Бастауыш сыныпта қазақ тілі сабағында эстетикалық тәрбие беру
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Қысқартулар мен белгілеулер
Кіріспе
1 Бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында эстетикалық тәрбие берудің теориялық негізі
1.1 Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің психологиялық.педагогикалық әселелері
1.2 Бастауыш сынып оқушыларын оқытуда эстетикалық тәрбие берудің негізгі бағыттары мен ерекшеліктері
2 Қазақ тілі пәнін оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің әдістері
2.1 Бастауыш сыньш оқушыларына эстетикалық тәрбие беруде қазақ тілі пәнінің алатын орны
2.2 Бастауыш сынып оқушыларына қазақ тілі пәнін оқытуда эстетикалық тәрбие берудің әдіс.тәсілдері
2.3 3.сынып қазақ тілі сабағының жоспары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Анықтамалар
Қысқартулар мен белгілеулер
Кіріспе
1 Бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында эстетикалық тәрбие берудің теориялық негізі
1.1 Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің психологиялық.педагогикалық әселелері
1.2 Бастауыш сынып оқушыларын оқытуда эстетикалық тәрбие берудің негізгі бағыттары мен ерекшеліктері
2 Қазақ тілі пәнін оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің әдістері
2.1 Бастауыш сыньш оқушыларына эстетикалық тәрбие беруде қазақ тілі пәнінің алатын орны
2.2 Бастауыш сынып оқушыларына қазақ тілі пәнін оқытуда эстетикалық тәрбие берудің әдіс.тәсілдері
2.3 3.сынып қазақ тілі сабағының жоспары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Адамдардың әсемдікке сезімдері олардың өмірінде зор рөл атқарады. Әсемдікті көре, түсіне, жасай білу адамның рухани өмірін байытады, қызғылықты етеді, оған ең жоғары рухани ләззаттануға мүмкіндік береді. Біз әр адамның қоғамдық мәнін жан-жақты дамытуға ұмтыламыз, сондықтан әр баланың сезім нәзіктігін, көркемдікті, әсем нәрсені сүйетіндей етіп дамытуымыз керек. Адамның әсемдікті және жексұрындықты, сәулеттілік және ұждансыздықты, қуаныш пен қайғыны т.б. түсінуге байланысты оның қоғамдағы тәртібі айқындалады.
Қазақстанның ХХІ ғасырдағы басты даму жолын белгілеп Елбасының «Қазақстан - 2030» стратегиялық жоспарында халықтың рухани жаңаруына ерекше маңыз берілген. Сондықтан жан жақты жетілген, дүниесі бай, белгілі дәрежеде ғылыми білім жүйесін игерген және оны бағалай, талдай алатын, өзге халықтардың тарихын, мәдениетін, тілін меңгерген, өздігінен денсаулығын нығайтуға, адамгершілік қасиеттерін, эстетикалық талғамын дамытуға ынтызар, өмірдің әрқилы кезеңдерінде дербес еңбек етуге даяр ұрпақты тәрбиелеу – ең басты өзекті мәселе [1].
Жастарымыздың үлгі алатын ең таңдаулы ішкі, сыртқы адамгершілік-эстетикалық сапаларын үйренетін адамы міне осындай болуы анық.
Н.Назарбаев "Ғасырлар тоғысында" еңбегінде "Тәрбиенің түпкі мақсаты - қоғамдық нарықтың қарым-қатынасқа көшу кезінде саяси-экономикалық және рухани дағдарыстарды жеңіп шығыа алатындай ізгіленген ХХІ ғасырды құрушы іскер, өмірге икемделген жан-жақты мәдениеті жеке тұлғаны тәрбиелеп қалыптастыру" деген тұжырымдама жасаған. Осы орайда халқының мәдениетін, әдебиетін, тілін, салт-дәстүрін, өнерін сүю арқылы нағыз мәдениетті маман даярлау да бүгінгі күннің көкейтесті мәселесі.
Қазақстанның ХХІ ғасырдағы басты даму жолын белгілеп Елбасының «Қазақстан - 2030» стратегиялық жоспарында халықтың рухани жаңаруына ерекше маңыз берілген. Сондықтан жан жақты жетілген, дүниесі бай, белгілі дәрежеде ғылыми білім жүйесін игерген және оны бағалай, талдай алатын, өзге халықтардың тарихын, мәдениетін, тілін меңгерген, өздігінен денсаулығын нығайтуға, адамгершілік қасиеттерін, эстетикалық талғамын дамытуға ынтызар, өмірдің әрқилы кезеңдерінде дербес еңбек етуге даяр ұрпақты тәрбиелеу – ең басты өзекті мәселе [1].
Жастарымыздың үлгі алатын ең таңдаулы ішкі, сыртқы адамгершілік-эстетикалық сапаларын үйренетін адамы міне осындай болуы анық.
Н.Назарбаев "Ғасырлар тоғысында" еңбегінде "Тәрбиенің түпкі мақсаты - қоғамдық нарықтың қарым-қатынасқа көшу кезінде саяси-экономикалық және рухани дағдарыстарды жеңіп шығыа алатындай ізгіленген ХХІ ғасырды құрушы іскер, өмірге икемделген жан-жақты мәдениеті жеке тұлғаны тәрбиелеп қалыптастыру" деген тұжырымдама жасаған. Осы орайда халқының мәдениетін, әдебиетін, тілін, салт-дәстүрін, өнерін сүю арқылы нағыз мәдениетті маман даярлау да бүгінгі күннің көкейтесті мәселесі.
1 Назарбаев Н.Ә. "Қазақстан-2030" Ел Президентінің Казақстан Халқына Жолдауы. -Алматы: Республикалық "Кітап" өндірістік бірлестігі, 1998.
2. Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалары. - Алматы: ҚКӘБ, 1958. - 250 6.
3. Ы.Алтынсариннің таңдамалы педагогикалық мұралары /Құраст. С.Қалиев. - Алматы: Рауан, 1991. -200 б.
4. Құнанбаев А. Қара сөз. Поэмалар. Алматы.Ел. 1993 ж. 169 бет.
5. Аймауытов Ж. Психология. - Алматы: Санат, 1995. 312 б.
6. Байтұрсынов А. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989. -320 б.
7. Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы,1992. 154 б.
8. Коменский Я.А. Великая дидактика. Изб. пед. соч., 1955.
9. Ушинский К.Д. Педагогическое сочинения. В 6 т. Т 2. / Составитель С.Ф.Егоров. – М.: Педагогика, 1988. -416 с.
10. Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы.-Алматы: Мектеп, 1976-234 бет.
11. Амонашвили Ш.А. Воспитательная и образовательная функция оценки учения школьников. - М., 1984.
12. Альмухамбетов Б. Эстетическое воспитание учащихся 4-7 классов средствами национального изобразительного исскуства. Дисс. Канд. Пед. Наук. –Алматы, 1991. -130 с.
13. Макаренко А.С. // Тәрбиенің жаңа жолдары. Алматы, 1942.
14. Крупская Н.К. Көркемдікке тәрбиелеудің міндеттері туралы. Таңдамалы шығармалары. –А., 1973.
15. Қоянбаев Ж.Б., Р.М. Қоянбаев / Педагогика. Алматы, 2002
16. Бөлеев Қ. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау. - Алматы: Нұрлы Әлем, 2004. - 304 б.
17. Уәлиханов Ш. Еңбектері. - Алматы, 1979. - 69 б.
18. Алтынсарин Ы. Қазақ хрестоматиясы. - Алматы: Білім, 2003. - 120 б.
19. Блонский П.П. Избранные педагогические и психологические сочинения. В 2-т. – М.: Педагогика, 1979. – 304 с
20. Шацкая В.Н. Балалардың жанұядағы эстетикалық тәрбиесі. –М., 1997. 112 с.
21. Бурова Л.И. Формирование у младших школьников представлений об окружающем мире в процессе усвоение первоначальных научных понятий. Автореф. Дисс. Докт. –М., 1983. 46 с.
22. Құнанбаев А. Шығармалары. –Алматы, Жазушы. 1977. -251 б.
23. Лернер И.Я. Философия дидактики и дидактика как философия. — М., 1995.
24. Әбенбаев С., Ахметова Г. Эстетикалық мәдениет сабақтастығы хақында. // Қазақстан мектебі №5, 2002
25. Елікбаева Н. Ұлттық психология. –Алматы: Қазақ университеті, 1992. -96 б.
26. Бөлеев Қ. Қазақтың халық педагогикасы. –Жамбыл, 1993. -22 б.
27. Мелдебекова Ү. Эстетикалык мәдениетті қалыптастыру //Бастауыш мектеп 9, 2004
28. Көкшеева 3. Эстетикалык мәдениетті калыптастыру. // Бастауыш мектеп №9, 2004
29. Эльконин Д.Б. Психология обучения младшего школьника. -М.: Знания, 1974.
30. Төрениязова С.М. Бастауыш мектеп окушыларының сыныптан тыс оқу-тәрбие жұмысы арқылы дамытудың педагогикалық негіздері. п.ғ.к. ғылым дәрежесін алу үшін диссертация. -Алматы, 1999. -14 б.
31. Бағдарламалары жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысы. - Алматы, 2010
32. Құлсариева А.Т. Эстетикалық тәрбие. Оқу құралы. Алматы, 2003
33. Уәйісова Г.И., Балақаев М.Б., Жұмабаева Ә.Е. 1-4 сынып оқулықтары. – Алматы: Атамұра, 2010. -79 б.
34. Махмудов М.И. Мектепте проблемалық оқытуды ұйымдастыру. – А.׃ Мектеп, 1981, - 247 б.
35. 3анков Л.В. О предмете и методах дидактического исследования. -М., 1962.
36. Скаткин М.Н. Проблемы современной дидактики — М., 1984.
37. Лернер И.Я. Дидактические основы методов обучения. — М., 1981.
38. Тұрғынбаева Б.А. Дамыта оқыту технологиялары. Алматы, 2002. – 87 б.
39. Жарықбаев Қ. Қазақ психологиясының тарихы. – Алматы׃ Қазақстан, 1996. – 160 б.
40. Усова А.А. Формирование у школьников научных понятий в процессе обучения. – М.: Просвещение, 1986. – 175 с.
41. Е.З.Жантілеуов. Эстетикалық тәрбие берудегі көркем мәдениеттің рөлін ғылыми жүргізу туралы. // Бастауыш мектеп, №5, 2008. 54-56 бет.
42. Бейсембиев К.Б. Қазақ ағартушыларының әлеуметтік және философиялық көзқарастары туралы. – Алматы. Білім, 1958. - 37 б.
43. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 2005. -132 б.
44. Баширова М. Қазақ тілі. // Бастауыш мектеп №2, 2006. 64 б.
45. Шарафиденова Г. Қазақ тілі. // бастауыш мектеп. №5, 2008. 64 б.
2. Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалары. - Алматы: ҚКӘБ, 1958. - 250 6.
3. Ы.Алтынсариннің таңдамалы педагогикалық мұралары /Құраст. С.Қалиев. - Алматы: Рауан, 1991. -200 б.
4. Құнанбаев А. Қара сөз. Поэмалар. Алматы.Ел. 1993 ж. 169 бет.
5. Аймауытов Ж. Психология. - Алматы: Санат, 1995. 312 б.
6. Байтұрсынов А. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989. -320 б.
7. Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы,1992. 154 б.
8. Коменский Я.А. Великая дидактика. Изб. пед. соч., 1955.
9. Ушинский К.Д. Педагогическое сочинения. В 6 т. Т 2. / Составитель С.Ф.Егоров. – М.: Педагогика, 1988. -416 с.
10. Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы.-Алматы: Мектеп, 1976-234 бет.
11. Амонашвили Ш.А. Воспитательная и образовательная функция оценки учения школьников. - М., 1984.
12. Альмухамбетов Б. Эстетическое воспитание учащихся 4-7 классов средствами национального изобразительного исскуства. Дисс. Канд. Пед. Наук. –Алматы, 1991. -130 с.
13. Макаренко А.С. // Тәрбиенің жаңа жолдары. Алматы, 1942.
14. Крупская Н.К. Көркемдікке тәрбиелеудің міндеттері туралы. Таңдамалы шығармалары. –А., 1973.
15. Қоянбаев Ж.Б., Р.М. Қоянбаев / Педагогика. Алматы, 2002
16. Бөлеев Қ. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау. - Алматы: Нұрлы Әлем, 2004. - 304 б.
17. Уәлиханов Ш. Еңбектері. - Алматы, 1979. - 69 б.
18. Алтынсарин Ы. Қазақ хрестоматиясы. - Алматы: Білім, 2003. - 120 б.
19. Блонский П.П. Избранные педагогические и психологические сочинения. В 2-т. – М.: Педагогика, 1979. – 304 с
20. Шацкая В.Н. Балалардың жанұядағы эстетикалық тәрбиесі. –М., 1997. 112 с.
21. Бурова Л.И. Формирование у младших школьников представлений об окружающем мире в процессе усвоение первоначальных научных понятий. Автореф. Дисс. Докт. –М., 1983. 46 с.
22. Құнанбаев А. Шығармалары. –Алматы, Жазушы. 1977. -251 б.
23. Лернер И.Я. Философия дидактики и дидактика как философия. — М., 1995.
24. Әбенбаев С., Ахметова Г. Эстетикалық мәдениет сабақтастығы хақында. // Қазақстан мектебі №5, 2002
25. Елікбаева Н. Ұлттық психология. –Алматы: Қазақ университеті, 1992. -96 б.
26. Бөлеев Қ. Қазақтың халық педагогикасы. –Жамбыл, 1993. -22 б.
27. Мелдебекова Ү. Эстетикалык мәдениетті қалыптастыру //Бастауыш мектеп 9, 2004
28. Көкшеева 3. Эстетикалык мәдениетті калыптастыру. // Бастауыш мектеп №9, 2004
29. Эльконин Д.Б. Психология обучения младшего школьника. -М.: Знания, 1974.
30. Төрениязова С.М. Бастауыш мектеп окушыларының сыныптан тыс оқу-тәрбие жұмысы арқылы дамытудың педагогикалық негіздері. п.ғ.к. ғылым дәрежесін алу үшін диссертация. -Алматы, 1999. -14 б.
31. Бағдарламалары жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысы. - Алматы, 2010
32. Құлсариева А.Т. Эстетикалық тәрбие. Оқу құралы. Алматы, 2003
33. Уәйісова Г.И., Балақаев М.Б., Жұмабаева Ә.Е. 1-4 сынып оқулықтары. – Алматы: Атамұра, 2010. -79 б.
34. Махмудов М.И. Мектепте проблемалық оқытуды ұйымдастыру. – А.׃ Мектеп, 1981, - 247 б.
35. 3анков Л.В. О предмете и методах дидактического исследования. -М., 1962.
36. Скаткин М.Н. Проблемы современной дидактики — М., 1984.
37. Лернер И.Я. Дидактические основы методов обучения. — М., 1981.
38. Тұрғынбаева Б.А. Дамыта оқыту технологиялары. Алматы, 2002. – 87 б.
39. Жарықбаев Қ. Қазақ психологиясының тарихы. – Алматы׃ Қазақстан, 1996. – 160 б.
40. Усова А.А. Формирование у школьников научных понятий в процессе обучения. – М.: Просвещение, 1986. – 175 с.
41. Е.З.Жантілеуов. Эстетикалық тәрбие берудегі көркем мәдениеттің рөлін ғылыми жүргізу туралы. // Бастауыш мектеп, №5, 2008. 54-56 бет.
42. Бейсембиев К.Б. Қазақ ағартушыларының әлеуметтік және философиялық көзқарастары туралы. – Алматы. Білім, 1958. - 37 б.
43. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 2005. -132 б.
44. Баширова М. Қазақ тілі. // Бастауыш мектеп №2, 2006. 64 б.
45. Шарафиденова Г. Қазақ тілі. // бастауыш мектеп. №5, 2008. 64 б.
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Білім технологиялары кафедрасы
Пернеева Мөлдір
Бастауыш сыныпта қазақ тілі сабағында эстетикалық тәрбие беру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010200 – мамандығы - Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
Түркістан 2015
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Білім технологиялары кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Білім технологиялары
кафедрасының меңгерушісі,
п.ғ.д., доцент ___________ Б. Ортаев
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы׃ Бастауыш сыныпта қазақ тілі сабағында эстетикалық тәрбие беру
5В010200 – мамандығы - Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
Орындаған: ППМ-111 тобының студенті
Пернеева Мөлдір
Ғылыми жетекшісі п.ғ.к., доцент
С.Қожагелдиева
Түркістан 2015
Аннотация
Эстетическая среда способность стремиться к ребенку, чтобы увидеть
красоту искусства и красоты мира в целях разработки систематического
тенденцию поощрять его личность. Искусство инструменты предметом искусства
является повышение образования детей.Усыновление ребенка красотой и
эмоциональной экспрессии внимания, а также эстетической концепции,
эстетического суждения, эстетического качества, ценообразование должно быть
сделано.
Аbstract
Aesthetic environment the ability to seek the child to see the beauty
of art and the beauty of the world in order to develop a systematic
tendency to promote his personality. Art Tools Objects of art is to
increase the child's education subject. Educator has to preform beauty and
emotional expression of attention, as well as the aesthetic concepts of
aesthetic judgment, aesthetic quality, pricing should be done.
özet
Estetik çevre çocugun kişiliğini tanıtmak için sistematik bir eğilim
geliştirmek için sanat güzelliği ve dünyanın güzelliklerini görmek için
çocuğu aramaya yeteneği lazım. Sanatın Sanat Araçları Objeler çocuğun
eğitim konuyu . Eğitici çocuğun güzelliğini ve ilgi duygusal ifadesini yanı
sıra estetik yargı, estetik kalite estetik kavramları artırmak,
fiyatlandırma yapılmalıdır.
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер 3
Анықтамалар 4
Қысқартулар мен белгілеулер 5
Кіріспе 6
1 Бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында эстетикалық тәрбие
берудің теориялық негізі
1.1 Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің 10
психологиялық-педагогикалық әселелері
1.2 Бастауыш сынып оқушыларын оқытуда эстетикалық тәрбие берудің 31
негізгі бағыттары мен ерекшеліктері
2 Қазақ тілі пәнін оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларына
эстетикалық тәрбие берудің әдістері
2.1 Бастауыш сыньш оқушыларына эстетикалық тәрбие беруде қазақ тілі44
пәнінің алатын орны
2.2 Бастауыш сынып оқушыларына қазақ тілі пәнін оқытуда эстетикалық51
тәрбие берудің әдіс-тәсілдері
2.3 3-сынып қазақ тілі сабағының жоспары 62
Қорытынды 72
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 74
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесі нормативтік сілтемелер көрсетілген:
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
Тұжырымдамасының (2003 ж. 27.12.) мақсаты
Назарбаев Н. Қазақстан - 2030 - Алматы: Білім, 1997. -256 б.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандарты Жалпы бастауыш білім. Алматы: РКБ, 2010 – 46-58 б.
Анықтамалар
Эстетикалық тәрбие — болмыстағы және өнердегі сұлулық пен әсемдікті
дұрыс қабылдау және эстетикалық түсінікті, сезім мен талғамды тәрбиелейтін,
өнерде және өмірде сұлулықты жасау, оған қатысу қабілетін қажетсінуін
қалыптастыратын тәрбиенің бір бөлігі.
Эстетикалық тәрбие дегеніміз – қоршаған дүниенің, өнердің сұлулығын
баланың көру және сұлулыққа талпыну қабілетін дамыту мақсатымен оның жеке
басына ықпал етуге бағытталған, жүйелі үрдіс. Балаларды өнер құралдарымен
тәрбиелеу – көркемдік тәрбие пәнін құрайды. Тәрбиеші баланы сұлулықты
қабылдауға, оған эмоциялық ықлас білдіруге, сондай-ақ, эстетикалық ұғым,
эстетикалық пікір, эстетикалық баға беру қасиетін қалыптастыруға жасау
керек.
Эстетикалық сезім дегеніміз – өмірдегі, көркем өнердегі әсемдікті
қабылдаудан туатын эстетикалық нәр алу, толқу, рахаттану. Ол адам
табиғатына ғана тән жоғарғы сезім
Эстетика - өмірді сезім арқылы біліп танудың негізгі жолы.
Эстетикалық ләззат - табиғат, қоғам өмірі туралы және өнер сұлулығын
қабылдау нәтижесінде немесе іс-әрекет үстінде, адамның рухани дүниесінің
тебіреніп, жан рахатына батуы.
Эстетикалық таным – бұл өмірдегі, еңбектегі және табиғаттағы сыртқы
әдемілік пен нағыз сұлулықтың арасын ажырата білу және өнер шығармаларына
жоғары талап қоя білу
Қазақ тілі — адам сезімінің нәзік тілі, яғни адамдардың бір-бірімен
эстетикалық байланыс, қатынас құралы.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Адамдардың әсемдікке сезімдері олардың
өмірінде зор рөл атқарады. Әсемдікті көре, түсіне, жасай білу адамның
рухани өмірін байытады, қызғылықты етеді, оған ең жоғары рухани
ләззаттануға мүмкіндік береді. Біз әр адамның қоғамдық мәнін жан-жақты
дамытуға ұмтыламыз, сондықтан әр баланың сезім нәзіктігін, көркемдікті,
әсем нәрсені сүйетіндей етіп дамытуымыз керек. Адамның әсемдікті және
жексұрындықты, сәулеттілік және ұждансыздықты, қуаныш пен қайғыны т.б.
түсінуге байланысты оның қоғамдағы тәртібі айқындалады.
Қазақстанның ХХІ ғасырдағы басты даму жолын белгілеп Елбасының
Қазақстан - 2030 стратегиялық жоспарында халықтың рухани жаңаруына ерекше
маңыз берілген. Сондықтан жан жақты жетілген, дүниесі бай, белгілі дәрежеде
ғылыми білім жүйесін игерген және оны бағалай, талдай алатын, өзге
халықтардың тарихын, мәдениетін, тілін меңгерген, өздігінен денсаулығын
нығайтуға, адамгершілік қасиеттерін, эстетикалық талғамын дамытуға ынтызар,
өмірдің әрқилы кезеңдерінде дербес еңбек етуге даяр ұрпақты тәрбиелеу – ең
басты өзекті мәселе [1].
Жастарымыздың үлгі алатын ең таңдаулы ішкі, сыртқы адамгершілік-
эстетикалық сапаларын үйренетін адамы міне осындай болуы анық.
Н.Назарбаев "Ғасырлар тоғысында" еңбегінде "Тәрбиенің түпкі мақсаты -
қоғамдық нарықтың қарым-қатынасқа көшу кезінде саяси-экономикалық және
рухани дағдарыстарды жеңіп шығыа алатындай ізгіленген ХХІ ғасырды құрушы
іскер, өмірге икемделген жан-жақты мәдениеті жеке тұлғаны тәрбиелеп
қалыптастыру" деген тұжырымдама жасаған. Осы орайда халқының мәдениетін,
әдебиетін, тілін, салт-дәстүрін, өнерін сүю арқылы нағыз мәдениетті маман
даярлау да бүгінгі күннің көкейтесті мәселесі.
Қазіргі кезде әсемдікке көзқарасты тәрбиелеу - тәрбие барысының зейін
салуды, күн санап өсіруді талап ететін мәселесі. Біздің қоғам адамына тек
қана өнердің емес, еңбек, қоғамдық қатынастар, қоршаған әлеуметтік орта,
тәртіп, тұрмыс, табиғаттың әсемдік жақтары ықпал етеді. Әсемдік құбылыстары
адамның шындыққа қатынасын анықтайтын пайдалы істердің шын факторына
айналып отыр.
Адам өмірінде әсемдікке көзқарас әрдайым қуатты рухани күш ретінде
көрінеді. Балаға балғын бөбектік кезеңінен бастап, әсемдікке ұмтылу тән
нәрсе. Ол әрдайым бойларында әсемдік құндықтары бар қатар құрбыларына,
ересектерге еліктейді. Балалардың өз еңбек іс-әрекеті тиімді және сапалы
болуы үшін оның ұйымдастырылуы толысып, тамаша нәрсені қабылдау деңгейіне
жеткені жөн.
Сонымен, оқушылардың әсемдікке көзқарасын тәрбиелеу - дамыған әсемдік
сана мен талғамды, оны қабылдау және бағалау қабілетін қалыптастырудың
мақсатқа бағыттала ұйымдастырылған барысы. Әсемдікке тәрбиелеу оқушыны жан-
жақты және үйлесімді дамытудың жалпы жүйесінде ең алдымен өзіне тән қызмет
атқарады. Ол іс-әрекеттің барлық түрлеріндегі әсемдік нышанын анықтап, оны
оқушының әсемдікке көзқарасының дамуы, білім алуы, қалыптасу құралына
айналдырады.
Эстетикалық тәрбие туралы әр дәуірдің педагогтары, психологтары бала
жанын қалай және немен қоректендіру керек деген ой-тұжырымдар айтып өткен.
Мысалы, Ш.Уәлиханов [2], Ы.Алтынсарин [3], А.Құнанбаев [4], Ж.Аймауытов
[5], А.Байтұрсынов [6], М.Жұмабаевтың [7] т.б. бала бойына жақсы қасиетті
егумен қатар, әрбір істен көркемдікті, сұлулықты көре білуге тәрбиелейтін
шығармалары күні бүгінгі дейін өз маңызын жойған емес. Сонымен қатар шетел
және орыс педагогтары Я.А.Коменский [8], К.Д.Ушинский [9], В.А.Сухомлинский
т.б. баланы жан-жақты дамытуда эстетикалық тәрбиенің алатын орны ерекше
екенін атап өтеді [10].
Бүгінгі талап өткен өмірімізден кеткен қателіктерімізді болдырмау
мақсатында, жаңа ұрпақты қалыптастыру мен тәрбиелеу үшін мұғалімдерге үлкен
жауапкершілікті жүктейді. Жас шыбық, иілуге қандай икемді болса, жас бала
да тәрбиені қабылдауға сондай бейім.
Эстетикалық тәрбие дегеніміз – қоршаған дүниенің, өнердің сұлулығын
баланың көру және сұлулыққа талпыну қабілетін дамыту мақсатымен оның жеке
басына ықпал етуге бағытталған, жүйелі үрдіс. Балаларды өнер құралдарымен
тәрбиелеу – көркемдік тәрбие пәнін құрайды. Тәрбиеші баланы сұлулықты
қабылдауға, оған эмоциялық ықлас білдіруге, сондай-ақ, эстетикалық ұғым,
эстетикалық пікір, эстетикалық баға беру қасиетін қалыптастыруға жасау
керек.
Эстетикалық сезім дегеніміз – өмірдегі, көркем өнердегі әсемдікті
қабылдаудан туатын эстетикалық нәр алу, толқу, рахаттану. Ол адам
табиғатына ғана тән жоғарғы сезім.
Эстетикалық тәрбиенің мақсаты – баланың бойына эстетикалық
құндылықтарды сіңіруді қажетсіну, оған деген қызығушылығын, эстетикалық
талғамын дамыту, эстетикалық іскерлік пен дағдысын қалыптастыру. Баланың
сезіміне әсер ету – шексіз жұмыс және тәрбие жұмысының күрделі саласы.
Эстетикалық сезім әлеміне қатысы бар құбылыстарды зерттейтін философияның
бір саласы болса, эстетикалық тәрбие көбінесе адамның сезіміне тәрбиелеу
арқылы санасына әсер етіп, іс-әрекетіне бағыт-бағдар беруді көздейді. Жүріс-
тұрыс адамдар арасындағы қарым-қатынас талаптарын түсініп, сезіну оның
эстетикалық жағын қамтиды. Этика мен эстетика іс-әрекет, жүріс-тұрыс, мінез-
құлық көріністері арқылы бір-бірімен байланысып жатады. Әр нәрсенің мөлшері
мен өлшемін білу эстетикалық жақтан сезіну арқылы келеді. Эстетикалық
тәрбиенің басты мәселесі – сезім әлеміне әсер ету, оны дамыту,
қалыптастыру. Сезім мен дағдылар арқылы сұлулықты түсіне-сезіне білуге
тәрбиелеу баланың дара қасиеттерін, барлық мүмкіндіктерін қалыптастырады.
Баланың көркемдік-эстетикалық дамуы сәтті болу үшін тәрбиеші, педагог
жас ерекшелігіне сай әртүрлі ойындар, сабақтардың түрлерін қызықты, әрі
танымды өткізеді. Танымдық ықпалдар эстетикалық қобалжулармен неғұрлым
байланыста болса, соғұрлым нәтижесі де, әсер етуі де жақсарады. Педагогтың
балалар қажеттіліктерін, мүмкіндіктерін, қызығушылықтарын ескере отырып, әр
біреуімен жұмыс жасауы, бала тұлғасының дербестігін көркемдік шығармашылық
арқылы айқындауы, баланың өзін-өзі көрсетуіне мүмкіндік береді.
Балаларға жағымды жағдай жасайтын болсақ, олар көркемдік-эстетикалық
түсініктерді еркін меңгереді. Оқыту мен тәрбиелеу арқылы оларға білім беріп
қана қоймай, тұлғалық дамуына жағдай жасай отырып, әрекеттілік қабілетін
(интеллектуалды, эмоционалды, еңбектік, ерікті) дамыту керек. Бала
адекватты, өнімді және нәтижелі дамиды. Осыған орай көркемдік-эстетикалық
тәрбиенің мектеп алды мекемелерге қоятын міндеттері:
- Баланың қиялын, эстетикалық сезімін, қабылдауын жүйелі және биік
мақсатқа бағытталған түрде дамыту; өнердің барлық түрі қажеттілік сияқты
сезімдерді тудырады;
-Баланы өнер саласындағы әрекетке, алғашқы көркемдік білімді игеруге
және көркемдік деңгейді бағалауға баулу.
- Балалардың шығармашылық қабілеттерін дамыту.
Тәрбиенің басты мақсаты — адам. Ш.А.Амонашвилидің адамгершілікке
тәрбиелеу педагогикасында, балаға үмітпен, сенімді көзбен қарап, оны
жағымды көре біліп, жақсы қасиеттерін көріп, соны үнемі арқау етіп, үлгі
етудің тәлімді мәні зор [11].
Республикамыз егемеңді ел болып отырған қазіргі шақта мектеп оқушыларын
елін, жерін, туған халқының тілі мен салт-дәстүрін, ән-жырларын
қастерлейтін саналы да, отансүйгіш, парасатты азамат етіп тәрбиелеуде қазақ
тілі пәнінің алатын орны ерекше. Осыған байланысты тіл отбасында да,
мектепте де, балабақшада да бала тәрбиесінің ең негізгі құралы. Күй, ән,
өлең-жыр, тақпақ, жаңылтпаш, ертегі, мақал-мәтел сияқты өнер түрлері халық
педагогикасының қайнар көзі.
Бүгінгі таңда еліміздің әлемдік білім кеңістігіне енуге бағытталған
талпыныстары білім беру мазмұнын жаңарту, оқу үрдісін жетілдіру, әсіресе
шәкірттің шығармашылық жұмысын, эстетикалық тәрбиесін дамытатын оқытудың
жаңа әдіс - тәсілдері мен түрлерін іздестіруге аса мән беріп отыр. Осыған
байланысты зерттеу проблемасы саласында жарық көрген арнайы ғылыми
еңбектерге, оқу әдістемелік құралдарға жасалған талдау қазіргі кезеңде бұл
мәселенің әдебиеттерде жеткіліксіз қарастырылуы, өзіндік іс-әрекетінің
анықтамалық ғылыми негіздемесін жасауда, оқу үрдісінде бастауыш сынып
оқушыларының эстетикалық тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру деңгейі мен қазіргі
талаптар жүйесі арасындағы қайшылықтардың болуы диплом жұмысымыздың
тақырыбын "Бастауыш сыныпта қазақ тілі сабағында эстетикалық тәрбие беру"
деп таңдауға негіз болды.
Диплом жұмысының мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының қазақ тілі
сабағында эстетикалық тәрбие беру мәселелерін теориялық және практикалық
тұрғыда негіздеп, әдістемелік жағын қарастыру.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие процесінде эстетикалық
тәрбие беру.
Зерттеу пәні: бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту процесі
Зерттеу міндеттері:
1) Бастауыш сыныпты оқыту барысында оқушылардың эстетикалық тәрбиесін
қалыптастыруда педагогикалық-психологиялық еңбектерге талдау жүргізіп,
теориялық жағынан негіздеу.
2) Бастауыш сынып оқушыларын оқытуда эстетикалық тәрбие берудің
негізгі бағыттары мен ерекшеліктерін қарастыру.
3) Бастауыш сынып оқушыларына қазақ тілі пәнін оқытуда эстетикалық
тәрбие берудің әдіс-тәсілдері
Зерттеу әдісі: Тақырыпқа байланысты әдебиеттерге, газет-
журналдардағы озат тәжірибелерге талдау жасау.
Зерттеудің теориялық қолданымы. Оқыту үрдісі барысында эстетикалық
тәрбиені дамытуға қазақ тілі пәнінің әсер ететін факторлары.
Зерттеудің практикалық қолданымы.
Баланың қазақ тілі сабағындағы эстетикалық тәрбиені қабылдауы.
1. Бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында эстетикалық тәрбие берудің
педагогикалық негізі
1.1 Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің психологиялық-
педагогикалық мәселелері
Бастауыш мектеп жасындағы балаларды зерттеу іс-әрекеттерін бақылау
олардың мектепке дейінгі жастағы балалардағы сияқты әсемдік пен өнегелік
жөніндегі түсініктерінің араласып жататынын көрсетеді.
Баланың әсемдікке көзқарасын тәрбиелеу әсемдіктің қасиеттері бар әр
түрлі өміршең қатынастар және әсерлер ықпалымен жүзеге асатын жайдың барысы
болып табылады. Бастауыш мектеп жасындағы балалардың әсемдікке көзқарасы
тез, үздіксіз дамиды. Оған себеп болатын нәрсе - оқу, қоғамдық пайдалы және
тұрмыстық еңбектің жаңа жүйеге түсуі.
Эстетика – философиялық ілім. Ендеше, ол да этика сияқты нақты ғылымдар
өлшеміне сай келмейді. Кейбіреулер философияны ғылымнан гөрі өнерге
жақындастырады. Ол рас па, өйткені оларға негізгі ортақ нәрсе жеке
тұлғаның, даралықтың үлкен орын алатындығы. Бірақ көркемөнер үшін тұлға
тағдырының басқаларға ұқсамайтын кездейсоқтығы, бірегейлігі маңызды болса,
философия үшін жалқылық жалпылықтың көрісуі мен жүзеге асуының формасы
ретінде маңызды.
Эстетика ұғымын ғылыми қолданысқа XVIII ғ. Орта шенінде неміс философы
Александр Баумгарген енгізді. Ол эстетиканы грек тіліндегі “айстетикос”
сөзінен құрастырып шықты. Этимологиялық тұрғыдан алғанда “айстетикос” –
сезім, сезіммен қабылданатын деген мағынаға ие. Этимологиялық түбір әлі
күнге дейін “анестезия” сөзінде кездеседі [12].
А.Баумгарген сезім арқылы қабылдауға кемелділікті әсемдік деп білген,
әсемдіктің бірден бір көрініс табатын саласын өнер де қарастырған. Сөйтіп,
неміс философы эстетикаға әсемдікті және оның өнерде көрініс табуын
зерттейтін ілім деген анықтама берген.
Сұлулық заңы бойынша адамның дүниені игеруге деген талпынысын
А.Баумгарген эстетика ұғымын енгізбей тұрып-ақ белгілі болған. Эстетиканың
тікелей өнермен байланыстығын есте ұстасақ, өнер тарихы – адамзат тарихы
екендігін де мойындаймыз. Адамзат есін білгелі бері өнерін бірге өзін-өзі
жетілдіріп, мәдени игіліктерін жасап та келеді [12, 16 б.].
Адамдардың эстетикалық сезімдері олардың күнделікті өмірінде зор рөл
атқарады. Әсемдікті көріп, түсіне, бағалай білу адамның рухани өмірін
байытады, қызғылықты етеді, одан ең жоғары рухани ләззат алуға мүмкіндік
береді. Біз әр адамның адамгершілік, тұлғалық келбетін жан-жақты дамытуға
ұмтыламыз, сондықтан әр баланың сезім нәзіктігін, көркемдікті, әсем нәрсені
сүйетіндей етіп дамытуымыз керек. Адамның әсемдік пен жексұрындықты,
адамгершілік пен ұждансыздықты, қуаныш пен қайғыны т.б. түсінуіне
байланысты, оның саналы тәртібі мен мінез-құлқы айқындалады. Осыдан келіп
адамның әсемділікке шынайы көзқарасы мен мұраттары болуы керек екендігі
шығады.Қазіргі кезде эстетикалық көзқарасты тәрбиелеу – тәрбие барысыда
тұрақты зейін салуды, күн сайын талапты күшейтетін мәселе. Біздің қоғам
адамына тек қана өнердің ғана емес, сондай-ақ еңбек, қоғамдық қатынастар,
қоршаған орта, тәртіп, тұрмыс, табиғаттың да әсемдік жақтары да ықпал
етеді. Эстетикалық көзқарастар адамның шындыққа деген бағамын анықтайды.
Адам өмірінде эстетикалық көзқарас әрдайым қуатты рухани күш ретінде
көрінеді. Балаға балғын бөбектік кезеңінен бастап, әсемділікке ұмтылу тән
нәрсе. Ол әрдайым бойларында әсемдік құндылықтары бар қатар – құрбыларына,
ересектерге еліктейді. Балалардың өз еңбек іс-әрекеті тиімді және сапалы
болуы үшін оның ұйымдастырылуы толысып, тамаша нәрсені оң қабылдау
деңгейіне жеткені жөн. Балаға сонымен қатар жасампаздықтың да әсемдігі
ашылады. Еңбек әсемдігін қабылдауды үйретіп, қоғамдық іс-әрекет
әсемділігіне сезімталдығын тәрбиелеп, мұғалім балалардың еңбек
белсенділігін кеңейтуге дем береді. Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің
экономикалық мәселелерге әрі тікелей, әрі жанама қатынасы бар. Бұл біздің
қоғамдағы қоғамдық өндіріс адамдардың өскелең рухани және материалдық
қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталғандығынан туындайды. Сонымен
оқушылардың эстетикалық көзқарасын тәрбиелеу – дамыған әсемдік сана мен
талғамды, оны қабылдау және бағалау қабілетін қалыптастырудың мақсатқа
бағыттала ұйымдастырылған үрдісі.
Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеу оқушыны жан- жақты үйлесімді
дамытудың жалпы жүйесінде, ең алдымен өзіне тән қызмет атқарады. Ол іс-
әрекеттің барлық түрлеріндегі әсемдік нышанын анықтап, оны оқушының
әсемдікке көзқарасының даму, білім алу, қалыптасуы құралына айналдырады.
Кең ой-өрістілік сөйлеу, іс-әрекетінің мазмұнынан сөз өнерін, ақыл-ой
еңбегін, шындықтың обьективтік жақтарын, көркем сөз сұлулығын, бөліп
қарайды. Еңбек іс-әрекетінде еңбек мақсаттары және процесі, оның нәтижесі,
сұлулығы ерекше көрсетіледі. Құқықтық іс-әрекетінде қоғамдық мұраттардағы,
дамудағы оның, ынтасы мен тәртібіндегі сұлулыққа баса назар аударылады.
Бейнелеу іс-әрекеті барысында балаларға көзге көрінетін әлем, музыкада
адам жасаған дыбыс үйлесімділігінің сұлулықтары ашылады. Дене тәрбиесі
мәдениеті және гигиена негіздері арқылы бала адам денесінің тән және жан
сұлулығын таниды т.б. Оқушыны әсемдікке тәрбиелеудің, жан-жақты және
үйлесімді дамытудың жалпы жүйесінде жанама қызмет те бар. Әсемдіктің адам
үшін зор тартымды күші бола отырып, сонымен бірге оның іс-әрекетінің
белсенді және тиімді дем берушісі де болады.
Оқушы өнегелігінің әсемдігі, оның жан дүнисінің байлығы, шешендігі оны
басқа адамдарға тартымды етеді. Оқушылар алдында ашық көрініс берген еңбек
әсемдігі, оның еңбегін тартымды етеді және еңбек іс-әрекетінің үрдісін
жеңілдетеді. Ерлік пен шын азаматтық әсемдігі адамдарды қоғамдық тәртіп
және құқықтық әрекеттерін орындауға жетелейді. Баланың эстетикалық
көзқарасын тәрбиелеу, әсемділік қасиеттері бар әртүрлі өмірдегі қатынастар
мен әсерлер ықпалымен жүзеге асырылады.
Кіші мектеп жасындағы балалардың эстетикалық көзқарасы үздіксіз
дамиды. Оған себеп болатын нәрсе оқу, қоғамдық және тұрмыстық еңбектің жаңа
жүйе деңгейіне көтерліуі. Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің негізгі
құралы өнер. Ол шындықты көркем, сезімді қабылданылатын бейнелер арқылы
бере отырып және осылар арқылы адам сезімі мен санасына әсер етіп, оның
өмірлік көзқарасын қалыптастыруға жәрдем етеді. Педагогикада эстетикалық
көзқарасты тәрбиелеу тәрбиенің басқа салаларымен тығыз байланыста қаралады.
Балалардың ақыл-ой тәрбиесін, зерттелген құбылыстар әсемдігін ашпай жүзеге
асыру мүмкін емес.
Еңбекке тәрбиелеу адамдардағы әсемдікті, еңбек мазмұны мен үрдісін
танымай саналы тәртіп пен мінез құлықты тәрбиелеу мүмкін емес. Сондай-ақ,
әсемдікке көзқарасты тәрбиелеуді өмірден, белсенді іс-әрекеттен және
мұраттарға жету жолындағы күрестен оқшау қарауға болмайды. Мектеп оқушыны
әсемдікті өмірден, адамдар қылықтарынан, еңбек іс-әрекетінен, еңбек
нәтижесінен көруді және ләззат алуды үйреніп қана қоймайды, күнделікті
өмірде осы әсемдікті жасау ынтасы мен талпынысын тәрбиелейді.
Сонымен эстетикалық тәрбие табиғаттағы, өнердегі, еңбектегі, өмірдегі
ең жақсыны қабылдау, одан ләззат алу. Эстетикалық тәрбие адамды дүниедегі
әдемілік атаулыны бағалай білуге үйретеді. Өнер шығармаларын тануға,
қастерлеуге баулиды. Эстетикалық тәрбиенің өзіне тән міндеттері бар.
Олардың бірі эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды тәрбиелеу.
Өмірдегі, өнердегі әдемілікті сезу және көру адамдарда әртүрлі болады.
Біреулер әдемілікке үңіле қарап, оның сырын білуге тырысады, ал,
кейбіреулер оған онша мән бермейді, қалай болса солай қарап, жанынан өте
шығады, әдемілікті сезу үшін, оны түсіну үшін ең алдымен бейнелеу өнері,
музыка және ән саласы бойынша әрбір адамда түсінік, білім болуы қажет.
Білім адамды әдеміліктің обьективтік критерилерімен қаруландырады.
Білімді адам сұлулықты бағалай біледі, түсінеді. Айналадағы дүниеге
сезімталдық, эстетикалық қабылдау қырағылығы, ықыластылық, қамқорлық
баланың эстетикалық дамуының негізі болады.Эстетикалық ұғымды, пайымдауды,
баға беруді қалыптастыру эстетикалық тәрбиенің тағы да бір міндеті.
Әдемілікті сүю, оған түсіну үшін балаға негізінен көмектесетін білім.
Сондықтан бала бейнелеу өнері саласындағы ырғақ, үндестік, музыка мен
әндегі дыбыстарды және өнер әдістері туралы білімді игеруі қажет. Осыған
байланысты ол эстетикалық терең түсінуге тырысады, пайымдай және бағалай
алады. Көркемдікке және сұлулыққа баға беру үшін эстетикалық танымның
маңызы өте зор. Эстетикалық таным бұл өмірдегі, еңбектегі және табиғаттағы
сыртқы әдемілік пен нағыз сұлулықтың аражігін ажырата білу, өнер
шығармаларына жоғары талап қою.
Қазіргі жағдайда біздің қоғамдық өміріміздегі қажетті мәселелердің бірі
баланың эстетикалық белсенділігін тәрбиелеу. Ол әдемілікті сезіп және оның
заңдарын түсініп қана қоймай, осы заңдар бойынша өзін қоршаған айналаға
өзгеріс жасауы қажет. Өмірге кіріккен эстетика (еңбек, табиғат эстетикасы,
адамдар қатынасы және жай-жағдай эстетикасы) адамды сүйсіндіреді Адам
белсенді түрде өмірдегі әдемілікке, көркемдікке өз үлесін қосып, оны
көріксіздіктен, ұсқынсыздықтан қорғауы қажет.
Балаларды эстетикалық белсенділікке тәрбиелей отырып, оларды өздігінен
ілтипатты оқырман, қайырымды көрермен, сезімтал тындаушы болуға баулу
керек. Балалар әдебиетті оқуға, кинофильмді, теледидарды, спектакльді
көруге, музыканы тындауға өте ынталы болады. Әртүрлі әдеби, музыкалық
шығармалардағы іс-әрекеттің оқиға желісін дұрыс түсіну үшін балаларды көп
ізденуге үйрету, бағыт беру ұстаздардың басты міндеті. Эстетикалық
тәрбиенің маңызы міндеті өнер және әдебиет салаларында балалардың
қабілетін, ынтасын және бейімділігін дамыту. Осыған орай, мектепте
оқушылардың ықтимал мүмкіндіктерін және қабілетін барынша анықтау керек.
Эстетикалық тәрбиенің негізгі құралдары – әдебиет және өнер. Олар зор
идеялық тәрбиелік рөл атқарады. Әдебиет пен өнер адамдарды қуанышқа
бөлейді, жігерлендіреді, олардың идеялық жағынан баюына игі әсер етеді.
Өнер және әдебиет адам санасына белгілі көзқарастарды әртүрлі құралдар
арқылы (әдебиетте – проза, поэзия; кескіндеме жанр, баталия, пейзаж;
мүсінде – бюст, т.б; музыкада – симфония, оратория, ән енгізіледі).
Сонымен өнер және әдебиет шындықты түсінудің және танудың бірдең-бір
құралы. Өнер мен әдебиет адам дамуынын және рухани өсуінің басты
шарттарының бірі болып табылады.Әдемілікті сезуде, эстетикалық көзқарасты
қалыптастыруда табиғат зор рөл атқарады. Табиғат адамды қуанышқа бөлейді,
сезімін дамытады, эстетикалық түсінігін байытады. Адам табиғаттағы
бақылаушы ғана емес, ол тұтынушы, сұлулықты жасаушы шығармашылық тұлға.
Сондықтан өзінің күшін, қабілетін адамдар бақыты үшін табиғатқа өзгеріс
жасауға жұмсауы керек. Мысалы, қала мен селоны, тұрғын жерлерді
көгалдандыру, бақ және гүлдер өсіру, мәдениет және демалыс орындарын
безендіру бұл маңызы зор эстетикалық шаралар.
Мектеп оқушыларының эстетикалық түсініктері, олардың еңбекке әсемдік
тұрғысынан қатынасы, өзіндік белсенді іс-әрекетімен байланысты екенін
көрсетеді. Мәселен өзі шешу мүмкіндігі болғанда ғана оның әрі мінез-
құлықты, әрі әсемдік көңіл-күйі жай табады.Оқушылардың оқу еңбегіне
талғампаздық көзқарасын дамыту, білімдегі оқудың қозғаушы күші, дем
берушісі ретінде пайдалану үшін балалардың өзіндік белсенді іс-әрекетін
ұйымдастыру, көркемдік ләззат және құлықтық әсер алуды қамтамасыз ететін
еңбектің нәтижесіне жетуіне көмектесу қажет.
Адамдардың эстетикалық сезімдері олардың өмірінде зор рөл атқарады.
Әсемдікті көре, түсіне, жасай білу адамның рухани өмірін байытады,
қызғылықты етеді, оған ең жоғары рухани ләззаттануға мүмкіндік береді. Біз
әр адамның адамгершілікті тұлғалық мәнін жан-жақты дамытуға ұмтыламыз.
Сондықтан әр баланың сезім көркемдікті, әсем нәрсені сүйетіндей етіп
дамытуымыз керек.
Адамның әcемдікті және жексұрындықты, сәулеттілік және ұждансыздықты,
қуаныш пен қайғыны түсінуіне байланысты, оның саналы тәртібі мен мінез-
құлқы айқындалады. Осыдан келіп адамның әсемділікке шынайы көзқарасы мен
мұраттары болуы керек екендігі шығады.
Қазіргі кезде эстетикалық көзқарастарды тәрбиелеу – тәрбие барысының
зейін салуды, күн санап өсіруді талап ететін мәселесі.
Біздің қоғам адамына тек қана өнердің емес, еңбек, қоғамдық қатынастар,
қоршаған орта, тәртіп, тұрмыс, табиғаттың да әсемдік жақтары ықпал етеді.
Эстетикалық көзқарастар адамның шындыққа қатынасын анықтайды.
Адам өмірінде эстетикалық көзқарас әрдайым қуатты рухани күш ретінде
көрінеді. Балаға балғын бөбектік кезеңнен бастап әсемдікке ұмтылу тән
нәрсе. Ол әрдайым бойларында әсемдік құндылықтары бар қатар-құрбыларына,
ересектерге еліктейді. Балалардың өз еңбек іс-әрекеті тиімді және сапалы
болуы үшін оның ұйымдастырылуы толысып, тамаша нәрсені қабылдау деңгейіне
жеткені жөн. Балаға сонымен қатар жасампаздықтың да әсемдігі ашылады.
Еңбек әсемдігін қабылдауды үйретіп, қоғамдық іс-әрекет әсемділігіне
сезімталдығын тәрбиелеп, мұғалім балалардың еңбек белсенділігін кеңейтуге
дем береді. Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің экономикалық мәселелерге
әрі тікелей, әрі жанама қатынасы бар. Бұл біздің қоғамдағы қоғамдық өндіріс
адамдардың өскелең рухани және материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыруға
бағытталғандығынан туындайды. Өндірілген товарлар сапасының әсемдігі
тұтынылу жағына үлкен әсер етеді. Мұның өзі әр баланың білім алуында
белгілі дәрежеде эстетикалық көзқарас мәдениеті болуын талап етеді.
Өнерде шоғырланған адамдардың шындыққа эстетикалық қарым-қатынасы
қоғамдық идеяларды алға алып баруымыздың құралы, сол арқылы санаға өте
күшті әсер ету жүзеге асады.
Сонымен, оқушылардың эстетикалық көзқарасын тәрбиелеу — дамыған әсемдік
сана мен талғамды, оны қабылдау және бағалау қабілетін қалыптастырудың
мақсатқа бағыттала ұйымдастырылған процесі. Эстетикалық көзқарасты
тәрбиелеу оқушыны жан-жақты және үйлесімді дамытудың жалпы жүйесінде ең
алдымен өзіне тән қызмет атқарады. Ол іс-әрекеттің барлық түрлеріндегі
әсемдік нышанын анықтап, оны оқушының әсемдікке көзқарасының дамуы, білім
алуы, қалыптасуы құралына айналдырады.
Кең ой-өрістілік сөйлеу іс-әрекетінің мазмұнынан сөз өнерін, ақыл-ой
еңбегін, шындықтың объективтік жақтарын, көркем сөз сұлулығын бөліп
қарайды. Еңбек іс-әрекетінде еңбек мақсаттары және процесі, оның нәтижесі,
сұлулығы ерекше көрсетіледі. Құқықтық іс-әрекетінде қоғамдық мұраттардағы,
дамудағы оның ынтасы мен тәртібіндегі сұлулыққа баса назар аударылады.
Бейнелеу іс-әрекеті барысында балаларға көзге көрінетін әлем, музыкада адам
жасаған дыбыс үйлесімділігінің сұлулықтары ашылады. Дене тәрбиесі мәдениеті
және гигиена негіздері арқылы бала адам денесінің тән және жан сұлулығын
таниды т.б.
Әсемдікке тәрбиелеудің оқушыны жан-жақты және үйлесімді дамытудың жалпы
жүйесінде жанама қызметі де бар.
Әсемдіктің адам үшін зор тартымды күші бола отырып, сонымен бірге оның
іс-әрекетінің белсенді және тиімді дем берушісі де болады. Оқушы
өнегелігінің әсемдігі, оның жан дүниесінің байлығы, шешендігі оны басқа
адамдарға тартымды етеді. Оқушылар алдында ашық көрініс берген еңбек
әсемдігі, ол еңбегі тартымды етеді және еңбек іс-әрекетінің процесін
жеңілдетеді. Ерлік пен шын азаматтық әсемдігі адамдарды қоғамдық тәртіп
және құқықтық әрекеттерін орындауға жетелейді.
Баланың эстетикалық көзқарасын тәрбиелеу әсемдіктің қасиеттері бар әр
түрлі өмір мен қатынастар және әсерлер ықпалымен жүзеге асырылады. Кіші
мектеп жасындағы балалардың эстетикалық көзқарасы үздіксіз дамиды. Оған
себеп болатын нәрсе - оқу, қоғамдық және тұрмыстық еңбектің жаңа жүйеге
түсуі [13].
Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің негізгі құралы - өнер. Ол шындықты
көркем, сезімді қабылданылатын бейнелер арқылы бере отырып және осылар
арқылы адам сезімі мен санасына әсер етіп, оның көзқарасын қалыптастыруға
жәрдем етеді. Педагогикада эстетикалық көзқарасты тәрбиелеу, тәрбиенің
басқа салаларымен тығыз байланысы қаралады. Балалардың ақыл-ой тәрбиесін,
зерттелген құбылыстар әсемдігін ашпай жүзеге асыру мүмкін емес. Еңбекке
тәрбиелеу — адамдардағы әсемдікті, еңбек мазмұны мен процесін танымай
саналы тәртіп пен мінез-құлықты тәрбиелеу мүмкін емес. Сондай-ақ әсемдікке
көзқарасты тәрбиелеуді өмірден, белсенді іс-әрекеттен және мұраттарға жету
жолындағы күрестен оқшау қарауға болмайды.
Мектеп оқушыны әсемдікті өмірден, адамдар қылықтарынан, еңбек іс-
әрекетінен, еңбек нәтижесінен көруді және ләззат алуды үйретіп қана
қоймайды, күнделікті өмірде осы әсемдікті жасау ынтасы мен іскерлігін
тәрбиелейді.
Сонымен эстетикалық тәрбие табиғаттағы, өнердегі, еңбектегі, өмірдегі
ең жақсыны қабылдау, одан ләззат алу. Эстетикалық тәрбие адамды дүниедегі
әдемілік атаулыны бағалай білуге үйретеді. Өнер шығармаларын тануға,
қастерлеуге баулиды, оған керісінше ұсқынсыздыққа жағымсыз көзқарасты
қалыптастырады.
Тәрбие ісі әрбір нақты кезеңнің өзіне тән ерекшеліктерін сақтай отырып,
болашақтың ерекшеліктеріне бағдар ұстайды, соған әзірлейді.
Ал одан әрі баланың бұдан бұрынғы кезендерде жинақтаған өмірлік
тәжірибесін белсенді түрде пайдаланады.
Өскелең ұрпақтың туған жерге деген сүйіспеншілігін оятып, қоршаған
ортаға деген адами ізгілікті көзқарасы мен эстетикалық тәрбиесін
қалыптастыру, сөйтіп табиғатпен үндестікте ғұмыр кешу салтын қалау -
бүгінгі күннің басты мәселелерінің бірі. Бала тәрбиесіне әрбір ұлт үлкен
жауапкершілікпен қараған. Бұл жөнінде Н.К.Крупская балаға деген
бауырмалдылық, жылы жүректілік шығыс халқына тән қасиет екенін айта келіп:
"Балаға деген сүйіспеншілікті өзге ұлттар қазақ халқынан үйренсін" — деп
өте орынды айтқан [14].
Бүгін алдымыздағы бала ертеңгі ұлтымыздың зор үмітін ақтар азамат.
Сондықтан бала тәрбиесіне әрбір отбасы, қоғам жауапты. Бұл негізде орыс
педагогы А.С.Макаренко былай деді: "Біздің балаларымыз — еліміздің азаматы.
Олар тарихты жасайды. Балалар дүрыс тәрбиеленіп өссе, біздің бақытымыз"
[13, 42 б.].
Бала тәрбиесінде эстетикалық тәрбиенің алар орны ерекше. Енді сол
эстетика туралы қысқаша түсінік беріп өтсек.
Эстетикалық ләззат - табиғат, қоғам өмірі туралы және өнер сұлулығын
қабылдау нәтижесінде немесе іс-әрекет үстінде, адамның рухани дүниесінің
тебіреніп, жан рахатына батуы.
Эстетикалық тәрбие — болмыстағы және өнердегі сұлулық пен әсемдікті
дұрыс қабылдау және эстетикалық түсінікті, сезім мен талғамды тәрбиелейтін,
өнерде және өмірде сұлулықты жасау, оған қатысу қабілетін қажетсінуін
қалыптастыратын тәрбиенің бір бөлігі.
Эстетика - өмірді сезім арқылы біліп танудың негізгі жолы.
Эстетикалық тәрбие оқушыны сұлулықты айқын қабылдап түсінуге,
көркемдікті, айналадағы шындық, болмыстағы және көркем шығармалардағы
сұлулық көріністерін сүюге, оларды бағалай білуге, көркемдік элементтерін
тұрмысқа енгізу және өмір мен өнердегі жағымсыздыққа қарсы күресуді
үйретеді.
Эстетикалық тәрбие мәдени жетістіктер мен жеке шығармашылық негізіне
дамиды. Сұлулық көркемдеу, әуен туғызу, сурет салу, әдемілікті сезіну
секілді даму және жетілу шыңы қалыптасады.
Бала әсемдікті тәрбиелеу арқылы ұғынады.
Ал, тәрбие дегеніміз не? -деген сұраққа Тәрбие - дегеніміз адам мен
оның қоғамдық мәнінің қалыптасу барысы ...
Тәрбие оқушының күш-қуатын, ақыл-ойын, еңбек қабілетін, мінез-құлқын
және әсемдікке көзқарасын дамытатын біртұтас, бөлінбейтін, ішкі байланысы
бар іс-әрекеттің барысы деп жауап береді бастауыш білім ғылымын зерттеуші
ғалым Р.М.Қоянбаев [15].
Қазақ халқы - рухани зор байлықтың мұрагері. Ол өзінің өресі биік, сан
салалы өскелең мәдениетіне бір күнде, бір ғасырда жеткен жоқ.
Әлемдік озық мәдениеттің шоқ жұлдыздары Шоқан, Ыбырай, Абай
еңбектерінің ұрпақ тәрбиесіне қосар үлесі өз алдына бір төбе.
Осы ғасырдың басында тәлімдік ой-пікірлерімен барша қазақ даласын дүр
сілкіндірген Шәкәрім, Ахмет, Мағжан, Сұлтанмахмұт сияқты ұлттық дәстүрді өз
туындыларының негізгі арқауы еткен педагогикалық,
психологиялық тұжырымдамалары қазіргі заман талабымен үңдесетін
өміршендігімен жұртты қайран қалдырады [16].
Халықтың мыңдаған жылдар бойы өрнектеп жинаған рухани мұрасын ғылыми
жағынан саралап, әрі оқу құралына тән белгілі талапқа сай баяндау — мұндай
терді мықтап төгуді қажет ететіні "инемен құдық қазғандай" қиын шаруа екені
белгілі.
Халқымыз "баланы жастан" дейді. Бұл нақыл сөздің негізі тәрбие, оқу
жұмысымен байланысты. Өйткені бала көргенін, естігенін тез қабылдайды, ұзақ
уақыт ұмытпайды.
Адамдардың эстетикалық сезімдері олардың өмірде зор рөл атқарады.
Әсемдікті көре, түсіне, жасай білу адамның рухани өмірін байытады,
қызғылықты етеді, оған ең жоғары рухани ләзаттануға мүмкіндік береді.
Біз әр адамның адамгершілікті тұлғалық мәнін жан-жақты дамытуға
ұмтыламыз. Сондықтан әр баланың сезім нәзіктігін, көркемдікті, әсем нәрсені
сүйетіндей етіп дамытуымыз керек.
"Халықтық тәрбиенің тәжірибесінен тыс жерде педагогика да жоқ, педагог
та жоқ" - деп К.Д.Ушинский айтқандай халықтық тәрбиеге сүйене отырып
балаларды тәрбиелеу, білім беру, халқына деген сүйіспеншілігін оятуда үлкен
нәтижеге жетуге болады [9,22 б.].
Халқымыздың мәдениеті мен болашағы үшін жан аямай қызмет еткен ғұлама
Ш.Уәлиханов, саяхатшылар мен зерттеушілер Г.Потанин, А.Левшин, А.Алекторов
қазақ далаларында тұнып тұрған өнер мұрасының молдығын, сондай-ақ Азиядағы
басқа ұлттармен салыстырғанда ән-күй, жырларының ерекшеліктерін өздерінің
ғылыми жұмыстарында сан рет дәлелдеген [17]. "Адамзатқа тән ерекше бір
қасиет" - дейді Әл-Фараби "... өзін қоршаған дүниенің әсемдік сырларына
үңілу, содан рухани нәр алу, өзінің нәзік сезімін образдар арқылы паш ету.
Бала миының зергері Ы.Алтынсарин әңгімелерінің бәрі де баланың жас
ерекшеліктеріне орай, тілі жеңіл, мазмұны тартымды, олардың жан дүниесіне
әсер етерліктей егіп іріктеліп алынған. Осы әңгімелерде мұғалімдер мен ата-
аналардың балаларды әр түрлі ірі қасиеттерге тәрбиелеу мақсаты көзделді
[18]. К.Д.Ушинскийдің тілімен айтқанда оқу жүйесіне барлық сезім мүшелерін
қатыстырып, оқушылардың қызығу белсенділігін арттыра білудің ерекше маңыз
алатынын ескертеді. Ол сондай-ақ казақ балаларының өзіндік кейбір ұлттық
ерекшеліктерін көрсете келіп, осы жәйтті де оқу тәрбие ісінде мұғалімнің
үнемі ескеріп отыруын қажет деп санады. [9,22 б.].
Адам өмірінде эстетикалық көзқарас әрдайым қуатты рухани күш ретінде
көрінеді. Балаға балғын бөбектік кезеңнен бастап әсемдікке ұмтылу тән
нәрсе. Ол әрдайым бойларында әсемдік құндылықтары бар қатар – құрбыларына,
ересектерге еліктейді. Балалардың өз еңбек іс-әрекеті тиімді және сапалы
болуы үшін оның ұйымдастырылуы толысып, тамаша нәрсені қабылдау деңгейіне
жеткені жөн. Балаға сонымен қатар жасампаздықтың да әсемдігі бала бойында
ашылады.
Әсемдіктің адам үшін зор тартымды күші бола отырып, сонымен бірге оның
іс-әрекетінің белсенді және тиімді дем берушісі де болады. Оқушы
өнегелігінің әсемдігі, оның жан дүниесінің байлығы, шешендігі оны басқа
адамдарға тартымды етеді және еңбек іс-әрекетінің процесін жеңілдетеді.
Ерлік пен шын азаматтық әсемдік, адамдарды қоғамдық тәртіп және құқықтық
әрекеттерін орындауға жетелейді.
Эстетикалық тәрбиенің өзіне тән міндеттері бар. Олардың бірі –
эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды бала бойына сіңіру.
Эстетикалық ұғымды, пайымдауды, баға беруді адам бойында қалыптастыру.
Эстетикалық тәрбиенің тағы да бір негізгі міндетінің бірі әсемділікті сүю,
оған түсіну үшін балаға негізінен көмектесетін негізгі – білім.
Көркемдікке және сұлулыққа баға беру үшін эстетикалық танымның маңызы
өте зор.
Эстетикалық таным – бұл өмірдегі, еңбектегі және табиғаттағы сыртқы
әдемілік пен нағыз сұлулықтың арасын ажырата білу және өнер шығармаларына
жоғары талап қоя білу.
Қазіргі жағдайда біздің қоғамдық өміріміздегі қажетті мәселелердің бірі
– баланың эстетикалық белсенділігін дамыту.
Эстетикалық тәрбие ақыл-ой тәрбиесімен өте тығыз байланысты.
Эстетикалық қабылдаудың танымдағы рай туралы В.Г.Белинский былай деп өте
жақсы айтқан: Философ силлогизмдермен сөйлеседі, ақын – образдарымен және
бейнелерімен сөйлеседі, ал екеуі де сол бір нәрсені айтады.
Саяси экономика маманы статистикалық сандармен қаруланып алып,
қоғамдағы пәлендей таптық жағдайы пәлендей себептерге байланысты нашарлап
кетті деп дәлелдеп, өз оқушыларының немесе тыңдаушыларының ақыл-ойына әсер
етеді. Ақын шын өмірді әсерлі де айқын бейнелеуі арқылы дұрыс бейнені
көрсетеді де өз оқушыларының фантазиясына әсер етеді. Біреуі дәлелдейді,
екіншісі көрсетіп береді, сөйтіп екеуі де сендіреді, бірақ біреуі логикалық
дәлелдермен, ал екіншісі – бейнелермен сендіреді. Сондықтан да өнер санаға
ғылымнан кем әсер етпейді [18,72 б.].
Біздің елімізде халыққа білім берудің жаңа жүйесі қалыптасқан алғашқы
жылдардан бастап-ақ меңгертерде бере бастайтын эстетикалық тәрбиеге зор
маңыз беретін болды.
Сондықтан біз өмір сүріп жатқан қоғамымыздың қазіргі даму жағдайында
эстетикалық тәрбие жеке бастың үйлесімді дамуын қалыптастыруда маңызды орын
алады.
Эстетикалық тәрбие – барлық оқу-тәрбие процесінің құрамдас негізгі
бөлігі. Оның өзіндік мазмұны, мақсаты, міндеттері бар. Бұл тәрбиенің
теориялық және практикалық мәселелері педагогика ғылымында толығымен
шешілген.
Эстетикалық тәрбиенің теориясы мен практикасын талдауға, кеңестік
өкіметтің халық ағарту ісінің көрнекті қайраткерлері А.В.Луначарский ,
Н.К.Крупская [14], А.С.Макаренко [13], П.П.Блонский [19], С.Т.Шацкая[20]
сияқты өкілдері қатысты.
Педагогикада ғылымында эстетикалық тәрбие тәрбиенің басқа жақтарымен
тығыз байланысты қаралуда. Оқушыға оқытылатын құбылыстың әсемдік сырын
ашпай тұрып, оған ақыл-ой тәрбиесін беру: еңбек процесі мен мазмұнының игі
жақтары танытпай, еңбек тәрбиесін беру: адам дене құрылыс мүшелерін танытып
алмай, дене тәрбиесін беру мүмкін емес.
Сонымен қатар, эстетикалық тәрбиені өмірден, шығармашылық белсенді іс-
әрекеттен бөлуге болмайды. Қайта осы өмірмен тығыз байланыстыра отырып, біз
ақыл-ой адамгершілік, еңбек және дене тәрбиесі проблемаларын тиімді шешуге
мүмкіндік туғызады.
Эстетикалық тәрбиенің мақсаты – басқа тәрбие түрлері сияқты жеке бастың
үйлесімді дамуын қалыптастыру, эстетикалық тәрбие кең көлемде, яғни көркем
өнерде, адамдардың барлық іс-әрекеттерінде, қоғамдық болмыста жан – жақты
сипат алуы тиіс.
В.Н.Шацкая. Эстетикалық тәрбиенің негізгі мақсаты мен мәні атты
мақаласында эстетикалық тәрбие дегеніміз – айналаға қатысты болмысты,
табиғатта, қоғамдық өмірде, еңбекте, көркемөнер құбылыстарындағы әсемдікті
сезіну, мақсатты қабылдау қабілетін тәрбиелеу [20,75 б.].
Көркемөнерде, өмірде, әсемдікті жасауға шамасынша қатысуға қабілеттері
мен мүмкіндіктерін тәрбиелеу – деп сипаттама береді.
Бұл айтылған анықтамада жеке бастың белсенді - әрекеті қарастырылмаған.
Белгілі педагог А.И.Буров эстетикалық тәрбиеге әсемдік заңы бойынша
адамның әрекетке және көркем өнерге эстетикалық көзқарасын эстетикалық
қажеті мен шығармашылық әрекетін қалыптастыру - деген анықтама береді.
Оқушылардың эстетикалық тәрбиесі атты кітабында эстетикалық тәрбие
түрі жеке бастың әрекет пен болмысқа эстетикалық көзқарасын
қалыптастырудағы мақсатты, ұйымдасқан педагогикалық процесс ретінде
қарастырылады.
Қазіргі педагогикада эстетикалық тәрбиені, тәрбиенің басқа түрлерімен
байланыстыра кеңіне қарастыру актуальді мәселе.
А.И.Буров Эстетикалық тәрбиенің жүйесі мәселелері атты мақаласында
оқушыға эстетикалық білім бере отырып, тәрбиелеу процесін іске асыруда
мұғалім тарапынан танып-білуге тиісті үш бағыт ұсынады.
- мұғалімде жұмыс істеу үшін, қажетті оқу-тәрбие материалдары болуы.
- эстетикалық тәрбиенің кезеңдік мөлшерін ескертіп, эстетикалық тәрбие
қортындысын бағдарламалай білу.
- осы негізге лайық педагогикалық процесті құрып, оқу-әдістемелік
құралдардың анықтамаларын жасау [21].
В.Н.Шацкаяның Балалардың жанұядағы эстетикалық тәрбиесі атты кітабы
оқушыларға берілетін эстетикалық тәрбие мәселелерін қарастырады [20,14 б.].
Кітапта баланың эстетикалық мүмкіндігі мен қабілетін тәрбиелеуде мына
мәселелерге назар аударылған:
1. Көркем өнерге, табиғатта, қоғамдық өмірде, адамдардың тұрмыстық
қатынастарында әсемдікті дұрыс тануды тәрбиелеу.
2. Құбылыстарды, түрлі сезім, сенімдерді: талғамдар балалардың
эстетикалық тұрғыдан қабылдауын, оның бірте-бірте қалыптасуын дамыту.
3. Баланың көркемдік қабілетін дамыту, білімнің іскерлігін
қалыптастыру.
Эстетикалық білімнің негізі – оқу пәндері. Бастауыш сынып оқушылар әр
түрлі пәндерді оқудың нәтижесіне табиғаттың, еңбектің сұлулығы және адам іс-
әрекетінің әдемілігін бағалай білуді түсінеді. Олар әдемі жазуға, мәнерлеп
оқуға және айтуға үйренеді. Ал бұл мәдениетті сөйлеуге, көркемдік танымын
қалыптастыруға, қиялын дамытуға игі әсер етеді.
Мұғалім суретке қарап әңгіме құрауды, әсер алған оқиғаларды айтып
беруді, қиялында жаңа белгілерді жасауға үйретеді. Көркемдікті сезінуге
талғамы пайда болып, олардың рухани күші дамиды.
Бейнелеу өнері сабақтарының да балалардың эстетикалық көзқарасын
тәрбиелеуге ықпалы мол. Бейнелеу өнер түрлеріндегі Кескіндеме, мүсін,
сызықтық суреттер, сәулет өнері құралдарымен өмір, табиғат және қоғам
әсемдігі өрнектеледі.
Халық өз бойындағы ең жақсы қасиеттерін жеткіншек ұрпаққа күнделікті
тұрмыста үйретіп, бала бойына сіңіріп отырған: Бұл жөнінде ойшылдар
пікіріне сүйенсек қазақтың көрнекті қайраткері С.Мұқанов - "Қазақ халқының
ауыз әдебиеті алтын қазына екендігін ескере отырып, сол мұранын асылын
іріктеп, ұрпақтың керегіне жарату қажет" — деп тапты. Ал, академик-жазушы
М.Әуезов "Біз ауыз әдебиетін зерттей отырып, халық санасындағы отаншылдық
сезімді, халық ұғымындағы адамгершілік гуманизмді, сол халықтың өткенгі
өмірін, аңсау-арманын, әдет-ғұрпын көрсетеміз" — деп ауыз әдебиетінің
тәрбиелік мәнін айқын ашып көрсетті.
Жазба әдебиетінің негізін салушы классик ақын А.Құнанбаев қазақ
әдебиетінің асыл қазынасы мақал-мәтелдерді зерттеп, табиғатқа оның
әсемдігіне, сұлулығына арнап өлендер жазып, табиғатты қастерлеуге, аялауға
шақырып, келешек ұрпаққа құнды пікірлер айтты. [22].
Тәрбие — терең мазмұңдағы ұғым. Педагогикада баланың рухани дамуына,
дүниетанымынын кеңеюіне білім беру арқылы белгілі бір дағдының қалыптасуына
әсер етуші фактор ретівде қарастырылады. Тәрбиенің негізгі мәні, мақсаты —
сапалық жағынан жеке адамның жан дүниесін қалыптастыру. Тіл саласының ішкі
астары бала тәрбиесіндегі басты-басты тоғыз түрлі мәселені қамтиды. Олар:
1. Тәрбие басы (ертегі, жыр, терме, күй, әндер) алдымен әдептілікте,
сұлулықта;
Мейірімді болуға;
Еңбекқор, тіл алғыш;
Адалдық пен шыншылдық;
Білімге құмар білгір болуға, ұстаз бен ата-ананы сыйлауға;
Адамгершілік пен жанашырлыққа;
Баланың мінез-құлқының жақсы болуына;
Халық алдында қызмет етуге;
Ел қорғаны батыр бол — деп, өз Отанын шын сүйетін, патриоттық
сезімі мол азамат тәрбиелеуге ықпал етеді.
Эстегикалық тәрбие педагогиканың оқшауланған саласы емес, оның барлық
жақтарымен өзара әрекеттес.
Ақыл-ой және дене жағынан толық даму, моральдық пәктік және өмір мен
өнерге деген белсенді қарым-қатынас адамгершілік жағынан жетілуі көбіне
эстетикалық тәрбиеге тәуелді болып келетін кесек тұлғалы, жан-жақты дамыған
адамның жеке басын сипаттайды.
Эстетикалық тәрбие заманамен тығыз байланысты, көбіне сонымен
анықталады. Болмысты эстетикалық жағынан игеру өмірмен етене болуды,
қоршаған ортаны жасампаздықпен өзгертуге талпынады.
Эстетикалық тәрбиенің өзіне тән міндеттері бар. Олардың бірі —
эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды тәрбиелеу. Өмірдегі,
өнердегі әдемілікті сезу және көру адамдарда әр түрлі болады.
Білімді адам сұлулықты бағалай біледі.
Эстетикалық ұғымды, пайымдайды, баға беруді қальптастыру — эстетикалық
тәрбиенің тағы да бір міндеті.
Әдемілікті сүю, оған түсіну үшін балаға негізінен көмектесетін білім.
Көркемдікке және сұлулыққа баға беру үшін эстетикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Білім технологиялары кафедрасы
Пернеева Мөлдір
Бастауыш сыныпта қазақ тілі сабағында эстетикалық тәрбие беру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010200 – мамандығы - Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
Түркістан 2015
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Білім технологиялары кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Білім технологиялары
кафедрасының меңгерушісі,
п.ғ.д., доцент ___________ Б. Ортаев
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы׃ Бастауыш сыныпта қазақ тілі сабағында эстетикалық тәрбие беру
5В010200 – мамандығы - Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
Орындаған: ППМ-111 тобының студенті
Пернеева Мөлдір
Ғылыми жетекшісі п.ғ.к., доцент
С.Қожагелдиева
Түркістан 2015
Аннотация
Эстетическая среда способность стремиться к ребенку, чтобы увидеть
красоту искусства и красоты мира в целях разработки систематического
тенденцию поощрять его личность. Искусство инструменты предметом искусства
является повышение образования детей.Усыновление ребенка красотой и
эмоциональной экспрессии внимания, а также эстетической концепции,
эстетического суждения, эстетического качества, ценообразование должно быть
сделано.
Аbstract
Aesthetic environment the ability to seek the child to see the beauty
of art and the beauty of the world in order to develop a systematic
tendency to promote his personality. Art Tools Objects of art is to
increase the child's education subject. Educator has to preform beauty and
emotional expression of attention, as well as the aesthetic concepts of
aesthetic judgment, aesthetic quality, pricing should be done.
özet
Estetik çevre çocugun kişiliğini tanıtmak için sistematik bir eğilim
geliştirmek için sanat güzelliği ve dünyanın güzelliklerini görmek için
çocuğu aramaya yeteneği lazım. Sanatın Sanat Araçları Objeler çocuğun
eğitim konuyu . Eğitici çocuğun güzelliğini ve ilgi duygusal ifadesini yanı
sıra estetik yargı, estetik kalite estetik kavramları artırmak,
fiyatlandırma yapılmalıdır.
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер 3
Анықтамалар 4
Қысқартулар мен белгілеулер 5
Кіріспе 6
1 Бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында эстетикалық тәрбие
берудің теориялық негізі
1.1 Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің 10
психологиялық-педагогикалық әселелері
1.2 Бастауыш сынып оқушыларын оқытуда эстетикалық тәрбие берудің 31
негізгі бағыттары мен ерекшеліктері
2 Қазақ тілі пәнін оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларына
эстетикалық тәрбие берудің әдістері
2.1 Бастауыш сыньш оқушыларына эстетикалық тәрбие беруде қазақ тілі44
пәнінің алатын орны
2.2 Бастауыш сынып оқушыларына қазақ тілі пәнін оқытуда эстетикалық51
тәрбие берудің әдіс-тәсілдері
2.3 3-сынып қазақ тілі сабағының жоспары 62
Қорытынды 72
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 74
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесі нормативтік сілтемелер көрсетілген:
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
Тұжырымдамасының (2003 ж. 27.12.) мақсаты
Назарбаев Н. Қазақстан - 2030 - Алматы: Білім, 1997. -256 б.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандарты Жалпы бастауыш білім. Алматы: РКБ, 2010 – 46-58 б.
Анықтамалар
Эстетикалық тәрбие — болмыстағы және өнердегі сұлулық пен әсемдікті
дұрыс қабылдау және эстетикалық түсінікті, сезім мен талғамды тәрбиелейтін,
өнерде және өмірде сұлулықты жасау, оған қатысу қабілетін қажетсінуін
қалыптастыратын тәрбиенің бір бөлігі.
Эстетикалық тәрбие дегеніміз – қоршаған дүниенің, өнердің сұлулығын
баланың көру және сұлулыққа талпыну қабілетін дамыту мақсатымен оның жеке
басына ықпал етуге бағытталған, жүйелі үрдіс. Балаларды өнер құралдарымен
тәрбиелеу – көркемдік тәрбие пәнін құрайды. Тәрбиеші баланы сұлулықты
қабылдауға, оған эмоциялық ықлас білдіруге, сондай-ақ, эстетикалық ұғым,
эстетикалық пікір, эстетикалық баға беру қасиетін қалыптастыруға жасау
керек.
Эстетикалық сезім дегеніміз – өмірдегі, көркем өнердегі әсемдікті
қабылдаудан туатын эстетикалық нәр алу, толқу, рахаттану. Ол адам
табиғатына ғана тән жоғарғы сезім
Эстетика - өмірді сезім арқылы біліп танудың негізгі жолы.
Эстетикалық ләззат - табиғат, қоғам өмірі туралы және өнер сұлулығын
қабылдау нәтижесінде немесе іс-әрекет үстінде, адамның рухани дүниесінің
тебіреніп, жан рахатына батуы.
Эстетикалық таным – бұл өмірдегі, еңбектегі және табиғаттағы сыртқы
әдемілік пен нағыз сұлулықтың арасын ажырата білу және өнер шығармаларына
жоғары талап қоя білу
Қазақ тілі — адам сезімінің нәзік тілі, яғни адамдардың бір-бірімен
эстетикалық байланыс, қатынас құралы.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Адамдардың әсемдікке сезімдері олардың
өмірінде зор рөл атқарады. Әсемдікті көре, түсіне, жасай білу адамның
рухани өмірін байытады, қызғылықты етеді, оған ең жоғары рухани
ләззаттануға мүмкіндік береді. Біз әр адамның қоғамдық мәнін жан-жақты
дамытуға ұмтыламыз, сондықтан әр баланың сезім нәзіктігін, көркемдікті,
әсем нәрсені сүйетіндей етіп дамытуымыз керек. Адамның әсемдікті және
жексұрындықты, сәулеттілік және ұждансыздықты, қуаныш пен қайғыны т.б.
түсінуге байланысты оның қоғамдағы тәртібі айқындалады.
Қазақстанның ХХІ ғасырдағы басты даму жолын белгілеп Елбасының
Қазақстан - 2030 стратегиялық жоспарында халықтың рухани жаңаруына ерекше
маңыз берілген. Сондықтан жан жақты жетілген, дүниесі бай, белгілі дәрежеде
ғылыми білім жүйесін игерген және оны бағалай, талдай алатын, өзге
халықтардың тарихын, мәдениетін, тілін меңгерген, өздігінен денсаулығын
нығайтуға, адамгершілік қасиеттерін, эстетикалық талғамын дамытуға ынтызар,
өмірдің әрқилы кезеңдерінде дербес еңбек етуге даяр ұрпақты тәрбиелеу – ең
басты өзекті мәселе [1].
Жастарымыздың үлгі алатын ең таңдаулы ішкі, сыртқы адамгершілік-
эстетикалық сапаларын үйренетін адамы міне осындай болуы анық.
Н.Назарбаев "Ғасырлар тоғысында" еңбегінде "Тәрбиенің түпкі мақсаты -
қоғамдық нарықтың қарым-қатынасқа көшу кезінде саяси-экономикалық және
рухани дағдарыстарды жеңіп шығыа алатындай ізгіленген ХХІ ғасырды құрушы
іскер, өмірге икемделген жан-жақты мәдениеті жеке тұлғаны тәрбиелеп
қалыптастыру" деген тұжырымдама жасаған. Осы орайда халқының мәдениетін,
әдебиетін, тілін, салт-дәстүрін, өнерін сүю арқылы нағыз мәдениетті маман
даярлау да бүгінгі күннің көкейтесті мәселесі.
Қазіргі кезде әсемдікке көзқарасты тәрбиелеу - тәрбие барысының зейін
салуды, күн санап өсіруді талап ететін мәселесі. Біздің қоғам адамына тек
қана өнердің емес, еңбек, қоғамдық қатынастар, қоршаған әлеуметтік орта,
тәртіп, тұрмыс, табиғаттың әсемдік жақтары ықпал етеді. Әсемдік құбылыстары
адамның шындыққа қатынасын анықтайтын пайдалы істердің шын факторына
айналып отыр.
Адам өмірінде әсемдікке көзқарас әрдайым қуатты рухани күш ретінде
көрінеді. Балаға балғын бөбектік кезеңінен бастап, әсемдікке ұмтылу тән
нәрсе. Ол әрдайым бойларында әсемдік құндықтары бар қатар құрбыларына,
ересектерге еліктейді. Балалардың өз еңбек іс-әрекеті тиімді және сапалы
болуы үшін оның ұйымдастырылуы толысып, тамаша нәрсені қабылдау деңгейіне
жеткені жөн.
Сонымен, оқушылардың әсемдікке көзқарасын тәрбиелеу - дамыған әсемдік
сана мен талғамды, оны қабылдау және бағалау қабілетін қалыптастырудың
мақсатқа бағыттала ұйымдастырылған барысы. Әсемдікке тәрбиелеу оқушыны жан-
жақты және үйлесімді дамытудың жалпы жүйесінде ең алдымен өзіне тән қызмет
атқарады. Ол іс-әрекеттің барлық түрлеріндегі әсемдік нышанын анықтап, оны
оқушының әсемдікке көзқарасының дамуы, білім алуы, қалыптасу құралына
айналдырады.
Эстетикалық тәрбие туралы әр дәуірдің педагогтары, психологтары бала
жанын қалай және немен қоректендіру керек деген ой-тұжырымдар айтып өткен.
Мысалы, Ш.Уәлиханов [2], Ы.Алтынсарин [3], А.Құнанбаев [4], Ж.Аймауытов
[5], А.Байтұрсынов [6], М.Жұмабаевтың [7] т.б. бала бойына жақсы қасиетті
егумен қатар, әрбір істен көркемдікті, сұлулықты көре білуге тәрбиелейтін
шығармалары күні бүгінгі дейін өз маңызын жойған емес. Сонымен қатар шетел
және орыс педагогтары Я.А.Коменский [8], К.Д.Ушинский [9], В.А.Сухомлинский
т.б. баланы жан-жақты дамытуда эстетикалық тәрбиенің алатын орны ерекше
екенін атап өтеді [10].
Бүгінгі талап өткен өмірімізден кеткен қателіктерімізді болдырмау
мақсатында, жаңа ұрпақты қалыптастыру мен тәрбиелеу үшін мұғалімдерге үлкен
жауапкершілікті жүктейді. Жас шыбық, иілуге қандай икемді болса, жас бала
да тәрбиені қабылдауға сондай бейім.
Эстетикалық тәрбие дегеніміз – қоршаған дүниенің, өнердің сұлулығын
баланың көру және сұлулыққа талпыну қабілетін дамыту мақсатымен оның жеке
басына ықпал етуге бағытталған, жүйелі үрдіс. Балаларды өнер құралдарымен
тәрбиелеу – көркемдік тәрбие пәнін құрайды. Тәрбиеші баланы сұлулықты
қабылдауға, оған эмоциялық ықлас білдіруге, сондай-ақ, эстетикалық ұғым,
эстетикалық пікір, эстетикалық баға беру қасиетін қалыптастыруға жасау
керек.
Эстетикалық сезім дегеніміз – өмірдегі, көркем өнердегі әсемдікті
қабылдаудан туатын эстетикалық нәр алу, толқу, рахаттану. Ол адам
табиғатына ғана тән жоғарғы сезім.
Эстетикалық тәрбиенің мақсаты – баланың бойына эстетикалық
құндылықтарды сіңіруді қажетсіну, оған деген қызығушылығын, эстетикалық
талғамын дамыту, эстетикалық іскерлік пен дағдысын қалыптастыру. Баланың
сезіміне әсер ету – шексіз жұмыс және тәрбие жұмысының күрделі саласы.
Эстетикалық сезім әлеміне қатысы бар құбылыстарды зерттейтін философияның
бір саласы болса, эстетикалық тәрбие көбінесе адамның сезіміне тәрбиелеу
арқылы санасына әсер етіп, іс-әрекетіне бағыт-бағдар беруді көздейді. Жүріс-
тұрыс адамдар арасындағы қарым-қатынас талаптарын түсініп, сезіну оның
эстетикалық жағын қамтиды. Этика мен эстетика іс-әрекет, жүріс-тұрыс, мінез-
құлық көріністері арқылы бір-бірімен байланысып жатады. Әр нәрсенің мөлшері
мен өлшемін білу эстетикалық жақтан сезіну арқылы келеді. Эстетикалық
тәрбиенің басты мәселесі – сезім әлеміне әсер ету, оны дамыту,
қалыптастыру. Сезім мен дағдылар арқылы сұлулықты түсіне-сезіне білуге
тәрбиелеу баланың дара қасиеттерін, барлық мүмкіндіктерін қалыптастырады.
Баланың көркемдік-эстетикалық дамуы сәтті болу үшін тәрбиеші, педагог
жас ерекшелігіне сай әртүрлі ойындар, сабақтардың түрлерін қызықты, әрі
танымды өткізеді. Танымдық ықпалдар эстетикалық қобалжулармен неғұрлым
байланыста болса, соғұрлым нәтижесі де, әсер етуі де жақсарады. Педагогтың
балалар қажеттіліктерін, мүмкіндіктерін, қызығушылықтарын ескере отырып, әр
біреуімен жұмыс жасауы, бала тұлғасының дербестігін көркемдік шығармашылық
арқылы айқындауы, баланың өзін-өзі көрсетуіне мүмкіндік береді.
Балаларға жағымды жағдай жасайтын болсақ, олар көркемдік-эстетикалық
түсініктерді еркін меңгереді. Оқыту мен тәрбиелеу арқылы оларға білім беріп
қана қоймай, тұлғалық дамуына жағдай жасай отырып, әрекеттілік қабілетін
(интеллектуалды, эмоционалды, еңбектік, ерікті) дамыту керек. Бала
адекватты, өнімді және нәтижелі дамиды. Осыған орай көркемдік-эстетикалық
тәрбиенің мектеп алды мекемелерге қоятын міндеттері:
- Баланың қиялын, эстетикалық сезімін, қабылдауын жүйелі және биік
мақсатқа бағытталған түрде дамыту; өнердің барлық түрі қажеттілік сияқты
сезімдерді тудырады;
-Баланы өнер саласындағы әрекетке, алғашқы көркемдік білімді игеруге
және көркемдік деңгейді бағалауға баулу.
- Балалардың шығармашылық қабілеттерін дамыту.
Тәрбиенің басты мақсаты — адам. Ш.А.Амонашвилидің адамгершілікке
тәрбиелеу педагогикасында, балаға үмітпен, сенімді көзбен қарап, оны
жағымды көре біліп, жақсы қасиеттерін көріп, соны үнемі арқау етіп, үлгі
етудің тәлімді мәні зор [11].
Республикамыз егемеңді ел болып отырған қазіргі шақта мектеп оқушыларын
елін, жерін, туған халқының тілі мен салт-дәстүрін, ән-жырларын
қастерлейтін саналы да, отансүйгіш, парасатты азамат етіп тәрбиелеуде қазақ
тілі пәнінің алатын орны ерекше. Осыған байланысты тіл отбасында да,
мектепте де, балабақшада да бала тәрбиесінің ең негізгі құралы. Күй, ән,
өлең-жыр, тақпақ, жаңылтпаш, ертегі, мақал-мәтел сияқты өнер түрлері халық
педагогикасының қайнар көзі.
Бүгінгі таңда еліміздің әлемдік білім кеңістігіне енуге бағытталған
талпыныстары білім беру мазмұнын жаңарту, оқу үрдісін жетілдіру, әсіресе
шәкірттің шығармашылық жұмысын, эстетикалық тәрбиесін дамытатын оқытудың
жаңа әдіс - тәсілдері мен түрлерін іздестіруге аса мән беріп отыр. Осыған
байланысты зерттеу проблемасы саласында жарық көрген арнайы ғылыми
еңбектерге, оқу әдістемелік құралдарға жасалған талдау қазіргі кезеңде бұл
мәселенің әдебиеттерде жеткіліксіз қарастырылуы, өзіндік іс-әрекетінің
анықтамалық ғылыми негіздемесін жасауда, оқу үрдісінде бастауыш сынып
оқушыларының эстетикалық тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру деңгейі мен қазіргі
талаптар жүйесі арасындағы қайшылықтардың болуы диплом жұмысымыздың
тақырыбын "Бастауыш сыныпта қазақ тілі сабағында эстетикалық тәрбие беру"
деп таңдауға негіз болды.
Диплом жұмысының мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының қазақ тілі
сабағында эстетикалық тәрбие беру мәселелерін теориялық және практикалық
тұрғыда негіздеп, әдістемелік жағын қарастыру.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие процесінде эстетикалық
тәрбие беру.
Зерттеу пәні: бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту процесі
Зерттеу міндеттері:
1) Бастауыш сыныпты оқыту барысында оқушылардың эстетикалық тәрбиесін
қалыптастыруда педагогикалық-психологиялық еңбектерге талдау жүргізіп,
теориялық жағынан негіздеу.
2) Бастауыш сынып оқушыларын оқытуда эстетикалық тәрбие берудің
негізгі бағыттары мен ерекшеліктерін қарастыру.
3) Бастауыш сынып оқушыларына қазақ тілі пәнін оқытуда эстетикалық
тәрбие берудің әдіс-тәсілдері
Зерттеу әдісі: Тақырыпқа байланысты әдебиеттерге, газет-
журналдардағы озат тәжірибелерге талдау жасау.
Зерттеудің теориялық қолданымы. Оқыту үрдісі барысында эстетикалық
тәрбиені дамытуға қазақ тілі пәнінің әсер ететін факторлары.
Зерттеудің практикалық қолданымы.
Баланың қазақ тілі сабағындағы эстетикалық тәрбиені қабылдауы.
1. Бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында эстетикалық тәрбие берудің
педагогикалық негізі
1.1 Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің психологиялық-
педагогикалық мәселелері
Бастауыш мектеп жасындағы балаларды зерттеу іс-әрекеттерін бақылау
олардың мектепке дейінгі жастағы балалардағы сияқты әсемдік пен өнегелік
жөніндегі түсініктерінің араласып жататынын көрсетеді.
Баланың әсемдікке көзқарасын тәрбиелеу әсемдіктің қасиеттері бар әр
түрлі өміршең қатынастар және әсерлер ықпалымен жүзеге асатын жайдың барысы
болып табылады. Бастауыш мектеп жасындағы балалардың әсемдікке көзқарасы
тез, үздіксіз дамиды. Оған себеп болатын нәрсе - оқу, қоғамдық пайдалы және
тұрмыстық еңбектің жаңа жүйеге түсуі.
Эстетика – философиялық ілім. Ендеше, ол да этика сияқты нақты ғылымдар
өлшеміне сай келмейді. Кейбіреулер философияны ғылымнан гөрі өнерге
жақындастырады. Ол рас па, өйткені оларға негізгі ортақ нәрсе жеке
тұлғаның, даралықтың үлкен орын алатындығы. Бірақ көркемөнер үшін тұлға
тағдырының басқаларға ұқсамайтын кездейсоқтығы, бірегейлігі маңызды болса,
философия үшін жалқылық жалпылықтың көрісуі мен жүзеге асуының формасы
ретінде маңызды.
Эстетика ұғымын ғылыми қолданысқа XVIII ғ. Орта шенінде неміс философы
Александр Баумгарген енгізді. Ол эстетиканы грек тіліндегі “айстетикос”
сөзінен құрастырып шықты. Этимологиялық тұрғыдан алғанда “айстетикос” –
сезім, сезіммен қабылданатын деген мағынаға ие. Этимологиялық түбір әлі
күнге дейін “анестезия” сөзінде кездеседі [12].
А.Баумгарген сезім арқылы қабылдауға кемелділікті әсемдік деп білген,
әсемдіктің бірден бір көрініс табатын саласын өнер де қарастырған. Сөйтіп,
неміс философы эстетикаға әсемдікті және оның өнерде көрініс табуын
зерттейтін ілім деген анықтама берген.
Сұлулық заңы бойынша адамның дүниені игеруге деген талпынысын
А.Баумгарген эстетика ұғымын енгізбей тұрып-ақ белгілі болған. Эстетиканың
тікелей өнермен байланыстығын есте ұстасақ, өнер тарихы – адамзат тарихы
екендігін де мойындаймыз. Адамзат есін білгелі бері өнерін бірге өзін-өзі
жетілдіріп, мәдени игіліктерін жасап та келеді [12, 16 б.].
Адамдардың эстетикалық сезімдері олардың күнделікті өмірінде зор рөл
атқарады. Әсемдікті көріп, түсіне, бағалай білу адамның рухани өмірін
байытады, қызғылықты етеді, одан ең жоғары рухани ләззат алуға мүмкіндік
береді. Біз әр адамның адамгершілік, тұлғалық келбетін жан-жақты дамытуға
ұмтыламыз, сондықтан әр баланың сезім нәзіктігін, көркемдікті, әсем нәрсені
сүйетіндей етіп дамытуымыз керек. Адамның әсемдік пен жексұрындықты,
адамгершілік пен ұждансыздықты, қуаныш пен қайғыны т.б. түсінуіне
байланысты, оның саналы тәртібі мен мінез-құлқы айқындалады. Осыдан келіп
адамның әсемділікке шынайы көзқарасы мен мұраттары болуы керек екендігі
шығады.Қазіргі кезде эстетикалық көзқарасты тәрбиелеу – тәрбие барысыда
тұрақты зейін салуды, күн сайын талапты күшейтетін мәселе. Біздің қоғам
адамына тек қана өнердің ғана емес, сондай-ақ еңбек, қоғамдық қатынастар,
қоршаған орта, тәртіп, тұрмыс, табиғаттың да әсемдік жақтары да ықпал
етеді. Эстетикалық көзқарастар адамның шындыққа деген бағамын анықтайды.
Адам өмірінде эстетикалық көзқарас әрдайым қуатты рухани күш ретінде
көрінеді. Балаға балғын бөбектік кезеңінен бастап, әсемділікке ұмтылу тән
нәрсе. Ол әрдайым бойларында әсемдік құндылықтары бар қатар – құрбыларына,
ересектерге еліктейді. Балалардың өз еңбек іс-әрекеті тиімді және сапалы
болуы үшін оның ұйымдастырылуы толысып, тамаша нәрсені оң қабылдау
деңгейіне жеткені жөн. Балаға сонымен қатар жасампаздықтың да әсемдігі
ашылады. Еңбек әсемдігін қабылдауды үйретіп, қоғамдық іс-әрекет
әсемділігіне сезімталдығын тәрбиелеп, мұғалім балалардың еңбек
белсенділігін кеңейтуге дем береді. Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің
экономикалық мәселелерге әрі тікелей, әрі жанама қатынасы бар. Бұл біздің
қоғамдағы қоғамдық өндіріс адамдардың өскелең рухани және материалдық
қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталғандығынан туындайды. Сонымен
оқушылардың эстетикалық көзқарасын тәрбиелеу – дамыған әсемдік сана мен
талғамды, оны қабылдау және бағалау қабілетін қалыптастырудың мақсатқа
бағыттала ұйымдастырылған үрдісі.
Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеу оқушыны жан- жақты үйлесімді
дамытудың жалпы жүйесінде, ең алдымен өзіне тән қызмет атқарады. Ол іс-
әрекеттің барлық түрлеріндегі әсемдік нышанын анықтап, оны оқушының
әсемдікке көзқарасының даму, білім алу, қалыптасуы құралына айналдырады.
Кең ой-өрістілік сөйлеу, іс-әрекетінің мазмұнынан сөз өнерін, ақыл-ой
еңбегін, шындықтың обьективтік жақтарын, көркем сөз сұлулығын, бөліп
қарайды. Еңбек іс-әрекетінде еңбек мақсаттары және процесі, оның нәтижесі,
сұлулығы ерекше көрсетіледі. Құқықтық іс-әрекетінде қоғамдық мұраттардағы,
дамудағы оның, ынтасы мен тәртібіндегі сұлулыққа баса назар аударылады.
Бейнелеу іс-әрекеті барысында балаларға көзге көрінетін әлем, музыкада
адам жасаған дыбыс үйлесімділігінің сұлулықтары ашылады. Дене тәрбиесі
мәдениеті және гигиена негіздері арқылы бала адам денесінің тән және жан
сұлулығын таниды т.б. Оқушыны әсемдікке тәрбиелеудің, жан-жақты және
үйлесімді дамытудың жалпы жүйесінде жанама қызмет те бар. Әсемдіктің адам
үшін зор тартымды күші бола отырып, сонымен бірге оның іс-әрекетінің
белсенді және тиімді дем берушісі де болады.
Оқушы өнегелігінің әсемдігі, оның жан дүнисінің байлығы, шешендігі оны
басқа адамдарға тартымды етеді. Оқушылар алдында ашық көрініс берген еңбек
әсемдігі, оның еңбегін тартымды етеді және еңбек іс-әрекетінің үрдісін
жеңілдетеді. Ерлік пен шын азаматтық әсемдігі адамдарды қоғамдық тәртіп
және құқықтық әрекеттерін орындауға жетелейді. Баланың эстетикалық
көзқарасын тәрбиелеу, әсемділік қасиеттері бар әртүрлі өмірдегі қатынастар
мен әсерлер ықпалымен жүзеге асырылады.
Кіші мектеп жасындағы балалардың эстетикалық көзқарасы үздіксіз
дамиды. Оған себеп болатын нәрсе оқу, қоғамдық және тұрмыстық еңбектің жаңа
жүйе деңгейіне көтерліуі. Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің негізгі
құралы өнер. Ол шындықты көркем, сезімді қабылданылатын бейнелер арқылы
бере отырып және осылар арқылы адам сезімі мен санасына әсер етіп, оның
өмірлік көзқарасын қалыптастыруға жәрдем етеді. Педагогикада эстетикалық
көзқарасты тәрбиелеу тәрбиенің басқа салаларымен тығыз байланыста қаралады.
Балалардың ақыл-ой тәрбиесін, зерттелген құбылыстар әсемдігін ашпай жүзеге
асыру мүмкін емес.
Еңбекке тәрбиелеу адамдардағы әсемдікті, еңбек мазмұны мен үрдісін
танымай саналы тәртіп пен мінез құлықты тәрбиелеу мүмкін емес. Сондай-ақ,
әсемдікке көзқарасты тәрбиелеуді өмірден, белсенді іс-әрекеттен және
мұраттарға жету жолындағы күрестен оқшау қарауға болмайды. Мектеп оқушыны
әсемдікті өмірден, адамдар қылықтарынан, еңбек іс-әрекетінен, еңбек
нәтижесінен көруді және ләззат алуды үйреніп қана қоймайды, күнделікті
өмірде осы әсемдікті жасау ынтасы мен талпынысын тәрбиелейді.
Сонымен эстетикалық тәрбие табиғаттағы, өнердегі, еңбектегі, өмірдегі
ең жақсыны қабылдау, одан ләззат алу. Эстетикалық тәрбие адамды дүниедегі
әдемілік атаулыны бағалай білуге үйретеді. Өнер шығармаларын тануға,
қастерлеуге баулиды. Эстетикалық тәрбиенің өзіне тән міндеттері бар.
Олардың бірі эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды тәрбиелеу.
Өмірдегі, өнердегі әдемілікті сезу және көру адамдарда әртүрлі болады.
Біреулер әдемілікке үңіле қарап, оның сырын білуге тырысады, ал,
кейбіреулер оған онша мән бермейді, қалай болса солай қарап, жанынан өте
шығады, әдемілікті сезу үшін, оны түсіну үшін ең алдымен бейнелеу өнері,
музыка және ән саласы бойынша әрбір адамда түсінік, білім болуы қажет.
Білім адамды әдеміліктің обьективтік критерилерімен қаруландырады.
Білімді адам сұлулықты бағалай біледі, түсінеді. Айналадағы дүниеге
сезімталдық, эстетикалық қабылдау қырағылығы, ықыластылық, қамқорлық
баланың эстетикалық дамуының негізі болады.Эстетикалық ұғымды, пайымдауды,
баға беруді қалыптастыру эстетикалық тәрбиенің тағы да бір міндеті.
Әдемілікті сүю, оған түсіну үшін балаға негізінен көмектесетін білім.
Сондықтан бала бейнелеу өнері саласындағы ырғақ, үндестік, музыка мен
әндегі дыбыстарды және өнер әдістері туралы білімді игеруі қажет. Осыған
байланысты ол эстетикалық терең түсінуге тырысады, пайымдай және бағалай
алады. Көркемдікке және сұлулыққа баға беру үшін эстетикалық танымның
маңызы өте зор. Эстетикалық таным бұл өмірдегі, еңбектегі және табиғаттағы
сыртқы әдемілік пен нағыз сұлулықтың аражігін ажырата білу, өнер
шығармаларына жоғары талап қою.
Қазіргі жағдайда біздің қоғамдық өміріміздегі қажетті мәселелердің бірі
баланың эстетикалық белсенділігін тәрбиелеу. Ол әдемілікті сезіп және оның
заңдарын түсініп қана қоймай, осы заңдар бойынша өзін қоршаған айналаға
өзгеріс жасауы қажет. Өмірге кіріккен эстетика (еңбек, табиғат эстетикасы,
адамдар қатынасы және жай-жағдай эстетикасы) адамды сүйсіндіреді Адам
белсенді түрде өмірдегі әдемілікке, көркемдікке өз үлесін қосып, оны
көріксіздіктен, ұсқынсыздықтан қорғауы қажет.
Балаларды эстетикалық белсенділікке тәрбиелей отырып, оларды өздігінен
ілтипатты оқырман, қайырымды көрермен, сезімтал тындаушы болуға баулу
керек. Балалар әдебиетті оқуға, кинофильмді, теледидарды, спектакльді
көруге, музыканы тындауға өте ынталы болады. Әртүрлі әдеби, музыкалық
шығармалардағы іс-әрекеттің оқиға желісін дұрыс түсіну үшін балаларды көп
ізденуге үйрету, бағыт беру ұстаздардың басты міндеті. Эстетикалық
тәрбиенің маңызы міндеті өнер және әдебиет салаларында балалардың
қабілетін, ынтасын және бейімділігін дамыту. Осыған орай, мектепте
оқушылардың ықтимал мүмкіндіктерін және қабілетін барынша анықтау керек.
Эстетикалық тәрбиенің негізгі құралдары – әдебиет және өнер. Олар зор
идеялық тәрбиелік рөл атқарады. Әдебиет пен өнер адамдарды қуанышқа
бөлейді, жігерлендіреді, олардың идеялық жағынан баюына игі әсер етеді.
Өнер және әдебиет адам санасына белгілі көзқарастарды әртүрлі құралдар
арқылы (әдебиетте – проза, поэзия; кескіндеме жанр, баталия, пейзаж;
мүсінде – бюст, т.б; музыкада – симфония, оратория, ән енгізіледі).
Сонымен өнер және әдебиет шындықты түсінудің және танудың бірдең-бір
құралы. Өнер мен әдебиет адам дамуынын және рухани өсуінің басты
шарттарының бірі болып табылады.Әдемілікті сезуде, эстетикалық көзқарасты
қалыптастыруда табиғат зор рөл атқарады. Табиғат адамды қуанышқа бөлейді,
сезімін дамытады, эстетикалық түсінігін байытады. Адам табиғаттағы
бақылаушы ғана емес, ол тұтынушы, сұлулықты жасаушы шығармашылық тұлға.
Сондықтан өзінің күшін, қабілетін адамдар бақыты үшін табиғатқа өзгеріс
жасауға жұмсауы керек. Мысалы, қала мен селоны, тұрғын жерлерді
көгалдандыру, бақ және гүлдер өсіру, мәдениет және демалыс орындарын
безендіру бұл маңызы зор эстетикалық шаралар.
Мектеп оқушыларының эстетикалық түсініктері, олардың еңбекке әсемдік
тұрғысынан қатынасы, өзіндік белсенді іс-әрекетімен байланысты екенін
көрсетеді. Мәселен өзі шешу мүмкіндігі болғанда ғана оның әрі мінез-
құлықты, әрі әсемдік көңіл-күйі жай табады.Оқушылардың оқу еңбегіне
талғампаздық көзқарасын дамыту, білімдегі оқудың қозғаушы күші, дем
берушісі ретінде пайдалану үшін балалардың өзіндік белсенді іс-әрекетін
ұйымдастыру, көркемдік ләззат және құлықтық әсер алуды қамтамасыз ететін
еңбектің нәтижесіне жетуіне көмектесу қажет.
Адамдардың эстетикалық сезімдері олардың өмірінде зор рөл атқарады.
Әсемдікті көре, түсіне, жасай білу адамның рухани өмірін байытады,
қызғылықты етеді, оған ең жоғары рухани ләззаттануға мүмкіндік береді. Біз
әр адамның адамгершілікті тұлғалық мәнін жан-жақты дамытуға ұмтыламыз.
Сондықтан әр баланың сезім көркемдікті, әсем нәрсені сүйетіндей етіп
дамытуымыз керек.
Адамның әcемдікті және жексұрындықты, сәулеттілік және ұждансыздықты,
қуаныш пен қайғыны түсінуіне байланысты, оның саналы тәртібі мен мінез-
құлқы айқындалады. Осыдан келіп адамның әсемділікке шынайы көзқарасы мен
мұраттары болуы керек екендігі шығады.
Қазіргі кезде эстетикалық көзқарастарды тәрбиелеу – тәрбие барысының
зейін салуды, күн санап өсіруді талап ететін мәселесі.
Біздің қоғам адамына тек қана өнердің емес, еңбек, қоғамдық қатынастар,
қоршаған орта, тәртіп, тұрмыс, табиғаттың да әсемдік жақтары ықпал етеді.
Эстетикалық көзқарастар адамның шындыққа қатынасын анықтайды.
Адам өмірінде эстетикалық көзқарас әрдайым қуатты рухани күш ретінде
көрінеді. Балаға балғын бөбектік кезеңнен бастап әсемдікке ұмтылу тән
нәрсе. Ол әрдайым бойларында әсемдік құндылықтары бар қатар-құрбыларына,
ересектерге еліктейді. Балалардың өз еңбек іс-әрекеті тиімді және сапалы
болуы үшін оның ұйымдастырылуы толысып, тамаша нәрсені қабылдау деңгейіне
жеткені жөн. Балаға сонымен қатар жасампаздықтың да әсемдігі ашылады.
Еңбек әсемдігін қабылдауды үйретіп, қоғамдық іс-әрекет әсемділігіне
сезімталдығын тәрбиелеп, мұғалім балалардың еңбек белсенділігін кеңейтуге
дем береді. Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің экономикалық мәселелерге
әрі тікелей, әрі жанама қатынасы бар. Бұл біздің қоғамдағы қоғамдық өндіріс
адамдардың өскелең рухани және материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыруға
бағытталғандығынан туындайды. Өндірілген товарлар сапасының әсемдігі
тұтынылу жағына үлкен әсер етеді. Мұның өзі әр баланың білім алуында
белгілі дәрежеде эстетикалық көзқарас мәдениеті болуын талап етеді.
Өнерде шоғырланған адамдардың шындыққа эстетикалық қарым-қатынасы
қоғамдық идеяларды алға алып баруымыздың құралы, сол арқылы санаға өте
күшті әсер ету жүзеге асады.
Сонымен, оқушылардың эстетикалық көзқарасын тәрбиелеу — дамыған әсемдік
сана мен талғамды, оны қабылдау және бағалау қабілетін қалыптастырудың
мақсатқа бағыттала ұйымдастырылған процесі. Эстетикалық көзқарасты
тәрбиелеу оқушыны жан-жақты және үйлесімді дамытудың жалпы жүйесінде ең
алдымен өзіне тән қызмет атқарады. Ол іс-әрекеттің барлық түрлеріндегі
әсемдік нышанын анықтап, оны оқушының әсемдікке көзқарасының дамуы, білім
алуы, қалыптасуы құралына айналдырады.
Кең ой-өрістілік сөйлеу іс-әрекетінің мазмұнынан сөз өнерін, ақыл-ой
еңбегін, шындықтың объективтік жақтарын, көркем сөз сұлулығын бөліп
қарайды. Еңбек іс-әрекетінде еңбек мақсаттары және процесі, оның нәтижесі,
сұлулығы ерекше көрсетіледі. Құқықтық іс-әрекетінде қоғамдық мұраттардағы,
дамудағы оның ынтасы мен тәртібіндегі сұлулыққа баса назар аударылады.
Бейнелеу іс-әрекеті барысында балаларға көзге көрінетін әлем, музыкада адам
жасаған дыбыс үйлесімділігінің сұлулықтары ашылады. Дене тәрбиесі мәдениеті
және гигиена негіздері арқылы бала адам денесінің тән және жан сұлулығын
таниды т.б.
Әсемдікке тәрбиелеудің оқушыны жан-жақты және үйлесімді дамытудың жалпы
жүйесінде жанама қызметі де бар.
Әсемдіктің адам үшін зор тартымды күші бола отырып, сонымен бірге оның
іс-әрекетінің белсенді және тиімді дем берушісі де болады. Оқушы
өнегелігінің әсемдігі, оның жан дүниесінің байлығы, шешендігі оны басқа
адамдарға тартымды етеді. Оқушылар алдында ашық көрініс берген еңбек
әсемдігі, ол еңбегі тартымды етеді және еңбек іс-әрекетінің процесін
жеңілдетеді. Ерлік пен шын азаматтық әсемдігі адамдарды қоғамдық тәртіп
және құқықтық әрекеттерін орындауға жетелейді.
Баланың эстетикалық көзқарасын тәрбиелеу әсемдіктің қасиеттері бар әр
түрлі өмір мен қатынастар және әсерлер ықпалымен жүзеге асырылады. Кіші
мектеп жасындағы балалардың эстетикалық көзқарасы үздіксіз дамиды. Оған
себеп болатын нәрсе - оқу, қоғамдық және тұрмыстық еңбектің жаңа жүйеге
түсуі [13].
Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің негізгі құралы - өнер. Ол шындықты
көркем, сезімді қабылданылатын бейнелер арқылы бере отырып және осылар
арқылы адам сезімі мен санасына әсер етіп, оның көзқарасын қалыптастыруға
жәрдем етеді. Педагогикада эстетикалық көзқарасты тәрбиелеу, тәрбиенің
басқа салаларымен тығыз байланысы қаралады. Балалардың ақыл-ой тәрбиесін,
зерттелген құбылыстар әсемдігін ашпай жүзеге асыру мүмкін емес. Еңбекке
тәрбиелеу — адамдардағы әсемдікті, еңбек мазмұны мен процесін танымай
саналы тәртіп пен мінез-құлықты тәрбиелеу мүмкін емес. Сондай-ақ әсемдікке
көзқарасты тәрбиелеуді өмірден, белсенді іс-әрекеттен және мұраттарға жету
жолындағы күрестен оқшау қарауға болмайды.
Мектеп оқушыны әсемдікті өмірден, адамдар қылықтарынан, еңбек іс-
әрекетінен, еңбек нәтижесінен көруді және ләззат алуды үйретіп қана
қоймайды, күнделікті өмірде осы әсемдікті жасау ынтасы мен іскерлігін
тәрбиелейді.
Сонымен эстетикалық тәрбие табиғаттағы, өнердегі, еңбектегі, өмірдегі
ең жақсыны қабылдау, одан ләззат алу. Эстетикалық тәрбие адамды дүниедегі
әдемілік атаулыны бағалай білуге үйретеді. Өнер шығармаларын тануға,
қастерлеуге баулиды, оған керісінше ұсқынсыздыққа жағымсыз көзқарасты
қалыптастырады.
Тәрбие ісі әрбір нақты кезеңнің өзіне тән ерекшеліктерін сақтай отырып,
болашақтың ерекшеліктеріне бағдар ұстайды, соған әзірлейді.
Ал одан әрі баланың бұдан бұрынғы кезендерде жинақтаған өмірлік
тәжірибесін белсенді түрде пайдаланады.
Өскелең ұрпақтың туған жерге деген сүйіспеншілігін оятып, қоршаған
ортаға деген адами ізгілікті көзқарасы мен эстетикалық тәрбиесін
қалыптастыру, сөйтіп табиғатпен үндестікте ғұмыр кешу салтын қалау -
бүгінгі күннің басты мәселелерінің бірі. Бала тәрбиесіне әрбір ұлт үлкен
жауапкершілікпен қараған. Бұл жөнінде Н.К.Крупская балаға деген
бауырмалдылық, жылы жүректілік шығыс халқына тән қасиет екенін айта келіп:
"Балаға деген сүйіспеншілікті өзге ұлттар қазақ халқынан үйренсін" — деп
өте орынды айтқан [14].
Бүгін алдымыздағы бала ертеңгі ұлтымыздың зор үмітін ақтар азамат.
Сондықтан бала тәрбиесіне әрбір отбасы, қоғам жауапты. Бұл негізде орыс
педагогы А.С.Макаренко былай деді: "Біздің балаларымыз — еліміздің азаматы.
Олар тарихты жасайды. Балалар дүрыс тәрбиеленіп өссе, біздің бақытымыз"
[13, 42 б.].
Бала тәрбиесінде эстетикалық тәрбиенің алар орны ерекше. Енді сол
эстетика туралы қысқаша түсінік беріп өтсек.
Эстетикалық ләззат - табиғат, қоғам өмірі туралы және өнер сұлулығын
қабылдау нәтижесінде немесе іс-әрекет үстінде, адамның рухани дүниесінің
тебіреніп, жан рахатына батуы.
Эстетикалық тәрбие — болмыстағы және өнердегі сұлулық пен әсемдікті
дұрыс қабылдау және эстетикалық түсінікті, сезім мен талғамды тәрбиелейтін,
өнерде және өмірде сұлулықты жасау, оған қатысу қабілетін қажетсінуін
қалыптастыратын тәрбиенің бір бөлігі.
Эстетика - өмірді сезім арқылы біліп танудың негізгі жолы.
Эстетикалық тәрбие оқушыны сұлулықты айқын қабылдап түсінуге,
көркемдікті, айналадағы шындық, болмыстағы және көркем шығармалардағы
сұлулық көріністерін сүюге, оларды бағалай білуге, көркемдік элементтерін
тұрмысқа енгізу және өмір мен өнердегі жағымсыздыққа қарсы күресуді
үйретеді.
Эстетикалық тәрбие мәдени жетістіктер мен жеке шығармашылық негізіне
дамиды. Сұлулық көркемдеу, әуен туғызу, сурет салу, әдемілікті сезіну
секілді даму және жетілу шыңы қалыптасады.
Бала әсемдікті тәрбиелеу арқылы ұғынады.
Ал, тәрбие дегеніміз не? -деген сұраққа Тәрбие - дегеніміз адам мен
оның қоғамдық мәнінің қалыптасу барысы ...
Тәрбие оқушының күш-қуатын, ақыл-ойын, еңбек қабілетін, мінез-құлқын
және әсемдікке көзқарасын дамытатын біртұтас, бөлінбейтін, ішкі байланысы
бар іс-әрекеттің барысы деп жауап береді бастауыш білім ғылымын зерттеуші
ғалым Р.М.Қоянбаев [15].
Қазақ халқы - рухани зор байлықтың мұрагері. Ол өзінің өресі биік, сан
салалы өскелең мәдениетіне бір күнде, бір ғасырда жеткен жоқ.
Әлемдік озық мәдениеттің шоқ жұлдыздары Шоқан, Ыбырай, Абай
еңбектерінің ұрпақ тәрбиесіне қосар үлесі өз алдына бір төбе.
Осы ғасырдың басында тәлімдік ой-пікірлерімен барша қазақ даласын дүр
сілкіндірген Шәкәрім, Ахмет, Мағжан, Сұлтанмахмұт сияқты ұлттық дәстүрді өз
туындыларының негізгі арқауы еткен педагогикалық,
психологиялық тұжырымдамалары қазіргі заман талабымен үңдесетін
өміршендігімен жұртты қайран қалдырады [16].
Халықтың мыңдаған жылдар бойы өрнектеп жинаған рухани мұрасын ғылыми
жағынан саралап, әрі оқу құралына тән белгілі талапқа сай баяндау — мұндай
терді мықтап төгуді қажет ететіні "инемен құдық қазғандай" қиын шаруа екені
белгілі.
Халқымыз "баланы жастан" дейді. Бұл нақыл сөздің негізі тәрбие, оқу
жұмысымен байланысты. Өйткені бала көргенін, естігенін тез қабылдайды, ұзақ
уақыт ұмытпайды.
Адамдардың эстетикалық сезімдері олардың өмірде зор рөл атқарады.
Әсемдікті көре, түсіне, жасай білу адамның рухани өмірін байытады,
қызғылықты етеді, оған ең жоғары рухани ләзаттануға мүмкіндік береді.
Біз әр адамның адамгершілікті тұлғалық мәнін жан-жақты дамытуға
ұмтыламыз. Сондықтан әр баланың сезім нәзіктігін, көркемдікті, әсем нәрсені
сүйетіндей етіп дамытуымыз керек.
"Халықтық тәрбиенің тәжірибесінен тыс жерде педагогика да жоқ, педагог
та жоқ" - деп К.Д.Ушинский айтқандай халықтық тәрбиеге сүйене отырып
балаларды тәрбиелеу, білім беру, халқына деген сүйіспеншілігін оятуда үлкен
нәтижеге жетуге болады [9,22 б.].
Халқымыздың мәдениеті мен болашағы үшін жан аямай қызмет еткен ғұлама
Ш.Уәлиханов, саяхатшылар мен зерттеушілер Г.Потанин, А.Левшин, А.Алекторов
қазақ далаларында тұнып тұрған өнер мұрасының молдығын, сондай-ақ Азиядағы
басқа ұлттармен салыстырғанда ән-күй, жырларының ерекшеліктерін өздерінің
ғылыми жұмыстарында сан рет дәлелдеген [17]. "Адамзатқа тән ерекше бір
қасиет" - дейді Әл-Фараби "... өзін қоршаған дүниенің әсемдік сырларына
үңілу, содан рухани нәр алу, өзінің нәзік сезімін образдар арқылы паш ету.
Бала миының зергері Ы.Алтынсарин әңгімелерінің бәрі де баланың жас
ерекшеліктеріне орай, тілі жеңіл, мазмұны тартымды, олардың жан дүниесіне
әсер етерліктей егіп іріктеліп алынған. Осы әңгімелерде мұғалімдер мен ата-
аналардың балаларды әр түрлі ірі қасиеттерге тәрбиелеу мақсаты көзделді
[18]. К.Д.Ушинскийдің тілімен айтқанда оқу жүйесіне барлық сезім мүшелерін
қатыстырып, оқушылардың қызығу белсенділігін арттыра білудің ерекше маңыз
алатынын ескертеді. Ол сондай-ақ казақ балаларының өзіндік кейбір ұлттық
ерекшеліктерін көрсете келіп, осы жәйтті де оқу тәрбие ісінде мұғалімнің
үнемі ескеріп отыруын қажет деп санады. [9,22 б.].
Адам өмірінде эстетикалық көзқарас әрдайым қуатты рухани күш ретінде
көрінеді. Балаға балғын бөбектік кезеңнен бастап әсемдікке ұмтылу тән
нәрсе. Ол әрдайым бойларында әсемдік құндылықтары бар қатар – құрбыларына,
ересектерге еліктейді. Балалардың өз еңбек іс-әрекеті тиімді және сапалы
болуы үшін оның ұйымдастырылуы толысып, тамаша нәрсені қабылдау деңгейіне
жеткені жөн. Балаға сонымен қатар жасампаздықтың да әсемдігі бала бойында
ашылады.
Әсемдіктің адам үшін зор тартымды күші бола отырып, сонымен бірге оның
іс-әрекетінің белсенді және тиімді дем берушісі де болады. Оқушы
өнегелігінің әсемдігі, оның жан дүниесінің байлығы, шешендігі оны басқа
адамдарға тартымды етеді және еңбек іс-әрекетінің процесін жеңілдетеді.
Ерлік пен шын азаматтық әсемдік, адамдарды қоғамдық тәртіп және құқықтық
әрекеттерін орындауға жетелейді.
Эстетикалық тәрбиенің өзіне тән міндеттері бар. Олардың бірі –
эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды бала бойына сіңіру.
Эстетикалық ұғымды, пайымдауды, баға беруді адам бойында қалыптастыру.
Эстетикалық тәрбиенің тағы да бір негізгі міндетінің бірі әсемділікті сүю,
оған түсіну үшін балаға негізінен көмектесетін негізгі – білім.
Көркемдікке және сұлулыққа баға беру үшін эстетикалық танымның маңызы
өте зор.
Эстетикалық таным – бұл өмірдегі, еңбектегі және табиғаттағы сыртқы
әдемілік пен нағыз сұлулықтың арасын ажырата білу және өнер шығармаларына
жоғары талап қоя білу.
Қазіргі жағдайда біздің қоғамдық өміріміздегі қажетті мәселелердің бірі
– баланың эстетикалық белсенділігін дамыту.
Эстетикалық тәрбие ақыл-ой тәрбиесімен өте тығыз байланысты.
Эстетикалық қабылдаудың танымдағы рай туралы В.Г.Белинский былай деп өте
жақсы айтқан: Философ силлогизмдермен сөйлеседі, ақын – образдарымен және
бейнелерімен сөйлеседі, ал екеуі де сол бір нәрсені айтады.
Саяси экономика маманы статистикалық сандармен қаруланып алып,
қоғамдағы пәлендей таптық жағдайы пәлендей себептерге байланысты нашарлап
кетті деп дәлелдеп, өз оқушыларының немесе тыңдаушыларының ақыл-ойына әсер
етеді. Ақын шын өмірді әсерлі де айқын бейнелеуі арқылы дұрыс бейнені
көрсетеді де өз оқушыларының фантазиясына әсер етеді. Біреуі дәлелдейді,
екіншісі көрсетіп береді, сөйтіп екеуі де сендіреді, бірақ біреуі логикалық
дәлелдермен, ал екіншісі – бейнелермен сендіреді. Сондықтан да өнер санаға
ғылымнан кем әсер етпейді [18,72 б.].
Біздің елімізде халыққа білім берудің жаңа жүйесі қалыптасқан алғашқы
жылдардан бастап-ақ меңгертерде бере бастайтын эстетикалық тәрбиеге зор
маңыз беретін болды.
Сондықтан біз өмір сүріп жатқан қоғамымыздың қазіргі даму жағдайында
эстетикалық тәрбие жеке бастың үйлесімді дамуын қалыптастыруда маңызды орын
алады.
Эстетикалық тәрбие – барлық оқу-тәрбие процесінің құрамдас негізгі
бөлігі. Оның өзіндік мазмұны, мақсаты, міндеттері бар. Бұл тәрбиенің
теориялық және практикалық мәселелері педагогика ғылымында толығымен
шешілген.
Эстетикалық тәрбиенің теориясы мен практикасын талдауға, кеңестік
өкіметтің халық ағарту ісінің көрнекті қайраткерлері А.В.Луначарский ,
Н.К.Крупская [14], А.С.Макаренко [13], П.П.Блонский [19], С.Т.Шацкая[20]
сияқты өкілдері қатысты.
Педагогикада ғылымында эстетикалық тәрбие тәрбиенің басқа жақтарымен
тығыз байланысты қаралуда. Оқушыға оқытылатын құбылыстың әсемдік сырын
ашпай тұрып, оған ақыл-ой тәрбиесін беру: еңбек процесі мен мазмұнының игі
жақтары танытпай, еңбек тәрбиесін беру: адам дене құрылыс мүшелерін танытып
алмай, дене тәрбиесін беру мүмкін емес.
Сонымен қатар, эстетикалық тәрбиені өмірден, шығармашылық белсенді іс-
әрекеттен бөлуге болмайды. Қайта осы өмірмен тығыз байланыстыра отырып, біз
ақыл-ой адамгершілік, еңбек және дене тәрбиесі проблемаларын тиімді шешуге
мүмкіндік туғызады.
Эстетикалық тәрбиенің мақсаты – басқа тәрбие түрлері сияқты жеке бастың
үйлесімді дамуын қалыптастыру, эстетикалық тәрбие кең көлемде, яғни көркем
өнерде, адамдардың барлық іс-әрекеттерінде, қоғамдық болмыста жан – жақты
сипат алуы тиіс.
В.Н.Шацкая. Эстетикалық тәрбиенің негізгі мақсаты мен мәні атты
мақаласында эстетикалық тәрбие дегеніміз – айналаға қатысты болмысты,
табиғатта, қоғамдық өмірде, еңбекте, көркемөнер құбылыстарындағы әсемдікті
сезіну, мақсатты қабылдау қабілетін тәрбиелеу [20,75 б.].
Көркемөнерде, өмірде, әсемдікті жасауға шамасынша қатысуға қабілеттері
мен мүмкіндіктерін тәрбиелеу – деп сипаттама береді.
Бұл айтылған анықтамада жеке бастың белсенді - әрекеті қарастырылмаған.
Белгілі педагог А.И.Буров эстетикалық тәрбиеге әсемдік заңы бойынша
адамның әрекетке және көркем өнерге эстетикалық көзқарасын эстетикалық
қажеті мен шығармашылық әрекетін қалыптастыру - деген анықтама береді.
Оқушылардың эстетикалық тәрбиесі атты кітабында эстетикалық тәрбие
түрі жеке бастың әрекет пен болмысқа эстетикалық көзқарасын
қалыптастырудағы мақсатты, ұйымдасқан педагогикалық процесс ретінде
қарастырылады.
Қазіргі педагогикада эстетикалық тәрбиені, тәрбиенің басқа түрлерімен
байланыстыра кеңіне қарастыру актуальді мәселе.
А.И.Буров Эстетикалық тәрбиенің жүйесі мәселелері атты мақаласында
оқушыға эстетикалық білім бере отырып, тәрбиелеу процесін іске асыруда
мұғалім тарапынан танып-білуге тиісті үш бағыт ұсынады.
- мұғалімде жұмыс істеу үшін, қажетті оқу-тәрбие материалдары болуы.
- эстетикалық тәрбиенің кезеңдік мөлшерін ескертіп, эстетикалық тәрбие
қортындысын бағдарламалай білу.
- осы негізге лайық педагогикалық процесті құрып, оқу-әдістемелік
құралдардың анықтамаларын жасау [21].
В.Н.Шацкаяның Балалардың жанұядағы эстетикалық тәрбиесі атты кітабы
оқушыларға берілетін эстетикалық тәрбие мәселелерін қарастырады [20,14 б.].
Кітапта баланың эстетикалық мүмкіндігі мен қабілетін тәрбиелеуде мына
мәселелерге назар аударылған:
1. Көркем өнерге, табиғатта, қоғамдық өмірде, адамдардың тұрмыстық
қатынастарында әсемдікті дұрыс тануды тәрбиелеу.
2. Құбылыстарды, түрлі сезім, сенімдерді: талғамдар балалардың
эстетикалық тұрғыдан қабылдауын, оның бірте-бірте қалыптасуын дамыту.
3. Баланың көркемдік қабілетін дамыту, білімнің іскерлігін
қалыптастыру.
Эстетикалық білімнің негізі – оқу пәндері. Бастауыш сынып оқушылар әр
түрлі пәндерді оқудың нәтижесіне табиғаттың, еңбектің сұлулығы және адам іс-
әрекетінің әдемілігін бағалай білуді түсінеді. Олар әдемі жазуға, мәнерлеп
оқуға және айтуға үйренеді. Ал бұл мәдениетті сөйлеуге, көркемдік танымын
қалыптастыруға, қиялын дамытуға игі әсер етеді.
Мұғалім суретке қарап әңгіме құрауды, әсер алған оқиғаларды айтып
беруді, қиялында жаңа белгілерді жасауға үйретеді. Көркемдікті сезінуге
талғамы пайда болып, олардың рухани күші дамиды.
Бейнелеу өнері сабақтарының да балалардың эстетикалық көзқарасын
тәрбиелеуге ықпалы мол. Бейнелеу өнер түрлеріндегі Кескіндеме, мүсін,
сызықтық суреттер, сәулет өнері құралдарымен өмір, табиғат және қоғам
әсемдігі өрнектеледі.
Халық өз бойындағы ең жақсы қасиеттерін жеткіншек ұрпаққа күнделікті
тұрмыста үйретіп, бала бойына сіңіріп отырған: Бұл жөнінде ойшылдар
пікіріне сүйенсек қазақтың көрнекті қайраткері С.Мұқанов - "Қазақ халқының
ауыз әдебиеті алтын қазына екендігін ескере отырып, сол мұранын асылын
іріктеп, ұрпақтың керегіне жарату қажет" — деп тапты. Ал, академик-жазушы
М.Әуезов "Біз ауыз әдебиетін зерттей отырып, халық санасындағы отаншылдық
сезімді, халық ұғымындағы адамгершілік гуманизмді, сол халықтың өткенгі
өмірін, аңсау-арманын, әдет-ғұрпын көрсетеміз" — деп ауыз әдебиетінің
тәрбиелік мәнін айқын ашып көрсетті.
Жазба әдебиетінің негізін салушы классик ақын А.Құнанбаев қазақ
әдебиетінің асыл қазынасы мақал-мәтелдерді зерттеп, табиғатқа оның
әсемдігіне, сұлулығына арнап өлендер жазып, табиғатты қастерлеуге, аялауға
шақырып, келешек ұрпаққа құнды пікірлер айтты. [22].
Тәрбие — терең мазмұңдағы ұғым. Педагогикада баланың рухани дамуына,
дүниетанымынын кеңеюіне білім беру арқылы белгілі бір дағдының қалыптасуына
әсер етуші фактор ретівде қарастырылады. Тәрбиенің негізгі мәні, мақсаты —
сапалық жағынан жеке адамның жан дүниесін қалыптастыру. Тіл саласының ішкі
астары бала тәрбиесіндегі басты-басты тоғыз түрлі мәселені қамтиды. Олар:
1. Тәрбие басы (ертегі, жыр, терме, күй, әндер) алдымен әдептілікте,
сұлулықта;
Мейірімді болуға;
Еңбекқор, тіл алғыш;
Адалдық пен шыншылдық;
Білімге құмар білгір болуға, ұстаз бен ата-ананы сыйлауға;
Адамгершілік пен жанашырлыққа;
Баланың мінез-құлқының жақсы болуына;
Халық алдында қызмет етуге;
Ел қорғаны батыр бол — деп, өз Отанын шын сүйетін, патриоттық
сезімі мол азамат тәрбиелеуге ықпал етеді.
Эстегикалық тәрбие педагогиканың оқшауланған саласы емес, оның барлық
жақтарымен өзара әрекеттес.
Ақыл-ой және дене жағынан толық даму, моральдық пәктік және өмір мен
өнерге деген белсенді қарым-қатынас адамгершілік жағынан жетілуі көбіне
эстетикалық тәрбиеге тәуелді болып келетін кесек тұлғалы, жан-жақты дамыған
адамның жеке басын сипаттайды.
Эстетикалық тәрбие заманамен тығыз байланысты, көбіне сонымен
анықталады. Болмысты эстетикалық жағынан игеру өмірмен етене болуды,
қоршаған ортаны жасампаздықпен өзгертуге талпынады.
Эстетикалық тәрбиенің өзіне тән міндеттері бар. Олардың бірі —
эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды тәрбиелеу. Өмірдегі,
өнердегі әдемілікті сезу және көру адамдарда әр түрлі болады.
Білімді адам сұлулықты бағалай біледі.
Эстетикалық ұғымды, пайымдайды, баға беруді қальптастыру — эстетикалық
тәрбиенің тағы да бір міндеті.
Әдемілікті сүю, оған түсіну үшін балаға негізінен көмектесетін білім.
Көркемдікке және сұлулыққа баға беру үшін эстетикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz