Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дидактикалық ойындар негізінде қалыптастыру
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
КІРІСПЕ
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР НЕГІЗІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастырудың мәні ..
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дидактикалық ойындар негізінде қалыптастырудың ерекшеліктері
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР НЕГІЗІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындар арқылы оқу.танымдық шығармашылық қабілетін қалыптастырудың жолдары .
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының дидактикалық ойындар негізінде шығармашылық қабілетін қалыптастырудың әдіс .тәсілдері ..
ҚОРЫТЫНДЫ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ...
ҚОСЫМШАЛАР ...
АНЫҚТАМАЛАР
КІРІСПЕ
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР НЕГІЗІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастырудың мәні ..
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дидактикалық ойындар негізінде қалыптастырудың ерекшеліктері
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР НЕГІЗІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындар арқылы оқу.танымдық шығармашылық қабілетін қалыптастырудың жолдары .
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының дидактикалық ойындар негізінде шығармашылық қабілетін қалыптастырудың әдіс .тәсілдері ..
ҚОРЫТЫНДЫ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ...
ҚОСЫМШАЛАР ...
Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы мен болмысын айқындап алған Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды алдыңғы кезектегі міндет етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық жүйені жасауда дәстүрлі оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап, оқытудың жаңа технологияларының табиғатын түсіне отырып, оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру қажеттігін негіздейді. Айтылған мәселенің басты ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, оқушылардың білім алуы барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу жүйесін, алған білімін өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы танылады. Әсіресе, оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастыру мәселесі қазіргі уақытта бастауыш мектеп үшін өзекті мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан қазіргі бастауыш мектептен бастап оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру маңызды міндет, ғылыми мәселе. [1].
Бастауыш сынып оқушыларының ойлау дәрежесі мен дербес іс-әрекеттегі белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепте берілетін ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту міндеттері олардың шығармашылық қабілетін қалыптастыруға тікелей байланысты. Оқушыны даяр білімді қабылдаушы объект емес, білімді өз бетімен ізденуші субъект ретіне қарау мақсатында оқыту жүйесін лайықтаудың қажеттігі артуда.
Қазақстан Республикасындағы 12 жылдық жалпы орта білім беру Тұжырымдамасы әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Сондықтан, жеке тұлғаға өзіндік құндылық ретінде қарап, бастауыш мектептен бастап оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыруда дәстүрлі оқыту әдістерін әлемдік білім кеңістігіндегі оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып оқу үдерісін жетілдіру міндетіміз. [2].
Бастауыш сынып оқушыларының ойлау дәрежесі мен дербес іс-әрекеттегі белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепте берілетін ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту міндеттері олардың шығармашылық қабілетін қалыптастыруға тікелей байланысты. Оқушыны даяр білімді қабылдаушы объект емес, білімді өз бетімен ізденуші субъект ретіне қарау мақсатында оқыту жүйесін лайықтаудың қажеттігі артуда.
Қазақстан Республикасындағы 12 жылдық жалпы орта білім беру Тұжырымдамасы әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Сондықтан, жеке тұлғаға өзіндік құндылық ретінде қарап, бастауыш мектептен бастап оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыруда дәстүрлі оқыту әдістерін әлемдік білім кеңістігіндегі оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып оқу үдерісін жетілдіру міндетіміз. [2].
1 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2050» стратегиясы. Астана, 2012
2 Қазақстан Республикасындағы 12 жылдық жалпы орта білім беру Тұжырымдамасы, Астана, 2007
3 Әл-Фараби. Философиялық трактаттары. – Алматы: Ғылым, 1973
4 Жүсіп Баласағұн. Халықтық педагогика мәселелері. А., 1978
5 Выготский Л.С. Воображение и творчество в школьном возрасте. -М. 1986
6 Гальперин Г.Я. Введение в психологию. – М.: МГУ, 1976
7 Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения. Просвещение, 1986
8 Рубинштейн С.Л. Принципы и пути развития психологии. – М., 1959
9 Талызина Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний. – М., 1975
10 Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. – Алматы, 1988
11 Жарықбаев Қ.Б. «Психология» оқулығы, Алматы, 2002
12 Алдамұратов Ә.А. Қызықты психология. – Алматы, 1992
13 Қасымова Г.М. Ұстаздардың өзектi мәселесi. – Алматы, 1998
14 Данилов М.А. О системе уроков по учебному предмету. 1995
15 Есипов Б.П. Урок в начальной школе. Педагогика. М., 1992
16 Пидкасистый П.И. Самостоятельная деятельность учащихся. – М.: Педагогика, 1972
17 Тұрыскелдина М.Т. Халықтық педагогтардың ата-ана тәрбиесі туралы ой пікірлерін оқу процесінде қолдану // Наурызға шашу. – Талдықорған: Офсет, 1996. –127 б. (М.Т.Тұрыскелдина., Л.С.Нұрғазиевалармен авторлық бірлестікте).
18 Иманбеков Т. Использование народных игр в учебно-воспитательной работе в казахских детских дошкольных учреждениях (5-7 лет). Талдыкорган, 1995. - 143 с.
19 Сағындықов Қ. Ұлттық ойындарды оқу-тәрбие ісінде пайдалану. –Алматы, 2000
20 Сабыров Т.С. Оқытудың әдiстерi мен формаларының дидактикалық жүйесiн тиiмдi қолдану негiздерi. – Алматы, 1998
21 Щукина Г.И. Формирование познавательных интересов. – М., 1966.
22 Аймағамбетова Қ.А. Раздаточный дидактический материал к учебнику "Познание мира".-А., 2002
23 Омарова Р.С. Мұғалiмдердiң танымдық iзденiмпаздығын қалыптастыру негiздерi. – Алматы, 2003
24 Коменский Я.А. Оқытудың тәрбиелік функциясы. М:, 1985
25 Омарова Р.С. Мұғалiмдердiң танымдық iзденiмпаздығын қалыптастыру негiздерi. – Алматы, 2003
26 Құрманова Н.Ж. Қазіргі педагогика білім алушыны оқу-тәрбие ісінде субьект ретінде. –А., 2010
27 Макаренко А. С. Воля, мужество, целеустремленность. -М., 1998
28 Иманбеков Т. Использование народных игр в учебно-воспитательной работе в казахских детских дошкольных учреждениях (5-7 лет). Талдыкорган, 1995. - 143 с.
29 Айтпаева А.К. Казахские народные игры как средство воспитания младших школьников.- Алма-ата, 1997.- 180 с.
30 Сағындықов Қ. Ұлттық ойындарды оқу-тәрбие ісінде пайдалану. –Алматы, 2000
2 Қазақстан Республикасындағы 12 жылдық жалпы орта білім беру Тұжырымдамасы, Астана, 2007
3 Әл-Фараби. Философиялық трактаттары. – Алматы: Ғылым, 1973
4 Жүсіп Баласағұн. Халықтық педагогика мәселелері. А., 1978
5 Выготский Л.С. Воображение и творчество в школьном возрасте. -М. 1986
6 Гальперин Г.Я. Введение в психологию. – М.: МГУ, 1976
7 Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения. Просвещение, 1986
8 Рубинштейн С.Л. Принципы и пути развития психологии. – М., 1959
9 Талызина Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний. – М., 1975
10 Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. – Алматы, 1988
11 Жарықбаев Қ.Б. «Психология» оқулығы, Алматы, 2002
12 Алдамұратов Ә.А. Қызықты психология. – Алматы, 1992
13 Қасымова Г.М. Ұстаздардың өзектi мәселесi. – Алматы, 1998
14 Данилов М.А. О системе уроков по учебному предмету. 1995
15 Есипов Б.П. Урок в начальной школе. Педагогика. М., 1992
16 Пидкасистый П.И. Самостоятельная деятельность учащихся. – М.: Педагогика, 1972
17 Тұрыскелдина М.Т. Халықтық педагогтардың ата-ана тәрбиесі туралы ой пікірлерін оқу процесінде қолдану // Наурызға шашу. – Талдықорған: Офсет, 1996. –127 б. (М.Т.Тұрыскелдина., Л.С.Нұрғазиевалармен авторлық бірлестікте).
18 Иманбеков Т. Использование народных игр в учебно-воспитательной работе в казахских детских дошкольных учреждениях (5-7 лет). Талдыкорган, 1995. - 143 с.
19 Сағындықов Қ. Ұлттық ойындарды оқу-тәрбие ісінде пайдалану. –Алматы, 2000
20 Сабыров Т.С. Оқытудың әдiстерi мен формаларының дидактикалық жүйесiн тиiмдi қолдану негiздерi. – Алматы, 1998
21 Щукина Г.И. Формирование познавательных интересов. – М., 1966.
22 Аймағамбетова Қ.А. Раздаточный дидактический материал к учебнику "Познание мира".-А., 2002
23 Омарова Р.С. Мұғалiмдердiң танымдық iзденiмпаздығын қалыптастыру негiздерi. – Алматы, 2003
24 Коменский Я.А. Оқытудың тәрбиелік функциясы. М:, 1985
25 Омарова Р.С. Мұғалiмдердiң танымдық iзденiмпаздығын қалыптастыру негiздерi. – Алматы, 2003
26 Құрманова Н.Ж. Қазіргі педагогика білім алушыны оқу-тәрбие ісінде субьект ретінде. –А., 2010
27 Макаренко А. С. Воля, мужество, целеустремленность. -М., 1998
28 Иманбеков Т. Использование народных игр в учебно-воспитательной работе в казахских детских дошкольных учреждениях (5-7 лет). Талдыкорган, 1995. - 143 с.
29 Айтпаева А.К. Казахские народные игры как средство воспитания младших школьников.- Алма-ата, 1997.- 180 с.
30 Сағындықов Қ. Ұлттық ойындарды оқу-тәрбие ісінде пайдалану. –Алматы, 2000
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 3
АНЫҚТАМАЛАР 4
КІРІСПЕ 5-7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДИДАКТИКАЛЫҚ
ОЙЫНДАР НЕГІЗІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін 8-14
қалыптастырудың мәні
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін 15-27
дидактикалық ойындар негізінде қалыптастырудың ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДИДАКТИКАЛЫҚ
ОЙЫНДАР НЕГІЗІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындар арқылы оқу-танымдық 28-47
шығармашылық қабілетін қалыптастырудың жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының дидактикалық ойындар негізінде 47-60
шығармашылық қабілетін қалыптастырудың әдіс -тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 61 -62
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН 63-64
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65 -67
... ... ... ... ... ... ... ...
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста кeлeci нормативтік құжаттарға ciлтeмeлep
көрсетілген:
2007 жылдың 27 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Білім туралы
Заңы.
Жоғары білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 Қаулысымен
бекітілген.
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан жолы-2050: Бір
мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Қазақстан халқына Жолдауы
АСТАНА. 17 қаңтар. 2014.
Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарты. Жалпы бастауыш білім. - Алматы, 2008.
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар
көрсетілген:
Мемлекеттік жоғары кәсіби білім беру стандарты – жоғары білім беру
құрылымын, мазмұнын және жоғары білімнің негізгі бағдарламаларының көлемін
анықтайтын құжат.
Білім беру бағдарламасы – білім беру мазмұны мен оқу үдерісін
ұйымдастыру ерекшеліктерін сипаттайтын білім беру мекемелерінің нормативтік
– басқару құжаттары.
Оқу үдерісі – оқытудың арнайы ұйымдастырылған түріндегі жеке тұлғаның
жалпы дамуы мен тәрбиесінің, білім беру мақсатын айқындайтын біртұтас
педагогикалық үдерістің нақты көрінісі.
Оқу жоспары (ОЖ): білім беру деңгейлеріне сәйкес оқу пәндерінің тізімі
мен көлемін, оқыту тәртібі мен бақылау түрін реттейтін құжат.
Дидактикалық жүйе - оқыту мақсатына жету жолында қолданылатын
бірыңғай, іштей тұтас құрылым мен элементтер жиынтығы.
Портфолио білім алушының белгілі бір оқу кезеңіндегі оқу және
әлеуметтік маңызы бар жеке жетістіктерін көрсететін тәсіл. Бұл тәсілдің
көмегімен білім алушының бағытталған, жүйелі және үздіксіз бағалау мен өзін-
өзі бағалау нысаны ретіндегі рефлексияға қабілеті белгіленеді және
бағаланады.
Пәнді оқыту нәтижелері – игерілген білім, іскерлік, дағды және білім
беру салалары бойынша құзыреттіліктер.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы
мен болмысын айқындап алған Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын
ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды
алдыңғы кезектегі міндет етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық
жүйені жасауда дәстүрлі оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап,
оқытудың жаңа технологияларының табиғатын түсіне отырып, оқушылардың
шығармашылық қабілетін қалыптастыру қажеттігін негіздейді. Айтылған
мәселенің басты ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, оқушылардың
білім алуы барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу жүйесін,
алған білімін өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы танылады.
Әсіресе, оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастыру мәселесі қазіргі
уақытта бастауыш мектеп үшін өзекті мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан
қазіргі бастауыш мектептен бастап оқушылардың шығармашылық қабілетін
қалыптастыру маңызды міндет, ғылыми мәселе. [1].
Бастауыш сынып оқушыларының ойлау дәрежесі мен дербес іс-әрекеттегі
белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепте берілетін
ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту
міндеттері олардың шығармашылық қабілетін қалыптастыруға тікелей
байланысты. Оқушыны даяр білімді қабылдаушы объект емес, білімді өз бетімен
ізденуші субъект ретіне қарау мақсатында оқыту жүйесін лайықтаудың
қажеттігі артуда.
Қазақстан Республикасындағы 12 жылдық жалпы орта білім беру
Тұжырымдамасы әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке тұлға
мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің ұлттық моделін
қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Сондықтан, жеке тұлғаға
өзіндік құндылық ретінде қарап, бастауыш мектептен бастап оқушылардың
шығармашылық қабілетін қалыптастыруда дәстүрлі оқыту әдістерін әлемдік
білім кеңістігіндегі оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып оқу
үдерісін жетілдіру міндетіміз. [2].
Осыған орай бастауыш мектепте берілетін білім мазмұнын жаңарту, оқытуды
белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең алдымен, әрбір оқушының
жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен ізденімпаздығының қалыптасуына,
нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғасының оқу-танымдық әрекетінің қалыптасуына
қызмет етуі тиіс.
Тарихи тұлғалар, ғұлама ғалымдар Әл-Фараби [3], Ж.Баласағұн [4] білім,
тәрбие мәселелері жайлы ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған білімнің
философиялық негізін салып, ол білімді-философиялық категория және бүкіл
танымның даму үдерісінде қалыптасқан адамзат мәдениетінің рухани
қазынасының жиынтығы деп қарастырады.
Шығармашылық қабілеттің психологиялық негізін Л.С.Выготский [5].,
П.Я.Гальперин, [6], В.В.Давыдов [7], С.Л.Рубинштейн [8], Н.Ф.Тализина,
[9], М.Мұқанов [10], Қ.Жарықбаев [11], Ә.Алдамұратов [12], Г.М.Қасымова
[13] және т.б. зерттеулерінде түрлі аспектілері, психологиялық тетігі
қарастырылған.
Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастыруда
ойынның мәнін психологиялық негізін және т.б. жүйелеген.
Ойын дамуының тарихи аспектісі адамзат әрекетінің ерекше формасы ретінде
М.А.Данилов [14], Б.П. Есипов [15], П.И.Пидкасистиый[16] және т.б
еңбектерінде көрсетілген.
Шығармашылық қабілетті қалыптастырудың негізгі бағыты – жеке тұлғаны
қоғамның ең маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына,
танымдық белсенділігінің қалыптасуы арқылы интеллектуалдық мүмкіндігінің
жоғары деңгейге жетуіне жағдай жасау.
Елімізде бастауыш сынып оқушыларының ойын әрекеті туралы оның ішінде
дидактикалық ойындарды оқу-тәрбие үдерісінде қолданудың жолдарын
М.Т.Тұрыскелдина [17], Т.Иманбеков [18]. зерттеуінде бастауыш сынып
оқушыларының дамытушы ойындар арқылы оқу-танымдық әрекетін қалыптастыру
мәселесі ішінара қарастырылған. Т.Ж.Бекботчаева, А.К.Айтпаева,
Қ.Сағындықов [19], Г.М.Қасымованың зерттеулерінде қазақтың ұлттық ойындарын
дидактикалық мақсаттарына жіктеген. Дей тұрғанмен, қазіргі бастауыш мектеп
жағдайында оқушылардың дидактикалық ойындар арқылы шығармашылық қабілетін
қалыптастырудың қажеттігі мен бұл мәселенің теориялық тұрғыда және ғылыми-
әдістемелік жағынан қажетті зерттелмеуі, сонымен қатар бүгінгі бастауыш
мектептің нақты қалыптасқан жағдайында оқытуды белсендіру мүмкіндіктерін
ескеру негізінде тақырыпты “Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
қабілетін дидактикалық ойындар негізінде қалыптастыру” деп таңдауымызға
негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сынып оқшыларының шығармашылық қабілетін
дидактикалық ойындар негізінде қалыптастыру.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектептің бастауыш сыныбындағы
педагогикалық үдеріс.
Зерттеу пәні: Бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындар арқылы
оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер бастауыш сыныптардағы оқу-танымдық іс-
әрекетін қалыптастыруда дидактикалық ойындардың нақты мүмкіндіктері
анықталып, оның үлгісі мен әдістемесі жасалса, онда бүгінгі қоғам талабына
сай бейімделген, ойлау белсенділігі ұшқыр, жан-жақты, өзін-өзі үнемі
дамытуға бағыттайтын, ізденімпаздық іс-әрекетте белсенді жеке тұлғаны
қалыптастыруға болады, өйткені бұл қазіргі күнгі бастауыш мектептеріндегі
оқу үдерісінің тиімділігін арттыруға көмектеседі.
Зерттеудің міндеттері:
- бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастырудың
теориялық негізін айқындау;
- оқу үдерісінде дидактикалық ойынды қолдану арқылы оқушылардың
шығармашылық қабілетін қалыптастырудың ерекшеліктерін нақтылау;
- дидактикалық ойынды қолдану негізінде шығармашылық қабілетін
қалыптастырудың әдіс тәсілдерін және жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР
НЕГІЗІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастырудың
мәні
Егеменді еліміздің талабына сай мемлекеттік тілді меңгеру, оқыту, қазіргі
заманға сай білімді де, тәрбиелі ұрпақ тәрбиелеу педагогтар еншісінде.
Бастауып сынып оқушыларына тәрбие мен білім беру жұмыстарын ұйымдастыруда
олардың сөйлеу, тілін дамыту, байланыстырып сөйлеу мәдениетін жетілдіруге,
құрастыра сөйлеуге, сөздік қорының молаюына баса көңіл бөлген жөн.
Мектепте бастауыш сынып оқушыларын дамыту мәселесі ұлттық даму
стратегиясымен тығыз байланысты мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі
болып табылады.
Бала - біздің болашағымыз. Олай болса, бастауыш сыныпта тәрбиелеу мен
оқыту баланың ғана емес, еліміздің де жарқын болашағының кепілі. Ол –
үздіксіз білім берудің алғашқы деңгейі. Сондықтан, мектепте бастауыш сынып
оқушыларын тәрбиелеу мен оқытудың негізгі мақсаты – баланың жеке басының
қалыптасуы мен дамуы болып отыр.
Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастыру
мәселесі көп қырлы. Себебі білім беру және оқушы тұлғасын дамытуда
шығармашылық қабілет ғылыми пәндердің кең аясын қамтитын ұғым болып
табылатындығын көрсетеді.
Бiлiм беру жүйесi қоғамның әлеуметтiк – экономикалық дамуында жетекшi
рөл атқарады, сондай – ақ оны әрi қарай айқындай түседi. Ал бiлiмнiң
қалыптасып, дамуының жалпы шарттары философияның негiзгi мәселесi – рухтың
материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетiн iлiм таным
теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбiрлi
айырмашылығы – ол бiлiмнiң қалыптасуы мен негiзделуiнiң жалпы ұстанымдарын,
объективтiк қатынастарды анықтауға мүмкіндік береді.
Шығармашылық қабілет – оқушының бiлiмге деген өте белсендi ақыл – ой
әрекетi. Ол танымдық қажеттiлiктен, мақсаттан, таным қисындарынан және
әрекеттiң негiзiнде оқушыларда шығармашылық белсендiлiктерiнен
iзденiмпаздықтың негізінде қалыптасады.
. Оқу әрекетінің мазмұнын теориялық білімдер құрайды, осы әрекет арқылы
оларды игеру кіші мектеп жасындағы балалардың теориялық санасы мен ақыл-
ойын жетілдіреді, сонымен қатар әрекеттің практикалық түрлерін жүзеге
асырудың шығармашылық-тұлғалық деңгейін дмытады.Бастауыш мектеп жасындағы
балалардың оқу әрекеті субъектісі ретінде қалыптастыру проблемасы
психологиялық-педагогикалық ғылымда кеңінен зерттелген. Бастауыш сынып
жасындағы балаларының оқу әрекетін қалыптастырудың негізгі бағыттары және
оларды дамыту Т.Сабыров [20], және т.б. ғалымдардың еңбектерінде толық
сипаттама берген. Ғалым А.Х.Аренованың пайымдауынша, бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастыруды өзіндік жұмысымен
байланыстырып, оның мазмұнын және құрылымын көрсеткен.
Шығармашылық қабілеттердің өзі де білім базасына, іс-әрекеттердегі
технологиялық процестерді жүзеге асыратын іскерліктерге байланысты болып
табылатыны белгілі. Осы тұрғыдан қарастырғанда пәндік білімдер мен
іскерліктердің мектепке дейінгі балалардың шығармашылық қабілеттерін
дамытуға маңызы ерекше болары айқын.
Адамның шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту мәселесі Қазақстан
Республикасының Орта білімді дамыту тұжырымдамасында да білім беру
мекемелерінің ең негізгі мақсаты дүниетанымдық, құзырлық, шығармашылық деп
атап көрсетілген. Аталмыш құжатта “шығармашылық” ұғымына “... адамның өмір
шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі” ретінде сипаттама берілген .
Қазақстан Республикасы гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында былай
делінген: “Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда адам жай зерттеу
объектісі ретінде ғана емес, ең алдымен шығармашылық пен таным субъектісі,
құдіретті мәдениет үлгілерін дүниеге әкелген әрі өзінің шығармашылыққа
деген құлшынысымен оқушыларды баурап әкететін субъект ретінде бедерленеді”.
Бұл айтылғандар оқытудың басты мақсаты балаларға дүние заңдылықтарын,
фактілерін таныту дегенді аңғартады. Оқу-тәрбие үрдісінде балалардың
шығармашылық белсенділігін арттыру жағын ойластыруды алға тартады.
Елімізде білім беру жүйесіндегі оң өзгерістер орын алып қалыптасып
келеді. Солардың қатарына мектепке дейінгі балалардың қасиеттерін,
қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын ұштаудағы оқу-тәрбие
процесін ұйымдастыруды, оқытудың озық технологияларын пайдалануды айтуға
болады. Оның себептерінің бірі қазіргі таңда ғылым мен техниканың дамуына,
технология ғылым саласының озық жетістіктерінің өндіріске көптеп өзгерістер
енгізуіне байланысты мектепте шығармашылық тұлғаға тән білім мен іскерлікті
беру қажеттігі.
Шығармашылық - мәдени немесе материалдық құндылықтарды өз ойы бойынша
жаңадан жасау ретінде түсінілетіні белгілі, әрі ол ойлаудың жоғары формасы
болып табылады.
Бүгінгі таңда шығармашылықтың саласы көп, әр сала бойынша іс-әрекет
нышандары әркімде болатынын, бірақ оны дамыту керектігін еліміздің
психологтары ХХ ғасырдың бас кезінде зерттеулер барысында дәлелдеп
көрсеткен.
Шығармашылық тұлға – бұл шығармашылыққа деген тұрақты да жоғары
қызығушылығын білдіретін, шығармашылық қабілетті қалыптастырудың бірлігінде
көрінетін, оған бір немесе бірнеше әрекет түрлерінде, жеке мәнді
шығармашылық нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді. Шығармашылық тұлға
қабілеттер арқылы көрініс табады. Ол көріністер адамның қасиеттерінің
синтезі, психологиялық ерекшеліктері, немесе адамның психологиялық
қасиеттерінің жиынтығы ретінде айқындалады. Шығармашылық қабілет, іс-әрекет
жөнінде өз ойларын көптеген ғұламалар еңбектерінде жазып қалдырған.
Қабілеттер жайлы, оның адамның еңбектік сферасына байланысты зерттеулер
жүргізілді. Мәселен, математикалық қабілеттер педагогикалық қабілеттер.
Сондай-ақ оқушылардың шығармашылық қабілеттіліктерін дамыту және т.б.
мәселелер бойынша зерттеудің жаңа бағыттары белгіленді.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігі арнайы ұйымдастырылған
оқыту процесі арқылы жүзеге асады. Бұл тұста біз оқыту проблемаларына іс-
әрекеттік тұрғыдан қарау өтіп жатқан оқу материалының мазмұнын аша алатын
және тиісті білімнің толыққанды меңгерілуін қамтамасыз ететін іс-әрекет
түрлерін анықтауды білдіреді деген пікіріне қосыламыз. Мұндайда білім оқу
міндеттерін шешу барысында игеріледі және де бұрыннан белгілі іс-қимылдарды
бекітіп, жаңаларын меңгертеді, ал олар өз кезегінде бастауыш сынып
оқушыларының жалпы қабілеттері мен мінез-құлық ерекшеліктерінің
қалыптасуына себін тигізеді . Сонымен, бастауыш сынып оқушыларына білім
педагогтан балаға дайын күйде берілмеуі тиіс, бала оны өз белсенділігінің
барысында алуы тиіс.
Танымдық белсенділіктің мақсаты мен түрткісі іс-әрекеттің құрамына
кіреді. іс-әрекет құрылымын әрекет ұғымымен қатар қарайды, ұсынады. Осы
ұғымның негізінде іс-әрекет ұғымын әрекеттер жиынтығы ретінде түсіндіреді.
Ол іс-әрекет құрылымында: қозғалыс - әрекет – іс-әрекетті ерекшелейді. Кез
келген әрекеттің өз мақсаты мен түрткісі бар. Мұнда психолог әрекет мақсаты
арқылы нақты нәтижені алуды түсіндірген. Кез келген әрекет, өзінің
мақсатына сай адамды оятуға негізделеді. Әрекетке оянуды саналы сезінген
адам әрекеттің түрткісі ретінде көрінеді. Кез келген іс-әрекет және оны
құраушы әрекеттердің өзіндік мақсаты және түрткісі болады. Іс-әрекеттің
мақсаты мен түрткісі әрекеттің мақсаты мен түрткісінен айырмашылығы
жалпылама дәрежеде.
Психологияда жалпы белгіленген тұжырым: іс-әрекет мақсаты аралық
мақсаттардың тізбектелген қатарына жету жолымен жүзеге асырылады. Оның
әрбіреуіне жетуге кез келген әрекет бағытталған. Яғни, әрекет арнайы
тізбектілікте орындалуы тиісті. Бұл алгоритм. Әрекеттің өзіндік ерекше
сапасы бар атап айтқанда ол жүзеге асырылатын тәсілдері. әрекетті жүзеге
асыру тәсілдері мен операция деп атаймын деген.
Белсенділік құрылымын анықтай отырып, бізге қажетті тұжырымдарды
қалыптастырған: мотив (зат) іс-әрекетті анықтайды; мақсат (жалпы және
аралық) әрекетті анықтайды; әрекет орындалатын шартты операциялар
анықтайды. Затына байланысты іс-әрекет түрі де өзгереді, мақсатқа
байланысты – іс-әрекет алгоримті, шартқа байланысты – операциялық құрам
өзгереді. Сонымен, мотив, мақсат, шарт – кез келген іс-әрекеттің, танымдық
белсенділіктің де компоненттері болып табылады. Сонымен бірге белсенділік,
әрекет, операциялар өзара айналыста болуы мүмкін.
мақсат, түрткі, шарт, сонымен қатар белсенділік әрекет және операциялар
нақты бекітілмеуі мүмкін деп есептейді. Оның пікірінше, олар өзара
айналыста болады деп тұжырымдайды. Психологияда мінез-құлықта, іс-әрекетте,
белсенділікте өзектің айырмашылығы мәселесі күрделі мәселелердің бірі болып
табылады. Оның жауаптары әртүрлі (іс-әрекеттің шарты, мінезінің сипаты,
қойылатын міндеттің ерекшелігі), бірақ бірқатар еңбектерде жауап - іс-
әрекет түрткісі ретінде бірыңғай берілген. Мінез-құлық өз әрекетінің
нәтижесін бағалауға және жеке салдарын күтуге бағытталады. Субъект салдары
ретінде көрінетін маңыздылық, оған тиесілі құндылық диспозицияларымен
анықталады, бұл көбінесе мотив сөзімен белгіленеді Әрі қарай: Мотив
ұғымына қажеттілік, еліктеу, ұқсау, қызығу, ұмтылу және т.б. тәрізді
ұғымдар енеді. Мотив – бұл, іс-әрекетте адам үшін құндылықты көрсетеді.
... мотив тұлға-орта қарым-қатынасының мақсатты жағдайымен беріледі.
Психологияда қазіргі дейін мотив ұғымының бірыңғай анықтамасы
келітірілмеген. Бұл ұғымның мүмкін болатын 3 жағдайы ерекшеленеді:
1) қажеттілігін қанағаттандырумен байланысты іс-әрекетке ұмтылысы;
субъектінің белсенділігін туғызатын және оның бағыттылығын анықтайтын ішкі
және сыртқы жағдайлар жиынтығы;
2) іс-әрекеттің затқа бағдарлануының таңдалуы;
3) әрекетті таңдаудың негізіндегі себептің саналылығы .
Сонымен, мотив – бұл біріншіден, ішкі ұмтылыс, екіншіден ішкі және
сыртқы жағдайы; үшіншіден, іс-әрекет заты, төртіншіден, әрекетті таңдау
себебі. Осы төрт кезең де тұлғаның белсенділігін туғызады және іс-әрекеттің
бағыттылығын анықтайды пікірінше, іс-әрекет заты оның нақы түрткісі болып
табылады. Психологтар мен педагогтар іс-әрекеттің құрамды бөліктеріне
әрекет пен операцияларды жатқызады. танымдық белсенділікті белсендіру
танымдық ынтаға тікелей байланысты деп есептейді. Ол: Танымдылық ынтаның
өзіндік ерекшелігі бәрінен бұрын болмыстың тек сыртында қалмай, ішкі сырына
терең үңілуді қажет деп білетін адам тенденциясында жатыр. Бұл орайда
танымдылық ынтасы оқудың да бірқатар маңызды шарттарын талап етеді. Ол
шарттардың негізі шәкірттердің білімге құштарлығын арттыратын ықыласында.
Сондай ықылас бар жерде ой еңбегі қанша қиындықпен болса да нәтижелі
қуанышқа бөлейді ... деп жазды. Оқушының танымдық әрекетін, танымдық
белсенділігін арттырудың тиімді құралдарының бірі – оқушының өзіндік
жұмысы, өздігінен білім алу әрекеті Бұл бағыт бойынша жазылған еңбектерін
талдай отырып, мынадай тұжырым жасауға болады:
Республикамызда оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту бойынша
бірқатар зерттеулер жүргізілді. Олардың ішінде жоғарғы сыныптарға шығарма
жазғызу, оқушыларды сөз өнеріне баулу арқылы көркем-шығармашылық
қабілеттерін дамыту, оқушы шығармашылығын дамытудың дидактикалық
мүмкіндіктерін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан тұжырымдау шығармашылық іс-
әрекетке оқытудың ғылыми-дидактикалық негіздерін анықтау, шығармашылық
қабілеттерін дамыту мәселелері тереңінен зерттелген.
Оқу дағдыларын қалыптастыру проблемаларымен және т.б. айналысқан.
Қ.А Аймағамбетова шығармашылық қабілетті қалыптастыру танымдық ынтаға
тікелей байланысты деп есептейді. Ол: Танымдылық ынтаның өзіндік
ерекшелігі бәрінен бұрын болмыстың тек сыртында қалмай, ішкі сырына терең
үңілуді қажет деп білетін адам тенденциясында жатыр. Бұл орайда танымдылық
ынтасы оқудың да бірқатар маңызды шарттарын талап етеді. Ол шарттардың
негізі шәкірттердің білімге құштарлығын арттыратын ықыласында. Сондай
ықылас бар жерде ой еңбегі қанша қиындықпен болса да нәтижелі қуанышқа
бөлейді ... деп жазды [22].
Мектепте бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын,
дарындылығын дамыту, тәрбиелеу — бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр.
Баланың қызығушылық қабілетін арттыру арқылы танымдық белсенділігін,
қабілетін де дамыту қажет. Қызығу - бұл адамның саналы әрекеті.
Қызығушылық қалай пайда болады? Баланың қызығуы үшін – оның көңіл-күйі
көтеріңкі, көңілді болуы тиіс. Бала бір нәрсеге қызығу үшін қызығатын
нәрселер адамға жағымды сезімдер тудыруы керек. Жалпы адамның қызығуы
бірнеше түрге бөлінеді. Қызығу туралы психологтар, педагогтар көптеген
еңбектерін жазып, дәлелдеген, зерттеген. Олар мыналар: Э.Парондайк, У.Мак
Дугал. Бұл ғалымдар қызығушылықты зерттеп, оның жемістерін де атап өтті.
Мысалы:
А) қызығушылық қабілетті арттыра отырып баланың белсенділігін оятуға;
Ә) бала бойында шығармашылық заңдылықтарды дамытып, тәрбиелеуге; т.б.
Шығармашылық - адамның өмір шыңдығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі.
Шығармашылық — адам бойындағы қызығушылықты қалыптастырып, олардың
өшуіне жол бермеу, адамның рухани күшін нығайтып, өзін-өзі табуына
жәрдемдеседі. Адам әрдайым өзін жетілдіруге, ұмтылуға, өсуге қабілетті
болады, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін жаңа рухани күш беру
тәрбиенің ,білімнің ең негізгі мақсаты болып табылады деп - Қазақстан орта
білімді дамыту тұжырымдамасының жобасында. Сонымен қатар қазақтың ұлы
ойшылдары да өз еңбектерініде адамның жеке басының қабілеттерінің дамуын
қарастырып, тиімді жақтарын пайдаланған. Кеңестік дәуірдегі психологтар мен
көрнекті ғалым педагогтардың және қазақтың ағартушы ғалымдарынан еңбектерін
тұлғаны дамыту мәселесінің теориясы мен практикасына қосқан еңбектерін
білеміз.
Шығармашылық іс-әрекеттің тәрбиелік мүмкіндіктері, шығармашылық
қабілеттерді тәрбиелеу жөніндегі зерттеулерде жүргізілді. “Адамдағы
іскерлік қабілетті тәрбиелеу өз бетінше ойлау қабілетін дамытуда жатыр.
Менің көз қарасымша, ол мына бағыттарда дамуы мүмкін: ғылыми қорытынды
жасай білу - индукция ; іс жүзіндегі процестердің өтуін айта білу үшін
теориялық шешімді қолдана білу - дедукция ; ең соңында табиғатта болып
жатқан процестер мен теориялық толықтырулардың қарама-қайшылығын анықтай
білу - диалектика ” – деп, өзіндік ойлаудың мәнін, бағытын сипаттады.
Жалпы білім беретін және жоғары оқу орындарындағы білім берудің негізгі
міндетінің бірі білім мен іскерлікті игерту ғана емес, осылардың негізінде
жастардың шығармашылық қабілеттерін дамыту болып табылады. Ол жөнінде
“Бірақта ең бастысы білім беру - бұл білім "қоржынын" емес, бұл "қоржынды"
игере білу іскерлігі керек екендігін жиі ұмытамыз. Бұл кез келген, соның
ішінде жоғары білім беру саласының да басты мақсаты. ... Игеру - бұл дегенің
қолдана білу . Қолдана білу екі бөліктен құралады: өз мамандығың бойынша
техникалық жұмыс жасай білу, ол тәжірибе арқылы болады. Ал негізгі іскерлік
- өз мамандығың бойынша сұрақтарды қойып, оны шеше білу. Сонымен білім
берудің негізгі мақсаты - едәуір шығармашылық түрдегі сұрқтарды қоя білуге
және оны шешуге мыйды шынықтыру”, – деп жазды.
Мектепте бастауыш сынып оқушыларының арттырудың негізі факторларына
олардың өз мүмкіндігін сезінуі, балалардың өз тандауымен жұмыс істеуі, оқу
үрдісінде баланың өз әрекетінен қанағаттануы; оларға тәрбиеші тарапынан
қойылатын талап пен қабілеттерінін, сәйкес болуы; тәрбиешінің өзіндік
жұмысты ұйымдастыра алуы, т.б. жатады. Бұл факторлар оқу мотивтерінің
өрісін кеңейтіп шығармашылық әрекетіне негіз қалайды. Қабілеттер балаға
дайын түрінде берілмейді, ол тәрбие ,оқыту барысында жүзеге асатын
дамудың нәтижесі. Оқу, білім алу қабілеттерінің өзі баланың іс-әрекетінсіз
пайда болуы мүмкін емес. Қабілеттердің деңгейі әр балада әр түрлі
болғандықтан, тәрбиеші танымдық тапсырманы беру кезінде оны ескеруі тиіс.
Бастауыш сынып балаларының танымдық қызығушылығы - баланың жеке
дамуын қамтамасыз ететін, танымдық тапсырмаларды шешу кезінде игерілген
білімдер мен біліктерді іс жүзінде қолданылатын, ең бастысы, саналылықпен
білімдеріне, дағдыларына және интеллектуалдық бейімділіктеріне сүйеніп, өз
бетімен кәсіптік бағдар мәселесін анықтайтын және өзіндік шығармашылық ой-
өрісін кеңейте білуімен сипатталатын жеке тұлғаға тән қасиет.
Мектепте бастауыш сынып оқушыларының тәрбиелеу ,білім беру барысында
дамыту үшін мұғаалім тарапынан ұйымдастырушылық пен дұрыс басшылық және
оған балалардың өздері белсенділік танытпағы ләзім.
Ал балалардың жеке басының дамуына белсенді болуы шығармашылық
қабілетін оны қажетсінуі, ізденуі, бағдарлай білуі, зерттеу біліктері
болуы қажет. Бұл жерде балалардың қабілеттерін дамытып қана қоймай, олардың
танымдық жан қуаттарының оянуына ықпал етудің, сол жолда ізденісін, талабын
ұштап, білім деңгейін жетілдірудің маңызы ерекше.
Білім - үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Осыған сәйкес балаға
белгілі бір көлемдегі білім, білік-дағдыларды меңгертумен бірге табиғат,
қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды шығармашылық
бағытта жан-жақты дамыту-бүгінгі күннің басты талабы. Осы талап тұрғысынан
алғанда, ұйымдастырылған оқу іс әрекеттің сан түрлі әдіс-тәсілдерін
іздестіру, жаңа технологияларды тиімді пайдаланудың маңызы ерекше. Сонымен
мектепте бастауыш сынып оқушыларын ана тілі пәнін оқыту барысында
шығармашылық қабілетін қалыптастыру қалыптастыру үшін қажетті жағдайлар
жасау керек:
-мұғалім ең алдымен топта шығармашылық көңіл-күй тудыру үшін баланың
назарын бір нәрсеге аудару керек. Мысалы балалардың назарын шығармашылық
белсенділігін дамыту үшін үнемі тапсырма, жаттығу, ойын түрлерін ұсынған
жөн.
- шығармашылыкпен жеке-дара бала емес, топтың бүкіл
балалары ойласу үшін жағдай, мүмкіндік туғызу.
сыныпта, ұжымда өзара шығармашылық қарым-қатынас,
шығармашылық ахуал орнату;
- мұғалім – бала үшін қарапайым ғана жан. Ал егер ол оқиға, сюжет
құруға, образ жасауда жазушылық шеберлік танытса, балалар ерекше елтиді.
Өздерінің күшіне деген сенім қалыптасады. Сондықтан мұғалімнің
шығармашылықпен айналысуы және өзінің жазған дүниелері жөнінде
балалармен пікір алмасуы баланың танымдық белсенділігін дамытады.
- танымдық қызығушылық үшін психологиялық қауіпсіздік, еркіндік,
ашықтық, бостандықты қамтамасыз ету;
- шығармашылықты тежейтін үш нәрсе бар: біреуі —сәтсіздікке
ұшыраймын, қолымнан ешнәрсе келмейді деген тыс қорқыныш сезімі, екінші -
өзіне-өзі тым риза болмаушылық сезімі (не жазса да өзі ұнатпайды, кейде
өзін-өзі жек көріп кетеді), үшіншісі — жалқаулық. Ондай жағдайда баланы
құтқарудың жолдарын табу:
- баланың қызығушылықпен айналысуына топта, ойын үстінде, үйде қолайлы
жағдай туғызу;
- белсенділік бағытқа баланы жүйелі, саналы түрде
қалыптастырып отыру:
- мұғалім баланы белсенділіктің түрлеріне үйретіп, баулу үшін өзі де
қарулануы керек.
Мұғалім оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру үшін бағыт-бағдар
беруде мыналарды ескеруі керек деп ойлаймын:
-шығармашылық тапсырмаларды балаға ұсынуда танымдық қызығушылығын
қалыптастыру жолдары көзделеді;
- білімді меңгертуде баланың танымдық қызығушылығын ұйымдастырылған
оқу іс әрекеті барысында дамыту.
Адамдағы қызығушылықтар қоршаған дүниені танып білуге немесе қоғамдық
өмірге араласуға байланысты. Қызығу туралы психолог мамандар мынадай өз ой-
пікірлерін жетік түсіндірген.
1) Қызығу мұқтаждықтан пайда болмайды.
2) Адамның қызығуларын соқыр сезімдерге теңейді.
3) Адамның қызығулары ерте кезден бастап нәсіл арқылы соқыр сезімдер,
инстинктер ретінде ата-анасынан баласына көшіп отырады.
4) Сыртқы дүниемен байланыспайды. т.б.
Қызығу білім беруде оку-тәрбие үрдісінде өте қажетті шарттар, яғни
мәселелер болып табылады.
Қызығудың мектепте балалардың жақсы оқуына, оқығанын ары қарай
дамытуына, адамгершілігі мол, шығармашыл етіп тәрбиелеуіне ықпалы зор.
Білім - үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Осыған сәйкес балаға
белгілі бір көлемдегі білім, білік-дағдыларды меңгертумен бірге табиғат,
қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды шығармашылық
бағытта жан-жақты дамыту-бүгінгі күннің басты талабы. Осы талап тұрғысынан
алғанда, ұйымдастырылған оқу іс әрекеттің сан түрлі әдіс-тәсілдерін
іздестіру, жаңа технологияларды тиімді пайдаланудың маңызы ерекше.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дидактикалық
ойындар негізінде қалыптастырудың ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында белгіленген орта білім берудің негізгі міндеттерінің бірі:
...білім алушылардың еңбек нарығындағы бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз
ету үшін тілдік фактілерді жалаң емес, қатысымдық тұрғыдан меңгерту қажет.
Бұл Отанымыздың келешекте дамуымен, әлемнің алдыңғы қатарлы елдері сапына
қосылуымен, қазіргі мектеп оқушыларының білім дәрежесімен, шығармашыл ойлай
алу қабілеттерімен сабақтаса орайласады. Осыған орай, білім беру
салаларында оқыту мен тәрбиелеудің жаңа технологияларын қолдану жұмыстары
жедел қарқынмен жүргізілуі тиіс . [23].
Бүгінгі ғылым мен техниканың қарқынды даму кезеңінде бұл міндеттердің
жүзеге асуы, жеке тұлғаның дамып қалыптасуында олардың білімге деген
қызығушылығы мен ынтасына байланысты.
Мектепте балалардың дайындық тобында білімге деген қызығушылығы мен
ынтасы негізінде танымдық белсенділігі қалыптасады. Оқу-тәрбие барысындағы
балалардың іс-әрекетінде танымдық белсенділікті арттыру, олардың
шығармашылық әрекеттерінің нәтижесінде біліктілікке қол жеткізу - бүгінгі
оқу-тәрбие үрдісінің негізгі мақсаттарының бірі. Оқу-тәрбие барысында
белгілі бір әрекеттер нәтижесінде қалыптасатын жеке тұлға мәселесі
теориялық тұрғыдан педагогтар үшін де маңызды. Бұл проблеманың кейбір
тұстары тамыры тереңге бойлайтын көне замандардан бастау алды. Антика
дәуірінің ойшылы Сократ оқушылардың танымдық белсенділігі мен іс-әрекетін
басқаруға көп көңіл бөлді. Ол шәкірттеріне білімді жай ғана бере салмай,
сұрақ қоя отырып, олардың ойлау қабілетін, қызығушылығын арттырып, өз ой
тұжырымын жасай білуге үйретті.
Қызығушылықты дамыту белгілі бір болмыстағы белгісіз жағдайларға
қызығудан, оның заңдылықтарын, бір-бірімен қатынасын және өзара байланысын
айқындаудан, одан әрі қарай жалғастырудан тұрады. Ал қажеттілікті
қанағаттандыру мен алға қойған мақсатқа жету үшін адамда қызығушылық пайда
болады. Ол - адамның белгілі бір бағыттылығы деп жазды
Әйгілі педагог А.Дистервег тәрбиешінің ізденімпаздығы мен белсенділігі
жоғары болуы және ол білімін үнемі жаңартып, толықтырып отыруы керек деп
есептеді.“Нашар мұғалім ақиқатты өзі айтып береді, жақсы тәрбиеші баланың
өзін ізденуге жетелейді“ дейтін қанатты сөзі, тәрбиешінің негізгі мақсаты
баланың өз бетімен іс-әрекетін дамытуға бағытталуы тиіс, себебі, солар
арқылы ғана білім тереңдей түсетіндігіне көз жеткізеді. А.Дистервегтің
еңбектерінде алғаш рет қарастырылған оқытудың өз бетінше ұстанымының біз
үшін үлкен маңызы бар болып табылады.
Ойын жөнінде айтылған философиялық көзқарастар әлем мәдениетімен тығыз
байланысты. Ойындардың жастарды тәрбиелеу мүмкіншіліктеріне аса зор мән
берген. Мәселен, сол дәуірде өмір сүрген грек ойшылдары Гераклит пен Платон
ойынның философиялық жақтарын ашқан және олардың көзқарастары бірін-бірі
толықтырған. Гераклит ойынды шексіз әлемге теңесе, Платон өзінің "Мемлекет"
еңбегінде жас өскінге өмірлік қажетті іс-әрекеттерді үйретуші құралға,
өмірге, трагедияға, сезімге, жалпы ғарыштық әлемге теңеген.
Орта ғасырда баланың ойынының мәні ашылмаған. Осыған қарамастан, ойын
әрекеті алдыңғы қатардағы ғалымдардың, соның ішінде ұлы педагогтардың: және
назарын аударды. Өскелең ұрпақты оқыту мен тәрбиелеудегі теориясының
негізін салушы Я.А.Коменский өзінің әлемге әйгілі Аналық мектебінде,
мектеп азаптау мен ұрып соғудың емес, ойын мен ермек балалардың қоршаған
орта туралы нақты түсініктердің, білімдердің жинақталуына себепкер болуы
тиіс деп атап көрсетті. Балалардың ойынына жолдастары, ата-аналары,
мұғалімдер мен ойыншықтары әсер ететіндігі дәлелденген. [24].
Оқу ойынына деген қызығушылық социал-демократтардың көзқарасында
кездесіп, оқу ойынын болашақ ұрпақтың тұлғалық қалыптасуындағы орнын
ерекше бағалады. Оқушының ойын кеңйтпейтін, оқулықты жаттауды талап ету,
оқытушының айтқанын қайталауды қатты сынады. Бір жағынан Мазақ
педагогикасына қарсы шығып, оқу интеллектуалдық қиындықтан тұру
қажеттілігін, оқушыларды еңбекке баулуға ықпалы болуы тиістігін көрсетті .
Ойынды баланы дамыту мен тәрбиелеудің құралы деп түсініп, ойынды жоғары
бағалаған. Ойында, - деп жазды ол, - сәби өмір сүреді және бұл өмір
іздері, нақты өмір іздерінен қарағанда онда тереңірек қалады. Белгілі
ғалым барлық оқу үдерісінің ойынға айналуына қарсы болды, бірақ
педагогтардың назарына оқу ойындарының баланың есте сақтауын, зейінін,
оқуға деген қызығушылығының дамуына ықпалын баса көрсетті. Ол ойын тек
тұлғаны бір жақты емес, толық тұтас қалыптастыратындығы мін берді. Ғалым
ұстаз ойында оқу үдерісіне қолдануға бірқатар құнды ұсыныстар айтты.
Мәселен, оқу оны негізінде белсенді шығармашылық әрекеті қалыптасатындығын
ескертті
Бірақ педагог ғалым Р.С. Омарованың теориясын ойынға деген жаңа тұғыр
деп санайды. Кеңес үкіметінің бірқатар ғалымдары зерттеулерінде бұл
болжамды одан әрі жалғасын тапты. ойынға өзіндік тұғырмен қарап,
физиологиялық, биологиялық, психологиялық көзқараспен қарап, ойын баланың
белсенділігінің негізгі түрі ретінде баланың күшін жаттықтырып,
бағдарлануын, әлеуметтік тәжірибесін кеңейтеді, қоршаған өмірді шығармашылқ
тұрғыда біріктіреді. Оның ойынша, ойын іс-әрекет емес, себебі бала ойында
ересектің рөлін алады, ересекше әрекет етеді. Ойын жағдаятында баланың
әрекеті ойын емес, оның көзқарасы, өнері дейді. Ойынның бірқатар
ерекшелігін ойын мен өнердің ұқсастығын жалпы генетикалық негізі бір
екендігін көрсеткен. [25].
Бірқатар психологтардың - басқалардың жұмыстарында ойынның әлеуметтік -
психологиялық феномен сияқты рөлі басым талданған болатын. Ойын – адам
өмірінің барлық дәуірлері қамтылған, өзінің даму тарихы бар қызметтің
ерекше түрі деп тұжырымдаған психологтар мен педагогтар ұзақ уақыт бойы
негізінен бастауыш сыныптағы балалардың ойынын зерттеп келген болатын деп
көрсетті. Бастауыш мектеп оқушыларының ойыны ерекше әлеуметтік-
педагогикалық феномен жағынан жеткіліксіз зерттелген. Кейбір зерттеушілер
ойынды ықыласпен оқуға және қоғамдық жұмыспен белсенді шұғылдануға міндетті
оқушы үшін болмашы қосымша қызмет деп қараған. Ал басқалары балалардың
қоғамдық ұйымдары аймағында өзіндік инициативасынан және еркін қуаныштан
айрылғандарға арналған қандай да бір формальды процедура ретінде түсінді.
Сонда ойын іс-әрекетінде бала қарым-қатынас, еңбек және таным субъектісі
бола алады.
Оқу сабақтарындағы оқушылардың танымдық белсенділігінің негізгі түрлері
бақылау, тәжірибе, кітаппен жұмыс, білімді жүйелеу және т.б. болып
табылады. Бұл іс-әрекет түрлерінің пәні бір бірінен ажыратылмаған. Бұдан,
танымдық белсенділіктің түрлері өзара байланысты. Бұл өзара байланыстың
объективті негізі біздің барлық жағдайда нақтылық туралы объективті білім
алуымыз болып табылады.
Бұдан басқа, оқушылар көптеген басқа жоғары маңызды танымдық белсенділік
түрлері бағыттылығының субъектілері болып табылады, яғни оқушылардың олар
үшін жаңа білім, білік, дағдыны алуын қамтитын, олардың іс-әрекет
тәсілдерін меңгеруі және дамуы. Өкінішке орай, осы белсенділік түрлері
мектепте кең түрде таралмаған. Оқушылар іс-әрекеттің белсенді емес
түрлерімен айналысады. Барлық оқу пәні бойынша оқу материалының мазмұны,
оның құрылымы танымдық белсенді түрлерінің көптүрлілігін жүзеге асыру
үшін алғышарттар құрады.
Математика, ана тілі, қазақ тілі және басқа да бастауыш мектепте
оқылатын пәндердің мазмұнын меңгеруде, сабақтан тыс уақытта, үй
тапсырмаларын орындауда келесідей танымдық белсенділік түрлері ұсынылуы
мүмкін:
І – сөздік негіздегі іс-әрекет түрлері:
1. Мұғалім түсіндірмесін тыңдау.
2. Өз жолдастарының әңгімесін тыңдау және талдау;
3. Кітаппен жұмыс.
4. Бірнеше әдебиет бойынша материалды іріктеу және салыстыру.
5. Әңгіме жазу.
.6 Мәтіндік сандық және сапалық тапсырманы шешу.
7. Ұғым бойынша тапсырманы орындау.
8. Оқу материалын жүйелеу.
8. Мұғалім көрсетілімін бақылау
9. Оқу фильмдерін қарау.
10. Графиктерді, кестелерді, сызбаларды талдау.
11. Ойындарды жетілдіру бойынша тапсырманы орындау.
12. Тәжірибенің жаңа нұсқасын жасау.
13. Бар мәліметтерді талдау негізінде тұжырымды құру.
14. Б жұмысының әдістемесін дайындау және тексеру.
15. Бақылау жүргізу.
16. Үлгілеу және құрылымдау.
Біз мектеп практикасында кездесетін және әдіскерлер ұсынатын танымдық
белсенділік түрлерінің тізімін келтірдік. Бұл тізім арқылы танымдық
белсенділіктің көптүрлілігі теріске шығарылмайды. Мұғалімнің міндеті оқу
сабақтарында іс-әрекеттің тиімді түрлерін жаңасын іздеу және табу. Тізімде
берілген танымдық белсенділік түрлерін үшке бөлу, жоғары деңгейде шартты.
Осы бөлудің негізінде білімді алу көзі, білік пен дағдыны қалыптастыру
жатыр. Бірінші топқа сөз, белгі; екінші топқа – бейне, көріп сезу; үшінші
топқа – практикалық әрекет жатады. Басқаша айтқанда, бірінші топтың
белсенділік түрлері мәтінмен жұмыс; екінші топтың белсенділік түрлері
әртүрлі нысандарды бақылау; үшінші топтың белсенділік түрлері әртүрлі
бақылауларды орындау. Сондай-ақ, барлық келтірілген тұжырымдарды біздің
ерекшелеген танымдық белсенділік түрлеріне біріктіруге болады.
Мұғалімнің алдында оқушыларды танымдық белсенділіктің әрбір түрін
орындауға үйрету, оларда өз іс-әрекетін жоспарлау және тиімді ұйымдастыру
білігін қалыптастыру міндеті тұр. Оқушылардың неғұрлым іс-әрекеттің әртүрлі
түрлерін меңгеруі, оларды жаңа білімді алуға қалай қолдану қажеттігін
білуі, олардың танымдық белсенділігінің, сонымен қатар танымдық
қызығушылығы мен қажеттілігінің, бүтіндей дамуынан тәуелді.
Бірақ біз мектеп практикасында оқушы тұлғасының дамуына әсер ететін
танымдық белсенділіктің түрлерін меңгеруді бақылаймыз. Оқушылардың оқыту
үдерісінде белсенділігінің төмендеу себебі неде? Біздің пікірімізше, ол
келесідей себептерден тұрады:
1. мектепте бастауыш сынып оқушыларының меңгеруіне қиын күрделі оқу
материалының берілуі.
2. Оқушылардың өз бетімен жұмыс жасауы, өз бетімен оқу материалын
меңгеру деңгейі төменгі деңгейде қалыптасуы.
3. Мұғалімдердің оқушылардың танымдық белсенділікті тиімді ұйымдастыра
және басқара алмауы, оқушыларды осы іс-әрекетті орындауға үйрете
алмауы.Сонымен, танымдық белсенділіктің түрлері – бақылау, эксперимент,
кітаппен жұмыс, білімді жүйелеу, оқу материалдары мен тапсырмалар және т.б.
Оқушылардың танымдық белсенділікті меңгеруі бірінші сыныптан басталады.
Бұл жылдам оқу, мәтінді оқи білуі, мәтінді өз сөзімен айтып беруі,
бақылауы, кейбір қарапайым тұжырымдарды жасауы және т.б. Әрі қарай
оқушыларда дүниетану пәнінен қарапайым тәжірибелер жасау білігі қалыптаса
бастайды. Танымдық білігін қалыптастыру мен бұл мәселені шешу жолдарының
маңыздылығы көрсетілген зерттеу жұмыстары, әдістемелік жұмыстарының
көптігіне қарамастан, оқушылар бұрынғыдай мектептің жоғарғы сыныптарына
танымдық білігі төменгі деңгейде келеді немесе дәл осы деңгейде мектепті
бітіріп жатады. Танымдық білігінің қалыптасуының төменгі деңгейінде оқу-
әдістемелік үдерістің сапасын арттыру міндетін табысты шешу мүмкін емес.
Осындай жағдайда барлық пән мұғалімдері оқушылардың танымдық білігін
қалыптастыруға бағытталған жұмыстарды мектептегі барлық оқыту барысында
жүргізуі тиіс. Мұны тек қана танымдық белсенділікті ұйымдастыру арқылы
жүзеге асыруға болады.
Қазіргі таңда педагогикада танымдық белсенділік үдерісінде оқушыларда
жалпылама танымдық білік пен дағды қалыптасады деген пікір қалыптасуда.
Мұны алғаш рет А.В.Усова көрсеткен. Жалпылама білік деп оқушылардың ғылыми
негіздері мен іс-әрекет құрылымын түсінуге, ол құралатын операциямен
әрекетті тізбектей орындауды өз бетімен анықтауға негізделген білікті
атайды. Оқушы, жалпылама білік пен дағдыны меңгере отырып оларды тек бір
ғана пәннен емес, басқа да оқу пәндеріндегі сабақтарда, сонымен қатар
практикалық іс-әрекетінде танымдық тапсырмалардың кең шеңберін шешуге
қолдана алады . Жалпылама біліктің басты қасиеті, айырмашылық белгісі – бұл
іс-әрекеттің бір түрінен екіншісіне ауысу қасиеті.
Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл-Фараби өзінің Бақыт жолында атты
философиялық шығармасында адамның танымын дамыту арқылы ғана оны бақыт
жолына жетелеуге болатындығына тоқталса, ұлы Абай өзінің 43-қара сөзінде
баланың танымын алғашқы күннен бастап, дамытпаса, оның өзі із-түссіз
жоғалып, жойылып, кететінін айта отырып, не көрдің, не есіттің, әрнешік
білдің, соны тездікпен ұғып ұққандықпенен тұрмай, арты қайдан шығады, алды
қайда барады, сол екі жағынан да ақылды жіберіп қарамаққа тез қозған
жібереді. Егер бұл болмаса көп білуге көп оқу оңды пайда да жібермейді, -
деді . Бала танымын алғашқы күннен бастап дамыту құралы да, балада оқу мен
білімнің, тәрбиенің негізін қалыптастыратын да – ойын әрекеті болып
саналады.
Қазақ балаларына мағыналы анекдоттар, жұмбақтар, ойына ой қосатын
әңгімелер, танымдық қызығуын тудыратын жайттар адамгершшікке, ақыл ойды
тәрбиелеуде аса тиімді болады деп санаған. Бала психологиясының ерекшелігі
— білуге құштарлық деп есептейді. Өсе, ержете келе тәрбие құралдарының
қатарына ұлттық ойындарды, оның ішінде ақыл-ойды дамытатын "тоғызқұмалақ"
ойынын жатқызған. Белгілі педагог Н.Құлжанова "ойын арқылы бала дене және
көңілді машықтандырады" деп, ойынның әр жақты функциясын ашып көрсетеді
және балалар ойынын тану, білуге құмарлығымен, сөйлеумен ұштасып
жататындығын ескертеді.
Әлем бала өміріне біртіндеп кіреді. Бала ең алдымен оны үйде,
балабақшада,мектепте не қоршап тұрғанын ұғынады. Біртіндеп өмірден алған
тәжірибесі көбейеді. Бастауыш сынып оқушылары өзінің айналасындағы қоршаған
ортамен танысуға өте құштар. Бұл баланың бірнеше сұрақтар қоюына әкеліп
соғады. Яғни, балаға әлем аздап ғана сырын ашса, онда баланың білуге деген
құштарлығы арта түседі. Ойын–баланың бірінші әрекеті, сондықтан да оның
мән–мағынасы ерекше. Қазақ халқының ұлы ойшылы Абай Құнанбаев: Ойын ойнап,
ән салмай, өсер бала бола ма?, - деп айтқандай, баланың өмірінде ойын
ерекше орын алады. Мектеп жасындағы балалардың зейіні тұрақсыз болады.
Оларды біркелкі жұмыс тез жалықтырады. Сондықтан олардың зейінін үнемі
қажетті бағытқа аудару үшін ойын түрінде жүргізу қажет. Өйткені
ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде алған білімді ойынмен тиянақтау білімнің
беріктігіне негіз қалайды.
Ойын барысында баланың жеке басының қасиеттері қалыптасады. Баланың
қуанышы мен реніші ойында айқын көрінеді. Ойын кезіндегі баланың
психологиялық ерекшелігі мынада: олар ойланады, эмоциялық әсері
ұшқындалады, белсенділігі артады, ерік қасиеті, қиял елестері дамиды, мұның
бәрі баланың шығармашылық қабілеті мен дарынын ұштайды. Мектеп жасына
дейінгі балалар көргендерін, байқағандарын, айналасынан естігендерін ойын
кезінде қолданатын байқауға болады. Ойын айналадағы болмысты бейнелейді.
Ойын барысында балалар дүниені тани бастайды, өзінің күш жігерін жұмсап,
сезімін білдіруге мүмкіндік алады, адамдармен араласуға үйренеді.
Сондықтан да ойшыл ұлы адамдар балаларды ойын арқылы оқыту керек деген ойға
келді. Ойын арқылы оқыту, бұл ой көптеген оқытушылар мен тәрбиешілерді
қызықтырды. Н.Ж. Құрманова ойын арқылы балаларға өте қиын әлемдік танымды
түсіндіре білді. өз оқушыларымен ойын ойнағанда өзін балалармен бірдей қоя
отырып, олардың көңіліне, ойына, санасына пайдалы ұғымды беріп, өз ісіне
сенімді болып, қиындықтарды жеңе білуге үйретті–баланың көздерінде білімге
деген құштарлықты байқады [26]. Ойын арқылы оқытудың а рқасында
дидактикалық ойын пайда болды. Берілген ойындарды қолдану іс-әрекеттің
әсерлігін арттырып, балалардың логикалық ойлауын, математикалық
қабілеттерін дамытады. Бұл ойындарды тәрбиешінің шығармашылықпен түрлендіре
отырып, балалардың психофизиологиялық ерекшеліктерін ескеріп, жаңа
тақырыпты өткенде, өтілген материалды қайталағанда, білімді тиянақтау
кезінде іс-әрекеттің мазмұнына сай пайдалануға болады. Сондықтан, бұндай
ойындар ойнау балалардың ойлау, қабылдау, еліктеу қабілеті және заттардың
түрін, түсін, көлемін ажырата білуін дамыта түсу үшін өте қажет.
Дидактикалық ойындарда міндетті түрде екі бала қатысатын ойындар түрін
пайдаланған тиімді. Ойын арқылы оқыту үшін дидактикалық ойындар құрылған.
Балаларға тапсырмалар ойын түрінде беріледі, бұл дидактикалық ойындардың
негізгі ерекшеліктері. Балалар ойнау арқылы белгілі бір білім, білік,
дағдыларды және ойын әрекеттерін меңгереді. Әр дидактикалық ойынның
танымдылық және тәрбиелік мазмұны болады.
Ойындардың тиімділігі көп жағдайда мұғалімнің көңіл–күйіне де байланысты
болады. Әр ойынды өткізген кезде мұғалімге шығармашылық қажет.
Дидактикалық ойын - оқылатын жүйелерді, құбылыстарды, үдерістерді
еліктеу бойынша үлгілеудің белсенді оқу қызметі. Дидактикалық ойын – әрбір
қатысушы және топ бүтіндей негізгі мақсаттарды шешуге біріккен және өз
әрекетін ұтуға бағыттайтын ұжымдық, мақсатқа бағытталған оқу қызметі .
Бірақ дидактикалық ойын рөлдік ойынның эволюциялық нәтижесінде пайда болды.
Бұл жөнінде ғалымдар түрліше атаулар мен түсініктемелер берді.
Д.Б.Эльконин рөл жасырын, ал ереже ашық деп түсіндіріп, ойын-жаттығу
деп атады.
Педагогикалық энциклопедияда дидактикалық ойын - ақыл-ой тәрбиесінің
құралы, балалардың заттар, құбылыстар, қоршаған өмір туралы білімін
нақтылап, ойлауға, сөйлеуге, санауға және т.б. үйретеді делінген.
Сондықтан біздің пікірімізше, дидактикалық ойындар – бұл әрекет түрі ойын
және оқу-танымдық әрекеттерді біріктіреді. Дидактикалық ойын туралы
әдебиеттерде бұл әрекет түрін өз деңгейінде бағаланбаған көзқарастар
кездесті. НД.Левитов, П.А.Рудник бала мектепке дейінгі кезеңнен кейін
спортық ойыннан басқа ойынды ойнамауы керек деп санады, дидактикалық
ойындарды шектеді, ойнаған бала дамуынан кешігеді деп санады. Аталған
көзқараспен біз келісе алмаймыз, себебі баланың мектепке келуіне байланысты
тек ойын жетекші әрекет бола алмайды, бірақ оның дамуында негізгі орынды
алады. 60-70 жылдары дидактикалық ойынға оқыту үдерісін белсенді ету
мәселесіне байланысты қызығушылық жоғары болды.
Мұғалімдер оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытатын ойындарды
дайындайды. Оның ерекшелігі ойындағы таным өзіндік формасы бар, дәстүрлі
оқуға ұқсас емес болып, қиялы, жауапқты өздігімен іздеуі, белгілі
фактілерге және құбылыстарға жаңа көзқарас, білімді толықтыру кеңейту,
байланыстар туғызу, белгілі құбылыстар арасында ұқасастық пен айырмашылығын
анықтады.
Олардың ойынша оқушылардың тілін дамытуды белсенді етудегі тиімді құрал
болып саналды. Дидатикалық ойындар ойын жаттығулары және ойын
жағдаяттарынан тұрды және сөздік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 3
АНЫҚТАМАЛАР 4
КІРІСПЕ 5-7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДИДАКТИКАЛЫҚ
ОЙЫНДАР НЕГІЗІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін 8-14
қалыптастырудың мәні
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін 15-27
дидактикалық ойындар негізінде қалыптастырудың ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДИДАКТИКАЛЫҚ
ОЙЫНДАР НЕГІЗІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындар арқылы оқу-танымдық 28-47
шығармашылық қабілетін қалыптастырудың жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының дидактикалық ойындар негізінде 47-60
шығармашылық қабілетін қалыптастырудың әдіс -тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 61 -62
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН 63-64
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65 -67
... ... ... ... ... ... ... ...
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста кeлeci нормативтік құжаттарға ciлтeмeлep
көрсетілген:
2007 жылдың 27 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Білім туралы
Заңы.
Жоғары білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 Қаулысымен
бекітілген.
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан жолы-2050: Бір
мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Қазақстан халқына Жолдауы
АСТАНА. 17 қаңтар. 2014.
Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарты. Жалпы бастауыш білім. - Алматы, 2008.
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар
көрсетілген:
Мемлекеттік жоғары кәсіби білім беру стандарты – жоғары білім беру
құрылымын, мазмұнын және жоғары білімнің негізгі бағдарламаларының көлемін
анықтайтын құжат.
Білім беру бағдарламасы – білім беру мазмұны мен оқу үдерісін
ұйымдастыру ерекшеліктерін сипаттайтын білім беру мекемелерінің нормативтік
– басқару құжаттары.
Оқу үдерісі – оқытудың арнайы ұйымдастырылған түріндегі жеке тұлғаның
жалпы дамуы мен тәрбиесінің, білім беру мақсатын айқындайтын біртұтас
педагогикалық үдерістің нақты көрінісі.
Оқу жоспары (ОЖ): білім беру деңгейлеріне сәйкес оқу пәндерінің тізімі
мен көлемін, оқыту тәртібі мен бақылау түрін реттейтін құжат.
Дидактикалық жүйе - оқыту мақсатына жету жолында қолданылатын
бірыңғай, іштей тұтас құрылым мен элементтер жиынтығы.
Портфолио білім алушының белгілі бір оқу кезеңіндегі оқу және
әлеуметтік маңызы бар жеке жетістіктерін көрсететін тәсіл. Бұл тәсілдің
көмегімен білім алушының бағытталған, жүйелі және үздіксіз бағалау мен өзін-
өзі бағалау нысаны ретіндегі рефлексияға қабілеті белгіленеді және
бағаланады.
Пәнді оқыту нәтижелері – игерілген білім, іскерлік, дағды және білім
беру салалары бойынша құзыреттіліктер.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы
мен болмысын айқындап алған Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын
ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды
алдыңғы кезектегі міндет етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық
жүйені жасауда дәстүрлі оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап,
оқытудың жаңа технологияларының табиғатын түсіне отырып, оқушылардың
шығармашылық қабілетін қалыптастыру қажеттігін негіздейді. Айтылған
мәселенің басты ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, оқушылардың
білім алуы барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу жүйесін,
алған білімін өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы танылады.
Әсіресе, оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастыру мәселесі қазіргі
уақытта бастауыш мектеп үшін өзекті мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан
қазіргі бастауыш мектептен бастап оқушылардың шығармашылық қабілетін
қалыптастыру маңызды міндет, ғылыми мәселе. [1].
Бастауыш сынып оқушыларының ойлау дәрежесі мен дербес іс-әрекеттегі
белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепте берілетін
ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту
міндеттері олардың шығармашылық қабілетін қалыптастыруға тікелей
байланысты. Оқушыны даяр білімді қабылдаушы объект емес, білімді өз бетімен
ізденуші субъект ретіне қарау мақсатында оқыту жүйесін лайықтаудың
қажеттігі артуда.
Қазақстан Республикасындағы 12 жылдық жалпы орта білім беру
Тұжырымдамасы әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке тұлға
мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің ұлттық моделін
қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Сондықтан, жеке тұлғаға
өзіндік құндылық ретінде қарап, бастауыш мектептен бастап оқушылардың
шығармашылық қабілетін қалыптастыруда дәстүрлі оқыту әдістерін әлемдік
білім кеңістігіндегі оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып оқу
үдерісін жетілдіру міндетіміз. [2].
Осыған орай бастауыш мектепте берілетін білім мазмұнын жаңарту, оқытуды
белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең алдымен, әрбір оқушының
жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен ізденімпаздығының қалыптасуына,
нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғасының оқу-танымдық әрекетінің қалыптасуына
қызмет етуі тиіс.
Тарихи тұлғалар, ғұлама ғалымдар Әл-Фараби [3], Ж.Баласағұн [4] білім,
тәрбие мәселелері жайлы ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған білімнің
философиялық негізін салып, ол білімді-философиялық категория және бүкіл
танымның даму үдерісінде қалыптасқан адамзат мәдениетінің рухани
қазынасының жиынтығы деп қарастырады.
Шығармашылық қабілеттің психологиялық негізін Л.С.Выготский [5].,
П.Я.Гальперин, [6], В.В.Давыдов [7], С.Л.Рубинштейн [8], Н.Ф.Тализина,
[9], М.Мұқанов [10], Қ.Жарықбаев [11], Ә.Алдамұратов [12], Г.М.Қасымова
[13] және т.б. зерттеулерінде түрлі аспектілері, психологиялық тетігі
қарастырылған.
Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастыруда
ойынның мәнін психологиялық негізін және т.б. жүйелеген.
Ойын дамуының тарихи аспектісі адамзат әрекетінің ерекше формасы ретінде
М.А.Данилов [14], Б.П. Есипов [15], П.И.Пидкасистиый[16] және т.б
еңбектерінде көрсетілген.
Шығармашылық қабілетті қалыптастырудың негізгі бағыты – жеке тұлғаны
қоғамның ең маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына,
танымдық белсенділігінің қалыптасуы арқылы интеллектуалдық мүмкіндігінің
жоғары деңгейге жетуіне жағдай жасау.
Елімізде бастауыш сынып оқушыларының ойын әрекеті туралы оның ішінде
дидактикалық ойындарды оқу-тәрбие үдерісінде қолданудың жолдарын
М.Т.Тұрыскелдина [17], Т.Иманбеков [18]. зерттеуінде бастауыш сынып
оқушыларының дамытушы ойындар арқылы оқу-танымдық әрекетін қалыптастыру
мәселесі ішінара қарастырылған. Т.Ж.Бекботчаева, А.К.Айтпаева,
Қ.Сағындықов [19], Г.М.Қасымованың зерттеулерінде қазақтың ұлттық ойындарын
дидактикалық мақсаттарына жіктеген. Дей тұрғанмен, қазіргі бастауыш мектеп
жағдайында оқушылардың дидактикалық ойындар арқылы шығармашылық қабілетін
қалыптастырудың қажеттігі мен бұл мәселенің теориялық тұрғыда және ғылыми-
әдістемелік жағынан қажетті зерттелмеуі, сонымен қатар бүгінгі бастауыш
мектептің нақты қалыптасқан жағдайында оқытуды белсендіру мүмкіндіктерін
ескеру негізінде тақырыпты “Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
қабілетін дидактикалық ойындар негізінде қалыптастыру” деп таңдауымызға
негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сынып оқшыларының шығармашылық қабілетін
дидактикалық ойындар негізінде қалыптастыру.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектептің бастауыш сыныбындағы
педагогикалық үдеріс.
Зерттеу пәні: Бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындар арқылы
оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер бастауыш сыныптардағы оқу-танымдық іс-
әрекетін қалыптастыруда дидактикалық ойындардың нақты мүмкіндіктері
анықталып, оның үлгісі мен әдістемесі жасалса, онда бүгінгі қоғам талабына
сай бейімделген, ойлау белсенділігі ұшқыр, жан-жақты, өзін-өзі үнемі
дамытуға бағыттайтын, ізденімпаздық іс-әрекетте белсенді жеке тұлғаны
қалыптастыруға болады, өйткені бұл қазіргі күнгі бастауыш мектептеріндегі
оқу үдерісінің тиімділігін арттыруға көмектеседі.
Зерттеудің міндеттері:
- бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастырудың
теориялық негізін айқындау;
- оқу үдерісінде дидактикалық ойынды қолдану арқылы оқушылардың
шығармашылық қабілетін қалыптастырудың ерекшеліктерін нақтылау;
- дидактикалық ойынды қолдану негізінде шығармашылық қабілетін
қалыптастырудың әдіс тәсілдерін және жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР
НЕГІЗІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастырудың
мәні
Егеменді еліміздің талабына сай мемлекеттік тілді меңгеру, оқыту, қазіргі
заманға сай білімді де, тәрбиелі ұрпақ тәрбиелеу педагогтар еншісінде.
Бастауып сынып оқушыларына тәрбие мен білім беру жұмыстарын ұйымдастыруда
олардың сөйлеу, тілін дамыту, байланыстырып сөйлеу мәдениетін жетілдіруге,
құрастыра сөйлеуге, сөздік қорының молаюына баса көңіл бөлген жөн.
Мектепте бастауыш сынып оқушыларын дамыту мәселесі ұлттық даму
стратегиясымен тығыз байланысты мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі
болып табылады.
Бала - біздің болашағымыз. Олай болса, бастауыш сыныпта тәрбиелеу мен
оқыту баланың ғана емес, еліміздің де жарқын болашағының кепілі. Ол –
үздіксіз білім берудің алғашқы деңгейі. Сондықтан, мектепте бастауыш сынып
оқушыларын тәрбиелеу мен оқытудың негізгі мақсаты – баланың жеке басының
қалыптасуы мен дамуы болып отыр.
Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастыру
мәселесі көп қырлы. Себебі білім беру және оқушы тұлғасын дамытуда
шығармашылық қабілет ғылыми пәндердің кең аясын қамтитын ұғым болып
табылатындығын көрсетеді.
Бiлiм беру жүйесi қоғамның әлеуметтiк – экономикалық дамуында жетекшi
рөл атқарады, сондай – ақ оны әрi қарай айқындай түседi. Ал бiлiмнiң
қалыптасып, дамуының жалпы шарттары философияның негiзгi мәселесi – рухтың
материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетiн iлiм таным
теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбiрлi
айырмашылығы – ол бiлiмнiң қалыптасуы мен негiзделуiнiң жалпы ұстанымдарын,
объективтiк қатынастарды анықтауға мүмкіндік береді.
Шығармашылық қабілет – оқушының бiлiмге деген өте белсендi ақыл – ой
әрекетi. Ол танымдық қажеттiлiктен, мақсаттан, таным қисындарынан және
әрекеттiң негiзiнде оқушыларда шығармашылық белсендiлiктерiнен
iзденiмпаздықтың негізінде қалыптасады.
. Оқу әрекетінің мазмұнын теориялық білімдер құрайды, осы әрекет арқылы
оларды игеру кіші мектеп жасындағы балалардың теориялық санасы мен ақыл-
ойын жетілдіреді, сонымен қатар әрекеттің практикалық түрлерін жүзеге
асырудың шығармашылық-тұлғалық деңгейін дмытады.Бастауыш мектеп жасындағы
балалардың оқу әрекеті субъектісі ретінде қалыптастыру проблемасы
психологиялық-педагогикалық ғылымда кеңінен зерттелген. Бастауыш сынып
жасындағы балаларының оқу әрекетін қалыптастырудың негізгі бағыттары және
оларды дамыту Т.Сабыров [20], және т.б. ғалымдардың еңбектерінде толық
сипаттама берген. Ғалым А.Х.Аренованың пайымдауынша, бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастыруды өзіндік жұмысымен
байланыстырып, оның мазмұнын және құрылымын көрсеткен.
Шығармашылық қабілеттердің өзі де білім базасына, іс-әрекеттердегі
технологиялық процестерді жүзеге асыратын іскерліктерге байланысты болып
табылатыны белгілі. Осы тұрғыдан қарастырғанда пәндік білімдер мен
іскерліктердің мектепке дейінгі балалардың шығармашылық қабілеттерін
дамытуға маңызы ерекше болары айқын.
Адамның шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту мәселесі Қазақстан
Республикасының Орта білімді дамыту тұжырымдамасында да білім беру
мекемелерінің ең негізгі мақсаты дүниетанымдық, құзырлық, шығармашылық деп
атап көрсетілген. Аталмыш құжатта “шығармашылық” ұғымына “... адамның өмір
шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі” ретінде сипаттама берілген .
Қазақстан Республикасы гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында былай
делінген: “Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда адам жай зерттеу
объектісі ретінде ғана емес, ең алдымен шығармашылық пен таным субъектісі,
құдіретті мәдениет үлгілерін дүниеге әкелген әрі өзінің шығармашылыққа
деген құлшынысымен оқушыларды баурап әкететін субъект ретінде бедерленеді”.
Бұл айтылғандар оқытудың басты мақсаты балаларға дүние заңдылықтарын,
фактілерін таныту дегенді аңғартады. Оқу-тәрбие үрдісінде балалардың
шығармашылық белсенділігін арттыру жағын ойластыруды алға тартады.
Елімізде білім беру жүйесіндегі оң өзгерістер орын алып қалыптасып
келеді. Солардың қатарына мектепке дейінгі балалардың қасиеттерін,
қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын ұштаудағы оқу-тәрбие
процесін ұйымдастыруды, оқытудың озық технологияларын пайдалануды айтуға
болады. Оның себептерінің бірі қазіргі таңда ғылым мен техниканың дамуына,
технология ғылым саласының озық жетістіктерінің өндіріске көптеп өзгерістер
енгізуіне байланысты мектепте шығармашылық тұлғаға тән білім мен іскерлікті
беру қажеттігі.
Шығармашылық - мәдени немесе материалдық құндылықтарды өз ойы бойынша
жаңадан жасау ретінде түсінілетіні белгілі, әрі ол ойлаудың жоғары формасы
болып табылады.
Бүгінгі таңда шығармашылықтың саласы көп, әр сала бойынша іс-әрекет
нышандары әркімде болатынын, бірақ оны дамыту керектігін еліміздің
психологтары ХХ ғасырдың бас кезінде зерттеулер барысында дәлелдеп
көрсеткен.
Шығармашылық тұлға – бұл шығармашылыққа деген тұрақты да жоғары
қызығушылығын білдіретін, шығармашылық қабілетті қалыптастырудың бірлігінде
көрінетін, оған бір немесе бірнеше әрекет түрлерінде, жеке мәнді
шығармашылық нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді. Шығармашылық тұлға
қабілеттер арқылы көрініс табады. Ол көріністер адамның қасиеттерінің
синтезі, психологиялық ерекшеліктері, немесе адамның психологиялық
қасиеттерінің жиынтығы ретінде айқындалады. Шығармашылық қабілет, іс-әрекет
жөнінде өз ойларын көптеген ғұламалар еңбектерінде жазып қалдырған.
Қабілеттер жайлы, оның адамның еңбектік сферасына байланысты зерттеулер
жүргізілді. Мәселен, математикалық қабілеттер педагогикалық қабілеттер.
Сондай-ақ оқушылардың шығармашылық қабілеттіліктерін дамыту және т.б.
мәселелер бойынша зерттеудің жаңа бағыттары белгіленді.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігі арнайы ұйымдастырылған
оқыту процесі арқылы жүзеге асады. Бұл тұста біз оқыту проблемаларына іс-
әрекеттік тұрғыдан қарау өтіп жатқан оқу материалының мазмұнын аша алатын
және тиісті білімнің толыққанды меңгерілуін қамтамасыз ететін іс-әрекет
түрлерін анықтауды білдіреді деген пікіріне қосыламыз. Мұндайда білім оқу
міндеттерін шешу барысында игеріледі және де бұрыннан белгілі іс-қимылдарды
бекітіп, жаңаларын меңгертеді, ал олар өз кезегінде бастауыш сынып
оқушыларының жалпы қабілеттері мен мінез-құлық ерекшеліктерінің
қалыптасуына себін тигізеді . Сонымен, бастауыш сынып оқушыларына білім
педагогтан балаға дайын күйде берілмеуі тиіс, бала оны өз белсенділігінің
барысында алуы тиіс.
Танымдық белсенділіктің мақсаты мен түрткісі іс-әрекеттің құрамына
кіреді. іс-әрекет құрылымын әрекет ұғымымен қатар қарайды, ұсынады. Осы
ұғымның негізінде іс-әрекет ұғымын әрекеттер жиынтығы ретінде түсіндіреді.
Ол іс-әрекет құрылымында: қозғалыс - әрекет – іс-әрекетті ерекшелейді. Кез
келген әрекеттің өз мақсаты мен түрткісі бар. Мұнда психолог әрекет мақсаты
арқылы нақты нәтижені алуды түсіндірген. Кез келген әрекет, өзінің
мақсатына сай адамды оятуға негізделеді. Әрекетке оянуды саналы сезінген
адам әрекеттің түрткісі ретінде көрінеді. Кез келген іс-әрекет және оны
құраушы әрекеттердің өзіндік мақсаты және түрткісі болады. Іс-әрекеттің
мақсаты мен түрткісі әрекеттің мақсаты мен түрткісінен айырмашылығы
жалпылама дәрежеде.
Психологияда жалпы белгіленген тұжырым: іс-әрекет мақсаты аралық
мақсаттардың тізбектелген қатарына жету жолымен жүзеге асырылады. Оның
әрбіреуіне жетуге кез келген әрекет бағытталған. Яғни, әрекет арнайы
тізбектілікте орындалуы тиісті. Бұл алгоритм. Әрекеттің өзіндік ерекше
сапасы бар атап айтқанда ол жүзеге асырылатын тәсілдері. әрекетті жүзеге
асыру тәсілдері мен операция деп атаймын деген.
Белсенділік құрылымын анықтай отырып, бізге қажетті тұжырымдарды
қалыптастырған: мотив (зат) іс-әрекетті анықтайды; мақсат (жалпы және
аралық) әрекетті анықтайды; әрекет орындалатын шартты операциялар
анықтайды. Затына байланысты іс-әрекет түрі де өзгереді, мақсатқа
байланысты – іс-әрекет алгоримті, шартқа байланысты – операциялық құрам
өзгереді. Сонымен, мотив, мақсат, шарт – кез келген іс-әрекеттің, танымдық
белсенділіктің де компоненттері болып табылады. Сонымен бірге белсенділік,
әрекет, операциялар өзара айналыста болуы мүмкін.
мақсат, түрткі, шарт, сонымен қатар белсенділік әрекет және операциялар
нақты бекітілмеуі мүмкін деп есептейді. Оның пікірінше, олар өзара
айналыста болады деп тұжырымдайды. Психологияда мінез-құлықта, іс-әрекетте,
белсенділікте өзектің айырмашылығы мәселесі күрделі мәселелердің бірі болып
табылады. Оның жауаптары әртүрлі (іс-әрекеттің шарты, мінезінің сипаты,
қойылатын міндеттің ерекшелігі), бірақ бірқатар еңбектерде жауап - іс-
әрекет түрткісі ретінде бірыңғай берілген. Мінез-құлық өз әрекетінің
нәтижесін бағалауға және жеке салдарын күтуге бағытталады. Субъект салдары
ретінде көрінетін маңыздылық, оған тиесілі құндылық диспозицияларымен
анықталады, бұл көбінесе мотив сөзімен белгіленеді Әрі қарай: Мотив
ұғымына қажеттілік, еліктеу, ұқсау, қызығу, ұмтылу және т.б. тәрізді
ұғымдар енеді. Мотив – бұл, іс-әрекетте адам үшін құндылықты көрсетеді.
... мотив тұлға-орта қарым-қатынасының мақсатты жағдайымен беріледі.
Психологияда қазіргі дейін мотив ұғымының бірыңғай анықтамасы
келітірілмеген. Бұл ұғымның мүмкін болатын 3 жағдайы ерекшеленеді:
1) қажеттілігін қанағаттандырумен байланысты іс-әрекетке ұмтылысы;
субъектінің белсенділігін туғызатын және оның бағыттылығын анықтайтын ішкі
және сыртқы жағдайлар жиынтығы;
2) іс-әрекеттің затқа бағдарлануының таңдалуы;
3) әрекетті таңдаудың негізіндегі себептің саналылығы .
Сонымен, мотив – бұл біріншіден, ішкі ұмтылыс, екіншіден ішкі және
сыртқы жағдайы; үшіншіден, іс-әрекет заты, төртіншіден, әрекетті таңдау
себебі. Осы төрт кезең де тұлғаның белсенділігін туғызады және іс-әрекеттің
бағыттылығын анықтайды пікірінше, іс-әрекет заты оның нақы түрткісі болып
табылады. Психологтар мен педагогтар іс-әрекеттің құрамды бөліктеріне
әрекет пен операцияларды жатқызады. танымдық белсенділікті белсендіру
танымдық ынтаға тікелей байланысты деп есептейді. Ол: Танымдылық ынтаның
өзіндік ерекшелігі бәрінен бұрын болмыстың тек сыртында қалмай, ішкі сырына
терең үңілуді қажет деп білетін адам тенденциясында жатыр. Бұл орайда
танымдылық ынтасы оқудың да бірқатар маңызды шарттарын талап етеді. Ол
шарттардың негізі шәкірттердің білімге құштарлығын арттыратын ықыласында.
Сондай ықылас бар жерде ой еңбегі қанша қиындықпен болса да нәтижелі
қуанышқа бөлейді ... деп жазды. Оқушының танымдық әрекетін, танымдық
белсенділігін арттырудың тиімді құралдарының бірі – оқушының өзіндік
жұмысы, өздігінен білім алу әрекеті Бұл бағыт бойынша жазылған еңбектерін
талдай отырып, мынадай тұжырым жасауға болады:
Республикамызда оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту бойынша
бірқатар зерттеулер жүргізілді. Олардың ішінде жоғарғы сыныптарға шығарма
жазғызу, оқушыларды сөз өнеріне баулу арқылы көркем-шығармашылық
қабілеттерін дамыту, оқушы шығармашылығын дамытудың дидактикалық
мүмкіндіктерін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан тұжырымдау шығармашылық іс-
әрекетке оқытудың ғылыми-дидактикалық негіздерін анықтау, шығармашылық
қабілеттерін дамыту мәселелері тереңінен зерттелген.
Оқу дағдыларын қалыптастыру проблемаларымен және т.б. айналысқан.
Қ.А Аймағамбетова шығармашылық қабілетті қалыптастыру танымдық ынтаға
тікелей байланысты деп есептейді. Ол: Танымдылық ынтаның өзіндік
ерекшелігі бәрінен бұрын болмыстың тек сыртында қалмай, ішкі сырына терең
үңілуді қажет деп білетін адам тенденциясында жатыр. Бұл орайда танымдылық
ынтасы оқудың да бірқатар маңызды шарттарын талап етеді. Ол шарттардың
негізі шәкірттердің білімге құштарлығын арттыратын ықыласында. Сондай
ықылас бар жерде ой еңбегі қанша қиындықпен болса да нәтижелі қуанышқа
бөлейді ... деп жазды [22].
Мектепте бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын,
дарындылығын дамыту, тәрбиелеу — бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр.
Баланың қызығушылық қабілетін арттыру арқылы танымдық белсенділігін,
қабілетін де дамыту қажет. Қызығу - бұл адамның саналы әрекеті.
Қызығушылық қалай пайда болады? Баланың қызығуы үшін – оның көңіл-күйі
көтеріңкі, көңілді болуы тиіс. Бала бір нәрсеге қызығу үшін қызығатын
нәрселер адамға жағымды сезімдер тудыруы керек. Жалпы адамның қызығуы
бірнеше түрге бөлінеді. Қызығу туралы психологтар, педагогтар көптеген
еңбектерін жазып, дәлелдеген, зерттеген. Олар мыналар: Э.Парондайк, У.Мак
Дугал. Бұл ғалымдар қызығушылықты зерттеп, оның жемістерін де атап өтті.
Мысалы:
А) қызығушылық қабілетті арттыра отырып баланың белсенділігін оятуға;
Ә) бала бойында шығармашылық заңдылықтарды дамытып, тәрбиелеуге; т.б.
Шығармашылық - адамның өмір шыңдығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі.
Шығармашылық — адам бойындағы қызығушылықты қалыптастырып, олардың
өшуіне жол бермеу, адамның рухани күшін нығайтып, өзін-өзі табуына
жәрдемдеседі. Адам әрдайым өзін жетілдіруге, ұмтылуға, өсуге қабілетті
болады, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін жаңа рухани күш беру
тәрбиенің ,білімнің ең негізгі мақсаты болып табылады деп - Қазақстан орта
білімді дамыту тұжырымдамасының жобасында. Сонымен қатар қазақтың ұлы
ойшылдары да өз еңбектерініде адамның жеке басының қабілеттерінің дамуын
қарастырып, тиімді жақтарын пайдаланған. Кеңестік дәуірдегі психологтар мен
көрнекті ғалым педагогтардың және қазақтың ағартушы ғалымдарынан еңбектерін
тұлғаны дамыту мәселесінің теориясы мен практикасына қосқан еңбектерін
білеміз.
Шығармашылық іс-әрекеттің тәрбиелік мүмкіндіктері, шығармашылық
қабілеттерді тәрбиелеу жөніндегі зерттеулерде жүргізілді. “Адамдағы
іскерлік қабілетті тәрбиелеу өз бетінше ойлау қабілетін дамытуда жатыр.
Менің көз қарасымша, ол мына бағыттарда дамуы мүмкін: ғылыми қорытынды
жасай білу - индукция ; іс жүзіндегі процестердің өтуін айта білу үшін
теориялық шешімді қолдана білу - дедукция ; ең соңында табиғатта болып
жатқан процестер мен теориялық толықтырулардың қарама-қайшылығын анықтай
білу - диалектика ” – деп, өзіндік ойлаудың мәнін, бағытын сипаттады.
Жалпы білім беретін және жоғары оқу орындарындағы білім берудің негізгі
міндетінің бірі білім мен іскерлікті игерту ғана емес, осылардың негізінде
жастардың шығармашылық қабілеттерін дамыту болып табылады. Ол жөнінде
“Бірақта ең бастысы білім беру - бұл білім "қоржынын" емес, бұл "қоржынды"
игере білу іскерлігі керек екендігін жиі ұмытамыз. Бұл кез келген, соның
ішінде жоғары білім беру саласының да басты мақсаты. ... Игеру - бұл дегенің
қолдана білу . Қолдана білу екі бөліктен құралады: өз мамандығың бойынша
техникалық жұмыс жасай білу, ол тәжірибе арқылы болады. Ал негізгі іскерлік
- өз мамандығың бойынша сұрақтарды қойып, оны шеше білу. Сонымен білім
берудің негізгі мақсаты - едәуір шығармашылық түрдегі сұрқтарды қоя білуге
және оны шешуге мыйды шынықтыру”, – деп жазды.
Мектепте бастауыш сынып оқушыларының арттырудың негізі факторларына
олардың өз мүмкіндігін сезінуі, балалардың өз тандауымен жұмыс істеуі, оқу
үрдісінде баланың өз әрекетінен қанағаттануы; оларға тәрбиеші тарапынан
қойылатын талап пен қабілеттерінін, сәйкес болуы; тәрбиешінің өзіндік
жұмысты ұйымдастыра алуы, т.б. жатады. Бұл факторлар оқу мотивтерінің
өрісін кеңейтіп шығармашылық әрекетіне негіз қалайды. Қабілеттер балаға
дайын түрінде берілмейді, ол тәрбие ,оқыту барысында жүзеге асатын
дамудың нәтижесі. Оқу, білім алу қабілеттерінің өзі баланың іс-әрекетінсіз
пайда болуы мүмкін емес. Қабілеттердің деңгейі әр балада әр түрлі
болғандықтан, тәрбиеші танымдық тапсырманы беру кезінде оны ескеруі тиіс.
Бастауыш сынып балаларының танымдық қызығушылығы - баланың жеке
дамуын қамтамасыз ететін, танымдық тапсырмаларды шешу кезінде игерілген
білімдер мен біліктерді іс жүзінде қолданылатын, ең бастысы, саналылықпен
білімдеріне, дағдыларына және интеллектуалдық бейімділіктеріне сүйеніп, өз
бетімен кәсіптік бағдар мәселесін анықтайтын және өзіндік шығармашылық ой-
өрісін кеңейте білуімен сипатталатын жеке тұлғаға тән қасиет.
Мектепте бастауыш сынып оқушыларының тәрбиелеу ,білім беру барысында
дамыту үшін мұғаалім тарапынан ұйымдастырушылық пен дұрыс басшылық және
оған балалардың өздері белсенділік танытпағы ләзім.
Ал балалардың жеке басының дамуына белсенді болуы шығармашылық
қабілетін оны қажетсінуі, ізденуі, бағдарлай білуі, зерттеу біліктері
болуы қажет. Бұл жерде балалардың қабілеттерін дамытып қана қоймай, олардың
танымдық жан қуаттарының оянуына ықпал етудің, сол жолда ізденісін, талабын
ұштап, білім деңгейін жетілдірудің маңызы ерекше.
Білім - үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Осыған сәйкес балаға
белгілі бір көлемдегі білім, білік-дағдыларды меңгертумен бірге табиғат,
қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды шығармашылық
бағытта жан-жақты дамыту-бүгінгі күннің басты талабы. Осы талап тұрғысынан
алғанда, ұйымдастырылған оқу іс әрекеттің сан түрлі әдіс-тәсілдерін
іздестіру, жаңа технологияларды тиімді пайдаланудың маңызы ерекше. Сонымен
мектепте бастауыш сынып оқушыларын ана тілі пәнін оқыту барысында
шығармашылық қабілетін қалыптастыру қалыптастыру үшін қажетті жағдайлар
жасау керек:
-мұғалім ең алдымен топта шығармашылық көңіл-күй тудыру үшін баланың
назарын бір нәрсеге аудару керек. Мысалы балалардың назарын шығармашылық
белсенділігін дамыту үшін үнемі тапсырма, жаттығу, ойын түрлерін ұсынған
жөн.
- шығармашылыкпен жеке-дара бала емес, топтың бүкіл
балалары ойласу үшін жағдай, мүмкіндік туғызу.
сыныпта, ұжымда өзара шығармашылық қарым-қатынас,
шығармашылық ахуал орнату;
- мұғалім – бала үшін қарапайым ғана жан. Ал егер ол оқиға, сюжет
құруға, образ жасауда жазушылық шеберлік танытса, балалар ерекше елтиді.
Өздерінің күшіне деген сенім қалыптасады. Сондықтан мұғалімнің
шығармашылықпен айналысуы және өзінің жазған дүниелері жөнінде
балалармен пікір алмасуы баланың танымдық белсенділігін дамытады.
- танымдық қызығушылық үшін психологиялық қауіпсіздік, еркіндік,
ашықтық, бостандықты қамтамасыз ету;
- шығармашылықты тежейтін үш нәрсе бар: біреуі —сәтсіздікке
ұшыраймын, қолымнан ешнәрсе келмейді деген тыс қорқыныш сезімі, екінші -
өзіне-өзі тым риза болмаушылық сезімі (не жазса да өзі ұнатпайды, кейде
өзін-өзі жек көріп кетеді), үшіншісі — жалқаулық. Ондай жағдайда баланы
құтқарудың жолдарын табу:
- баланың қызығушылықпен айналысуына топта, ойын үстінде, үйде қолайлы
жағдай туғызу;
- белсенділік бағытқа баланы жүйелі, саналы түрде
қалыптастырып отыру:
- мұғалім баланы белсенділіктің түрлеріне үйретіп, баулу үшін өзі де
қарулануы керек.
Мұғалім оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру үшін бағыт-бағдар
беруде мыналарды ескеруі керек деп ойлаймын:
-шығармашылық тапсырмаларды балаға ұсынуда танымдық қызығушылығын
қалыптастыру жолдары көзделеді;
- білімді меңгертуде баланың танымдық қызығушылығын ұйымдастырылған
оқу іс әрекеті барысында дамыту.
Адамдағы қызығушылықтар қоршаған дүниені танып білуге немесе қоғамдық
өмірге араласуға байланысты. Қызығу туралы психолог мамандар мынадай өз ой-
пікірлерін жетік түсіндірген.
1) Қызығу мұқтаждықтан пайда болмайды.
2) Адамның қызығуларын соқыр сезімдерге теңейді.
3) Адамның қызығулары ерте кезден бастап нәсіл арқылы соқыр сезімдер,
инстинктер ретінде ата-анасынан баласына көшіп отырады.
4) Сыртқы дүниемен байланыспайды. т.б.
Қызығу білім беруде оку-тәрбие үрдісінде өте қажетті шарттар, яғни
мәселелер болып табылады.
Қызығудың мектепте балалардың жақсы оқуына, оқығанын ары қарай
дамытуына, адамгершілігі мол, шығармашыл етіп тәрбиелеуіне ықпалы зор.
Білім - үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Осыған сәйкес балаға
белгілі бір көлемдегі білім, білік-дағдыларды меңгертумен бірге табиғат,
қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды шығармашылық
бағытта жан-жақты дамыту-бүгінгі күннің басты талабы. Осы талап тұрғысынан
алғанда, ұйымдастырылған оқу іс әрекеттің сан түрлі әдіс-тәсілдерін
іздестіру, жаңа технологияларды тиімді пайдаланудың маңызы ерекше.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дидактикалық
ойындар негізінде қалыптастырудың ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында белгіленген орта білім берудің негізгі міндеттерінің бірі:
...білім алушылардың еңбек нарығындағы бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз
ету үшін тілдік фактілерді жалаң емес, қатысымдық тұрғыдан меңгерту қажет.
Бұл Отанымыздың келешекте дамуымен, әлемнің алдыңғы қатарлы елдері сапына
қосылуымен, қазіргі мектеп оқушыларының білім дәрежесімен, шығармашыл ойлай
алу қабілеттерімен сабақтаса орайласады. Осыған орай, білім беру
салаларында оқыту мен тәрбиелеудің жаңа технологияларын қолдану жұмыстары
жедел қарқынмен жүргізілуі тиіс . [23].
Бүгінгі ғылым мен техниканың қарқынды даму кезеңінде бұл міндеттердің
жүзеге асуы, жеке тұлғаның дамып қалыптасуында олардың білімге деген
қызығушылығы мен ынтасына байланысты.
Мектепте балалардың дайындық тобында білімге деген қызығушылығы мен
ынтасы негізінде танымдық белсенділігі қалыптасады. Оқу-тәрбие барысындағы
балалардың іс-әрекетінде танымдық белсенділікті арттыру, олардың
шығармашылық әрекеттерінің нәтижесінде біліктілікке қол жеткізу - бүгінгі
оқу-тәрбие үрдісінің негізгі мақсаттарының бірі. Оқу-тәрбие барысында
белгілі бір әрекеттер нәтижесінде қалыптасатын жеке тұлға мәселесі
теориялық тұрғыдан педагогтар үшін де маңызды. Бұл проблеманың кейбір
тұстары тамыры тереңге бойлайтын көне замандардан бастау алды. Антика
дәуірінің ойшылы Сократ оқушылардың танымдық белсенділігі мен іс-әрекетін
басқаруға көп көңіл бөлді. Ол шәкірттеріне білімді жай ғана бере салмай,
сұрақ қоя отырып, олардың ойлау қабілетін, қызығушылығын арттырып, өз ой
тұжырымын жасай білуге үйретті.
Қызығушылықты дамыту белгілі бір болмыстағы белгісіз жағдайларға
қызығудан, оның заңдылықтарын, бір-бірімен қатынасын және өзара байланысын
айқындаудан, одан әрі қарай жалғастырудан тұрады. Ал қажеттілікті
қанағаттандыру мен алға қойған мақсатқа жету үшін адамда қызығушылық пайда
болады. Ол - адамның белгілі бір бағыттылығы деп жазды
Әйгілі педагог А.Дистервег тәрбиешінің ізденімпаздығы мен белсенділігі
жоғары болуы және ол білімін үнемі жаңартып, толықтырып отыруы керек деп
есептеді.“Нашар мұғалім ақиқатты өзі айтып береді, жақсы тәрбиеші баланың
өзін ізденуге жетелейді“ дейтін қанатты сөзі, тәрбиешінің негізгі мақсаты
баланың өз бетімен іс-әрекетін дамытуға бағытталуы тиіс, себебі, солар
арқылы ғана білім тереңдей түсетіндігіне көз жеткізеді. А.Дистервегтің
еңбектерінде алғаш рет қарастырылған оқытудың өз бетінше ұстанымының біз
үшін үлкен маңызы бар болып табылады.
Ойын жөнінде айтылған философиялық көзқарастар әлем мәдениетімен тығыз
байланысты. Ойындардың жастарды тәрбиелеу мүмкіншіліктеріне аса зор мән
берген. Мәселен, сол дәуірде өмір сүрген грек ойшылдары Гераклит пен Платон
ойынның философиялық жақтарын ашқан және олардың көзқарастары бірін-бірі
толықтырған. Гераклит ойынды шексіз әлемге теңесе, Платон өзінің "Мемлекет"
еңбегінде жас өскінге өмірлік қажетті іс-әрекеттерді үйретуші құралға,
өмірге, трагедияға, сезімге, жалпы ғарыштық әлемге теңеген.
Орта ғасырда баланың ойынының мәні ашылмаған. Осыған қарамастан, ойын
әрекеті алдыңғы қатардағы ғалымдардың, соның ішінде ұлы педагогтардың: және
назарын аударды. Өскелең ұрпақты оқыту мен тәрбиелеудегі теориясының
негізін салушы Я.А.Коменский өзінің әлемге әйгілі Аналық мектебінде,
мектеп азаптау мен ұрып соғудың емес, ойын мен ермек балалардың қоршаған
орта туралы нақты түсініктердің, білімдердің жинақталуына себепкер болуы
тиіс деп атап көрсетті. Балалардың ойынына жолдастары, ата-аналары,
мұғалімдер мен ойыншықтары әсер ететіндігі дәлелденген. [24].
Оқу ойынына деген қызығушылық социал-демократтардың көзқарасында
кездесіп, оқу ойынын болашақ ұрпақтың тұлғалық қалыптасуындағы орнын
ерекше бағалады. Оқушының ойын кеңйтпейтін, оқулықты жаттауды талап ету,
оқытушының айтқанын қайталауды қатты сынады. Бір жағынан Мазақ
педагогикасына қарсы шығып, оқу интеллектуалдық қиындықтан тұру
қажеттілігін, оқушыларды еңбекке баулуға ықпалы болуы тиістігін көрсетті .
Ойынды баланы дамыту мен тәрбиелеудің құралы деп түсініп, ойынды жоғары
бағалаған. Ойында, - деп жазды ол, - сәби өмір сүреді және бұл өмір
іздері, нақты өмір іздерінен қарағанда онда тереңірек қалады. Белгілі
ғалым барлық оқу үдерісінің ойынға айналуына қарсы болды, бірақ
педагогтардың назарына оқу ойындарының баланың есте сақтауын, зейінін,
оқуға деген қызығушылығының дамуына ықпалын баса көрсетті. Ол ойын тек
тұлғаны бір жақты емес, толық тұтас қалыптастыратындығы мін берді. Ғалым
ұстаз ойында оқу үдерісіне қолдануға бірқатар құнды ұсыныстар айтты.
Мәселен, оқу оны негізінде белсенді шығармашылық әрекеті қалыптасатындығын
ескертті
Бірақ педагог ғалым Р.С. Омарованың теориясын ойынға деген жаңа тұғыр
деп санайды. Кеңес үкіметінің бірқатар ғалымдары зерттеулерінде бұл
болжамды одан әрі жалғасын тапты. ойынға өзіндік тұғырмен қарап,
физиологиялық, биологиялық, психологиялық көзқараспен қарап, ойын баланың
белсенділігінің негізгі түрі ретінде баланың күшін жаттықтырып,
бағдарлануын, әлеуметтік тәжірибесін кеңейтеді, қоршаған өмірді шығармашылқ
тұрғыда біріктіреді. Оның ойынша, ойын іс-әрекет емес, себебі бала ойында
ересектің рөлін алады, ересекше әрекет етеді. Ойын жағдаятында баланың
әрекеті ойын емес, оның көзқарасы, өнері дейді. Ойынның бірқатар
ерекшелігін ойын мен өнердің ұқсастығын жалпы генетикалық негізі бір
екендігін көрсеткен. [25].
Бірқатар психологтардың - басқалардың жұмыстарында ойынның әлеуметтік -
психологиялық феномен сияқты рөлі басым талданған болатын. Ойын – адам
өмірінің барлық дәуірлері қамтылған, өзінің даму тарихы бар қызметтің
ерекше түрі деп тұжырымдаған психологтар мен педагогтар ұзақ уақыт бойы
негізінен бастауыш сыныптағы балалардың ойынын зерттеп келген болатын деп
көрсетті. Бастауыш мектеп оқушыларының ойыны ерекше әлеуметтік-
педагогикалық феномен жағынан жеткіліксіз зерттелген. Кейбір зерттеушілер
ойынды ықыласпен оқуға және қоғамдық жұмыспен белсенді шұғылдануға міндетті
оқушы үшін болмашы қосымша қызмет деп қараған. Ал басқалары балалардың
қоғамдық ұйымдары аймағында өзіндік инициативасынан және еркін қуаныштан
айрылғандарға арналған қандай да бір формальды процедура ретінде түсінді.
Сонда ойын іс-әрекетінде бала қарым-қатынас, еңбек және таным субъектісі
бола алады.
Оқу сабақтарындағы оқушылардың танымдық белсенділігінің негізгі түрлері
бақылау, тәжірибе, кітаппен жұмыс, білімді жүйелеу және т.б. болып
табылады. Бұл іс-әрекет түрлерінің пәні бір бірінен ажыратылмаған. Бұдан,
танымдық белсенділіктің түрлері өзара байланысты. Бұл өзара байланыстың
объективті негізі біздің барлық жағдайда нақтылық туралы объективті білім
алуымыз болып табылады.
Бұдан басқа, оқушылар көптеген басқа жоғары маңызды танымдық белсенділік
түрлері бағыттылығының субъектілері болып табылады, яғни оқушылардың олар
үшін жаңа білім, білік, дағдыны алуын қамтитын, олардың іс-әрекет
тәсілдерін меңгеруі және дамуы. Өкінішке орай, осы белсенділік түрлері
мектепте кең түрде таралмаған. Оқушылар іс-әрекеттің белсенді емес
түрлерімен айналысады. Барлық оқу пәні бойынша оқу материалының мазмұны,
оның құрылымы танымдық белсенді түрлерінің көптүрлілігін жүзеге асыру
үшін алғышарттар құрады.
Математика, ана тілі, қазақ тілі және басқа да бастауыш мектепте
оқылатын пәндердің мазмұнын меңгеруде, сабақтан тыс уақытта, үй
тапсырмаларын орындауда келесідей танымдық белсенділік түрлері ұсынылуы
мүмкін:
І – сөздік негіздегі іс-әрекет түрлері:
1. Мұғалім түсіндірмесін тыңдау.
2. Өз жолдастарының әңгімесін тыңдау және талдау;
3. Кітаппен жұмыс.
4. Бірнеше әдебиет бойынша материалды іріктеу және салыстыру.
5. Әңгіме жазу.
.6 Мәтіндік сандық және сапалық тапсырманы шешу.
7. Ұғым бойынша тапсырманы орындау.
8. Оқу материалын жүйелеу.
8. Мұғалім көрсетілімін бақылау
9. Оқу фильмдерін қарау.
10. Графиктерді, кестелерді, сызбаларды талдау.
11. Ойындарды жетілдіру бойынша тапсырманы орындау.
12. Тәжірибенің жаңа нұсқасын жасау.
13. Бар мәліметтерді талдау негізінде тұжырымды құру.
14. Б жұмысының әдістемесін дайындау және тексеру.
15. Бақылау жүргізу.
16. Үлгілеу және құрылымдау.
Біз мектеп практикасында кездесетін және әдіскерлер ұсынатын танымдық
белсенділік түрлерінің тізімін келтірдік. Бұл тізім арқылы танымдық
белсенділіктің көптүрлілігі теріске шығарылмайды. Мұғалімнің міндеті оқу
сабақтарында іс-әрекеттің тиімді түрлерін жаңасын іздеу және табу. Тізімде
берілген танымдық белсенділік түрлерін үшке бөлу, жоғары деңгейде шартты.
Осы бөлудің негізінде білімді алу көзі, білік пен дағдыны қалыптастыру
жатыр. Бірінші топқа сөз, белгі; екінші топқа – бейне, көріп сезу; үшінші
топқа – практикалық әрекет жатады. Басқаша айтқанда, бірінші топтың
белсенділік түрлері мәтінмен жұмыс; екінші топтың белсенділік түрлері
әртүрлі нысандарды бақылау; үшінші топтың белсенділік түрлері әртүрлі
бақылауларды орындау. Сондай-ақ, барлық келтірілген тұжырымдарды біздің
ерекшелеген танымдық белсенділік түрлеріне біріктіруге болады.
Мұғалімнің алдында оқушыларды танымдық белсенділіктің әрбір түрін
орындауға үйрету, оларда өз іс-әрекетін жоспарлау және тиімді ұйымдастыру
білігін қалыптастыру міндеті тұр. Оқушылардың неғұрлым іс-әрекеттің әртүрлі
түрлерін меңгеруі, оларды жаңа білімді алуға қалай қолдану қажеттігін
білуі, олардың танымдық белсенділігінің, сонымен қатар танымдық
қызығушылығы мен қажеттілігінің, бүтіндей дамуынан тәуелді.
Бірақ біз мектеп практикасында оқушы тұлғасының дамуына әсер ететін
танымдық белсенділіктің түрлерін меңгеруді бақылаймыз. Оқушылардың оқыту
үдерісінде белсенділігінің төмендеу себебі неде? Біздің пікірімізше, ол
келесідей себептерден тұрады:
1. мектепте бастауыш сынып оқушыларының меңгеруіне қиын күрделі оқу
материалының берілуі.
2. Оқушылардың өз бетімен жұмыс жасауы, өз бетімен оқу материалын
меңгеру деңгейі төменгі деңгейде қалыптасуы.
3. Мұғалімдердің оқушылардың танымдық белсенділікті тиімді ұйымдастыра
және басқара алмауы, оқушыларды осы іс-әрекетті орындауға үйрете
алмауы.Сонымен, танымдық белсенділіктің түрлері – бақылау, эксперимент,
кітаппен жұмыс, білімді жүйелеу, оқу материалдары мен тапсырмалар және т.б.
Оқушылардың танымдық белсенділікті меңгеруі бірінші сыныптан басталады.
Бұл жылдам оқу, мәтінді оқи білуі, мәтінді өз сөзімен айтып беруі,
бақылауы, кейбір қарапайым тұжырымдарды жасауы және т.б. Әрі қарай
оқушыларда дүниетану пәнінен қарапайым тәжірибелер жасау білігі қалыптаса
бастайды. Танымдық білігін қалыптастыру мен бұл мәселені шешу жолдарының
маңыздылығы көрсетілген зерттеу жұмыстары, әдістемелік жұмыстарының
көптігіне қарамастан, оқушылар бұрынғыдай мектептің жоғарғы сыныптарына
танымдық білігі төменгі деңгейде келеді немесе дәл осы деңгейде мектепті
бітіріп жатады. Танымдық білігінің қалыптасуының төменгі деңгейінде оқу-
әдістемелік үдерістің сапасын арттыру міндетін табысты шешу мүмкін емес.
Осындай жағдайда барлық пән мұғалімдері оқушылардың танымдық білігін
қалыптастыруға бағытталған жұмыстарды мектептегі барлық оқыту барысында
жүргізуі тиіс. Мұны тек қана танымдық белсенділікті ұйымдастыру арқылы
жүзеге асыруға болады.
Қазіргі таңда педагогикада танымдық белсенділік үдерісінде оқушыларда
жалпылама танымдық білік пен дағды қалыптасады деген пікір қалыптасуда.
Мұны алғаш рет А.В.Усова көрсеткен. Жалпылама білік деп оқушылардың ғылыми
негіздері мен іс-әрекет құрылымын түсінуге, ол құралатын операциямен
әрекетті тізбектей орындауды өз бетімен анықтауға негізделген білікті
атайды. Оқушы, жалпылама білік пен дағдыны меңгере отырып оларды тек бір
ғана пәннен емес, басқа да оқу пәндеріндегі сабақтарда, сонымен қатар
практикалық іс-әрекетінде танымдық тапсырмалардың кең шеңберін шешуге
қолдана алады . Жалпылама біліктің басты қасиеті, айырмашылық белгісі – бұл
іс-әрекеттің бір түрінен екіншісіне ауысу қасиеті.
Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл-Фараби өзінің Бақыт жолында атты
философиялық шығармасында адамның танымын дамыту арқылы ғана оны бақыт
жолына жетелеуге болатындығына тоқталса, ұлы Абай өзінің 43-қара сөзінде
баланың танымын алғашқы күннен бастап, дамытпаса, оның өзі із-түссіз
жоғалып, жойылып, кететінін айта отырып, не көрдің, не есіттің, әрнешік
білдің, соны тездікпен ұғып ұққандықпенен тұрмай, арты қайдан шығады, алды
қайда барады, сол екі жағынан да ақылды жіберіп қарамаққа тез қозған
жібереді. Егер бұл болмаса көп білуге көп оқу оңды пайда да жібермейді, -
деді . Бала танымын алғашқы күннен бастап дамыту құралы да, балада оқу мен
білімнің, тәрбиенің негізін қалыптастыратын да – ойын әрекеті болып
саналады.
Қазақ балаларына мағыналы анекдоттар, жұмбақтар, ойына ой қосатын
әңгімелер, танымдық қызығуын тудыратын жайттар адамгершшікке, ақыл ойды
тәрбиелеуде аса тиімді болады деп санаған. Бала психологиясының ерекшелігі
— білуге құштарлық деп есептейді. Өсе, ержете келе тәрбие құралдарының
қатарына ұлттық ойындарды, оның ішінде ақыл-ойды дамытатын "тоғызқұмалақ"
ойынын жатқызған. Белгілі педагог Н.Құлжанова "ойын арқылы бала дене және
көңілді машықтандырады" деп, ойынның әр жақты функциясын ашып көрсетеді
және балалар ойынын тану, білуге құмарлығымен, сөйлеумен ұштасып
жататындығын ескертеді.
Әлем бала өміріне біртіндеп кіреді. Бала ең алдымен оны үйде,
балабақшада,мектепте не қоршап тұрғанын ұғынады. Біртіндеп өмірден алған
тәжірибесі көбейеді. Бастауыш сынып оқушылары өзінің айналасындағы қоршаған
ортамен танысуға өте құштар. Бұл баланың бірнеше сұрақтар қоюына әкеліп
соғады. Яғни, балаға әлем аздап ғана сырын ашса, онда баланың білуге деген
құштарлығы арта түседі. Ойын–баланың бірінші әрекеті, сондықтан да оның
мән–мағынасы ерекше. Қазақ халқының ұлы ойшылы Абай Құнанбаев: Ойын ойнап,
ән салмай, өсер бала бола ма?, - деп айтқандай, баланың өмірінде ойын
ерекше орын алады. Мектеп жасындағы балалардың зейіні тұрақсыз болады.
Оларды біркелкі жұмыс тез жалықтырады. Сондықтан олардың зейінін үнемі
қажетті бағытқа аудару үшін ойын түрінде жүргізу қажет. Өйткені
ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде алған білімді ойынмен тиянақтау білімнің
беріктігіне негіз қалайды.
Ойын барысында баланың жеке басының қасиеттері қалыптасады. Баланың
қуанышы мен реніші ойында айқын көрінеді. Ойын кезіндегі баланың
психологиялық ерекшелігі мынада: олар ойланады, эмоциялық әсері
ұшқындалады, белсенділігі артады, ерік қасиеті, қиял елестері дамиды, мұның
бәрі баланың шығармашылық қабілеті мен дарынын ұштайды. Мектеп жасына
дейінгі балалар көргендерін, байқағандарын, айналасынан естігендерін ойын
кезінде қолданатын байқауға болады. Ойын айналадағы болмысты бейнелейді.
Ойын барысында балалар дүниені тани бастайды, өзінің күш жігерін жұмсап,
сезімін білдіруге мүмкіндік алады, адамдармен араласуға үйренеді.
Сондықтан да ойшыл ұлы адамдар балаларды ойын арқылы оқыту керек деген ойға
келді. Ойын арқылы оқыту, бұл ой көптеген оқытушылар мен тәрбиешілерді
қызықтырды. Н.Ж. Құрманова ойын арқылы балаларға өте қиын әлемдік танымды
түсіндіре білді. өз оқушыларымен ойын ойнағанда өзін балалармен бірдей қоя
отырып, олардың көңіліне, ойына, санасына пайдалы ұғымды беріп, өз ісіне
сенімді болып, қиындықтарды жеңе білуге үйретті–баланың көздерінде білімге
деген құштарлықты байқады [26]. Ойын арқылы оқытудың а рқасында
дидактикалық ойын пайда болды. Берілген ойындарды қолдану іс-әрекеттің
әсерлігін арттырып, балалардың логикалық ойлауын, математикалық
қабілеттерін дамытады. Бұл ойындарды тәрбиешінің шығармашылықпен түрлендіре
отырып, балалардың психофизиологиялық ерекшеліктерін ескеріп, жаңа
тақырыпты өткенде, өтілген материалды қайталағанда, білімді тиянақтау
кезінде іс-әрекеттің мазмұнына сай пайдалануға болады. Сондықтан, бұндай
ойындар ойнау балалардың ойлау, қабылдау, еліктеу қабілеті және заттардың
түрін, түсін, көлемін ажырата білуін дамыта түсу үшін өте қажет.
Дидактикалық ойындарда міндетті түрде екі бала қатысатын ойындар түрін
пайдаланған тиімді. Ойын арқылы оқыту үшін дидактикалық ойындар құрылған.
Балаларға тапсырмалар ойын түрінде беріледі, бұл дидактикалық ойындардың
негізгі ерекшеліктері. Балалар ойнау арқылы белгілі бір білім, білік,
дағдыларды және ойын әрекеттерін меңгереді. Әр дидактикалық ойынның
танымдылық және тәрбиелік мазмұны болады.
Ойындардың тиімділігі көп жағдайда мұғалімнің көңіл–күйіне де байланысты
болады. Әр ойынды өткізген кезде мұғалімге шығармашылық қажет.
Дидактикалық ойын - оқылатын жүйелерді, құбылыстарды, үдерістерді
еліктеу бойынша үлгілеудің белсенді оқу қызметі. Дидактикалық ойын – әрбір
қатысушы және топ бүтіндей негізгі мақсаттарды шешуге біріккен және өз
әрекетін ұтуға бағыттайтын ұжымдық, мақсатқа бағытталған оқу қызметі .
Бірақ дидактикалық ойын рөлдік ойынның эволюциялық нәтижесінде пайда болды.
Бұл жөнінде ғалымдар түрліше атаулар мен түсініктемелер берді.
Д.Б.Эльконин рөл жасырын, ал ереже ашық деп түсіндіріп, ойын-жаттығу
деп атады.
Педагогикалық энциклопедияда дидактикалық ойын - ақыл-ой тәрбиесінің
құралы, балалардың заттар, құбылыстар, қоршаған өмір туралы білімін
нақтылап, ойлауға, сөйлеуге, санауға және т.б. үйретеді делінген.
Сондықтан біздің пікірімізше, дидактикалық ойындар – бұл әрекет түрі ойын
және оқу-танымдық әрекеттерді біріктіреді. Дидактикалық ойын туралы
әдебиеттерде бұл әрекет түрін өз деңгейінде бағаланбаған көзқарастар
кездесті. НД.Левитов, П.А.Рудник бала мектепке дейінгі кезеңнен кейін
спортық ойыннан басқа ойынды ойнамауы керек деп санады, дидактикалық
ойындарды шектеді, ойнаған бала дамуынан кешігеді деп санады. Аталған
көзқараспен біз келісе алмаймыз, себебі баланың мектепке келуіне байланысты
тек ойын жетекші әрекет бола алмайды, бірақ оның дамуында негізгі орынды
алады. 60-70 жылдары дидактикалық ойынға оқыту үдерісін белсенді ету
мәселесіне байланысты қызығушылық жоғары болды.
Мұғалімдер оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытатын ойындарды
дайындайды. Оның ерекшелігі ойындағы таным өзіндік формасы бар, дәстүрлі
оқуға ұқсас емес болып, қиялы, жауапқты өздігімен іздеуі, белгілі
фактілерге және құбылыстарға жаңа көзқарас, білімді толықтыру кеңейту,
байланыстар туғызу, белгілі құбылыстар арасында ұқасастық пен айырмашылығын
анықтады.
Олардың ойынша оқушылардың тілін дамытуды белсенді етудегі тиімді құрал
болып саналды. Дидатикалық ойындар ойын жаттығулары және ойын
жағдаяттарынан тұрды және сөздік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz