейі де өз әсерін
тигізеді. Соңғы кезде ғылыми жаңалықтың пайда болуы мен оның мектепте
оқытылуы арасындағы уақыт қысқарып бара жатыр. Мысалы, радио шыққанына 40
жыл өткенде ғана мектеп бағдарламасына енгізілсе, заманауи компьютерлік
бағдарламалар шыққан жылы оқытылуда.
Оқу мазмұнына кіретін мәліметтер жас мүмкіндік-теріне де байланысты.
Баланың есте сақтау қабілеті жоғары болғанымен, білімді игеру, мәнін түсіну
үшін өмірлік тәжірибе керек.
Ұлттық және жалпы адамзаттық мәдениетке байла-нысты да оқу мазмұнында
ерекшеліктер болады. Қазіргі заманда дүниежүзі бойынша оқу мазмұны
адамдандыру, компьютерлендіру, кіріктіру, тұлғалық даму ережелеріне
негізделеді.
Оқу мазмұны дидактикалық талаптар негізінде қай сыныпта, қандай көлемде
қандай пәндер оқытылуы керектігін белгілейді. Бастауыш сыныптарда барлық
пәндерден алғашқы элементарлық ақпарат берілсе, орта сыныптарда жүйелі
білім беріледі.
Білім берудің мазмұны оқу жоспарларында, жеке пәндердің оқу
бағдарламаларында және оқулықтарда, электрондық оқу құралдарында
нақтыланады.
Оқу жоспары, бағдарламалар, оқулықтар
Оқу жоспары
оқу жылының, тоқсандардың, демалыс күндерінің мерзімін,
оқытылуға тиісті оқу пәндерінің тізімін,
әрбір оқу жылы сыныптар бойынша оқу тәртібін және ретін,
- әрбір пәнге бүкіл оқу мерзімінде және апта сайын әр пәнге бөлінетін
сағаттардың мөлшерін көрсететін мемлекеттік құжат.
Типтік оқу жоспары оқу министрлігінде жасалынып барлық орта мектептерге
ортақ болып бекітіледі. Оқу жоспары мектептердің түрлеріне орай да
жасалынады. Шағын комплектті, сегіз жылдық, ұлттық мектептерде жоспар
өзінше құрылады.
Оқу жоспары қоғамның мектеп алдына қойған мақсатымен тығыз байланысты. Оқу
жоспарында жеке пәндер педагогикалық заңдылықтарға, бірізділік және
жүйелілік принциптеріне, оқушылардың жас және таным ерекшеліктеріне,
санитарлық-гигиеналық талаптарға сай орналасады. Жеке пәндердің белгілі бір
реттілікпен оқу жоспарында берілуі олардың өзара логикалық байланыс-
тылығына тәуелді. Оқу пәндері міндетті және таңдаулы деп бөлінеді.
Оқу бағдарламалары оқу жоспары негізінде құрас-тырылады. Оқу
бағдарламасының құрамы:
- аталмыш пән бойынша оқытудың мақсатын, оқушылар білімдеріне, біліктер
мен дағдыларына қойы-латын талаптарды, олардың білімін бағалау жолдарын,
оқытудың түрлері мен әдістері туралы нұсқауларды, бағдарламаның басты
ерекшеліктері мен айырмашылық-тарын анықтайтын түсінік хат;
пәннің мазмұнын анықтайтын тараулар мен тақырыптар;
негізгі дүниетанымдық сұрақтар, басты ғылыми проблемалар тізімі;
әр тақырыпқа қажетті сағат мөлшері;
пәнаралық байланыстар туралы ұсыныстар;
әдістемелік оқу құралдары мен көрнекіліктер тізімі;
- ұсынылған әдебиет.
Сонымен, оқу жоспарының негізінде әрбір жеке пәндер бойынша бағдарлама
құрылады. Ол түсінік хат, негізгі бөлім және әдістемелік аппаратынан
тұрады.
Қоғамның дамып, жаңаруына, ғылыми жаңалық-тардың өсуіне байланысты оқу
бағдарламалары қайта қаралады. 1990 жылдан бастап Қазақстан Республикасының
тәуелсіздігіне, ұлттық идеяға бағытталған бағдарламалар дүниеге келуде.
1999 жылы қабылданған ''Білім туралы'' заңға байланысты білім беру саласын
демократияландыру, гуманитарландыру, ұлттық және жалпы адамзаттық құнды-
лықтарды меңгеруге сай білім беру саласының құрылымына, мазмұнына, сипаты
мен оқу жоспарына, оқу бағдарламасы мен оқулықтарға өзгерістер енгізілді.
Бағдарлама жасауда кейбір кемшіліктерді атап өткен жөн болар:
оқушылардың түсінігіне қиын оқу материалын енгізу;
курсаралық байланысты ұмыту;
Оқу бағдарламасы оқушыларға оқу әдебиеті арқылы жетеді. Оқу әдебиетіне
оқулықтар, анықтамалар, қосымша кітаптар, есептер мен жаттығулар жинақтары,
атластар, карталар, жұмыс дәптерлері жатады. Солардың ішінде басты назар
оқулыққа арналады. Жақсы оқулық оқушыны нәтижелі оқуға жетелейді.
Оқулық - оқу бағдарламасына сай оқу пәнінің мазмұнын жүйелі түрде
баяндайтын кітап.
Оқулыққа қойылатын негізгі талаптар:
-оқу бағдарламасына сәйкес болу;
-оқушылар үшін ұғымды, қысқа және қызықты болу;
-көрнекіліктермен жақсы жабдықталу;
-тілі балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес болуы керек;
- тексеру, өзін-өзі тексеру және оқу нәтижелерін түзетуге арналған сұрақтар
мен жаттығулардың болуы.
Оқулық оқушылар оқу материалын саналы, белсенді түрде, толық меңгеруін
қамтамасыз етуі керек.
Оқулыққа қойылатын талаптар күрделі болғандық-тан соңғы кезде әрбір пәннен
бірнеше нұсқада оқулықтар, оқу құралдары жарыққа шығуда. Дәстүрлі
кітаптармен қатар аудио-, видеокассеталар және компактдисктерге жазылған
оқулықтар пайдаланып жүр.
Қолданылған әдебиеттер
Ақпанбек Г. Қазақтардың дүниетанымы. -Алматы, Қазақ университеті, 1989.
Айтмамбетова Б. Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері. -А., 1991.
Айтмамбетова Б., Бозжанова К., т. б. Балаларды семьяда адамгершілікке
тәрбиелеудің кейбір мәселелері. -Алматы, 1985.
Айтмамбетова, Бейсенбаева. Тәрбиенің жалпы әдістері. -А., 1991.
Айғабылова Н. Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары. -А.,
өнер. 1972.
Ахметов Ж. Балаларды мәдениеттілікке тәрбиелеу жолдары. Қазақстан
мұғалімі, 18 ақпан,1994.
Алмаханова Х. Жас өспірімдерге эстетикалық тәрбие беру. Методикалық
нұсқау. А., 1990.
Ақназарова Б. Класс жетекшісі. -А., Мектеп, 1973.
Әбенбаев С. Оқушы жастарға эстетикалық тәрбие беруді жетілдіру. -А., 1992.
Әбенбаев С. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі. -А., 1999.
Әбдіразақов Е. Адамгершілік, имандылық тәрбиесі. -Шымкент 1994.
Әбиев Ж. Жаңа адамды қалыптастыру. -Алматы, 1988.
Әбиев Ж. Еңбек тәрбиесінің педагогикалық негіздері. -Алматы, 1997.
Әбиев Ж. Оқушыларға атеистік тәрбие беру. Алматы, Қазақстан мектебі,
1959. ғ3.
Әбілова З. Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру. -А., 1972.
Білім берудегі ұлттық модель.
Соңғы жылдарда елімізде білім бару саласын реформалаудың тиімді жолдарының
бірі әлемдік стандарттық деңгейге көшу бағытында 12 жылдық оқыту жүйесі
таңдалып алынуына байланысты баспа беттерінде туындаған көптеген пікірлер
мен ұсыныстар жариялануда. Солардың ішінде ерекшелерінің бірі - Қазақ
білім академиясы қоғамдық бірлестігінің президенті А. Құсайынұлы мен осы
академияның академик-хатшысы Р. Башарұлының Білім берудің ұлттық модельін
дұрыс таңдай алдық па? тақырыбында жарияланған мақаласында әлемдегі
елдердің білім беру жүйесіндегі түрлі үлгілерін, оның ішінде өткен ғасырдың
50-жылдарындағы әлем мойындаған Кеңестер Одағы мектебінің 10 жылдық (4+3+3)
үлгісін, осы бағытта 12 жылдық білім беру жүйесіне көшудің жапондардың
(6+3+3) үлгісінің жоғарыда айтылған Кеңестер Одағы үлгісінің баламасы
екендігін, оның тиімді жақтарын тілге тиек етуі. Сонымен қатар, жапон
мектептерінің бастауыш сыныптарында оқытылатын пәндерінің негізі ана тілін
оқытуға (1377 сағат) бағытталса, басқа пәндер (барлығы 8 пән) арифметика,
өнер, еңбек, рухани -әлеуметтік, қоғамдық пәндерді оқытуға жоспарланғандығы
айтылған. Елімізде қалыптасқан 4 жылдық бастауыш сыныптарда білім беру
бағдарламаларының өзгертіліп шамадан тыс күрделенуі, оқушылардың ойлау
қабілеті мен танымалдығын, қызығушылығын төмендетіп қана қоймай, олардың
көпшілігінің оқуға деген ынтасын жоғалтуға мәжбүр етуде.
Сонымен қатар Елбасымыздың білім беру саласының алдында қойып отырған
мақсаттарының бірі- тілдердің үш тұғырлығы идеясын , бүкіл еліміздің
ұлттық мүддесі деңгейіне көтеруіміз қажет.
Ел болашағы – терең білімде
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев қазақ жоғары мектебінің қарашаңырағы – Әл-Фараби
атындағы Қазақ ұлттық университетінің 75 жылдығына орай 2009 жылғы 13
қазанда Алматыда осы іргелі білім ордасының професоорлары мен оқытушыларына
және студенттеріне арнап оқыған дәрісі телекөпір арқылы еліміздің барлық
жоғары оқу орындарында көрсетілген болатын. Қазақстан дағдарыстан кейінгі
дүниеде: Болашаққа интеллектуалдық секіріс деп аталатын осы бағдарламалық
сөзінде Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстанға біздің ұлтымыздың әлеуетін оятуға
және жүзеге асыруға жағдай жасайтын интеллектуалды төңкеріс қажет, деген
өрелі міндет қойды. Бізге ұлттың интеллектілік діңін құру қажет, бізге
халықаралық бәсекеге түсе алатын эрудициялы адамдар қажет, – деген
толғамды ойын ортаға салды.
Жақында желтоқсанның 1-інде өткен Үкімет отырысында қаралған басты
мәселелердің бірі – Мемлекет басшысының бұл тапсырмасын орындау жайы болды.
Мемлекет басшысының тапсырмаларын орындау үшін елімізде 2009-2015 жылдарға
арналған Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентінің интеллектуалдық
мектептерін дамыту стратегиясы жасалды.
Бұл жобаны ойдағыдай жүзеге асыру үшін білім берудің инновациялық
модельдері ұсынылды, оған қазақстандық және әлемдік педагогикалық
практиканың осы заманғы жетістіктері; Халықаралық бакалавриат; химиялық-
биологиялық және физика-математика бағыттары бойынша бейінді оқыту;
көптілді оқыту жүйелері кіреді.
Бұл орайда инновациялық екі түрлі модельге басымдық беріліп отыр. Оның
ішінде №1 модель 19 мектепте толық енгізіледі, ал бір мектепте оны
Халықаралық бакалавриатпен бірге жүргізу көзделуде. Осы тұрғыда бастауыш
мектеп балабақшадан, мектепалды даярлықтан және 1-5 сыныптардан тұрады.
Білім берудің осы буынында мектепке дейінгі топтар үш тілді оқып-үйрену,
информатиканы 1-сыныптан бастап оқыту көзделіп отыр. Оқыту бағдарламалары
бейіндік түрде жүргізіліп, қолданбалы және қызықты математика,
жаратылыстану пәндері енгізіледі және баланың жас шағынан зерттеу
дағдыларын меңгеруді көздейді. Ал негізгі мектептің 7-сыныбынан бастап
бейіндік пәндер тереңдетіле оқытыла бастайды. Мысалға, 7-8 сыныптарда
физика, математика, химия, биология және информатика бойынша элективтік
курс-тар жүреді, ал 9-сыныптан бастап бейіндік пәндер толығымен ағылшын
тілінде жүргізіледі. Ал қалған сабақтар қазақ және орыс тілдерінде өтетін
болады. Білім беру бағдарламасында зерттеу дағдыларын дамыту, ақпараттарды
өңдеп, талдай білуге маңыз беріледі. Ал жоғары сыныптарда бейіндік пәндер
толығымен ағылшын тілінде, басқа пәндер қазақ және орыс тілдерінде
оқытылады.
Білім бағдарламалары олардың Астанадағы Жаңа университеттің, Қазақстан
университеттерімен үйлесімділігі ескеріліп жасалады. Сондай-ақ оқушылар өз
таңдаулары бойынша, Айелтс (IELTS), Тойфл (TOEFL), Сат 1,2 (SAT I,
SAT II) даярлық курстарынан өте алады және олардан емтихандар тапсырып,
сертификаттарға қол жеткізе алады. Жоғары сыныптарда оқу бағдарламалары
жаратылыстану-математика бағыттарына бейімделеді және оқушылардың
бейімділігі мен қабілеттеріне қарай және ғылыми-зерттеу қызметіне ден
қояды.
Астанадағы хитмия-биология бағытындағы интеллектуалдық мектепте №1 білім
беру моделімен қатар Халықаралық бакалавриат бағдарламаларын енгізу
көзделуде.
Ал №2 білім беру моделін жүзеге асыру аясында бастауыш сыныптарда
Халықаралық бакалавриаттың авторландырылған бағдарламалар ғана жүзеге
асырылады. Негізгі және жоғары сыныптарда 7 сыныптан бастап оқушылардың №1
модельде жүзеге асырылатын химия-биология бағыттарындағы бейіндік
бағдарламалар бойынша немесе Халықаралық бакалавриат бағдарламалары бойынша
оқу мүмкіндігін таңдауға ерік беріледі.
Халықаралық бакалавриат ауқымында бастауыш және негізгі мектептерде оқыту
оқушылардың жалпы дамуына бағытталады және бейіндік жағынан бөлу
көзделмейді. Жоғары сыныптарда да Халықаралық бакалавриат бағдарламалары
бейініне қарай бөлінбейді, дегенмен оқушының таңдауы бойынша 3 пәннен
тереңдетілген білім ала алады. Барлық пәндер жоғарғы сыныптарда ағылшын
тілінде оқытылады.
Интеллектуалдық мектептердің түлектері оны бітіргеннен кейін пәндер бойынша
несиелері көрсе-тілген орта білім аттестат, өз таңдауы бойынша Айелтс
(IELTS), Тойфл (TOEFL), Сат 1,2 (SAT I, SAT II) сертификаттарын алып
шығады.
Халықаралық бакалавриат бағдарламасы бойынша мектепті бітірген оқушылар
Диплом мен МБ сертификаттарын алады.
Мектептерде педагог ка-дрларын іріктеу үшін олар міндетті түрде даярлық
курсынан өтіп, мұғалімдерді іріктеудің 2 кезеңдік жүйесінен өтеді.
Студенттерді сапалы даярлау үшін Қазақстанның жетекші жоғары педагогикалық
оқу орындарымен бірлесіп, жоғары курс студенттері Интеллектуалдық
мектептердегі жұмысқа үйретіледі. Сондай-ақ осы мектептердің түлектері
Болашақ бағдарламасына іріктеліп алынады.
Енді мұғалімдерге қатысты айтар болсақ, мұғалімдер 3 жылда бір рет
біліктілікті жетілдіру курстарынан және аттестациялаудан өтіп тұрады.
Курстар бағдарламалары Интеллектуалдық мектептердің білім беру мазмұны мен
модельдері ескеріліп жасалады. Курстарды өткізу үшін тіркелген ұйымдар мен
сертификатталған мамандар тартылады.
Мектептің барлық қызметіне, білім берудің мазмұны мен оқу бағдарламаларына
тұрақты түрде мониторинг, бағалау және бақылау жүргізіліп отырылады.
Инновациялық білім беру бағдарламаларын енгізу және жүзеге асыру үшін
Интеллектуалдық мектептер моделіне, білім мазмұнына сәйкес материалдық-
техникалық жағынан қамтамасыз етіледі.
Әрбір сыныпта ақпараттық-коммуникациялық жүйе құрылады. Барлық сыныптар
мектептің біртұтас ақпараттық-коммуникациялық желісіне қосылады. 2013 жылға
қарай барлық Интеллектуалдық мектептер біртұтас ақпараттық-білім беру
ортасына біріктіріледі.
2009 жылғы желтоқсанның 1-інде өткен Үкімет отырысында осы мәселені қарау
барысында Премьер-Министр Кәрім Мәсімов бұл орайда жақсы жұмыс жүргізіліп
жатқан атап өте келіп: Бұл мемлекет басшысының университеттер, мектептер,
қорлар бойынша тікелей берген тапсырмасы, ол жаман орындалып жатқан жоқ.
Біз осы орайдағы алғашқы қадамдарды қолдай отырып, ілгері жылжи беруіміз
қажет, деп ой қорытты.
Енді интеллектуалдық мектептерді дамыту стратегиясына арналған
сараптамамызды қорытындылай келіп, кейбір жаңа ұғымдар-ға да түсініктер
бере кетейік.
Айталық, Халықаралық бакалавриат – ЮНЕСКО мен Еуропа кеңесінде
консультативтік мәртебесі бар халықаралық үкіметтік емес білім ұйымы. Бұл
ұйымға әлем елдеріндегі 2000 мыңға тарта мектептер кіреді. Халықаралық
бакалавриат дипломы әлемнің 102 еліндегі 1300-ден астам университеттерде
танылған (олардың ішінде Оксфорд, Кембридж, Гарвард, Йель, Сорбонна, Лондон
экономика мектебі және т.б. да әлем мойындаған білім ошақтары бар).
Білім берудің бірінші моделін жүзеге асыру үшін Интеллектуалдық
мектептердің білім мазмұнын отандық және шетелдік сарапшылар анықтайды.
Барлық сыныптар үшін барлық пәндерден стандарттар, оқу бағдарламаларын және
жоспарларын жасауды 2010 жылғы мамыр айына дейін аяқтау жоспарланып отыр.
2010 жылғы қыркүйектен бастап Білім және ғылым министрлігі бекіткеннен
кейін жасалған бағдарламалар Интеллектуалдық мектептерде 2 жыл байқаудан
өтеді.Байқау өткеннен кейін олар елдің басқа да мектептеріне таратылады.
№2 білім моделін жүзеге асыру үшін біз Халықаралық бакалавриат белгілеген
білім беру бағдарламаларын жасап енгізуіміз және авторландырудан өткізу
кезеңдерінен өтуге тиіспіз. Бұл үшін Қазақстанның авторлық мектептерінің
оқу бағдарламалары пайдаланылады. 2010 жылғы қыркүйектен бастап барлық
деңгейдегі авторлық бағдарламалар кезең-кезеңімен енгізіле бастайды.
Бүгінде оқу бағдарламаларын сатып алу, іріктеу және осы бағдарламалармен
жұмыс жасайтын мұғалімдерді даярлау жұмыстары жүргізілуде. Халықаралық
баклавриат бағдарламалары жоғары сыныптар үшін 2015 жылға дейін, ал барлық
бағдарламаларды авторландыруды 2017 жылға дейін аяқтау жоспарланып отыр.
Халықаралық бакалавриаттың сапалы ықпалдастырылған білім бағдарламаларын
жасау және оларды ойдағыдай енгізу және авторландыру үшін бұл орайдағы
тәжірибені зерделеу, басқару жүйесін және олардың барлық қызметін
ұйымдастыру үшін Өркен АҚ АҚШ-та, Ұлыбританияда, Сингапурде,
Люксембургте, Финляндияда, Францияда, Жапонияда бірқатар халық-аралық
мектептерде болып, іс –тәжірибе жинақтайды және отандық және шетелдік оқу
орындарымен, басқарушы компаниялармен ынтымақтастықты жол-ға қояды.
Бүгінгі таңда физика-математика бағытындағы 3 мектеп Астана, Көкшетау,
Семей қалаларында жұмыс істеп жатыр. Мақсатты трансферттер есебінен
Астанада, Өскеменде, Талдықорғанда мектептер салынып жатыр. Қалған 14
мектеп Өркен АҚ жарғылық қоры қаражаттары есебінен салынбақ. Қазір Оралда
осындай мектеп жобалануда. Петропавл, Атырау, Шымкент, Ақтөбе, Тараз және
Алматы қалаларында 6 мектепті жобалауға конкурс жарияланды.
Gmail Календарь Документы Reader Сайты Веб ещё ▼
Қазақ этнопадагогикасының ғылыми негiзiн қалаушы педагог-ғалымдар.
ХХ. ғ. басындағы этнопедагогика негізін салушылардың идеялары.
Жоспар:
1. Әбубәкір Диваев, Шәкәрiм Құдайбердиевтың мұралары.
2. Ахмет Байтұрсынов, Хәлел Досмұхамедов Мiржақып Дулатовтың тәлімдік
идеялары.
3. Нәзипа Құлжанова, Жүсiпбек Аймауытов, Мағжан Жумабаевтардың
этнопедагогикалық ой-пікірлері.
1. Әбубәкiр Диваев (1855-1933). Қазақ ауыз әдебиетi үлгiлерiн жинау,
бастыру мәселелерi ХIХ-ғ. мен ХХ-ғ. Басында бiр топ орыс ғалымдары
айналысты. Олардың iшiнде Сырдария генерал-губернаторы Н.И.Гродековтың 1884
ж. қазақ, өзбек, қырғыз халқы ауыз әдебиетiн жинауды қолға алып, бұл
жұмысты жергiлiктi халықтың тiлiн, салт-дәстүрiн жетiк бiлетiн Орынбор
кадет корпусiнiң түлегi Ә.Диваевқа тапсырды. Ол араб, парсы тiлдерiмен
қоса қазақ, өзбек, тәжiк тiлдерiн де жетiк бiлетiн едi.
Ә.Диваев белгiлi түркiтанушы В.Н.Наливкинмен, тарихшы, этнограф,
филолог А.Н.Вышнеглярскиймен жүздесiп, ақыл-кеңес ала отырып, зерттеу
жұмысының жоспарын жасады. Ел аузындағы ертек, аңыз-әңгiме, батырлар жырын
жетiк бiлетiн қариялармен пiкiрлесiп, олардың бiлгендерiн жазып алып
жiберiп отыратын мұғалiм-молдаларды бұл iске тартты. Өзi жинаған
материалдардың бiр тобын Ресей география қоғамының Қазандағы бөлiмшесiне
жiберiп отырды. Сондай-ақ 1886 ж. Ташкентте шыға бастаған “Түркiстан
уалаяты” газетiнде жариялады. Диваев бiрiншiден қазақ ауыз әдебиетi
үлгiлерiн келешек ұрпақ үшiн, тарих үшiн қажеттi дүние деп қараса,
екiншiден жиналған материалдарды орыс тiлiне аударып, бастыру арқылы
қазақтың көне мәдени мұрасымен орыс, батыс халық өкiлдерiне таныстыруды
көздедi. 1896 ж. Қазан университетi жанындағы археология, тарих және
этнография қоғамы Ә.Диваевқа хат жолдап, аталған қоғамға мүшелiкке алғанын
хабарлайды.
Бұл қоғамның белсендi мүшелерi; В.В.Радлов, ВАлекторов, Г.Н.Потанин,
В.П.Наливкин, Н.П.Остраумовтар да түркi халықтарының мұраларын жинау,
зерттеу iсiмен айналысатын.
Ә.Диваев осы қоғамға өзi ел аузынан жинаған бай материалдарды және
өзiнiң олар туралы жазған зерттеу мақалаларын жiберiп тұрды.
Қазан университетiнiң ғалымы П.Н.Ахметов (Сахит Герей АКхметов) Диваев
жiберген қолжазба материалдардың маңыздылығын жоғары бағалады.
1896 ж. 22 қаңтарда Ә.Диваев ТКЛА ( Ташкентский кружок любителей
археологии) мүше болып қабылданып, 1917 ж. дейiн сол үйiрмеден қол үзбей
қызмет етедi. Диваев кейiн Москва университетiнiң табиғаттану,
антропология, этнография қоғамына мүшелiкке өтiп, оларға да көптеген
материалдар жiберiп тұрды.
2004 ж. Диваевтың қатынасымен Ташкентте мұсылман зиялыларының әуесқой
театрын ұйымдастырды. Онда Диваев өзiнiң “Махаббат машақаты” атты пьесасын
қойды. 1915 ж. Диваевтың ғылыми қызметiнiң 25 жылдығы аталып өтiлiп,
“Қазақ”, “Туркестанские ведомости”, “Живая старина” газеттерiнде оған арнау
мақалалар жарияланды.
1918 ж. Түркiстан Халық Университетi ашылып, Диваевты осы университетке
оқытушылық қызметке шақырады. Ташкен университетi кеңестiк Орта Азияның
шығыстану орталығына айналды. Кейiннен одан шығыстану институты бөлiнiп
шығып, онда көрнектi шығыстанушы ғалым-академиктер қызмет еттi. Олардың
iшiнде: В.В.Бартольд, С.Е.Малов, И.И.Зарубин, М.С.Андреев, М.Ф.Гаврилов,
А.А.Семенов, В.М.Кун т.б. сияқты көрнектi ғалымдар болды.
А.Диваев 100-ге тарта ғылыми еңбек қалдырды. Ол жинаған қазақтың
батырлар жыры 1922-23 ж.ж. Ташкентте тұңғыш 9 том болып басылды. 1924 ж.
Ташкентте қазақтың тұрмыс-салт өлеңдерiнен құрастырған “Тарту” атты жинақ,
ал 1926 ж. Қызылордада “Балаларға тарту” жинағы шықты. Ол “Алпамыс”,
“Қамбар батыр” жырларының бiрнеше варианттарын, “Тазша бала” ертегiсiнiң үш
нұсқасын салыстыра зерттеп, олардың iшiндегi ең толығын және ең көркем
дегендерiн баспа арқылы шығарып отырған.
Диваевтың 1920 ж. Жетiсу, Сырдария бойына ұйымдастырған экспедициясы
орасан мол материал әкелген. Олардың iшiнде аңыз да, жұмбақ та тақпақ та,
мақал-мәтелдер де, айтыс өлеңдер де бар.
Диваев жинаған мұралар iшiнде көлемi 8 томдық “Манас” дастаны да бар.
Диваев “Манас” дастанын ең ұзақ, энциклопедиялық жыр дей келiп, “Манас”
батырдың атымен бүкiл қырғыз елiнiң өмiрi мен тұрмысы жырланады” дейдi.
Диваев осы еңбегiнде Орақ-Мамай, Ер Қосай сияқты қазақ батырларының да
жырда кездесетiнiн айтып, оны қойы қоралас, ауылы аралас қазақ-қырғыз
елiнiң мәдени қарым-қатынасының куәсi деп қарайды.
Диваев “қазақ” сөзiнiң шығу тарихы туралы да өз пiкiрiн, бiлдiредi. Ол
қазақтың тыю сөздерi мен 70-ке тарта ырымдарын талдай келiп, олардың шығу
тегiне, тәлiмдiк мәнiне тоқталады. Бақсылардың кiм екендiгiне түсiнiктеме
бередi. Қазақтың “Ас иесiмен тәттi”, “Айналайын” деген сөздердiң
этимологиясына талдау жасайды.
Ә.Диваев қазақ ойындары мен ойыншықтарының мән-мағынасына да талдау
жасайды.
Жарты ғасыр өмiрiн қазақтың мәдени мұрасын жинауға, зерттеуге арнаған
Ә.Диваевтың еңбегi туралы кезiнде М.Дулатов, М.Жұмабаевтар өлең, мақала
жазып, жоғары бағалаған.
2. Шәкәрiм Құдайбердиев (1858-1931). Абайдың реалистiк дәстүрiн
жалғастырушы әрi ақын, әрi жазушы, аудармашы, философ, шежiрешi әмбебап
ғалым.
Ол жастайынан өнер-бiлiмге, әдебиет пен тiлге (араб, парсы, түрiк, орыс
тiлдерiн жетiк бiлген) бейiмдiлiк көрсетiп, көп iзденiп, шығыс, батыс
классиктерiнiң еңбектерiн оқып үйренген.
1905-1906 ж. Орыс география қоғамының Семей бөлiмшесiне мүше болған.
1905-1906 ж.ж. Меккеге сапар шегiп Стамбул кiтапханасындағы бай мәдени
мұрамен танысқан. Қайтып келе жатып, Ясная поянадағы Л.Н.Толстоймен
кездесiп пiкiрлескен. “Толстойша” деген өлеңiн жазған.
Ол халық аңыздары негiзiнде “Қалқаман-Мамыр”, “Еңлiк-Кебек” дастандарын
жазып, қазақтың әдет-ғұрыптары туралы мол мәлiметтер бередi. 1911 ж.
“Түрiк, қырғыз, қазақ һәм хандар шежiресi” атты еңбегiн жазады. Ол
Толстойдың қысқа әңгiмелерiн, Физулидiң “Ләйлi-Мәжнүн” поэмасын, Пушкиннiң
“Дубровский” атты поэмаларын аударады. 1918 ж. “Абай” журналына Қожа Хафиз
шығармаларын аударып бастырады.
Шәкәрiмнiң дүниенiң жаратылысы, философиялық-геологиялық көзқарасы “Үш
анық”, “Қазақ айнасы”, “Анық пен танық”, “Мұсылмандық шарттары” атты
еңбектерiнен көрiнiс тапқан. Ол бұл еңбектердi жазбас бұрын батыс, шығыстың
атақты ғалымдары: Пифагор, Маско, Эпиур, Демокрит, Аббас, Ньютон, Линней,
Гасанди, Мұхаммед, Исус Христос, Дарвин т.б. еңбектерiн оқып шығып үлкен
дайындықпен келген. Олардың пiкiрлерiмен терең танысқан Шәкәрiм дүниенiң
негiзi атомдардың қосындысынан тұрады, жаңа туып, өсiп-өнiп, өлiп-өшiп
үнемi жаңаруда, өзгерiстерде болады дегендi қуаттайды.
“Кеттi, келдi, толды, семдi, өзгелендi бұл ғалам...
Туды, өлдi, жанды, сөндi, өршiп, өндi қайтадан” дей келiп: “Iздедiм,
таптым, анығын. Тастадым ескi танығын” – деп ой түйедi. Дүние сырын бiлу,
нану, ұғыну, тану – бәрi ақыл iсi. Ол мида қорытылып түсiнiк, ой, сезiм
болып көрiнiс бередi дейдi.
Тән сезiп, құлақ естiп, көзбен көрмек,
Мұрын иiс, тiл дәмнен хабар бермек.
Бесеуiнен мидағы ой хабар алып,
Жақсы-жаман – әр iстi сол тексермек – деп мидың қызметiнiң нәтижесi
сезiм мүшелерiнiң әрекетi арқылы белгiлi болады, адам өзiн айналада
қоршаған дүниенiң сырын бес сезiм мүшелерiнң әрекетi хабарына нагiзделген
мидың қорытуымен танып бiледi деп материалистiк философиялық қорытынды
жасайды.
Ақын өзiнiң бұл ойын “Тәңiрi мен жан” деген өлеңiнде де тереңдете
түседi.
Тiптi кетпес еш жоғалып,
Байқасаңыз барша жан.
Тағы деге тауып алып
Тағы өседi қайтадан.
Түрлi жанда дене түрлеп,
Өзгерiп тұр бұл ғалам
“Жоғалтатын нәрсе жоқ” деп
Айтты ғылым байқаған” – дей келiп адамдардың қосындысынан түрлi
құбылыстардың пайда болып, түрлi өзгерiске ұшырайтынын (судың буға, будың
бұлтқа айналуы, оны ңқайта жаңбыр, қар болып жерге жаууын) поэзия тiлiмен
бейнелеп берiп отыр.
Шәкәрiм өнердi, бiлiмдi, адал еңбекпен күн көрудi, әдiлет жолын қууды
насихаттады. Оның “Жастарға”, “Дүние мен өмiр”, “Ар”, “Арман” т.б.
өлеңдерiнен көруге болады. Жастарға “өзiңе-өзiң сын көзiңмен қара, өз
мiнiңдi өзiң түзей бiл” дей келiп:
Ерiнбесең еңбекке дәулет дайын,
Жаратқан жоқ тек жат деп бiр құдайың.
Ойлансын деп ой бердi, көруге көз
Аяқ бердi, тапсын деп басқан сайын
Бiреуге телмiрiп көзiң сатпай, еңбектен, тер төк, iзден, адалдан тапқан
мал тәттi дегендi айтады.
3. Ахмет Байтұрсынов (1873-1937) Бүкiл саналы өмiрiн қазақ халқының
бақытты, берекелi, бiрлiкшiл ел болуын аңсаған, сол жолда аянбай еңбек
еткен ақын, аудармашы, тiлшi, ғалым, көрнектi қоғам қайраткерi Ахмет
Байтұрсынов қазақ елiн отырықшылыққа, мектеп ашып бiлiм алуға шақырған
ағартушы. Ол бiрнеше оқулықтардың авторы: (“Әлiпби”, “Тiл құралы”,
“Баяншы”, “Әдебиет танытқыш” т.б.) Ол И.А.Крыловтың бiрнеше мысал өлеңдерiн
аударып, 1909 ж. Петербургте “Қырық мысал” деген атпен бастырып шығарды.
А.Байтұрсынов М.Дулатовпен бiрiгiп 1913-1917 ж.ж. Орынборда “Қазақ”
газетiн шығарды. Онда мектеп, оқу-ағарту iсi, отырықшылық, сауда, ел билеу
iсi, Мемлекетiк Думаға қатынас мәселелерiн сөз еттi. Алдыңғы қатарлы
елдердi үлгi еттi. Надандықтан құтылудың жолы оқу-ағарту iсi деп қарады.
Мектептерге бiлiмдi мұғалiм кадрларын даярлауды көтердi. Қазақ алфавитiн
жаңартып араб әрпiне жаңа әлiппе жасады.
Оқыту әдiстерiн жетiлдiрудi, оқытудың әдiс-тәсiлдерiн жаңартуды көредi.
“Оқыту жайында” атты мақаласында “Оқу жұмысының үш жағы үш нәрсеге
тiреледi. Бiрi ақшаға, бiрi құралға, бiрi мұғалiмге. Осы үш тiреуi бiрдей
тең болса, оқу қисаймайды, ауытқымайды, түзу жүредi... дейдi.
Оқу iсiн жолға қою үшiн ғылыми жүйелiлiк жасалған оқу бағдарламасы
болуы керек. Сол бағдарламаға негiздей жазылған оқулық болуы тиiс.
Оқулықтағы бiлiмдi оқушы бойына дарыта бiлетiн әдiскер мұғалiм керек
дегендердi көтередi. Сондай-ақ А.Байтұрсынов бiлiм негiзi бастауыш сыныпта
салынады деп қарады. Бастауыш мектептерде қандай пәндер оқытылуы керек
дегенге арнайы тоқталып, ол пәндердi: оқу, жазу, дiн, ұлт тiлi, тарихы,
есеп, шаруа-кәсiп, қолөнерi, жағрафия, жаратылыс деп саралап көрсетiп
бердi. Байтұрсынлв осы пәндердiң оқулықтарын шығаруды қолға алды. Өзi
бастауыш мектепке арнап “әлiппе” кiтабын жазды. Сондай-ақ оның “Тiл
жұмсар” деген атпен екi бөлiмдi грамматикасы кiтабы (1925) шықты. Ал
М.Дулатов бастауыш мектепке арнап “есеп” кiтабы мен қирағат ( ана тiлi
оқу) кiтабын жазды.
А.Байтұрсынов пәндердi оқытудың әдiстемесiмен де айналысты. 1928 ж.
“Жаңа мектеп” журналының 8-санында жарияланға “Қай әдiс жақсы?” деген
көлемдi мақаласында ұлы педагог Л.Н.Толстойдың “Үйрету әдiстерi туралы”
деген еңбегiне талдау жасай отырып, “әдiс деген қатып-семiп қалған догма
емес... Жақсы дерлiкте, жаман дерлiк те бiр әдiс жоқ. Олқылықтың белгiсi –
бiр ғана әдiспен болу. Шеберлiктiң белгiсi – түрлi әдiстi болу” деп ойын
тұжырымдайды.
Ол сауаттылықты негiзгi жазуға жаттықтыру деп қарады. Жазу дегенiмiз –
әрiптердiң суретiн салу, ал оқу дегенiмiз – суретi салынған әрiптердiң
дыбысын дұрыс айту. Балалар дыбысты ажыратып үйренген соң, сол дыбыстың
таңбасы – қәрiптi көрсету керек. Оны меңгергеннен кейiн оқу, жазу
жұмыстарының бәрiне сол тiреу болады деп балаларды оқуға, жазуға үйретудiң
әдiс-тәсiлдерiн сөз еттi. 1920 ж. Қазанда “Баяншы” деген атпен тiлдi
оқытудың методикасына арналған әдiстемелiк құрал шығарды.
А.Байтұрсынов оқытудың бiлiмдiлiк-танымдық жағымен бiрге тәлiмгерлiк
қызметiне де баса көңiл бөлдi. Әрбiр оқылатын тақырыптардың бiлiм бере
отырып, тәрби де беруiн қарастыруды талап еттi.
4. Халел Досмұхамедов ( 1883-1937) 1909 ж. Петербургтегi әскери
медицина академиясын оқып, бiтiрiп Керм губерниясында, кейiн 22 Орал қазақ-
орыс атқыштар батальонында әскери дәрiгерлiк қызмет атқарады. Осы кезден
бастап қоғамдық iстерге белсене араласып, “Орал”, “Пiкiр”, “Қазақ”
газеттерiне мақалалар жазады.
1917 ж. бастап Алашорда үкiметiнiң басқару жұмыстарына белсене
араласады. Батыс Қазақстан өлкесiндегi Алаш партиясының белсендi
қайраткерлерiнiң бiрi болады.
1924 ж. Орта Азия университетiнде ординатор, 1926-29 ж.ж. Қазақ
педагогикалық институтында проректор, кейiнне педалогия кафедра
меңгерушiсi, профессорлық қызметтер атқарады.
Жаратылыстану ғылымы саласында тұңғыш “Адамның тән тiршiлiгi” (1927)
“Сүйектiлер туралы” (1928) Жануарлар (1929) атты оқулықтар жазып шығарады.
Осы ғылым саласында тұңғыш ұлттық ғылыми терминдердi қалыптастыруда елеулi
еңбек етедi.
Х.Досмұхамедов тарих, әдебиет, тiл бiлiмi ғылымдар саласында да бiрнеше
ғылыми еңбектер жазып көзге түседi. Мысалы: “Қазақ халық әдебиет”, “Қазақ-
қырғыз тiлiндегi сингормонизм заңы”, “Кенесары-Наурызбай”, “Шатай қозғалысы
туралы” еңбектерiнде қазақ ауыз әдебиетi үлгiлерiнiң тәлiмдiк жағына баса
көңiл бөлген, қазақ әдебиетiн жинап зерттеушi орыс ғалымдары: В.В.Радлов,
Н.И.Ильминский, Г.Н.Потанин, А.В.Алекторов, Ә.Диваев т.б. еңбектерiне
талдау жасаған. Қазақ ауыз әдебиетiн ғылыми тұрғыда тұңғыш классификация
жасаған. Ұлттық өнер туындыларына, әсiресе айтыс өнерiне, қазақтың барымта-
аламандығы жөнiнде келелi пiкiр бiлдiрген. Ұлттық тұрмыс-тiршiлiк,
кәсiпкерлiк мәселелерiне де мән бере қарастырған. Қазақтың ою-өрнек,
зергерлiк бұйымдардың жасалу ерекшелiктерiн, Самарханд шаһарындағы
“Тiлләқари” және “Ширдар” медресесiн салдырушы Жалаңтөс батыр туралы тың
мағлұматтар берген.
Х.Досмұхамедов тiл, сөйлеу-мәдениетiндегi адам психологиясының
ерекшелiктерiн сөз ете келiп “Тiлiнен айырылған жұрт жойылған жұрт. Мектеп
пен баспаның тiлi дұрыс болса, елдiң тiлi көркейiп, гүлденедi... Ал мектеп
пен баспада қолданудан қалған тiл – шатасқан тiл. Ол ел сорлы ел, мұндай
елдiң тiлi бұзылмай қалмайды” ... дейдi. Өз тiлiн бiлмей тұрып, жат елге
елiктей беру зор қате” – дегендi айтады. Бiз бұдан оның ұлтын, ұлт тiлi мен
ұлт мәдениетiн қастерлейтiн нағыз патриот азамат екенiн байқап бiлемiз.
5. Мiржақып Дулатов (1885-1935)
1897 ж. Торғайдағы орыс-қазақ мектебiне түсiп, оны 1902 ж. бiтiрiп
шығып 6-7 жыл ауылда мұғалiм болған Мiржақып кейiн Омбы, Қарқаралы
қалаларына барады. 1909 ж. Уфада “Оян, қазақ” атты еңбегiн, кейiн “Бақытсыз
Жамал” романын бастырып шығарады. “Айқап” журналына әртүрлi тақырыпта
мақалалар жазып тұрады. 1913-1917 ж.ж Орынборда А.Байтұрсыновпен бiрге
“Қазақ” газетiн шығарады.
Қазан төңкерiсiне дейiн, сондай-ақ Кеңестiк үкiмет жылдарында Алаш
үкiметi мен партиясының белсендi қайраткерi болғаны үшiн бiрнеше рет 1922-
26 ж.ж. Орынбордағы қазақ ағарту институтында оқытушы болады. 1922 ж. екi
бөлiмнен тұратын бастауыш сыныпқа арналған “Есеп құралы”, 1924 жылы
“Қирағат” атты оқулығын басып шығарды.
Ұлы педагог Ы.Алтынсариннiң оқу-ағарту мәселесiне байланысты идеяларын
әрмен қарай жалғастырып, ол да А.Байтұрсынов сияқты оқу-тәрбие iстерiн
ғылыми тұрғыда қарастырды. Оқытудың жаңа әдiс-тәсiлдерiн марапаттап,
шәкiрттердiң жаңа бағдарлама бойынша бiлiм алуына, сабақтың ғылыми
дидактикалық негiзде жүргiзiлуiне зер салды. Мәселен “Қирағат” атты
кiтабының алғы сөзiнде “балаларды – дейдi ол – оқыту өз алдына бiр ғылым.
Ғылыми педагогикада... мектеп программасында бiрiншi орыналатын нәрсе
қирағат, баяндап оқыту... Қирағаттың мақсатын түсiнбеген мұғалiм үмiт еткен
пайданы бере алмайды... Баланы оқыған нәрсесiн бiр-бiрiне ұйқастырып
ойлануына, оқып шыққанын жадында рет-ретiмен һәм толық мағынасымен сақтауға
әрекеттендiру керек”. Ал орыс педагогикасының атасы К.Д.Ушинский айтқандай,
оқу-тәрбие процесiне (жазу, сызу, есептеу, оқу т.б.) шәкiрттердiң сезiм
мүшелерiн (көз, құлақ, қол т.б.) тұтастай қатыстырып отыру қажеттiлiгiн
мұғалiмдердiң есiне салады. Ғалым оқыту процесiндегi тәрбиенiң ролiне зор
көңiл бөле келiп, “Туысынан қанша зеректiк болса да, ғылымымыз тәрбиесiз
кемелiне жетпейдi. Кiмде-кiм өзiнiң табиғатында не нәрсеге шеберлiгi
барлығын сезiнiп, өз жолына түссе ғана, көзге көрiнедi” ... деп мамандық
таңдаудың адам қабiлетiн ескере асырылуын қалайды.
М.Дулатов өзiнiң “есеп құралы” кiтабын бiрiншiден, қазақ өмiрiмен
байланыстырса, екiншiден тұңғыш рет елуге тарта материалдық терминдердi
тiлiмiзге енгiзудi, үшiншiден оқулықтағы материалдардың бiлiмдiк және
тәлiмдiк жағынан бiрдей қарастырылуына зер салды. Сөйтiп, М.Дулатов
математикалық оқудың негiзiн салды.
6. Нәзипа Құлжанова (1887-1934)
Ол қазақ әйелдерi арасынан тұңғыш әлеуметтiк iске белсене араласқан әрi
мұғалiм, әрi педагог-ғалым, әрi журналист болды. Ол 1902 ж. Қостанайдағы
қыздар гимназиясын оқып бiтiрiп, Торғайдағы қыздар училищесiнде, кейiн
(1904-1919 ж.ж.) Семейдегi мұғалiмдер семинариясында мұғалiмдiк қызмет
атқарды.
Н.Құлжанова 1924 ж. “Мектепке дейiнгi балаларды тәрбиелеу” атты еңбегiн
жазып, Орынбордан бастырып шығарды. Кейiн “Әйел теңдiгi” журналында қазақ
балабақшаларындағы озат тәжiрибелер жайында бiрнеше мақалалар жазады.
1924 жылы “Ана мен бала” атты еңбегiн жазып шығарады. Бұл еңбекке алғы
сөзi атақты – турколог ғалым, қоғам қайраткерi Ахмет Байтұрсынов алғысөз
жазды.
Автор мектепке дейiнгi тәрбиенiң мазмұнын, мақсатын баяндай келiп,
баланың қимыл-қозғалысына, сезiм мүшелерiне, сөйлеу, ойлау ерiк-жiгерiн
жетiлдiру жолдарына тоқталады. Бала ойынының мәнi мен маңызына тоқталады.
Жас баланың өсiп-жетiлуiне, дүние-танымына табиғаттың әсерiнiң ерекшелiгiне
тоқтала келiп, “суға түсiп, жүгiрiп, құспен бiрге сайрап, көбелек қуып,
шыбын-шiркей, құрт-құмырсқамен бiрге көкорай шалғын, тоғай арасын сайрандап
жүрiп, көңiлi де, жан-тәнi де бiрдей тегiс өсiп, өркендемек” – дейдi.
Автор баланың елiктегiштiк, айналаны танып-бiлуге деген құмарлық
қасиетiн жетiлдiре тәрбиелеуге баса көңiл бөлудi қуаттайды.
7. Жүсiпбек Аймауытов (1889-1931)
Жазықсыз жапа шеккен, қазақ әдебиетi мен мәдениетiнiң көрнектi
қайраткерлерiнiң бiрi Ж.Аймауытов қазақ топырағында тұңғыш шыққан педагог,
психолог-ғалым. Ол бiрнеше оқулықтар мен оқу құралдарының авторы.
Ж.Аймауытов Павлодардағы орыс-қазақ мектебiн, онан кейiн Семейдегi
мұғалiмдер семинариясын (1918) бiтiрген. 1924 ж. Баянауылда бала оқытады.
1920 жылы РК(б)К қатарына кiредi. Қазақстан Советтерiнiң сьезiне делегат
болып сайланады. ҚАССР Халық ағарту комиссариатының коллегия мүшесi,
“Қазақ тiлi”, “Ақ жол” газеттерiнiң қызметкерi, мектеп мұғалiмi, 1926-29
жылдары Шымкенттегi педтехникумның директоры болып iстейдi. 1931 жылы
ұлтшыл деп айыпталып, жазықсыз өлiм жазасына кесiледi.
1918 ж. “Абай” журналының бас редакторы бола отырып, тәрбиемен
байланысты бiрнеше ғылыми мақалалар жариялады. Солардың iшiнде 1922 ж.
жеке кiтап болып шыққан “Тәрбие жетекшiсi” атты еңбегiн ерекше атап өтуге
тура келедi. Ол еңбегiнде Ж Аймауытов “Адам мiнезiнiң, ақыл-қайратының әр
түрлi болуы – тәрбиенiң түрлi-түрлi болуынан... Адам баласының ұрлық iстеуi,
өтiрiк айтуы, кiсi тонауы, өлтiруi сияқты бұзақылықтарды жасауы, тәрбиенiң
жетiспегендiгiнен” – дейдi.
Автор бала тәрбиесiндегi отбасының рөлiне зор мән бере келiп, “Баланы
бұзуға, яки түзетуге себеп болатын бiр шарт – жас күнiнде көрген өнегеге,
ата-анасының берген тәрбиесiне байланысты “ұяда не көрсе, ұшқанда соны
iледi” деп бала мiнезiн қалыптастырудағы отбасы мүшелерiнiң ықпалына
тоқталады.
Ж.Аймауытов өнегелi үйелменнен де бұзақы мiнездi баланың шығуы немесе
тәрбиесi нашар отбасынан да тәрбиелi, өнегелi баланың өсуi мүмкiн дей
келедi де, бұл айтылғандар өскен ортаның, замандас, жолдас-жора, құрбы-
құрдастың ықпалынан, соларға елiктеуден болатынын дәлелдейдi.
Тәлiмгер-ғалым бала тәрбиесiнде туған елдiң әдет-ғұрпы мен салт-
дәстүрiнiң белгiлi мөлшерде әсер ететiнiн ғылыми тұрғыда дәлелдей түскен.
Ол “ойын-сауық, өлең-жырды естiп өскен елдiң баласы өнерге бейiм
болады, дiндар елдiң баласы дiншiл келедi. Жастайынан кемдiк, жоқшылық,
қағажу көрiп өскен ауылдың баласы жасқаншақ, бұйығы болады” – деп қоғамдық
салт-сана, әдет-ғұрыптың тәрбиеге тигiзетiн ықпалына тоқталады.
Оның жазбаларынан Л.Н.Толстойдың “Тәрбие дегенiмiз бiр адамның екiншi
бiр адамға жасайтын ықпалы” немесе А.С.Макаренконың “Адамдарды қоршаған
орта тәрбиелейдi. Адамның тұтыну заттары, табиғи құбылыс т.б. бәрi тәрбиеге
белгiлi әсерiн тигiзедi. Соның iшiндегi ең әсерлiсi – адамдардың қарым-
қатынасы, әсiресе ата-аналар мен ұстаздардың ықпалы ерекше” деген секiлдi
таныс пiкiрлер жиi ұшырасады.
Ж.Аймауытовтың пiкiрiнше мұғалiмнiң айналысатыны – үнемi қозғалып,
өзгерiп, өсетiн, өркендейтiн тiрi адам болғандықтан, бiркелкi әдiстен табан
аумай шектелiп қалуға болмайды... Сабақ үйреншiктi жай шеберлiк емес, ол
үнемi жаңаны табатын өнер... Дидактика мұғалiмге жиi жөн-жоба көрсетiп
жетекшiлiк етедi... Сыннан өткен тиiмдi деген жолдарды ғана нұсқайды”– деп,
оқыту, бiлiм берудiң әдiстердiң догма емес, iзденуден туатын iс-әрекет
екенiн дұрыс атап өткен.
Ж.Аймауытов бiлiм негiзi ана тiлi арқылы меңгерiлетiнiн айта келiп,
“Ана тiлiн жақсы меңгере алмай тұрып, өзге пәндердi түсiну мүмкiн емес. Ана
тiлi – халық болып жаралғаннан бергi жан дүниесiнiң айнасы, өсiп-өнiп,
түрлене беретiн, мәңгi құламайтын бәйтерегi” – деп, оның қоғамдық рөлiн,
оны жан-жақты және терең меңгеру қажеттiлiгiн баса көрсетедi.
Автор, адамның жан қуатын тәрбиелеп жетiлдiрудегi тарих пәнiнiң алар
орнын айта келiп “Тарихты оқыту арқылы шәкiрттерге қазiргi өмiр мен өткен
заманның байланыс заңдылықтарын ажырата бiлерлiк сана туғызамыз” – дейдi.
Автор мектепте “қандай тарихтың түрiн оқытуды алғаш қолға алу керек?”
дегендi де сөз етедi.
“...Алдымен балалардың өздерiне күнделiктi өмiрден жақсы таныс өз
жұртының тұрмыс-салты, тыныс-тiршiлiгiне байланысты тарихты оқытудан
бастағанды жөн... басқа жұрттың тарихқа керек жерлерiн ғана алу керек” – деп
тұжырымдайды.
Ж.Аймауытов осы еңбегiнде туған өлкенiң жағрафиясын оның тарихымен
байланыстыра қарастыруды ұсынады. Автор ерте замандағы “половец”, “кеченет”
тәрiздi көшпелi жұрттың шаруашылығын қазақ халқының ертедегi тарихымен
байланыстыра жүргiзудi қуаттайды.
Көшпелi жұрттың өткендегi салт-санасы, әдет-ғұрпы, шаруашылық кәсiбi
және мәдени өмiрiнен хабардар ету үшiн 4-сыныпта әдебиеттi, тарихты және
жағрафияны бiрiктiрiп, яғни интеграциялап “Бiздiң Отан” деген атпен оқытуды
қажет деген пiкiр ұсынды.
Ж.Аймауытов адам баласының мәдениет тарихынан өнердiң көрнектi орын
алып келгенiне, өнерсiз қоғамның дамуы, рухани мәдениеттiң молаюы мүмкiн
еместiгiне тоқталып, ұлт мектептерiнде әуелi кескiн (сурет) пен әуез (ән-
күй) пәнiн үйретудiң керектiгiн, әрбiр баланың өнерге деген ынтасын қозғап,
өнерпаздық қабiлетiн тәрбиелеуде бұл пәндердiң маңызын баса айтты.
Ж.Аймауытов 1929 ж. “Комплекстi оқыту жолдары” деген еңбегiнде баланың
бiлiмге деген ынта-ықыласын, зейiн-зердесiн арттыру үшiн мұғалiмдерден
төмендегi шарттарды орындауды талап еттi. Олар: жаңа берiлетiн бiлiмдi
баланың бұрын меңгерген бiлiмiне негiздеу, оқушылардың жаңа бiлiмдi
меңгеруiне бағыттайтын проблемалық сұрақтар қоя отырып, олардың назарын
меңгерiлетiн жаңа бiлiмге бағыттау, басы артық, қажетсiз мағлұматтарды
айтудан сақтану, салыстыру, теңеу, ұқсату, сияқты тәсiлдердi қолдану арқылы
балалардың бiлiмге деген қызығушылығын артыру. Тәсiлдердi үнемi жаңартып
жандандырып отыру, көрнекiлiктi пайдалану т.б. дидактикалық әдiс-тәсiлдердi
сөз етедi.
Сондай-ақ ол “Психология” (1926), “Жан жүйесi және өнер таңдау”(1926)
деген оқулықтарын жазып, психология, педагогика, әдәстеме ғылымдарын
ұщтастыра оқытуға терең мән бередi.
8. Мағжан Жұмабаев (1893-1938) әрi лирик ақын, әрi аудармашы, әрi ұстаз-
ғалым Мағжан Жұмабаев ондаған поэма, жүздеген лирикалық өлеңдерiмен бiрге,
оқытушылық қызметтi атқара жүрiп, тұңғыш педагогикалық оқулықтар жазып
қалдырды. Ол жазған “Бастауыш мектепте ана тiлi” (1925), “Сауатты бол”
(1926), “Педагогика” (1922) атты оқулықтары педагогика және әдiстеме
ғылымдарына қосқан тың үлес болып саналады. М.Жұмабаев орыс, батыс педагог-
психолог ғалымдар еңбектерiн оқи отырып, сонымен бiрге тәрбиенiң ұлттық
ерекшелiктерiн ескере өзiнiң “Педагогика” атты оқулығын жазудағы ұстанымын
былайша сипаттайды: “Тәрбие ғалымдарының пiкiрлерiн (орыс, батыс ғалымдарын
айтып отыр – С.Қ.) таңдап алуға ұмтылдым. Шамам келгенше қазақ жанына
қабыстыруға тырыстым... Бiзде бұрын пән тiлi болмағандықтан түрлi терминдерге
тап басқанда қазақша сөз табу көп күшке тидi. Қалайда курстарда оқыған
мұғалiмдердiң жәрдемiмен таза орыс сөздерi қазақшаға айналдырылды. Ал ендi
жиһан тiлi (интернацианалдық терминдер – С.Қ.) болып кеткен сөздерi
қазақшаға аударам деп азаптануды тиiс таппадым”.
Шынында да ол кезде қазақша педагогикалық терминдар жоқтың қасы едi.
М.Жұмабаев жүздеген педагогикалық жаңа терминдердi ойлап тауып, тiлiмiзге
енгiзген.
Оқу құралының бiрiншi бөлiмiнде педагогиканың жалпы мәселесiне
арналған. Оның пiкiрiнше тәрбие саласы төртке бөлiнедi. Олар: дене, жан,
ақыл тәрбиесi, сұлулық пен әдеп-құлық тәрбиесi. Тәрбиенiң бұдан басқа да
бiрнеше түрлерi бар. Автордың төрт тәрбиеге баса көңiл бөлуi сол заманның
талабынан туған көзқараспен астасып жатыр. Бүгiнгiдей экономикалық,
экологиялық және құқықтық тәрбие ол жылдарды (1930) онша актуальды мәселе
болмаса керек.
Автор осы тәрбиенiң төрт түрiн тәптiштеп түсiндiре келiп, былай дейдi:
“Егер де адам баласына осы төрт тәрбие тегiс берiлсе, оның тәрбиесi түгел
болғаны. Бала берiк денелi болса, түзiк ойлайтын, дұрыс шешетiн, дәл
табатын ақылды болса, сұлу сөз, сиқырлы әуен, әдемi түрден ләззат алып, жан
толқындырарлық болса, жамандықтан жаны жиренiп, жақсылықты жаны тiлеп
тұратын құлықты болса ғана адам баласының дұрыс тәрбие алып, шын адам
болғандығы... Балам адам болсын деген ата-ана осы төрт тәрбиенi дұрыс
орындасын...” Баланы келешек заманына лайық қылып шығару” – деу арқылы
М.Жұмабаев тәрбие мақсатын айқындап бередi. Автордың туған халқының тәлiм-
тәрбиелiк бай мұрасын игеру жөнiндегi бағыт-бағдары да құптарлық. “Ұлт
тәрбиесi – деп жазды ол, – баяғыдан берi сыналып келе жатқан тақтақ жол
болғандықтан, әрбiр тәрбиешi сөз жоқ, ұлт тәрбиесiмен таныс болуға тиiс.
Сол ұлт тәрбиесiмен тәрбие қылуға мiндеттi”.
Мағжан сонымен бiрге ұлт тәрбиесiне сын көзiмен қарап, тозығынан
озығын айыра бiлуге шақырады. “Киiз үйдiң зиянды жағы болғаны сияқты, – деп
жазды ол, – пайдалы жағы да бар. Әңгiме сол киiз үйдiң iшiнде баланы ұстай
бiлуде. Шын таза ауа сол киiз үйде болмағанда қайда болады? Ал балаға таза
ауа аса қажет... Малмен бiрге жүрiп, бiрге өскен қазақ баласын аса нәзiк
қылып, үлбiретiп тәрбие қылмағаны дұрыс болмас... Қазақ баласының тәрбиесi
қазақ тұрмысына қабысуы мақұл” дегендi айтады.
Яғни баланы жастайынан шыңдау, өмiрге үйрету қажет дегендi айтады.
Автор “Қазақ бесiгi – аса ұқыптылықпен жасалған нәрсе. Жөргегi,
тартпалары, астындағы тесiгi, шүмегi, түбегiмен баланың таза, жинақы
жатуына көп себепшi” дей келе, қазақ бесiгiнiң құрылымын жетiлдiрудi (қол,
аяқ бауларды жалпақ жасамау және қатты тартып байламау) ұсынады.
Мағжанның “Педагогикасы” он төрт тараудан тұрады. Соның он тарауы
ұлттық психологияны сөз етедi. Ол жан көрiнiстерiн ол “бiлу, яки ақыл,
сезiм яки көңiл, һәм қайрат деп үшке бөлiп қарастырады. Олардың өзара
табиғи үйлесiмiн Абай тұжырымымен байланыстырып, Абайдың “Ақыл, қайрат,
жүректi бiрдей ұста,
Сонда адам боласың елден ерек” – деуi ақыл (ми) мен ерiк, жiгердi
байланыстыру деп қарайды.
Ол сыртқы сезiмдердi: көру, есту, иiскеу, тату, сипау (ет сезiмi) деп
беске бөлiп қарастырып, олардың атқаратын қызметiне, ерекшелiктерiне
сипаттама бередi. Оларды дұрыс жетiлдiрудiң жолдарын көрсетедi.
Бұларды жетiлдiруде ұлттық дәстүрге сүйене отырып жүргiзудi, мәселен
құлынның кiсiнеуiн, қойдың маңырауын, түйенiң боздауын ажырата бiлу арқылы
тәрбиелеудi ұсынады. М.Жұмабаев: “Адамның әдемiлiктi сүю сезiмiн
тереңдететiн де осы есту сезiмi”, – дей келiп өз пiкiрiн гректiң Орфейi,
қазақтың Қорқыт күйлерi туралы ойларымен тиянақтайды.
М.Жұмабаев адам өмiрiндегi қиялдың (фантазияның) рөлiне тоқтала келiп
“Қиялы дамымаған адам мылқау адам... Қиял адам ойын дамытады... Ол үшiн
балаларға жастайынан қиял-ғажайып ертегiлер айтқызып үйрету керек” дейдi.
Мағжан ой-қиялдың өрiстеудегi тiлдiң рөлiне тоқтала келе “Бiр ұлттың
тiлiнде сол ұлттың жерi, тарихы, тұрмысы, мiнезi көрiнiп тұрады... Ұлттың
тiлiнiң кеми бастауы – ұлттың құри бастауы... дегендi айтады.
Қорыта келе айтарымыз, Мағжан орыс педагогикасының атасы
К.Д.Ушинскийше, педагогиканың жан сырын терең зерттейтiн психология ғылымы
мен байланыстыра қарастырады. Сөйтiп, ол қазақтың халық педагогикасын
ғылыми тұрғыда қарастырып, тұңғыш этнопедагогика ғылымының теориясын
жасаушы болды.
Негізгі әдебиеттер:
1.Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық мәселелерi және
тарихы. А; “Бiлiм” 2004 ж.
2.Жарықбаев К.Б., Қалиев С. Қазақ тәлiмiнiң тарихы. А; “Санат” 1995 ж.
3.Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. А; “Санат” 2001 ж.
4.Қалиев С., Молдабеков Ж., Иманбекова Б. “Этнопедагогика” Астана. 2005
ж.
5.Қалиев С., Оразаев М., Смаилова М. Қазақ халқының салт-дәстүрлерi. А;
“Рауан” 1995 ж.
6. Қазақтың тәлiмдiк ой-пiкiр Антологиясы, 2 томдық. А; “Рауан” 1т.
1994., 2 т. 1998 ж.
7.Құдайбердiұлы Ш. Шығармалары А; “Жазушы” 1991 ж.
8.Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz