«ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУДЕГІ АҚПАРАТТЫҚ-ІЗДЕСТІРУ ТЕОРИЯСЫ» курсын ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ

Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:

«ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУДЕГІ АҚПАРАТТЫҚ-ІЗДЕСТІРУ ТЕОРИЯСЫ» курсын ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

050111- Информатика мамандығы бойынша

ТҮРКІСТАН 2010

Ф-ОБ-001/033

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

Қ. А. Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті

Қорғауға жіберілді

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

тақырыбы: «ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУДЕГІ АҚПАРАТТЫҚ-ІЗДЕСТІРУ

ТЕОРИЯСЫ» курсын ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ

050111- Информатика мамандығы бойынша

Орындаған: студенті

Ғылыми жетекші: техн. ғ. к., доцент

ТҮРКІСТАН 2010

М А З М Ұ Н Ы

КІРІСПЕ . . . 3

1. «Ғылыми зерттеудегі ақпараттық-іздестіру теориясының негіздері . . . 5

1. 1. Ғылыми зерттеудегі а қпараттық-іздестіру үдерісінің негіздері . . . 6

1. 2. Интернет желісіндегі ақпараттық-іздестіру жүйелері …… . . . 23

1. 3. Метаіздестіру жүйелері мен іздестіру машиналары . . . 33

1-тарау бойынша қорытынды . . . 30

2. «Ғылыми зерттеудегі ақпараттық-іздестіру теориясы» курсын

оқыту әдістемесі . . . 44

2. 1. «Ғылыми зерттеудегі ақпараттық-іздестіру теориясы» курсының

оқу бағдарламасы . . . 44

2. 2. «Ғылыми зерттеудегі ақпараттық-іздестіру теориясы» курсы

бойынша зертханалық жұмыстар . . . 51

2. 3. «Ғылыми зерттеудегі ақпараттық-іздестіру теориясы» курсын

оқыту әдістемесі . . . 64

2-тарау бойынша қорытынды . . . 65

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 66

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 67

ҚОСЫМШАЛАР . . . 68

Курс бойынша тест тапсырмалары . . . 68
«Ғылыми зерттеулердегі ақпараттық-іздестіру теориясы» курсын

оқыту әдістемесі бойынша оқу құралының электрондық нұсқасы . . . 67

К І Р І С П Е

Ақпараттық-іздеcтіру бойынша зерттеулер - Д. Лахути, В. Решетников, И. Попов, А. Черный, Э. Гасанов, Ю. Шрейдер, И. Некрестьянов, И. Кураленок, В. Добрынин, А. Дубинский, А. Ермаков, М. Когаловский, А. Сокирко, G. Salton, K. Sparck-Jones, S. E. Robertson, G. K. Zipf, A. Singhal, M. Mitra, S. Lowrence, P. Foltz, E. Fox. I. Cho, R. Baera-Yates, K. Tajima, C. Van Rijsbergen, L. Gravano, J. Kleinberg және т. б. ғалымдардың жинақталған теориялық және әдістемелік қағидаларына негізделіп, дипломдық жұмыста жасалынған тұжырымдар мен практикалық ұсыныстардың «Ғылыми зерттеудегі ақпараттық-іздестіру теориясы» курсын оқыту әдістемесін жетілдіру мәселелерінде бүгінгі заман талаптарына сай қолданылуы тақырыптың өзектілігін айғақтайды.

Ақпараттық және телекоммуникациялық технологиялардың ендірілуіне байланысты «Бірыңғай ақпараттық білім беру ортасының даму» бағдарламасындағы білім беруді ақпараттандырудың келесі негізгі бағыттары: электрондық білім беру ресурстары, кадрларды ақпараттық қоғамға дайындау, білім беруді компьютерлендіру және коммуникациялық қамтамасыз ету, регионалды ақпараттандыру бағдарламаларына қолдау көрсету, білім беруде ақпараттық басқару жүйелерін дамыту айқындалған.

Электрондық кітапханаларды жасау қажеттілігі - Интернеттің шығуы және оның белсенді қолданысқа енуі үдерісіндегі ақпараттық іздестіру жұмыстарының түрленуімен түсіндіріледі. Ақпараттық іздестіру аумағы бойынша зерттеулердің актуалдылығы сонымен қатар, Интернет желісінде ақпарттарды іздестіру, сұранысқа жауап беруші құжаттардың қуаттылығы, «сәйкес емес» құжаттардың жиындарынан, өкінішке орай өте мардымсыз болады. Бұл ақпараттық-іздестіру әдістерінің сапасын арттыруға туындаған қажеттіліктің ерекшеліктерін зерттеп, оларды ескеру керектігін айқындайды.

Курстың мақсаты, студенттерге ұсынылған ақпараттық-іздестіру үдерісі курсының теориялық негіздерін, бірінші кезекте құжаттық және тағы басқа түрлі ақпараттық-іздестіру жүйелерінің, соның ішінде интернет желісіндегі ақпараттық-іздестіру жүйелерін пайдалану дағдыларын қалыптастырудан тұрады.

Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.

Бірінші тарауда ақпараттық-іздестіру үдерісінің теориялық негіздері, құжаттық, фактографиялық, интеллектуалдық типтері мен қамтамасыздандыру жүйешелері және ғаламтор желісіндегі ақпараттық-іздестіру жүйелері және олардың сұраныс тілдерінің ерекшеліктері сипатталған.

Екінші тарауда курстың оқу бағдарламасы, орындалатын зертханалық жұмыстардың тізімдері, олардың сипаттамалары мен орындау нұскаулығы және «ҒЗ ақпараттық-іздестіру теориясы» курсын оқыту әдістемесі - есептеу техникалары және коммуникациялық құралдарының жәрдемімен ақпараттық ресурстарды жасау, сақтау, өңдеу және ұзату әдістерін теориялық жағынан жүйелеп зерттейтін ғылымның негізгі бағыттарының бірі ретінде ұсынылады.

1. «Ғылыми зерттеудегі ақпараттық-іздестіру теориясының негіздері

Ғылыми зерттеудегі ақпараттық-іздестіру үдерісінің негіздері

Ақпараттық үдерістер және жүйелер

«Ақпарат» деген сөздің өзі өзінің ішкі формасы бойынша (латын тілінен аударғанда informaftion - хабар алу, хабарлау) қатынас, коммуникация дегенді білдіреді. Материяның кез-келген формалары: өсімдіктер, жәндіктер, жануарлар, адамдар ақпаратпен алмасады. Бізді ақпараттың және ақпараттық үдерістердің адамзат қоғамында алатын орны туралы түрлері қызықтырады. Ақпарат түрлі әдістермен алынады: тәжірибе нәтижесінде, қисындық түйсінге ой жүгірте отырып, бақылаулардың немесе өлшемдердің нәтижелерін белгілеу жолымен және т. б. Ақпарат пен мәліметтерді тіркелген дабылдар айырады. Бұл жағдайда былай айтылады: ақрарат дегеніміз - бұл мәліметтердің көмегімен оларды барабар әдіспен өңделу жемісі[1] . Ақпарат кез-келген нысан сияқты, қасиеттерге ие. Информатика тұрғысынан аса маңызды келесі қасиеттер болып табылады: обьективтік сенімділік, барабарлық, толықтық, қол жетімділік және ақпараттың түйінділігі. Ақпарат ақиқат немесе жалған, негізделген немесе ықтималды болуы мүмкін. Ақпаратты қарастырудың түрлі аспектілері бар: прагматикалық, семантикалық, синтаксистік[2] . Ақпарат адаммен қоғамның өмірлік қызметінің барлық саласына өтеді. Қазіргі кезде ақпарат адам үшін энергетикалық, шикізаттық, немесе қаржылық ресурстардан мәні кем соқпайтын айрықша ресурс деген көзқарас қалыптасты. Ақпараттық ресурстардың өсе түсетін мәні информатика атауын алған жаңа ғылымның интенсивті дамуын анықтайды. Оны есептеу техникалары құралдарымен мәліметтерді жасау, сақтау, өңдеу және беру әдістерін жүйелейтін ғылым ретінде анықтауға болады, сондай-ақ бұл құралдардың қызмет дандыру принциптерін де анықтайды. Информатикаға қол жеткізудің пайдаланушылық деңгейінде ақпараттық жүйені жасау және пайдалану байқалады әлеуметтік коммуникациялар жүйесі мәні бойынша әрдайым ақпарат алмасу жүйесі болып табылады. Бұл жүйелер функциональды және ұйымдастырушы компоненттерінен тұрады [3] . Біріншісінің аясында тікелей ақпараттық үдерістер, яғни ақпараттық хабарларды жасау, сақтау, тарату және пайдалану ұғынылады. Екіншіге ақпаратты жасаушылар, ақпаратты тұтынушылар ақпараттық арналар мен ақпараттық жүйелер жатады.

Ақпараттық үдерістер мен хабарларды, функционалдық және ақпараттық байланыстарды тұтынушыларға жеткізу мақсатында әлеуметтік коммуникациялар жүйесінде жүзеге асырылатын жүйелі іс-әрекеттердің жиынтығы ретінде анықтаймыз[4, 5] . Сондай-ақ, ақпараттық жүйені ақпаратты жандандырудың және ақпараттық үдерістерді қолдайтын ақпараттық өзара іс-әрекетті ұйымдастыру компоненттері ретінде анықтаймыз. Мәліметтердің жиынтығын көрсете ақпараттың алмасу, ақпараттық ағындардың бүкіл жүйесін бірыңғай байланыстыра отырып, ақпараттық үдерістерді толықтырады. Әлдебір адамдар немесе олардың топтары бір мезгілде ақпаратты тұтынушы және жасаушы, жеткізіп беруші ретінде бола алады. Жалпы жағдайда ақпаратты аралық тұтынушы және жеткізіп беруші ақпараттық жүйе бола алады.

Автоматтандырылған ақпараттық жүйені (ААЖ) ішкі техникалық, бағдарламалық, алгоритмдік және тілдік құралдардың, сондай-ақ белгілі бір ақпараттық үдерістерді тұрақты орындау үшін жасалатын, арнайы ұйымдастырылатын ақпараттар жиыны ретінде анықтауға болады[6] .

Тікелей ақпараттық жүйеде жүзеге асырылатын ақпараттарды қайта құру үдерісін негізгі бес процедураға: енгізу, өңдеу, сақтау, іздестіру, шығаруға келтіруге болады. Алғашқы екі процедура ақпараттың дерек көздерімен және оларды алушылармен жүйелі байланысты қамтамасыз етіп, ақпаратты алушыларменде жүзеге асырылады.

Ақпараттық жүйені екі топқа бөлуге болады. Арнайы тағайындалған автоматтандырылған жүйе шеңберінде ақпараттық қамтамасыздандыру жүйесі және дербес мақсаттық ақпараттық тағайындау және қолдану саласында бар жүйелер. Біріншінің мысалы болып басқару жүйелері - автоматтандырылған басқару жүйелері (АБЖ), мекемелердің автоматтандырылған басқару жүйелері (МАБЖ), технологиялық үдерістердің автоматтандырылған басқару жүйелері (ТҮАБЖ) ; зерттеу жүйелері - ғылыми зерттеулердің автоматтандырылған жүйелері (ҒЗ АЖ), автоматтандырылған жобалау жүйелері (АЖЖ) ; шешім қабылдау жүйелері және т. б. Дербес тағайындалған ақпараттық жүйе - автоматтандырылған ақпараттық-іздестіру жүйесі болып табылады. Ақпараттық-іздестіру жүйесі (АІЖ) реттелген құжаттар (құжаттар массивтері) жиынтығы және ақпаратты сақтау және іздестіру үшін арналған ақпараттық технология - мәтіндер (құжаттар) немесе мәліметтер (фактілер) . АІЖ кез-келген белгілі бір түрде ұйымдастырылған ақпараттарды ретпен іздестіру және сақтау. Оның үстіне ақпараттық-іздестіру жүйесі автоматтандырылмаған болуы да мұмкін. Бастысы - бұл мақсатты функция: ақпаратты сақтау мен іздестіру.

Сақтау нысанасы және сұраныс типіне байланысты ақпараттық-іздестіру екі түрге бөлінеді: құжаттық және фактографиялық және тиісінше АІЖ-ның екі типі құжаттық және фактографиялық түрі бар. Сондай-ақ ақпараттық-анықтамалық АІЖ деп те аталады.

Құжаттық деп АІЖ аталады, егер мұнда құжаттар массивіне тақырыптық сұраныс бойынша іздестіру іске асырылып, пайдаланушыға бұл құжаттардың көпшілігі немесе олардың көшірмелері жеткізілсе. Құжат ұғымы жүйеден жүйеге өзгеруі мүмкін. Жалпы жағдайда бұл әлдебір материялдық иеленушіде (қағаз, фото, кинопленка, магниттік жад т. б) белгіленген (әдетте біршама белгі жүйесі арқылы) әлдебір ақпараттық нысан және әлеуметтік коммуникациялар жүйесінде кеңістікпен және уақытпен беру үшін тағайындалған.

Фактографиялық АІЖ тікелей нақты мәліметтерді (ғылыми техникалық нысандардың эканомикалық сипаттамасымен, қасиеті, үдерістер, құбылыстар мекен-жай, атау, сандық мәліметтер, т. б) сақтауды іздестіру мен жеткізіп беруді іске асырады. Құжаттық және фактографиялық ең алдымен материалдарды алдын ала интеллектуальды өңдеу дәрежесімен ерекшеленеді. Құжаттық жүйеде сақтау мен беру нысандар жүйесі - тұтастай құжаттар (мәтіндер) . Фактографиялық іздестіруде сақтау мен беру нысандары - бұл белгібір нысан немесе нысандар класы жөнінде мәләмет (фактілер) ұсынылатын арнайы формасы. Бұл мәліметтер немесе енуде тікелей тіркеледі, немесе құжаттардан (мәтіндерден) жазып алынады.

Мысалы, «жарықтың жылдамдығы қандай-?» деген сұраққа: құжаттық АІЖ-де мақалалар мен кітаптардың тізімдері және мәтіндері бірілетін болады. Оларда жарықтың жылдамдығы туралы айтылып, мүмкін, қойылған сұраққа жауап болады. Ал фактографиялық жүйеде - оның қандай екендігі туралы әлдебір формада хабар беріледі (секундына үш жүз мың километр) .

Құжаттық және фактографиялық іздестірудің арасындағы басты мәнді айырмашылық - құжаттардың семантикасына баруымен түзіледі және тиісінше одан әрі іздестіру қажеттілігі үшін құжаттарды алдын ала өңдеу сипаты. Құжаттық жүйеде - «құжатта не туралы екендігі» ал фактографиялықта жүйеде - «құжатта нақты не хабарланатыны» талданады және жазылады. Тиісінше, сұраныстың екі типін айыру керек: құжаттық (тақырыптық) - «жарықтың жылдамдығы туралы құжаттарды табу керек» және фактографиялық - «жарықтың жылдамдығы қандайлығын табу».

Құжаттық жүйеде құжаттар тұтастай олардың тақырыптық, пәндік мазмұны түрғысынан мәні жазылады. Бұл жағдайда құжат арналған негізгі тақырыптар мен нысандарды тауып, атауы маңызды фактографиялық жүйеде нысандар жазылады, олардың белгілері мен бұл белгілердің мағынасы белгіленеді. Осы жерден жүйедегі жазу тілі мен жазуды сақтау әдістеріндегі айырмашылық туады. Тиісінше іздестірудің әрбір түрі үшін өзінің іздестіру құралдары қолданылады.

Фактографиялық жүйе құжаттар массивінде қатаң реттелген құрылғымен жинақтау мен іздестіруді көздейді. Мұндай құрылым ақпараттық жүйеге енгенде құжаттарды алдын ала интелектуальді өңдеу немесе мұндай құжаттардың дайын күйінде нақты адам қызметінің саласында бар болуы, мысалы, есептік форма, бланкілер, анықтамалықтар, кестелер т. б. Фактографиялық АІЖ ақпарат пен іздестіруді жинақтауды тек нысанның бір типі бойынша және тек сұраныстың бір типі бойынша қамтамасыз етеді. Мазмұны мен құрылымы бойынша сан алуан, бірақ бұл саналуандылық әрдайым түпкі мәліметтерді сақтау мен іздестіруді қамтамасыз ететін мейлінше дамыған фактографиялық жүйе қолданылады.

Сонымен бір мезгілде құжаттық және фактографиялық жүйелер арасында елеулі айырмашылық жоқ. Көбіне нақты АІЖ аралас жүйелер үлгісін көрсетеді. Мұнда фактографиялық ақпарат құжаттық іздестірудің қосымша құралы рентінде және керсінше пайдаланылады. Құжаттық жүйеде мәтіндер (құжаттар) фрагменттерге немесе өрістерге бөлініп құрылымдануы мүмкін, құжаттық ақпаратты өңдеу мен беру жекеленген өрістер деңгейінде жүргізіле алады.

Құжаттық фактографиялық іздестірудің фактографиялық элементтермен сан түрлілігі деб құжаттарды библиография элементтері бойынша жүзеге асыратын библиографиялық іздестіруді санауға болады (автор, жылы, баспа орны, баспа түрі, баспа, т. б) . Библиографиялық сұраныс толығымен фактографиялық сипат алады, мысалы, «Атамұра» баспасы 2004 жылы «Мәдени мұра» сериясымен шығарған кітаптар. Мұндай сұраныс берілетін нысандар, мәлімет сияқты бірыңғай сипатталатын белгілеуге жататын кітаптар (библиографиялық жазу, сақтау шифрлары) мәліметтері сияқты кітаптардың өзі де бола алады. Сонда бірінші жағдайда библиографиялық жүйе туралы, екіншіден кітапханалық құжаттығы туралы айтады. Іс жүзінде нақты кітапханалық жүйе әрдайым құжаттық сияқты фактографиялық түрлі типтегі бірнеше АІЖ-ның бірігуін көрсетеді.

Тағы да жүйенің ақпараттық қисындық деп аталатын үшінші типіне де бөлінеді. Бұл жүйелер сұраныстарға да жауап беріп, олардың ақпараттық базада айқын түрінде жауабы жоқ. Жауап алуға әзірдің өзінде қолда бар құжаттық немесе фактографиялық алгоритмдік туындайтын білім мен ақпараттың экстралингвистикалық базасына жауап алуға көмектеседі. Бұл жаңа ақпарат немесе сұранысқа жауап ретінде беріледі немесе іздестіру үшін қосымша пайдаланылады. Бұл типтің теориялық жүйесі класс сияқты бұрыннан зерттеліп, өңделеді. Практикада олар салыстырмалы түрде сирек және олардың кейбірі АІЖ-ның дәстүрлі құжаттық және фактографиялық дамуын көрсетеді. Тұтастай бұл жүйелер мүлдем әртүрлі. Олардың арасында интелектуальды-диалогтық АІЖ-н, эксперттік жүйені, есептік-қисындық шешімдер қабылдау жүйесі (қолдануы), білім базасы, жасанды интелект жүйесін атауға болады. Одан басқа мұндай парасатты жүйелер автоматтандырылған сан алуан жүйелер құрамында ақпараттық жүйешелер ретінде қолданылады және компьютермен табиғи тілде (қатынас) өңделеді.

Ақпараттық-іздестіру жүйесінің даму кезеңдері

Ақпараттық-іздестіру жүйелері (АІЖ) нақты кез-келген белгіленген түрде ұйымдастырылған ақпараттар қоймасы саналуы мүмкін. Мұндай жүйелердің үлгілері ретінде кітапханалық каталотардағы архивтерді, картотека, сөздіктер, анықтамалықтар және т. б. атауға болады. Ақпараттық-іздестіру жүйесі - бұл кітаптардағы және тұтастай кітапханалардағы көрсеткіш болып, ақпараттық іздестірудің мақсатты функцияларын орындайды және бұл үшін белгілі бір түрде орналасуы және ұйымдастырылуы тиіс.

Ақпараттық-іздестіру жүйесі, басқа ақпараттық жүйелер сияқты автоматтандырылмаған да бола алады. Бірінші арнайы ақпараттық-іздестіру құрылысы мен жүйесі - құжаттардың іздестіру үлгілерін механикалық салыстыру жолымен қажетті құжаттарды іріктеуді қамтамасыз ететін техникалық құралдар болды. Бұл үшін перфокарталар, суперпозициялық карталар, жиегі перфорацияланған перфокарталар, т. б. қолданылды. Бірақ, іздестіру жүйесін іске асырудың негізгі құралы есептеу техникасы болып табылады. Автоматтандырылған АІЖ-нің даму тарихы жарты ғасырмен есептеледі. Оны түрлі көзқараспен, түрлі негіздермен зерттеуге болады. Бірақ, ең алдымен бұл даму лингвистикалық қамтамасыз етудің дамуымен анықталып келді және бұдан кейін анықталады да. Бұл жолда бірнеше негізгі кезеңді бөлуге болады.

АІЖ дамуының бірінші кезеңіне шартты түрде 1955-1965жж. жатқызуға болады. Бұл кезде әсіресе ақпараттық жарылыстың проблемасы туралы белсенді айтылды. Бұл проблема есептеу техникалары құралдарының дамуымен бірге ақпаратты өңдеу, сақтау және іздестірудің жаңа әдістеріне қызығушылыққа түрткі болды. Алғашқы автоматтандырылған АІЖ 60-ыншы жылдардың басында-ақ пайда болды. Ақпараттық-іздестіру саласына компьтерлерді ендіру үлкен перспективаларға жол ашты. Алайда бұл бастапқы кезең «буырхану және қосу» ұзақ болған жоқ, эйфория сауығуға алмасты. Толығымен автоматтандырылған интелектуальды іздестіру жүйесі жедел алу мүмкін болмай шықты. Шектеулі, бірақ пайдалы іздестіру жүйесін жасауға практикалық жұмыстар басталды. Сонда ғана құжаттық іздестіру өз пәні мен өз әдістері бар жекелеген, айрықша міндеттерді көрсететіне сезілді.

Екінші кезең шарттылықтың белгілі үлесімен ХХ ғ. 60 ж. ортасы мен 70 ж. ортасының арасына орналастыруға болады. Бұл жылдары компьютерлерді библиотека жұмысына да ендіру басталды. Бұл ендіру қарапайым дағдылы операцияларды автоматтандырудан басталды, алайда қауымдастықтың кітапханалық қазынасында MEDLARS жүйесі және MARC форматы сияқты ірі өзіндік жобалар пайда борлды. Бұл кезең үшін ақпараттық-іздестіру тілі (AIT) және индекстік әдіске жоғары қызығушылық тән. Индекстеу сонымен бірге қолмен жүзеге асырылды. Сол жылдардың типтік АІЖ-бұл адам -машиналық жүйе мұнда құжаттардың мазмұнын талдау мен индекстеу қолмен орыдалады, ал іздестіру машинамен жүргізіледі. Бұл іздестірулер құжаттардың іздестіру бейнелерін және дескрипторлық сөздіктер немесе тезаурустардың негізінде жасалған сұраныстың іздестіру бейнелерін автоматты салыстырудан тұрды. Бұл АІЖ-лер әдетте, ақпаратты іріктеу тарату тәртібін пайдаланды, және кітапханаларға байланыссыз автономды жүйе ретінде қызмет етеді. Әсіресе бұл кеңестер одағы үшін тән. Мұнда сол жылдары мемлекеттік ғылыми-техникалық ақпараттардың автоматтандырылған жүйесі (ГАСНТИ) құралады.

Тұтастай бұл кезеңдегі жұмыс үшін АІЖ және АІТ дамуына АІТ-ті табиғи тілмен салыстыру арқылы табиғи тін табу, нақты тілдер өңдеуге, индекстеу әдістемесін өңдеу мен пайдалануға көп көңіл бөлінді. Мұнда Екінші Крэнфилдтік эксперимент үлкен мәнге ие болды. Оның мақсаты іздестірудің түрлі құралдары мен стратегиясының тиімділігін салыстырмалы бағалау болды. Көптеген іздестіру құралдары парадигматикалық және синтагматикалық қатынастарды белгілеу, синтаксистік байланыстарды тіркеу және т. б жақсаруына әкелмейді, не негізгі сипаттамалардың (толықтық, дәлдік) бірін елеусіз жақсарта отырып, екішісін байқаларлықтай нашарлатады. Семантикалық және синтаксистік қуатты тілдерді қолданудың тағы бір себебі - бұл қолмен интелектуальдық индекстеуден - автоматтандыруға өту.

Құжаттық АІЖ дамуының үшінші кезеңі шартты түрде 1975-1995 жж. жатқызуға болады. Бұл жылдары, ғылыми пікірсайыстан соң және сыртқы технологиялық факторлардың ықпалымен «тезаурус емес» деп аталатын жүйе немесе еркін мәтін бойынша іздестіру жүйесі бұқаралық таралу алды ( free-text searching systems ) . Олардың ерекшелігі - бір жағынан, лексикалық бақылаудан бас тарту және соның өзімен парадигматикалық тіркеуден бас тарту, ал екішіден - контексті және синтагматикалық байланыстарды кеңінен пайдалану болып табылады.

Сыртқы технологиялық факторлар машина оқитын мәліметтер базасы (МБ) мәтіндік өрісті қоса отырып, құжаттардың қысқаша библиографиялық жазуларын мазмұндайды - табиғи тілде көрінетін - тақырып, аннотация, реферат, және керісінше бірқалыптандырылған лексикамен құжаттардың іздестіру бейнелерін ұстанады. МБ әдетте бір орында - мамандандырылған мәліметтер базасын ұйымдастырушы - генераторда құрылды. Бірақ басқаларында пайдаланылды, өйткені құжаттарды бастапқы семантикалық өңдеу мен сұраныстарды өңдеу үдерістері үзілген болып шықты. Бұл жағдайда ең оңтайлы болып жоғарыда аталған жүйелер өзін көрсетті. Автоматты индекстеу саласында жақсы нәтижелерге қол жеткізілді. Жүйелер пайда болды, мұнда автоматты индекстеу енді өнеркәптік тәртіпте жүзеге асырылды (мысалы, «Скоби» АІЖ-де) [7] .

Бұл кезеңнің зерттелуінің басқа бағыты - іздестіру моделі (мәніне сәйкес өлшемді таңдау) және жүйені бағалау әдістері. Ықтималдық-статистикалық моделге арналған зерттеулердің үлкен санына қарамастан, практикада негізінен АІЖ-ні булевтік операторлар пайдалана бастады Булевтік жүйенің басымдығын оның қарапайымдылығымен түсіндіруге болады. Булевтік іздестірудің мөлдірлігі іздестірудің диалогтық құралдардың дамуымен сәйкес келеді. Іздестірудің аралық нәтижелерін алу мүмкіндігі - іздестірулік кері байланыс бойынша ұйғарымды түзеу мүмкіндігін қолданылған жүйенің көмегімен іздестіру нәтижелерін қанағаттандыруға жеткілікті болып шықты.

Осылайша, 70-ж ортасында ең көп таралған және өнеркәсіптерде пайдалану тәртібімен жұмыс істейтін жүйелер класының басымдығы қалыптасты және ұзақ жылдар тұрды.

Бұл жүйелер класы келесі ерекшеліктерімен ажыратылады: