Орталық Азия мемлекеттерінің аймақтық қауіпсіздік саласындағы өзара экономикалық жүйесінің қалыптасу негіздерін анықтау
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ АЙМАҚТЫҚ ҚАУІПСІЗДІК МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ
НЕГІЗГІ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... 7
1.1 Орталық Азия мемлекеттерінің аймақтық қауіпсіздік жүйесінің
қалыптасу 7
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
1.2 Орталық Азия мемлекеттерінің аймақтық қауіпсіздік саласындағы 21
ынтымақтастығының факторлары және алғышарттары ... ... ... ... ... ..
1.3 Аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі Қазақстанның орны мен 24
ролі ... ... ... ... ...
2 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ АЙМАҚТЫҚ ҚАУІПСІЗДІК САЛАСЫНДАҒЫ
ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫН ЭКОНОМИКАЛЫҚ
БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
... ... ... ... ...
2.1 Орталық Азия аймағындағы қауіпсіздік мәселелерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
... ... ... ... ...
2.2 Орталық Азия аймағындағы қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастықтың
дамуында Қазақстанның сыртқы экономикалық саясатын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
... ..
3 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ АЙМАҚТЫҚ ҚАУІПСІЗДІК САЛАСЫНДАҒЫ ӨЗАРА
ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСЫН НЫҒАЙТУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
... ... ..
3.1 Қазақстанның Халықаралық қауіпсіздігін қамтамасыз ету және
нығайтудағы ұстанымдары, олардың маңыздылығы ... .. 57
3.2 Қазақстанның Халықаралық қауіпсіздігін қамтамасыз ету және
нығайтудағы ұстанымдары, олардың маңыздылығын арттыру мәселелелері ... .
64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 77
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі XXғ. аяғы – XXIғ. басында ғаламдық және аймақтық
деңгейде саяси-экономикалық салада мемлекеттер арасындағы өзара тәуелділік
және әлемде пайда болған жаңа қауіптерге төтеп беру үшін бірігіп қызмет ету
іс-шаралары күшейе түседі. Солтүстік пен Оңтүстік арасындағы ынтымақтастық
жаңа көрініс алды. Оңтүстіктен төніп тұрған қауіптер – аймақтық
қақтығыстар, халықаралық лаңкестік, жаппай қырып-жою қаруын таратпау,
демографиялық теңсіздік бүгінде Солтүстік елдерінің басты назарын аудартып
отыр.
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Орталық Азияда бес тәуелсіз мемлекет
пайда болды. Олар: Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Түркменстан және
Тәжікстан. Орталық Азия посткеңестік аймақтағы маңызды стратегиялық
аймаққа айналды. Табиғи қазба байлықтарға бай Орталық Азия аймағы әлемдегі
ірі державалардың мүдделері тоғысқан аймақ болып табылады. Кеңестер
Одағынан бөлініп шыққан мемлекеттер ендігі жерде өз қауіпсіздіктерін
қалыптастыруға кірісті.
Қауіпсіздікті берік қамтамасыз ету мақсатында тынтымақтастық шаралары
жүзеге асырыла бастады. Ең алдымен Орта Азия мемлекеттері арасында
дипломатиялық қарым-қатынастар орнатылып, екі жақты қатынастарда
қауіпсіздік саласындағы келісімдер жасала бастады. Осы қатынастардың
негізінде тынтымақтастық ұйымдары құрыла бастады. Мұндай ұйымдардың жарқын
мысалы Шанхай Тынтымақтастық Ұйымы, Ұйымдық Қауіпсіздік Шарты туралы Ұйым.
Қазіргі таңда осы ұйымдардың аясында қауіпсіздікке әсер ететін мәселелермен
түрлі бағытта күрес шаралары жүргізілуде.
Тәуелсіз еліміздің географиялық орналасуы және оның ұлттық мүдделері
сияқты ұзақ мерзімді сипаты бар факторлардың ықпалымен Қазақстан
Республикасының сыртқы саясатының басымдық берілетін бағыттары қалыптасуда.
Планеталық сипаттағы қауіп-қатердің пайда болуына ғаламдану (жаһандану)
процесін және жаңа технологиялардың дамуына, жаңа экономикалық құрылымның
қалыптасуына аймақтық деңгейдегі халықаралық ынтымақтастықтың тереңдеуінің
сан алуандығына байланысты дүние жүзінде болып жатқан түбірлі де дүбірлі
өзгерістер – мұның бәрі мемлекетіміздің сыртқы саясатының бағытына
түзетулер енгізуге мәжбүр етеді.
Өзекті халықаралық проблемаларды шешуге қатысты жедел әрі әрі икемді
үн қатысуға осы мәселелерде жаңа көзқарастарды әзірлеуді және жүзеге
асыруды талап етеді. Дегенмен сыртқы саясаттың негізге алынатын
қағидаттары өзгеріссіз қала береді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің жолдамасында
айтқандай, ұлттық мүддені қорғауды және болашақта аймақтағы күштердің тепе-
теңдігін қамтамасыз етудің жолы – интеграция саясатында жатыр. Сондықтан да
бірінші кезекте Қазақстан өз сыртқы саясатында басты назарды Ортаазиялық
интеграциялық үрдіске бөлуі тиіс, – дейді.
Осындай жағдайда Қазақстан өзінше дербес дамуын жаһандану процесімен
үйлестіруге мәжбүр болды. Былай алып қарағанда еліміздің өз еркімен
өркендеуіне барлық мүмкіндіктер бар сияқты. Қазба байлығымыз жеткілікті
шетел инвестициялармен бірге жаңа технологиялар да келіп жатыр. Еліміздегі
байлықтарымызды өндіру де оны өнімге айналдыруда сыртқа шығарып сату да
Қазақстанның әлемдегі талай-талай елдермен ықпалдастықта болуын көп
деңгейлі интеграцияға түсуін талап етеді.
Бүгінгі күні жаһандану заманында тұрақтылық пен қауіпсіздікті
қамтамасыз ету тұрғысынан Шығыс пен Батыс жақындасуы Еуразия кеңістігіндегі
мемлекеттердің дүниеге деген қатынасы мен интеграциясы іспетті аса тарихи
қажеттілікке айналуда жаһандану заманында адам мен табиғат, техника мен
адамгершілік, ислам мен христиандық, ұлттық пен жалпы адамзаттық
құндылықтар арасында теңсіздік аса зор әлемдік күйреуге, барлық
адамзаттың жойылуына апарып соқтыруы мүмкін.
Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев ұсынған Еуразияшылдық идеясының
дүниеге айрықша қатынас түріндегі мәдени-философиялық доктрина ретінде іске
асыру осы теңсіздікті жоюдың басты жолы, адам тіршілігінің әр түрлі
тараптарын үйлестірудің бірден-бір тәсілі болар еді.
Бүгінгі таңда Қазақстан өзінің сыртқы саясатындағы байсалды да,
парасатты қадамдарының арасында көрші мемлекеттермен тұрақты өзара
ықпалдастық әрі тең әріптестік орнатқан, осының негізінде біртұтас
экономикалық кеңестік Еуразиялық экономикалық қоғамдастық құру секілді
өміршең үрдістер белең алып, интеграциялық ықпалдастық жүйесі айқындала
түсуде.
Жас тәуелсіз мемлекет еліміздің қауіпсіздігі, оның халықаралық
қауымдастықпен арадағы ынтымақтастығы қарым-қатынастары қазіргі заманда
елдер мен халықтарға бейбіт тұрғындарға қатер төндіретін халықаралық
террор мен экстремизмге қарсы тосқауыл қою мәселелерінің Қазақстанның
алдына алғашқы күндерден-ақ көлденең тартылды. Бұл әсіресе өз тәуелсіздігін
алып жатқан әлемдік қоғамдастыққа әлі орны айқындалмаған болашағымызды
уақытқа байланысты күрделі жағдайдан әлі шыға қоймаған ел үшін аса маңызды
еді. Осы жоғарыда айтылғандардың бәрі жұмыстың өзектілігін тағы да дәлелдей
түседі.
Қазақстанның Азия мен Еуропалық қиылысындағы геосаяси орналасуы
экономикалық және әскери саяси мүдделері, сонымен қатар қазіргі бар
экономикалық әуелетінің болуы, оны ірі аймақтық мемлекет ретінде
қалыптастырудың алғы шарттары болды. Қазақстан өзара қауіпсіздікке,
егемендікті құрмет тұту аумақтық тұтастық принциптерімен өзінің төңірегінде
тұрақтылық пен ізгі көршілік аймағын қалыптастыруға мүдделі. Осы жағдайлар
тақырыптың өзектілігін білдірді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізгеніне
көп уақыт өтпесе де Қазақстанның сыртқы саясаты туралы мәселелер
төңірегінде жазылған ғылыми диссертациялар мен монографиялар, мақалалар да
барлық.
Қазақстан Республикасының сыртқы саясатындағы немесе жалпы халықаралық
сипаттағы жетістіктері егеменді еліміздің тұңғыш президенті
Н.Ә.Назарбаевтың есімімен байланыстырылады. Елбасы өзінің Қазақстанның
егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы дамуының стратегиясы Ғасырлар
тоғысында, сындарлы он жыл және тағы басқа еңбектерінде
республикамыздың сыртқы саясаты басымдықтарын тұжырымдаған еді. Сонымен
қатар еліміздің сыртқы саясатының негізгі бағыттарына және Қазақстанның
халықаралық поэзияларын нығайту жөніндегі отандық дипломатия күш жігеріне
жан-жақты талдау Қазақстан Республикасының сыртқы істер министрі Қазақстан
Республикасының дипломатиясы, Беласу және тағы басқа да еңбектерінде
жасалды.
Қазақстанның сыртқы саясатындағы әлемдік державалар дың Қазақстандағы
саясаты және мүдделері бағытындағы мәселелер жөніндегі саясаттанушы
ғалымдар мен зерттеушілер: М.Тәжин, А.Дугин, С.Сейдуманов, Б.Сұлтанов,
Л.Мұзапаров, А.Әбішев, В.Галямов және тағы басқалардың мақалаларының маңызы
айтарлықтай. Алайда, Қазақстанның біртұтас экономикалық кеңістіктегі орны
мен ролі Орталық Азия елдерімен өзара интеграциялық ықпалдастығын дамыту
және тағы басқа мәселелер өзінің зерттеушілерін күтуде.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Орталық Азия мемлекеттерінің
аймақтық қауіпсіздік саласындағы өзара экономикалық жүйесінің қалыптасу
негіздерін анықтау, сонымен қатар Орталық Азия елдерінің қауіпсіздік
саласындағы ынтымақтастығының факторлары және алғышарттарын, Орталық Азия
елдерінің қауіпсіздік саласындағы мәселелердің ерекшеліктері мен қайнар
көздерін, осы мәселелерді шешуге бағытталған тынтымақтастықтың жаңа
бағыттарын ашып көрсету.
Жұмыстың мақсатына жаһандану процесі даму қарқынына бүкіл әлемдік
масштабы, қауіп-қатердің күшейе түсуі жаңа технологиялардың және
экономикалық құрылымдардың қалыптасуына өңірлік деңгейдегі халықаралық
ынтымақтастықтың тереңдеуі мен әр алуандылығына орай қазіргі дүниеде болып
жатқан өзгерістер – осының бәрі тәуелсіз еліміздің сыртқы саясатына
түзетулер енгізуге мәжбүр етеді.
Өзекті халықаралық проблемаларды өлшеуге қатысты жедел икемді үн
қатуға бұл мәселелерде жаңа көзқарастарды әзірлеуді және іске асыруды талап
етеді. Осы мақсаттан барып зерттеудің мынадай міндеттері туындады: саяси
ғылымның онық құрамдас бөлімі сыртқы саясаттың теориялық және
методологиялық мәселелерін қарастыру:
- аймақтық және әлемдік дамудың серпілін Қазақстан мүдделілігін
ескеретін теңдестірілген және жауапты сыртқы саяси бағытын одан әрі жүзеге
асырудың маңыздылығын қарастыру;
- Ауқымды интеграциялық үрдістер шеңберінде Қазақстан –Ресей
стратегиялық серіктестік қатынастарын дамыту туралы өзіндік пікір білдіру;
- Қытай Халық Республикасымен Қазақстан арасындағы экономикалық
ынтымақтастық, халықаралық қауіпсіздік проблемалары бойынша белсенді саяси
үн қатысуды бекемдеуге талдау жасау;
- Қазақстан және АҚШ арасындағы өзара қарым-қатынастардың жоғары
деңгейін нығайтуға қатысты өзіндік қорытындыға келу;
- Еуропалық Одақ елдерімен ынтымақтастықты дамыту деңгейін анықтау;
- Орта Азия мемлекеттерімен ынтмақтастықтың жаһандану процесіндегі
маңыздылығына баға беру;
- Орталық Азия елдерінің экономикалық қауіпсіздік жүйесінің қалыптасу
негіздерін анықтау.
- КСРО құлдырағаннан кейінгі тәуелсіздік алған мемлекеттердің
экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдайын, сыртқы және қауіпсіздік саясатын
қарастыру.
- Орталық Азия елдерінің экономикалық қауіпсіздік саласындағы
ынтымақтастығының факторлары және алғышарттары зерттеу
- Орталық Азия елдерінің ішкі қауіпсіздік саласындағы тынтымақтастығын
талқылау.
- Орталық Азия аймағындағы қауіпсіздік саласындағы тынтымақтастықтың
жаңа бағыттары
Зерттеу жұмысының методолгиялық және әдістемелік негіздері:
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдардағы Қазақстандағы саяси зерттеулердің
методолгиялық базасы болып, танымның жалпы методолгиялық интерактиві
статусын иемденуші тәуелсіз диалектикалық материалистік философиялық
методолгия және нақты теорияның мазмұнынан туындайтын методолгиялық
принциптер жүйесі немесе нақты ғылыми методолгия синтезделген екі деңгей
ретінде көрініс беруде.
Осыған байланысты жұмыстың методологиялық негізіне жалпы тарихтың және
саяси ғылымның өзгеше тән принциптері алынды. Нақтылап айтқанда зерттеуде
негізінен тарихилық принципі диалектикалық принцип және ғылыми
объективтілік принциптері басшылыққа алынды. Зерттеуде алға қойған мақсатқа
жету үшін мынадай арнаулы саяси ғылымның әдістері қолданылды. Салыстырмалы
жүйелеу социологиялық тарихи, нормативтік. Бұл тәсілдерден басқа жалпы
ғылыми әдістер талдау, жинақтау, дедукция, индукция, диалектикалық
материализм қолданылды.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ АЙМАҚТЫҚ ҚАУІПСІЗДІК МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ НЕГІЗГІ
АСПЕКТІЛЕРІ
1. Орталық Азия мемлекеттерінің аймақтық қауіпсіздік жүйесінің
қалыптасу негіздері
КСРО тыдырағаннан кейін Орта Азия мемлекеттері тәуелсіздіктеріне қол
жеткізді. Осы кезеңнен бастап аймақ халықаралық қатынастардың дербес
субъектісіне айналғандықтан, аймақтық аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
қажеттілігі туындады. Қазақстан Орта Азия мемлекеттерімен дипломатиялық
қарым-қатынастар орнатып, қауіпсіздік саласындағы тынтымақтастықты дамытуға
белсене кірісті.
Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан Республикасы арасындағы
дипломатиялық қатынастар 1992 жылғы 23 қарашада орнатылды. 2007 жылдың
қараша айынан бастап Қазақстан Республикасының Өзбекстан Республикасында
Төтенше және өкілетті Елшісі Зауытбек Қауысбекұлы Тұрысбеков болып
табылады. 2008 жылдың қараша айынан бастап Өзбекстан Республикасының
Қазақстан Республикасында Төтенше және өкілетті елшісі Фарух Исламжанұлы
Тұрсынов болып табылады.
Қазақстан-өзбек арасындағы қатынастар жеткілікті түрде тұрақты дамуда.
Тараптар өңірлік қауіпсіздік мәселелерінде ықпалдасады олар халықаралық
ұйымдар мен форумдар мысалы ШЫҰ, ТМД, ҰҚШҰ, АӨЫСШЖК мүшелері болып
табылады. Қазақстан-өзбек қатынастары шарт-құқықтық базасын
ынтымақтастықтың барлық саласын қамтитын 100-ден астам құжат құрап отыр. ҚР
Президентінің 1998 жылғы 30 қазандағы Өзбекстанға ресми сапары кезінде екі
жақты қатынастардың негізін салушы Мәңгілік достық туралы шартқа қол
қойылды. 2006 ж. 11 қаңтарда Өзбекстан Президенті И. Кәрімов Астана
қаласында өткен Қазақстан Президентін ресми ұлықтау салтанатты рәсіміне
қатысты. 2006 жылғы 19-20 наурызда ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Өзбекстанға
мемлекеттік сапары барысында екі ел Президенттерінің жетекшілік етуімен
Мемлекетаралық үйлестіру Кеңесін (МҮК) құру туралы шешім қабылданды. Ол екі
жақты ынтымақтастықтың басым мәселелерін тиімді шешуге қызмет етеді. Ол
сондай-ақ Алматыда өткен АӨСШК Екінші Саммитіне (2006 жылғы 17 маусым) және
Астанадағы Орталық Азия елдері президенттерінің ресми емес кездесуіне (2006
жылғы 1-2 қыркүйек) қатысты. 2006 жылдың 4 қыркүйегінде ӨР Президенті
И.Кәрімовтің Қазақстанға мемлекеттік сапары болды, оның барысында
Мемлекетаралық үйлестіру Кеңесінің ережесі бекітілді. Сонымен бірге 2006-
2010 жылдарға арналған экономикалық ынтымақтастық және 2006-2008 жылдараға
арналған мәдениеттілі-гуманитарлық ынтымақтастық бағдарламаларына қол
қойылды.
2006 жылғы 3 қарашада ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Өзбекстанға жұмыс
сапары болып, оның барысында МҮК-тің 1-ші отырысы өтті. 2007 жылғы 26-27
шілде аралығында ҚР Премьер-Министрі К.Мәсімовтің Өзбекстанға сапары болып,
оның кезінде МҮК-тің 2-ші отырысы өтті. К.Мәсімов Ташкентте болған
уақытында оны ӨР Президенті И.Кәрімов қабылдады және ол ӨР Премьер-Министрі
Ш.Мирзиёевпен келіссөздер өткізді.
МҮК отырысы кезінде Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы 2007-2016
жылдарға арналған экономикалық ынтымақтастықтың стратегиясына қол қойылды
және оны іске асыру үшін жұмыс тобы құрылды. 2008 жылдың 22-23 сәуір
күндері Президент И.Кәрімовтің Қазақстанға ресми сапары орын алды, оның
барысында тараптар саяси, сауда-экономикалық және мәдени-гуманитарлық
байланыстарды қарастырды. Қазақстан мен Өзбекстан арасында еркін сауда
аймағын құру, бизнес-орталықтар және Сауда өкілеттіктерін ашу, мұнай
саласында әріптестікті нығайту және т.б. туралы келісімдерді дайындауға екі
жақ уағдаластыққа келді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев Түрікменстанда ресми
сапармен 1993 жылғы 19 мамырда, 1999 жылғы 8-9 сәуірде болды, сондай-ақ
2002 жылғы 23-24 сәуірде Ашхабат қаласында өткен Каспий жағалауы
мемлекеттері Басшыларының Бірінші саммитінің жұмысына қатысты.
Түрікменстанның Президенті С.Ниязов Қазақстанда ресми сапармен 1997 жылғы
27 ақпанда, 2001 жылғы 5-6 шілдеде болды, сондай-ақ 2002 жылғы 28 ақпан – 1
наурыз аралығында Алматы қаласында өткен ТМД мемлекеттері басшыларының
бейресми кездесуіне қатысты. 2001 жылғы 5 шілдеде Астана қаласында мемлекет
басшылары Қазақстан-түрікмен мемлекеттік шекарасын межелеу және
демаркациялау процесі туралы шартқа қол қойды. 2005 жылдың қараша айында
іргелес мемлекеттердің мемлекеттік шекарасында алғашқы шекара бағаналарының
орнатылу рәсімі салтанатты түрде өткізілді. Қазақстан Республикасы мен
Түрікменстан арасындағы мемлекеттік шекараны демаркациялау процесін
ағымдағы жылы аяқтау көзделген. Қазіргі таңда біздің елдеріміз Каспий
теңізінің құқықтық мәртебесін анықтауға қатысты келіссөз процесіне
қатысуда. Бұл мәселеде Қазақстан мен Түрікменстан ұқсас ұстанымдар
білдіріп,келісушілік танытп жатыр. Сонымен қатар, қазіргі уақытта Қазақстан
мен Түрікменстан арасындағы Каспий теңізінің табанын межелеу туралы
келісімнің жобасын даярлауға байланысты келіссөз процесі жалғасу үстінде.
Сондай-ақ Арал теңізі бассейнінің су қорларын басқару және трансшекаралық
өзендердің су қорларын пайдалану мәселелері қарастырылатын Аралды сақтап
қалу халықаралық қоры шеңберінде Қазақстан мен Түрікменстан ынтымақтастық
танытуда.Географиялық тұрғыдан жақындығы, тарихи тарихи тұрғыдан терең
тамырластығы, тілдің, мәдениеттің, салт – дәстүрдің ортақтығы Қазақстанның
Қырғыстан Республикасымен жаңа тиімді ынтымақтастығының сенімді негізі
болып табылады. Екі жақты қарым-қатынас 1993 жылы жасалған, Достық,
ынтымақтастық және өзара көмек туралы шарттың ережелеріне сәйкес құрылады.
Шартта тараптардың әрқайсысы өз аумағында тұрып жатқан екінші тараптың
азаматтарына жалпыға бірдей танылған азаматтық, әлеуметтік, экономикалық
және мәдени құқықтар мен еркіндіктерге кепілдік береді. Құжатта сауда-
экономикалық, мәдени, ғылыми-техникалық және басқс да байланыстарды
кеңейтуге, экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге айрықша маңыз
беріледі. Тараптық қоршаған ортаның ластануын болдырмау, табиғатты
пайдаланудың, әсіресе экологиялық тұрғыдан қолайсызаудандарда ұтымдылықты
және ресурсты үнемдеуді қамтамасыз етуге айрықша маңыз беріледі. Тараптар
қоршаған ортаның ластануын болдырмау, табиғатты пайдаланудың, әсіресе
экологиялық тұрғыдан қолайсыз аудандарда ұтымдылықты және русурсты
үнемдеуді қамтамасыз ету үшін қажетті шаралар қабылдау туралы өздеріне
міндеттеме алды. Мемлекеттер сейсиология саласында ынтымақтасуға, өз
аумақтарындағы ірі эколгиялық тұрғыдан қолайсыз аудандарда ұтымдылықты және
ресурсты үнемдеуді қамтамасыз ету үшін қажетті шаралар қабылдау туралы
өздеріне мндеттеме алды. Мемлекеттер сейсмология апаттардың салдарын жоюда
жәрдем көрсетуге, сондай-ақ халықтың тыныс тіршілігі үшін қауіп туғызатын,
табиғи және техногендік факторларға байланысты төтенше жағдайлар туындаған
кезде өзара көмек көрсетуге уағдаласты.
Екі жақты қатынастардың шеңберінде 90-ға жуық құжаттарға қол қойылды.
Олардың ішінде Сауда-экономикалық ынтымақтастық принциптері туралы, Еркін
сауда-саттық туралы, Қазақстан мен Қырғыстанның үкіметтері мен ұлттық
банктері арасында есеп айырысуларды ұйымдастыру туралы келісімдер маңызды
болып табылады. Жерді республикааралық пайдалану туралы, өнеркәсіп,
құрамында ураны бар шикізатты өндіру және ұқсату саласындағы бұдан былайғы
интеграция туралы және басқа да келісімдердің маңызы үлкен. Тараптардың
өзара қарым-қатысындағы негізгі арқау – сауда-экономикалық ынтымақтастықты
жан-жақты тереңдету.
Қырғыстанның Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы Біртұтас экономикалық
кеңестік құру туралы шартқа қосылуы, осы шартқа қосылуы, осы шартқа үш
тарапты құжаттың сипатын беру шын мәнінде Орталық Азия республикаларының
арасындағы ынтымақтастықтың жаңа кезеңі басталғандығын куәландырады, олар
өзара тиімді байланыстарды нығайту мақсатында күш-жігерді біріктіруге деген
ұмтылыстарын анық білдірді. Екі жақты қатынастарды кеңейту үшін Президент
А. Ақаевтың 1997 жылғы 8 сәуірдегі Қазақстанға ресми сапарының зор маңызы
болды. Екі мемлекет басшылары мәңгілік достық туралы шартқа қол қойды. Бұл
құжат Қазақстан мен Қырғыстанның әртарапты ынтымақтастығының тұрлаулы
болашағын белгілеп берді. Екі елдің Президенттері екі елдің арасындағы
мемлекеттік шекараны құқықтық тұрғыда ресімдеудің орындылығы туралы пікір
білдірді. Осы уағдаласты орындау үшін тараптар Қазақстан Республикасы мен
Қырғыз Республикасы арасындағы шекараны делимитациялауға кірісті. Н.
Назарбаевтың 2001 жылғы маусымда Бишкек сапары барысында екі мемлекет
басшылары осы жұмысты тиісті шартқа қол қою үшін жылдың аяғына дейін аяқтау
ниеті туралы мәлімдеді.
Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы 2001 жылы Шанхай бестігінен (Қазақстан,
Ресей, Кытай, Қырғызстан және Тәжікістан) құрылған. ШЫҰ-ның негізі – Шекара
аумағында әскери саласында сенімді нығайту туралы Шанхай келісімі (1996
жылы) және Шекара аумағында қарулы күштердің өзара қысқартылуы туралы
Мәскеу келісімі (1997 жылы) болып табылады. Аталған екі тарихи келісімнің
біріншісіне қол қою үшін 1996 жылы Шанхай қаласында бес мемлекет басшысы
кездесіп, ол Шанхай бестігі деген атауға негіз болды. Шанхайдағы, оған
ілесе бір жылдан кейін Мәскеуде өткен саммиттер алты жылдан соң көп жақты
ынтымақтастық ұйымына айналған құрылымның негізін қалады. Қазақстан,
Шанхай ынтымақтастық ұйымымен ықпалдасуды өзінің сыртқы саясатының басым
бағыттарының бірі ретінде қарастыра отырып, аталған Ұйымға ерекше мән
береді. ШЫҰ осы өңірдегі мемлекеттердің қауіпсіздік және сенім шараларын
нығайту мәселелерін бірлесіп шешу ұмтылысының нәтижесінде пайда болды.
Ұйымның мүдделері саяси, экономикалық және мәдени–гуманитарлық салаларға
таралды.
Терроризм, экстремизм және тағы басқа сыртқы қауіптер аймақтағы
мемлекеттерді ШЫҰ-ның құрамында бірігуге итермелейді. ШЫҰ – белгілі бір
күштерге қарсы қимылдайтын әскери одақ немесе тұйық қоғамдастық емес. Ол –
халықаралық ынтымақтастыққа ұмтылған ашық ұйым. ШЫҰ-ның қазіргі жағдайдағы
мән беретін мәселелері – аймақтағы бейбітшілікті, тұрақтылықты және
қауіпсіздікті сақтау, әсіресе, сауда–экономикалық ынтымақтастықтың дамуы.
Шанхай үдерісінің ең жоғары жетістігі – Қытай шекарасындағы
шиеленісушіліктің әлсіреуі. Дипломатиялық және әскери сарапшылардан тұратын
Бірлескен Бақылау Тобы шекара бойындағы 100 шақырымдық қауіпсіздік
аймақтарда өзара тексерістерді жүргізеді. 2001 жылғы Шанхай Саммитінде
терроризм, сепаратизм және экстремизмге қарсы күрес туралы келісімшарт
негізінде ӨТҚҚ құрылды. ӨТҚҚ-ның Атқарушы Комитеті 2004 жылдан бері
Ташкентте жұмыс істейді. 2002 жылғы 7 маусымда Санкт–Петербургте ШЫҰ-ға
мүше мемлекеттер басшыларының екінші кездесуінде үш маңызды құжат жасалды:
ШЫҰ-ның Хартиясы, ӨТҚҚ туралы келісім және ШЫҰ-ның мүше мемлекеттері
басшыларының мәлімдемесі. 2003 жылғы 29 мамырда Мәскеу қаласында ШЫҰ-ға
мүше мемлекеттер басшыларының кездесуінде Ұйымның бюджетін қалыптастыру
және орындалуының тәртібі туралы келісімге қол қойылды. 2003 жылы 23
қыркүйекте Пекинде Үкімет басшылары Кеңесінде сауда–экономикалық, көлік,
энергетика салаларындағы қарым–қатынасты одан әрі дамыту туралы мәселелер
талқыланды. Көп жақты сауда–экономикалық ынтымақтастықтың Бағдарламасы, ШЫҰ-
ның 2004 жылғы бюджеті және тағы басқа қаржы құжаттары қабылданды. 2004
жылы 15 каңтардан бері Пекинде ШЫҰ-ның Хатшылығы жұмыс істейді. 2004 жылы
17 маусымда Ташкентте ШЫҰ-ға мүше мемлекеттер басшыларының кездесуі өтіп,
Ташкент мәлімдемесін жасады және көптеген құжаттарға қол қойылды. Соның
ішінде ШЫҰ ӨТҚҚ шеңберінде құпия ақпаратты қорғау, есірткіге қарсы күрес
туралы келісімдерді атап өтуге болады. 2005 жылы 5 шілдеде Астанада ШЫҰ-ға
мүше мемлекеттер басшыларының кезекті саммитінде Астана мәлімдемесі
жасалды. Антитеррорлық сипаттағы маңызды құжаттар –(терроризм, сепаратизм
және экстремизмге қарсы күресуде ШЫҰ-ға мүше мемлекеттердің ынтымақтастық
тұжырымдамасы, ШЫҰ ӨТҚҚ жанындағы ШЫҰ-ға мүше мемлекеттердің тұрақты
өкілдіктері туралы Ережесі және ШЫҰ ӨТҚҚ Кеңесінің баяндамасы бекітілді.
Сонымен қатар Пәкістан, Иран және Үндістан мемлекеттеріне ШЫҰ-ның жанындағы
бақылаушы мәртебесін беру туралы шешім қабылданды. 2005 жылы 26 қазанда
Мәскеуде ШЫҰ-ға мүше мемлекеттер Үкімет басшылары Кеңесінің мәжілісінде
Банкаралық әрекеттесу және Төтенше жағдайды жоюға жәрдем етуде өзара іс-
қимыл туралы келісімдер қабылданды. 2006 жылғы 15 маусымда Шанхайдағы
мерейтойлық саммитінде Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше мемлекеттердің
аумақтарында терроризмге қарсы бірлескен іс-шараларды ұйымдастыру және
өткізу тәртібі туралы, Ұйымға мүше мемлекеттердің аумағына террористік,
сепаратистік және экстремистік іс-әрекетке қатысы бар адамдардың кіру
арналарын анықтау және жолын кесу саласындағы ынтымақтастық туралы және
2007–2009 жылдарға арналған ШЫҰ-ның мүше мемлекеттердің терроризм,
сепаратизм және экстремизмге қарсы күрестің бағдарламасы қабылданды.
Қауіпсіздік Кеңесінің хатшылары және бас прокурорлар жылына бір рет
жүйелі түрде кездеседі. Ү.ж. 30 мамырда Мәскеу қаласында ШЫҰ-на мүше
мемлекеттер парламенттері төрағаларының кездесуі өтті, Жоғарғы соттар
төрағаларының кездесуі ү.ж. қыркүйек айына жоспарланған. 2006 жылы ШЫҰ-да
жаңа іскерлік құрылымдар – Банкаралық Бірлестік және Іскерлік Кеңес
құрылды. 2006 жылдың мамыр айынан ғылыми – саяси топтардың Форумы өз
жұмысын бастады. Соңғы кездерде ШЫҰ-ның халықаралық қатынастары едәуір
нығайды. Мысалы, Солтүстік Корея, Непал, ТМД және Еуроодақтың мемлекеттері,
БҰҰ-ның Даму Бағдарламасы, ҰҚШҰ, ЭЫҰ, басқа мемлекеттер мен ұйымдар ШЫҰ-ның
іс-әрекетіне зор ықылас қойып отыр. 2004 жылы ШЫҰ БҰҰ-ның Бас
Ассамблеясында бақылаушы ұйымы мәртебесін алды, ал 2005 жылдың көктемінде
ОШАМҚ және ТМД хатшылықтарымен өзара түсінісу туралы меморандумы
қабылданды. ШЫҰ шеңберінде гуманитарлық салаларда, яғни білім, мәдениет,
туризм және спорт алаңдарында өзара ықпалдасу бойынша жұмыстар жүргізілуде.
2007 жылдың қаңтарынан бастап, ШЫҰ-ның Бас хатшысы – Қазақстанның өкілі
Б.Қ. Нұрғалиев, ӨТҚҚ Атқарушы Комитетінің директоры – Қырғыз
Республикасының өкілі М.У. Субанов.
Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы қазіргі кезеңде қауіпсіздік пен
тұрақтылықты қамтамасыз ету тек Орталық Азия өңірі үшін ғана емес, бүкіл
әлемдік қауымдастығы үшін де ең өзекті мәселелердің бірі болып
табылады.Қазақстан Республикасы елдегі және өңірдегі қауіпсіздік пен
тұрақтылықты қамтамасыз етуге, жаңа қауіп–қатерлермен халықаралық құқық
арқылы күресуге, төнер қауіпті болдырмау және алдын ала сақтандыру
мәселелерін шешуге, олардың негізінде жатқан іргелі себептерді жоюға
қолайлы жағдайларды туғызу үшін дәйекті түрде қолдау жасайды. Бүгінгі күні
Ұжымдық қауіпсіздік тұралы шарт ұйымы (ҰҚШҰ) өңірдегі тұрақтылық пен
қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі өзара іс-қимыл мен үйлестіру
жұмыстарының құралдарының бірі болып табылады. ҰҚШҰ – халықаралық аймақтық
бірлестік, оның құрамына Армения, Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей,
Тәжікстан мен Өзбекстан кіреді.
Қазіргі кезде халықаралық қатынастардағы басты проблема халықаралық
қауіпсіздікті сақтау болып табылады. 2002 жылы маусым айында Азияда өткен
өзара ықпалдастық және сенімділік шаралары жөніндегі кеңестің бірінші
саммитінде қабылданған Алматы актісінде былай делінген: ядролық қару
жарақтың, нақ сондай химиялық және биологиялық қару-жарақтың сақталып
отырған көлемі және оның барлық жағынан таралуы күллі адамзатқа елеулі
қатер төндіреді. Мүше мемлекеттер жаппай қырып жоятын қару-жарақты
толығымен жоюға бағытталған күш жігерді қолдануға уағда берді[1].
КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстан Республикасы аумағында қалып қойған
ядролық химиялық және биологиялық қарулардың инфрақұрылымын жою, оның
азаматтық мақсаттарға қайта бағдарлау экспорттық бақылауға қайта жүйесін
жетілдіру жөніндегі шаралар кешені жүргізілуде. Қазақстан Президенті
Н.Ә.Назарбаев өзінің „Бейбітшілік кешені“ деген кітабында Қазақстанда жер
бетінде орналастырылған континентаралық баллистикалық Р 36 МУТТ Х
зымырандары Батысты (СС-18) деп аталады, осынау әрбір зымыран онға дейін
бөлініп кететін, әрқайсысы бір нысанға ұмтылатын боекоповкалармен
(ұрыстұмсық) жарақталды. СС-18 зымырандары 7,6 тонна салмақ алып ұшып,
радиусы 12 мың километрдей жерді тас-талқан ете алатын деп көрестті[2].
1991 жылы 21 желтоқсанда Алматыда ядролық қару жөніндегі бірлескен
шаралар жөніндегі келісім сондай-ақ 1991 жылы 30 желтоқсанда Минскіде
Тәуелсіз мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттермен арасындағы
стратегиялық күштер жөніндегі келісім қабылданды. Алматы келісімі сол
келісімді жасаушы мемлекет басшыларымен келісіп алмай тұрып, ядролық
қаруды бір жақты қолданудың мүмкін еместігін көздейді. Президент
Н.Ә.Назарбаев Қазақстанның ядролық мемлекет болуы үшін үш шартты ұсынды,
олар ядролық қарусыз бір мемлекеттер тарапынан Қазақстанға болашақта
ядролық қарумен шабуыл жасамау туралы кепілдіктің берілуі. Бұл талап
орындалды. 1994 жылғы 2 жетоқсанда АҚШ, Ұлыбритания, Ресей 1995 жылғы 8
ақпанда Қытай сол жылғы мамырда Франция тарапынан Қазақстан қауіпсіздігіне
берілетін кепілдіктер туралы меморандумға қол қойылды. Екінші шарт
ракеталардағы уран құнының Қазақстанға қайтарылуы, 1992 жылғы мамырда
ядролық ракеталық қаруды біртіндеп бұзып, Ресейге көшіріп әкету, олардың
оқшантайларына салынған уранның құнын Қазақстанға ақшалай қайтару
жөніндегі Лиссабон протоколына қол қойылды. АҚШ Қазақстан арасындағы
ынтымақтастықтың тағы бір жақсы мысалы Сапфир бірлескен жобасы болды. Бұл
жобаның мәнісі жоғары байытылған 600 кг. Уранды Үлбі металлургия зауытынан
(Шығыс Қазақстан облысы) МАГАТЭ-нің бақылауымен АҚШ-қа апару еді.
Үшінші шарт Қазақстан экономикасына қаржы жұмсау жөніндегі келісімінің
болуы[46] 1992 жылы 20 мамырда Президент Джордж Буш АҚШ, Қазақстанның
тәуелсіздігін қолдайтындығын, оның қауіпсізхдігі бүкіл Евразия
құрылығындағы жағдайдың тұрақтылығын сақтау үшін өте маңызды екенін айтып
көрсетті. Өз кезегінде Н.Назарбаев Қазақстанның ядролық қаруды таратпау
туралы шартқа қосылатындығын білдірді.
Қазақстанда ядролық қаруды сынайтын Семей ракеталардың арнайы түрлері
сыналатын Байқоңыр әуеден және ракетаға қарсы қорғанатын стратегиялық
жүйелердегі лазерлік қаруды сынақтан өткізетін Сарышаған жауынгерлік
авиация жүйесі сыналатын Владимировка полигондары бар еді. Ақмола
облысындыға Державин мен Семейдің жалғызтөбе базарларында әрқайсысы 550
килограмм он оқтұмсықты алып ұшатын әлемдегі ең ауыр континентаралық
ракеталар болды.
Семейдің түбіндегі аэрожромда 240 қанатты ракета мен жарақаттандырғыш
ТУ-95 Мс атты қырық стратегиялық бомбылаушы ұшақтар дайын тұрды. Ең
маңызды мәселе ядролық қаруды қауіпсіз жағдайда сақтау еді.
Ядролқы қаруды таралып кету қауіпі АҚШ-та қатерді бірлесіп қысқарту
бағдарламасының кемуіне ықпал етті. Оның авторлары сенаторлар С.Нант мен
П.Лугар кейде бұл Накн-Лугар заңы деп аталды. Мұнда бұрынғы Кеңес Одағы
аумағындағы ядролық химиялық, биологиялық қаруды жою үшін қаржы бөлу
жоспарланды. 1992 жылы бағдарламаның іске асырылуына бір миллиард екі жүз
миллион доллар қаржы жұмсалды, ал Қазақстан үшін төрт негізгі тармақ атап
көрсетілді: олар ядролық қаруды жою, ядролық қаруды таратпауды нығайту,
қорғаныс өнеркәсібінің конвенциясы Алматыда халықаралық ғылыми-техникалық
орталық құру[3].
1995 жылы сәуір айында Қазақстан аумағынан континентаралық
балистикалық ракеталардың 1200 ядролық оқтұмсықтарының Ресейге әкетілуі
аяқталып, сол жылы 26 мамырда Семей полигонында соңғы ядролық заряд
жойылды. Кейіннен сарышаған полигонында электроникамен байланыстың ұлттық
орталығы құрылды, ал Курчатовта Қазақстанның ядролық зерттеу ұлттық
орталығы мен атом энергиясы агенттігі жұмыс істей бастады.
1994 жылы наурызда қорғаныс конверциясы жөніндегі Қазақстан-Американ
комитеті құрылды.
1995 жылы сәуірде конверцияның жоспарын жүзеге асыруға АҚШ тарапынан
Қазақстанға төрт грант жалпы көлемі 37 миллион доллар берілді.
Шығыс Қазақстан облысындағы Үлбі металлургия зауыты қоймаларында аса
жоғары байытылған 600 килограмм уран сақталған еді, одан 20 ядролық бомба
жасауға болатындығы айтылды. Мұншама ұранды сақтау үшін Сапфир операциясы
жүзеге асырылды.
Қазақстан стратегиялық қару жарақты шектеу жөніндегі келісімді бірінші
болып бекіткен мемлекет. Еліміз стратегиялық шабуылдаушы қару-жарақ туралы
шартқа (СНВ) орта және таяу қашықтықтағы ракеталарды жою туралы Еуропалық
жай қару-жарақ күштері туралы шартқа қол қойды.
1996 жылы қыркүйекте Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымында ядролық
сынқтарға тыйым салу жөніндегі келісімге қол қойды. Бұл бастаманы БҰҰ Бас
Ассамблеясы қолдап Қазақстанның үлгісін барлық мемлекеттер қолдануға тиіс
деген үндеуін жариялады [4].
Қазақстан мемлекетінің басшысы Н.Ә.Назарбаев 2002 жылы қыркүйек айында
Иоханнесбургте өткен тұрақты даму жөніндегі бүкіл әлемдік саммитте сөйлеген
сөзінде осыдан он жыл бұрын Рио Де Жанейро қаласында өһткізілген ХХі
ғасырдың күн тәртібі атты конференциядан бері уақыт аралығында әлемде
қандай да күрделі саяси үдерімдер бой көрсеткенін айта келіп, адам баласы
толассыз ғылыми-техникалық прогресске қарасмастан, жер жаралып, су аққалы
бері соңынан қалмай келе жатқан жарлы-жақыбайлылық, аштық, ауру, соғыс
атаулыдан толық құтыла алмай отырғандығын атап көрсетті. Жарлылық
жағдайында өмір сүріп жатқан адамдардың жалпы саны бір миллиард адамнан
асады. Бір миллиардтан астам адам әлі күнге дейін таза ауыз-суға қолы
жетпей отыр. Сан түрлі соғыстар мен әскери қақтығыстардың салдарынан болып
жатқан, адам құрбьандығы мен матеиалдық шығындардың санын дәл өлшеп білу
тіпті де мүмкін емес. Қазақстан Президенті Әлемдік саммитінің мінберінен
былай деді: Мен осыдан он жыл бұрын Біріккен ұлттар ұйымының бас
Ассамблеясының барлық мемлекеттердің әскери шығындарын бір процентке
қысқарту және үнемделмеген ақшаны аса кедей елдердің дамуына аудару жөнінде
жасаған ұсынысымды қайтып айтқым келеді.
Қазіргі кездегі халықаралық қатынастардағы басты проблема әлемде
қауіпсіздікті сақтау болып табылады.
2002 жылғы маусым айында Азияда өткен өзара ықпалдастық және сенім
шаралары жөніндегі кеңестің бірінші саммитінде қабылданған Алматы актісінде
былай деп көрсетті: Ядролық қару-жарақтың нақ сондай хитмиялық және
биологиялық қару-жарақтың сақталып отырған көлемі және оның барлық жағынан
таралуы күллі адамзатқа елеулі қатер төндірді. Мүше мемлекеттер жаппай
қырып-жоятын қару-жарақты (ЖҚҚ) толығымен жоюға бағытталған күш-жігерді
қолдауға уағда берді.
КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстан Республикасы аумағында қалып қойған
ядролық, химиялық және биологиялық қарулардың инфрақұрылымын жою. Оның
азаматтың мақсаттарға қайта бағдарлау жұмысын жетілдіру жөніндегі шаралар
кешені жүргізілуде.
Қазақстан ядролық қарудан ерікті түрде бас тартқан дүниежүзіндегі
бірінші мемлекет. Бұдан кейін әлемдегі төрт полигонда: АҚШ – тағы Невада,
Ресейдегі – Новая Земля, Франциядағы – Муруроа, Қытайдағы – Лобнорда
мораторий жариялады.
2002 жылы шілде айында үлкен сегіздік басшыларының бас қосуларында
Ресйге және басқа елдерге өзінің жаппай қырып жоятын қарулары арсеналын
жоюға көмек үшін, 20 млрд. доллар қаржы беру туралы қарар қабылданды.
Ресейде 200-дей сүңгуір қайықты, 40 мың тоннадай қарулық материалды, 40
мың тонна химиялық қаруды және одан басқа биологиялық қаруды жою қажеттігін
атап көрсетілді. Ядролық сынақтар жалпыға бірдей тыйым салу туралы шарт
1996 жылғы 10 қыркүйекте қабылданып, оған 51 мемлекет қол қойған болатын.
АҚШ конгресі бұл шартты бекіткен жоқ, нәтижесінде ол әлі күнге дейін (2003
ж.) күшіне енбей отыр.
2002 жылы мамыр айында АҚШ пен Ресей арасында стратегиялық шабуылдаушы
қару-жарақты қысқарту жөніндегі шартқа (СНВ-3) қолй қойды, онда ядролық
қаруды үш есеге жуық, қысқарту жөніндегі екі жақты келісімді бекітті. Енді
биологиялық қаруды жою бағытында әлемде қандай іс-шаралар жүргізілуде сол
мәселеге тоқталайық. Биологиялық (бактериялық) қаруды сақтау, өндіруді
тоқтату және оларды жою конвенциясына 1972 жылы 143 мемлекет қол қойып,
енді ешқашан биологиялық қару жасауға талпынбайтындықтарын білдірген
болатын. Алайда, КСРО-ның Киров, Загорск, Свердловск және Қазақстанның
Степногроск қалаларындағы кәсіпорындарында биологиялық қару компоненттері
Сібір жарасы Оба, сүзек сияқты ауруларды қоздырушы вирустардан құралды.
Тек Степногорскінің өзінде ғана сібір жарасы ның негізінде жыл сайын 300
тонна биологиялық бомба жасап шығару мүмкін болған.
Аральск - 7 аталған биологиялық қаруға сынақ алаңы болған.
Возраждение аралында 1961 жылғы қыркүйек-қараша айларында ядролық
жарылыстардың салдарынан теңіздің түбіндегі балықтың қырылуы кең етек
алған. Мұндай апаттар 1978 жылы болып, 300 мың киік, 1989 жылы 540 мың киік
қырылғаны анықталып отыр. Соңғы он жылда олардың саны саны бір миллионнан
200 мыңға дейін қысқарды[5].
1998 жылы Ресейден Возраждениеге Сібір жарасы тиелген 24 вагон
цистерналар әкелінген. Қазіргі зерттеулдер бойынша теңіздің тартылуына
байланысты Арал мен құрылықтың арасы қосылып, зиянды жәндіктер жағаға
шығып, үлкен эпидемиялық апат туғызуы мүмкін.
1992 жылғы 11 сәуірдегі Ресей Федерациясы Президентінің жарлығымен
Возраждение полигоны жабылды. Қазіргі кезеңде бұл мекен Өзбекстан мен
Қазақстанға қарайды. Сібір жарасы қалбарларының осы аралдың асылында
көмілгені айтарлықтай қауіп төндіріп отыр. Арал өңірінің экологиялық
зардабы туралы Ионаннесбургте өткен жаһандануға арналған дүниежүзілік
саммитте Қазақстан президенті Н.Ә.Назарбаев дүниежүзілік экологиялық
түзілім жасау керек және соның ең басында Арал проблемасы тұру керек деп
қадап айтқан болатын.
Қазақстан Респпубликасының Сыртқы істер министрі Қ.Тоқаев өзінің
Беласу атты еңбегінде Бактереологиялық қаруға тыйым салу жөніндегі
конвенцияның бақылау жасау тетіктерін әзірлеу төңірегіндегі қалыптасқан
жағдайға алаңдаушылық білдіреміз. Өйткені осы қару түрлерінің террористер
үшін үлкен қызығушылық туғызатыны құпия емес - деп жазды[6].
Химиялық қаруды өндіруді тоқтату және оны жою жөніндегі конвенцияға
1993 жылғы 13 қаңтарда Парижде 100-ге жуық елдер қол қойып, ол 1999 жылы
маусымда бекітілді. Қ.Тоқаев: Химиялық қаруды жою туралы конвенцияға
қатысты жағдай көңілге қуаныш ұялатады, қолда бар қорларды жою жүзеге
асырылуда деп жазды аталмыш еңбегінде[7].
Қазақстан аумағында ірі ядролық қару арсеналы шоғырландырылған
болатын, оның құрамына уран өнеркәсібі, уранды өңдеу және түрлі ядролық
қондырғылар үшін отын дайындау кәсіпорындары эксперименттік және өндірістік
реакторлар қуатты ғылыми-техникалық әлеует жататын Қазақстандағы ядролық
қару жиынтығы тұрақты қоныс тепкен. 104 СС – 18 ракеталарынан тұратын, оның
үстіне химиялық және биологиялық қару өндірісіне қатысты елеулі әлеует
болды. Мұндай жағдай ел басшылығынан қысқа мерзімде ядролық саладағы
мемлекеттік саясатты талдап жасауды талап етті.
Қазақстан Президенті Н.Назарбаев өзінің Әлемнің кіндік қазығы деген
кітабында біздің еліміздің аумағында ядролық қаруды сақтауды негіздеп, оған
өз пікірлерін таңғысы келген кейбір адамдардың дәлелдері туралы
әңгімелейді. Жеке меншік ядролық шатырдың болуын олар еліміздің
қауіпсіздігінің кепілі ықтимал жаудың арамы ниетке жол бермеудің кепілі
ретінде түсіндіреді. Осындай сипаттағы аргумент авторларының пікірі
бойынша ядролық күшті сақтау сол кезде Қазақстанда болған әдептегі қару
түрлерінің сандық және сапалық әлсіз туындарын толықтыру тиіс болды.
Болатын дәлелдердің ішінде ядролық қару Қазақстанда аймақтық астам держава
мәртебесін береді деген тезис те айтылды.
Атом кешенін сақтауды жақтаушылар оның ғылыми – техникалық әлеуетті
іргелі және қолданбалы ғылымды дамыту үшін маңыздылығы туралы да пікір
білдірді. Ядролық қаруды иемдену Қазақстанға қарсы қатал санкциялар
қолдануға әкелетіні талас тудырмайтын Н.Ә.Назарбаевтың шешімі жалпы
адамзатқа тән ізгілік принциптеріне және халықаралық қауіпсіздік
саласындағы осы заманғы жағдайды жан-жақты талқылауға негізделді.
Дегенмен, ядролық қаруды сақтауды жақтаушылардың ұстанымы дұрыс емес
болатын. Қазақстанның атом арсеналын сақтауды ондаған жылдар бойы
қалыптасып келе жатқан ядролық қаруды таратпау жүйесіне үлкен соққы
болуымен қатар республика үшін ерекше терең саяси салдарлар туғызатын.
Тәжірибе көрсетіп отырғанындай әскери әлеуетті еселеу қазір мемлекеттік
қауіпсіздікті қамтамасыз етпейді. Қайта тұрақсыздандырушы фактор болып
табылады. Сондықтан ядролық қаруды сақтау біз үшін Қазақстан азаматтарын
оның тұтқынына айналдырумен бірдей болатынын, ядролық қарудан бас тарту
туралы шешімді қабылдаған кезде біз ең алдымен жоғарыда айтылған
пайымдауларды басшылыққа алдық[8].
Осындай жолмен Қазақстан халықаралық қауіпсіздікті нығайту жөнінде
әлемдік қоғамдастықтың күш-жігеріне белсенді түрде қосылды және өзінше
ядролық қаруды таратпау туралы ұстанымын ашық түрде жариялады.
1990 жылдың басында ядролық арсеналға қатысты Қазақстан позициясына
ықпал ету ниетімен АҚШ айрықша белсенділік танытты.
1991 жылғы келіссөздерде қол жеткізілген өзара түсіністіктен кейін
құрама штаттар мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынастың оң сипатта
дамуына зор ықпал етті. АҚШ мемлекетітк хатшысы мен Қазақстан
президентінің жабық жағдайдағы кездесуі кезінде қозғалған бастапқы
мәселелер біздің республикамыздың жаңа геосаяси жағдайларда болашақта
әлемдік қоғамдастықпен өзара іс-қимылының мәселелері болды. 1992 жылғы 17-
23 мамырда Президент Н.А.Назарбаев АҚШ-қа тұңғыш рет ресми сапар жасады.
Вашингтондағы келіссөздердің басты тақырыптарының бірі КСРО мен АҚШ
арасында стратегиялық шабуыл жасау қару-жарағын қысқарту меш шектеу туралы
қол қойылған шарттың құқықтық мәртебесі болды.
1992 жылғы 23 мамырда Лиссабонда Қазақстанның Белорустың, Украинның,
Ресейдің және АҚШ-тың өкілдері бес жақты хаттамаға қол қойды. Хаттама төрт
республиканың аумағында орналасқан стратегиялық ядролық күштерге қатысты
СНВ туралы шарттың ережелерін іске асыруда аталған мемлекеттердің
жауапкершілік саясатын нақтылады. Лиссабон хаттамасында сондай-ақ ядролық
қаруы жоқ елдер сипатында Белорустың, Украинаның және Қазақстанның ядролық
қарулы таратпау туралы шартқа қосылу міндеттемелері мазмұндалды.
1992 жылы 2 шілдеде Қазақстан СНВ туралы шартты және шарттың ажырамас
бөлігі болып табылатын Лиссабон хаттамасын бекітті.
1993 жылы желтоқсанда Қазақстан Республикасының жоғары кеңесі ядролық
қаруды таратпау туралы шартты бекітті. Осы шартқа қосылу біздің еліміздің
сыртқы саясатындағы ең ірісі оқиғалардың бірі болды[9].
1993 жылғы 13 желтоқсанда Қазақстан үкіметі мен атом қуаты жөніндегі
халықаралық агенттік (МАГАТЕ) арасындағы кепілдіктер туралы келісімге қол
қойылды. Келісім президент жарлығымен бекітілгеннен кейін 1993 жылы күшіне
енді.
1993 жылдың бірінші жартысында Қазақстанға АҚШ мемлекетінің хатшысының
орынбасары С.Тэлботт келді. Ол қауіпсіздену саласындағы өзара
міндеттемелерді орындау мәселесіне ерекше назар аударды.
Тараптар өзара уағдаластық бойынша шахталық ұшыру қондырғыларын жоюға
қатысты негізгі келісімді әзірлеуге кірісті. 1993 жылғы 23-24 қазанда АҚШ
мемлекеттік хатшысы У.Кристофермен болған келіссөздерде осы тақырыпқа
арналды. Н.Ә.Назарбаев Қазақстан осы келісімдеп пакетіне өте маңызды деп
қарайды, сондықтан қол қою деңгейі көзқарасынан болсын, сондай-ақ Қазақстан
позициясын тиісінше бағалау көзқарасы тұрғысынан болсын, АҚШ әкімшілігі
тарапынан бара-бар қарым-қатынас күтетінін американдық өкілге мәлімдеді.
Қазақстандық басшының осы мәлімдемесіне жауап қату тәртібімен 13
желтоқсанда Алматыға АҚШ вицепрезиденті А-Гор келді. Қазақстан республикасы
мен АҚШ қорғаныс министрліктерінің арасында бес келісімге қол қойыфлды.
Олар:
1. Құрылық аралық баллистикалық зымырандардың шахталық ұшыру
қондырғыларын және оған байланысты құрал-жабдықтармен құрамдас бөліктерді
жоюға байланысты Қазақстанға материалдық-техникалық құралдарды беруге
қызмет көрсетуге, және оқытылуға қатысты келісім.
2. Жаппай қырып жоятын қаруды болдырмау мақсатында Қазақстанға
материалдық-техникалық құралдарды беруге және қызмет көрсетуге қатысты
келісім.
3. Үкіметаралық байланыс желісін орнату мақсатында Қазақстанға
мматериалдық-техникалық құралдарды беруге және қызмет көрсетуге қатысты
келісім.
4. Ядролық оқтұмсықтардың Қазақстаннан шығарылуына байланысты апатты
жағдайлардың салдарын жою үшін Қазақстанға жабдықтар беру және осыған
байланысты оқыту туралы келісім.
5. Ядролық қаруды таратпауды болдырмауға жәрдемдесу мақсатында ядролық
материалдарды бақылауға алу, есебін жүргізу және физикалық қорғауға қатысты
келісім.
2000 жылы желтоқсанда тораптар шахталық ұшыру қондырғыларын жоюға
қатысты келісімнің қолданысын келесі жеті жылдық кезеңге (2007 жылға дейін)
ұзартуға келісті[10].
Ядролық қаруды таратпау туралы шартқа шолу жсау және ұзарту жөніндегі
конференцияны өткізу ғаламдық ауқымдағы оқиға болды. (Нью-Йорк 1993 жылғы,
сәуір, мамыр).
Конференцияда Қазақстан үзілді кесілді түрде шартты шектеусіз мерзімге
әрі сөзсіз ұзартуды жақтап пікір білдірді. Келесі жылы ядролық қаруды
таратпау саласында ерекше маңызды оқиға болды. БҰҰ-ның бас Ассамблеясының
51 сессиясы кезінде ядролық сынақтарға жалпыға бірдей тыйым салу туралы
шарт қол қою үшін ашылды. Н.Ә.Назарбаев арнайы мәлімдеме жасап, ол бас
ассамблеяның ресми құжаты ретінде таратылды. Қазақстан шартқа барар жолда
көптеген мемлекеттер жүзеге асырған орасан зор жұмысты тиісінше бағалайды
және қазіргі келісімдердің ірі келісімдерінің бірін әзірлеуге біздің еліміз
өз үлесін қосқанын қанағаттандықпен атап өтеді. Осы оқиғадан бес жыл бұрын
Қазақстан өзінің таңдауын жасады. Сөйтіп өз аумағында азамат тарихындағы ең
бір қауіпті қарудың жалғасып келе жатқанын сынақтарына тиым салды.
Қазақстан басшылық мәлімдемесінде өз жерінде 459 ядролық сынақ жарылысы
және 23 бейбіт ядролық жер асты жарылысы өткізілген біздің еліміздің
кез*келген ядролық сынаққа, оның ішінде бейбіт мақсатта деп аталатын
сынаққа да тиым салуды жақтайтындығы айтылды. Біздің еліміз ядролық
сынақтарға тыйым салу туралы шарт ережелерінің сақталуына бақылау жасаудың
тиімділігін арттыруға қатысуға іс жүзінде дайын. Біздің аумағымызда
мыңдаған километр қашықтықта болып жатқан жер асты құбылыстарын тіркеуге
қабілетті осы заманғы үш сейсмикалық станциялар орналасқан. Қазақстан осы
станцияларды мониторингтің ғаламдық жүйесіне қосуды ұсынды. Мұндай және
ядролық сынақтардың өткізілуіне бақылау жасаудың тиімді құралы болады.
Халықтың ерік-жігерін білдіріп, оның қолдауына ие бола отырып,
Қазақстан аумағында ядролық қару сынақтарын мәңгілікке тыю шешімін
қабылдаудың, ал содан кейін елдің ядролық қарусыз мәртебесін жариялады.
Ядролық қарусыз мәртебесін таңдау бұл Қазақстанның 90-жылдардың басында
қауіпсіздіктің дүниежүзілік жүйесіндегі баланс бұзылуының қатері салдарының
түсінуі нәтижесі. Ядролық қарудан бас тарту Қазақстанның өз тәуелсіздігінің
алғашқы түнінен бастап бейбітшіл сыртқы саяси бағытты таңдап алуымен де
байланысты[11].
Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жолында қызмет жасай отырып,
Қазақстан НАТО-мен ынтымақтастыққа айтарлықтай мән береді. Ол бейбітшілік
жолындағы әріптестік бағдарламасы аясында жүзеге асырылуыда Қазақстан оған
1994 жылы қосылды. Әріптестіктің жеке бағдарламасы шеңберінде Қазақстан
әскерлерінің бірлескен әскери және командалық штабтың жаттығуларға қатысуы
өрістеп келеді. Альянспен ынтымақтастық 2002 жылғы Прага Саммитінде
қабылданған лаңкесшілдікпен күрес саласындағы іс қимыл жоспары аясында
кеңи түсетін болады.
2004 жылғы 19 қазанда НАТО-ның бас хатшысы Я.Схеерфер елімізге сапары
барысында Альянспен ықпалдастық деңгейін арттыру жөнінде тиянақты келіссөз
жүргізілді.
Қазақстанның НАТО-ға толық құқықты мүше болу ниеті жоқ. Бірақ өзінің
сыртқы саясатының принциптерін негізге ала отырып, Қазақстан Батыс және
Шығыс Еуропа елдерінің , сондай-ақ Кеңестен кейінгі республикалардың әскери-
саяси ынтымақтастығын жандандыру бүкіл Еуразия кеңістігінде сенім білдіру
ахуалын нығайту үшін пайдалы болады деп есептейді. Сонымен қатар, НАТО-мен
бірте бірлескен жобаларға қатыса отырып, Қазақстан ең алдымен жеке қарулы
күштерінің әзірлік деңгейін көтеруді мақсат етіп отыр.
Қазақстанның Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі
ұйыммен байланыстары беки түсуде. Ол Қазақстан Республикасының
дипломатиясында маңызды орын алады. ЕҚЫҰ-ның халықаралық және өңірлік
ұйымдасдың ынтымақтастығын арттыру арқылы лаңкестілікпен күресу
қажеттілігін басты бағыт ретінде қарастыруы маңызды.
Ұйым 2002-2003 жылдары Лаңкесшілдікпен күрес хартиясын және ХХІ
ғасырда байыптылыққа және қауіпсіздікке төнетін қатерлермен күрес туралы
келісім қабылдады. Қазақстан сондай-ақ халықаралық лаңкестікке қарсы
коалицияның жұмысына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ АЙМАҚТЫҚ ҚАУІПСІЗДІК МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ
НЕГІЗГІ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... 7
1.1 Орталық Азия мемлекеттерінің аймақтық қауіпсіздік жүйесінің
қалыптасу 7
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
1.2 Орталық Азия мемлекеттерінің аймақтық қауіпсіздік саласындағы 21
ынтымақтастығының факторлары және алғышарттары ... ... ... ... ... ..
1.3 Аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі Қазақстанның орны мен 24
ролі ... ... ... ... ...
2 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ АЙМАҚТЫҚ ҚАУІПСІЗДІК САЛАСЫНДАҒЫ
ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫН ЭКОНОМИКАЛЫҚ
БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
... ... ... ... ...
2.1 Орталық Азия аймағындағы қауіпсіздік мәселелерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
... ... ... ... ...
2.2 Орталық Азия аймағындағы қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастықтың
дамуында Қазақстанның сыртқы экономикалық саясатын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
... ..
3 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ АЙМАҚТЫҚ ҚАУІПСІЗДІК САЛАСЫНДАҒЫ ӨЗАРА
ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСЫН НЫҒАЙТУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
... ... ..
3.1 Қазақстанның Халықаралық қауіпсіздігін қамтамасыз ету және
нығайтудағы ұстанымдары, олардың маңыздылығы ... .. 57
3.2 Қазақстанның Халықаралық қауіпсіздігін қамтамасыз ету және
нығайтудағы ұстанымдары, олардың маңыздылығын арттыру мәселелелері ... .
64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 77
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі XXғ. аяғы – XXIғ. басында ғаламдық және аймақтық
деңгейде саяси-экономикалық салада мемлекеттер арасындағы өзара тәуелділік
және әлемде пайда болған жаңа қауіптерге төтеп беру үшін бірігіп қызмет ету
іс-шаралары күшейе түседі. Солтүстік пен Оңтүстік арасындағы ынтымақтастық
жаңа көрініс алды. Оңтүстіктен төніп тұрған қауіптер – аймақтық
қақтығыстар, халықаралық лаңкестік, жаппай қырып-жою қаруын таратпау,
демографиялық теңсіздік бүгінде Солтүстік елдерінің басты назарын аудартып
отыр.
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Орталық Азияда бес тәуелсіз мемлекет
пайда болды. Олар: Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Түркменстан және
Тәжікстан. Орталық Азия посткеңестік аймақтағы маңызды стратегиялық
аймаққа айналды. Табиғи қазба байлықтарға бай Орталық Азия аймағы әлемдегі
ірі державалардың мүдделері тоғысқан аймақ болып табылады. Кеңестер
Одағынан бөлініп шыққан мемлекеттер ендігі жерде өз қауіпсіздіктерін
қалыптастыруға кірісті.
Қауіпсіздікті берік қамтамасыз ету мақсатында тынтымақтастық шаралары
жүзеге асырыла бастады. Ең алдымен Орта Азия мемлекеттері арасында
дипломатиялық қарым-қатынастар орнатылып, екі жақты қатынастарда
қауіпсіздік саласындағы келісімдер жасала бастады. Осы қатынастардың
негізінде тынтымақтастық ұйымдары құрыла бастады. Мұндай ұйымдардың жарқын
мысалы Шанхай Тынтымақтастық Ұйымы, Ұйымдық Қауіпсіздік Шарты туралы Ұйым.
Қазіргі таңда осы ұйымдардың аясында қауіпсіздікке әсер ететін мәселелермен
түрлі бағытта күрес шаралары жүргізілуде.
Тәуелсіз еліміздің географиялық орналасуы және оның ұлттық мүдделері
сияқты ұзақ мерзімді сипаты бар факторлардың ықпалымен Қазақстан
Республикасының сыртқы саясатының басымдық берілетін бағыттары қалыптасуда.
Планеталық сипаттағы қауіп-қатердің пайда болуына ғаламдану (жаһандану)
процесін және жаңа технологиялардың дамуына, жаңа экономикалық құрылымның
қалыптасуына аймақтық деңгейдегі халықаралық ынтымақтастықтың тереңдеуінің
сан алуандығына байланысты дүние жүзінде болып жатқан түбірлі де дүбірлі
өзгерістер – мұның бәрі мемлекетіміздің сыртқы саясатының бағытына
түзетулер енгізуге мәжбүр етеді.
Өзекті халықаралық проблемаларды шешуге қатысты жедел әрі әрі икемді
үн қатысуға осы мәселелерде жаңа көзқарастарды әзірлеуді және жүзеге
асыруды талап етеді. Дегенмен сыртқы саясаттың негізге алынатын
қағидаттары өзгеріссіз қала береді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің жолдамасында
айтқандай, ұлттық мүддені қорғауды және болашақта аймақтағы күштердің тепе-
теңдігін қамтамасыз етудің жолы – интеграция саясатында жатыр. Сондықтан да
бірінші кезекте Қазақстан өз сыртқы саясатында басты назарды Ортаазиялық
интеграциялық үрдіске бөлуі тиіс, – дейді.
Осындай жағдайда Қазақстан өзінше дербес дамуын жаһандану процесімен
үйлестіруге мәжбүр болды. Былай алып қарағанда еліміздің өз еркімен
өркендеуіне барлық мүмкіндіктер бар сияқты. Қазба байлығымыз жеткілікті
шетел инвестициялармен бірге жаңа технологиялар да келіп жатыр. Еліміздегі
байлықтарымызды өндіру де оны өнімге айналдыруда сыртқа шығарып сату да
Қазақстанның әлемдегі талай-талай елдермен ықпалдастықта болуын көп
деңгейлі интеграцияға түсуін талап етеді.
Бүгінгі күні жаһандану заманында тұрақтылық пен қауіпсіздікті
қамтамасыз ету тұрғысынан Шығыс пен Батыс жақындасуы Еуразия кеңістігіндегі
мемлекеттердің дүниеге деген қатынасы мен интеграциясы іспетті аса тарихи
қажеттілікке айналуда жаһандану заманында адам мен табиғат, техника мен
адамгершілік, ислам мен христиандық, ұлттық пен жалпы адамзаттық
құндылықтар арасында теңсіздік аса зор әлемдік күйреуге, барлық
адамзаттың жойылуына апарып соқтыруы мүмкін.
Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев ұсынған Еуразияшылдық идеясының
дүниеге айрықша қатынас түріндегі мәдени-философиялық доктрина ретінде іске
асыру осы теңсіздікті жоюдың басты жолы, адам тіршілігінің әр түрлі
тараптарын үйлестірудің бірден-бір тәсілі болар еді.
Бүгінгі таңда Қазақстан өзінің сыртқы саясатындағы байсалды да,
парасатты қадамдарының арасында көрші мемлекеттермен тұрақты өзара
ықпалдастық әрі тең әріптестік орнатқан, осының негізінде біртұтас
экономикалық кеңестік Еуразиялық экономикалық қоғамдастық құру секілді
өміршең үрдістер белең алып, интеграциялық ықпалдастық жүйесі айқындала
түсуде.
Жас тәуелсіз мемлекет еліміздің қауіпсіздігі, оның халықаралық
қауымдастықпен арадағы ынтымақтастығы қарым-қатынастары қазіргі заманда
елдер мен халықтарға бейбіт тұрғындарға қатер төндіретін халықаралық
террор мен экстремизмге қарсы тосқауыл қою мәселелерінің Қазақстанның
алдына алғашқы күндерден-ақ көлденең тартылды. Бұл әсіресе өз тәуелсіздігін
алып жатқан әлемдік қоғамдастыққа әлі орны айқындалмаған болашағымызды
уақытқа байланысты күрделі жағдайдан әлі шыға қоймаған ел үшін аса маңызды
еді. Осы жоғарыда айтылғандардың бәрі жұмыстың өзектілігін тағы да дәлелдей
түседі.
Қазақстанның Азия мен Еуропалық қиылысындағы геосаяси орналасуы
экономикалық және әскери саяси мүдделері, сонымен қатар қазіргі бар
экономикалық әуелетінің болуы, оны ірі аймақтық мемлекет ретінде
қалыптастырудың алғы шарттары болды. Қазақстан өзара қауіпсіздікке,
егемендікті құрмет тұту аумақтық тұтастық принциптерімен өзінің төңірегінде
тұрақтылық пен ізгі көршілік аймағын қалыптастыруға мүдделі. Осы жағдайлар
тақырыптың өзектілігін білдірді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізгеніне
көп уақыт өтпесе де Қазақстанның сыртқы саясаты туралы мәселелер
төңірегінде жазылған ғылыми диссертациялар мен монографиялар, мақалалар да
барлық.
Қазақстан Республикасының сыртқы саясатындағы немесе жалпы халықаралық
сипаттағы жетістіктері егеменді еліміздің тұңғыш президенті
Н.Ә.Назарбаевтың есімімен байланыстырылады. Елбасы өзінің Қазақстанның
егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы дамуының стратегиясы Ғасырлар
тоғысында, сындарлы он жыл және тағы басқа еңбектерінде
республикамыздың сыртқы саясаты басымдықтарын тұжырымдаған еді. Сонымен
қатар еліміздің сыртқы саясатының негізгі бағыттарына және Қазақстанның
халықаралық поэзияларын нығайту жөніндегі отандық дипломатия күш жігеріне
жан-жақты талдау Қазақстан Республикасының сыртқы істер министрі Қазақстан
Республикасының дипломатиясы, Беласу және тағы басқа да еңбектерінде
жасалды.
Қазақстанның сыртқы саясатындағы әлемдік державалар дың Қазақстандағы
саясаты және мүдделері бағытындағы мәселелер жөніндегі саясаттанушы
ғалымдар мен зерттеушілер: М.Тәжин, А.Дугин, С.Сейдуманов, Б.Сұлтанов,
Л.Мұзапаров, А.Әбішев, В.Галямов және тағы басқалардың мақалаларының маңызы
айтарлықтай. Алайда, Қазақстанның біртұтас экономикалық кеңістіктегі орны
мен ролі Орталық Азия елдерімен өзара интеграциялық ықпалдастығын дамыту
және тағы басқа мәселелер өзінің зерттеушілерін күтуде.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Орталық Азия мемлекеттерінің
аймақтық қауіпсіздік саласындағы өзара экономикалық жүйесінің қалыптасу
негіздерін анықтау, сонымен қатар Орталық Азия елдерінің қауіпсіздік
саласындағы ынтымақтастығының факторлары және алғышарттарын, Орталық Азия
елдерінің қауіпсіздік саласындағы мәселелердің ерекшеліктері мен қайнар
көздерін, осы мәселелерді шешуге бағытталған тынтымақтастықтың жаңа
бағыттарын ашып көрсету.
Жұмыстың мақсатына жаһандану процесі даму қарқынына бүкіл әлемдік
масштабы, қауіп-қатердің күшейе түсуі жаңа технологиялардың және
экономикалық құрылымдардың қалыптасуына өңірлік деңгейдегі халықаралық
ынтымақтастықтың тереңдеуі мен әр алуандылығына орай қазіргі дүниеде болып
жатқан өзгерістер – осының бәрі тәуелсіз еліміздің сыртқы саясатына
түзетулер енгізуге мәжбүр етеді.
Өзекті халықаралық проблемаларды өлшеуге қатысты жедел икемді үн
қатуға бұл мәселелерде жаңа көзқарастарды әзірлеуді және іске асыруды талап
етеді. Осы мақсаттан барып зерттеудің мынадай міндеттері туындады: саяси
ғылымның онық құрамдас бөлімі сыртқы саясаттың теориялық және
методологиялық мәселелерін қарастыру:
- аймақтық және әлемдік дамудың серпілін Қазақстан мүдделілігін
ескеретін теңдестірілген және жауапты сыртқы саяси бағытын одан әрі жүзеге
асырудың маңыздылығын қарастыру;
- Ауқымды интеграциялық үрдістер шеңберінде Қазақстан –Ресей
стратегиялық серіктестік қатынастарын дамыту туралы өзіндік пікір білдіру;
- Қытай Халық Республикасымен Қазақстан арасындағы экономикалық
ынтымақтастық, халықаралық қауіпсіздік проблемалары бойынша белсенді саяси
үн қатысуды бекемдеуге талдау жасау;
- Қазақстан және АҚШ арасындағы өзара қарым-қатынастардың жоғары
деңгейін нығайтуға қатысты өзіндік қорытындыға келу;
- Еуропалық Одақ елдерімен ынтымақтастықты дамыту деңгейін анықтау;
- Орта Азия мемлекеттерімен ынтмақтастықтың жаһандану процесіндегі
маңыздылығына баға беру;
- Орталық Азия елдерінің экономикалық қауіпсіздік жүйесінің қалыптасу
негіздерін анықтау.
- КСРО құлдырағаннан кейінгі тәуелсіздік алған мемлекеттердің
экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдайын, сыртқы және қауіпсіздік саясатын
қарастыру.
- Орталық Азия елдерінің экономикалық қауіпсіздік саласындағы
ынтымақтастығының факторлары және алғышарттары зерттеу
- Орталық Азия елдерінің ішкі қауіпсіздік саласындағы тынтымақтастығын
талқылау.
- Орталық Азия аймағындағы қауіпсіздік саласындағы тынтымақтастықтың
жаңа бағыттары
Зерттеу жұмысының методолгиялық және әдістемелік негіздері:
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдардағы Қазақстандағы саяси зерттеулердің
методолгиялық базасы болып, танымның жалпы методолгиялық интерактиві
статусын иемденуші тәуелсіз диалектикалық материалистік философиялық
методолгия және нақты теорияның мазмұнынан туындайтын методолгиялық
принциптер жүйесі немесе нақты ғылыми методолгия синтезделген екі деңгей
ретінде көрініс беруде.
Осыған байланысты жұмыстың методологиялық негізіне жалпы тарихтың және
саяси ғылымның өзгеше тән принциптері алынды. Нақтылап айтқанда зерттеуде
негізінен тарихилық принципі диалектикалық принцип және ғылыми
объективтілік принциптері басшылыққа алынды. Зерттеуде алға қойған мақсатқа
жету үшін мынадай арнаулы саяси ғылымның әдістері қолданылды. Салыстырмалы
жүйелеу социологиялық тарихи, нормативтік. Бұл тәсілдерден басқа жалпы
ғылыми әдістер талдау, жинақтау, дедукция, индукция, диалектикалық
материализм қолданылды.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ АЙМАҚТЫҚ ҚАУІПСІЗДІК МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ НЕГІЗГІ
АСПЕКТІЛЕРІ
1. Орталық Азия мемлекеттерінің аймақтық қауіпсіздік жүйесінің
қалыптасу негіздері
КСРО тыдырағаннан кейін Орта Азия мемлекеттері тәуелсіздіктеріне қол
жеткізді. Осы кезеңнен бастап аймақ халықаралық қатынастардың дербес
субъектісіне айналғандықтан, аймақтық аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
қажеттілігі туындады. Қазақстан Орта Азия мемлекеттерімен дипломатиялық
қарым-қатынастар орнатып, қауіпсіздік саласындағы тынтымақтастықты дамытуға
белсене кірісті.
Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан Республикасы арасындағы
дипломатиялық қатынастар 1992 жылғы 23 қарашада орнатылды. 2007 жылдың
қараша айынан бастап Қазақстан Республикасының Өзбекстан Республикасында
Төтенше және өкілетті Елшісі Зауытбек Қауысбекұлы Тұрысбеков болып
табылады. 2008 жылдың қараша айынан бастап Өзбекстан Республикасының
Қазақстан Республикасында Төтенше және өкілетті елшісі Фарух Исламжанұлы
Тұрсынов болып табылады.
Қазақстан-өзбек арасындағы қатынастар жеткілікті түрде тұрақты дамуда.
Тараптар өңірлік қауіпсіздік мәселелерінде ықпалдасады олар халықаралық
ұйымдар мен форумдар мысалы ШЫҰ, ТМД, ҰҚШҰ, АӨЫСШЖК мүшелері болып
табылады. Қазақстан-өзбек қатынастары шарт-құқықтық базасын
ынтымақтастықтың барлық саласын қамтитын 100-ден астам құжат құрап отыр. ҚР
Президентінің 1998 жылғы 30 қазандағы Өзбекстанға ресми сапары кезінде екі
жақты қатынастардың негізін салушы Мәңгілік достық туралы шартқа қол
қойылды. 2006 ж. 11 қаңтарда Өзбекстан Президенті И. Кәрімов Астана
қаласында өткен Қазақстан Президентін ресми ұлықтау салтанатты рәсіміне
қатысты. 2006 жылғы 19-20 наурызда ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Өзбекстанға
мемлекеттік сапары барысында екі ел Президенттерінің жетекшілік етуімен
Мемлекетаралық үйлестіру Кеңесін (МҮК) құру туралы шешім қабылданды. Ол екі
жақты ынтымақтастықтың басым мәселелерін тиімді шешуге қызмет етеді. Ол
сондай-ақ Алматыда өткен АӨСШК Екінші Саммитіне (2006 жылғы 17 маусым) және
Астанадағы Орталық Азия елдері президенттерінің ресми емес кездесуіне (2006
жылғы 1-2 қыркүйек) қатысты. 2006 жылдың 4 қыркүйегінде ӨР Президенті
И.Кәрімовтің Қазақстанға мемлекеттік сапары болды, оның барысында
Мемлекетаралық үйлестіру Кеңесінің ережесі бекітілді. Сонымен бірге 2006-
2010 жылдарға арналған экономикалық ынтымақтастық және 2006-2008 жылдараға
арналған мәдениеттілі-гуманитарлық ынтымақтастық бағдарламаларына қол
қойылды.
2006 жылғы 3 қарашада ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Өзбекстанға жұмыс
сапары болып, оның барысында МҮК-тің 1-ші отырысы өтті. 2007 жылғы 26-27
шілде аралығында ҚР Премьер-Министрі К.Мәсімовтің Өзбекстанға сапары болып,
оның кезінде МҮК-тің 2-ші отырысы өтті. К.Мәсімов Ташкентте болған
уақытында оны ӨР Президенті И.Кәрімов қабылдады және ол ӨР Премьер-Министрі
Ш.Мирзиёевпен келіссөздер өткізді.
МҮК отырысы кезінде Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы 2007-2016
жылдарға арналған экономикалық ынтымақтастықтың стратегиясына қол қойылды
және оны іске асыру үшін жұмыс тобы құрылды. 2008 жылдың 22-23 сәуір
күндері Президент И.Кәрімовтің Қазақстанға ресми сапары орын алды, оның
барысында тараптар саяси, сауда-экономикалық және мәдени-гуманитарлық
байланыстарды қарастырды. Қазақстан мен Өзбекстан арасында еркін сауда
аймағын құру, бизнес-орталықтар және Сауда өкілеттіктерін ашу, мұнай
саласында әріптестікті нығайту және т.б. туралы келісімдерді дайындауға екі
жақ уағдаластыққа келді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев Түрікменстанда ресми
сапармен 1993 жылғы 19 мамырда, 1999 жылғы 8-9 сәуірде болды, сондай-ақ
2002 жылғы 23-24 сәуірде Ашхабат қаласында өткен Каспий жағалауы
мемлекеттері Басшыларының Бірінші саммитінің жұмысына қатысты.
Түрікменстанның Президенті С.Ниязов Қазақстанда ресми сапармен 1997 жылғы
27 ақпанда, 2001 жылғы 5-6 шілдеде болды, сондай-ақ 2002 жылғы 28 ақпан – 1
наурыз аралығында Алматы қаласында өткен ТМД мемлекеттері басшыларының
бейресми кездесуіне қатысты. 2001 жылғы 5 шілдеде Астана қаласында мемлекет
басшылары Қазақстан-түрікмен мемлекеттік шекарасын межелеу және
демаркациялау процесі туралы шартқа қол қойды. 2005 жылдың қараша айында
іргелес мемлекеттердің мемлекеттік шекарасында алғашқы шекара бағаналарының
орнатылу рәсімі салтанатты түрде өткізілді. Қазақстан Республикасы мен
Түрікменстан арасындағы мемлекеттік шекараны демаркациялау процесін
ағымдағы жылы аяқтау көзделген. Қазіргі таңда біздің елдеріміз Каспий
теңізінің құқықтық мәртебесін анықтауға қатысты келіссөз процесіне
қатысуда. Бұл мәселеде Қазақстан мен Түрікменстан ұқсас ұстанымдар
білдіріп,келісушілік танытп жатыр. Сонымен қатар, қазіргі уақытта Қазақстан
мен Түрікменстан арасындағы Каспий теңізінің табанын межелеу туралы
келісімнің жобасын даярлауға байланысты келіссөз процесі жалғасу үстінде.
Сондай-ақ Арал теңізі бассейнінің су қорларын басқару және трансшекаралық
өзендердің су қорларын пайдалану мәселелері қарастырылатын Аралды сақтап
қалу халықаралық қоры шеңберінде Қазақстан мен Түрікменстан ынтымақтастық
танытуда.Географиялық тұрғыдан жақындығы, тарихи тарихи тұрғыдан терең
тамырластығы, тілдің, мәдениеттің, салт – дәстүрдің ортақтығы Қазақстанның
Қырғыстан Республикасымен жаңа тиімді ынтымақтастығының сенімді негізі
болып табылады. Екі жақты қарым-қатынас 1993 жылы жасалған, Достық,
ынтымақтастық және өзара көмек туралы шарттың ережелеріне сәйкес құрылады.
Шартта тараптардың әрқайсысы өз аумағында тұрып жатқан екінші тараптың
азаматтарына жалпыға бірдей танылған азаматтық, әлеуметтік, экономикалық
және мәдени құқықтар мен еркіндіктерге кепілдік береді. Құжатта сауда-
экономикалық, мәдени, ғылыми-техникалық және басқс да байланыстарды
кеңейтуге, экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге айрықша маңыз
беріледі. Тараптық қоршаған ортаның ластануын болдырмау, табиғатты
пайдаланудың, әсіресе экологиялық тұрғыдан қолайсызаудандарда ұтымдылықты
және ресурсты үнемдеуді қамтамасыз етуге айрықша маңыз беріледі. Тараптар
қоршаған ортаның ластануын болдырмау, табиғатты пайдаланудың, әсіресе
экологиялық тұрғыдан қолайсыз аудандарда ұтымдылықты және русурсты
үнемдеуді қамтамасыз ету үшін қажетті шаралар қабылдау туралы өздеріне
міндеттеме алды. Мемлекеттер сейсиология саласында ынтымақтасуға, өз
аумақтарындағы ірі эколгиялық тұрғыдан қолайсыз аудандарда ұтымдылықты және
ресурсты үнемдеуді қамтамасыз ету үшін қажетті шаралар қабылдау туралы
өздеріне мндеттеме алды. Мемлекеттер сейсмология апаттардың салдарын жоюда
жәрдем көрсетуге, сондай-ақ халықтың тыныс тіршілігі үшін қауіп туғызатын,
табиғи және техногендік факторларға байланысты төтенше жағдайлар туындаған
кезде өзара көмек көрсетуге уағдаласты.
Екі жақты қатынастардың шеңберінде 90-ға жуық құжаттарға қол қойылды.
Олардың ішінде Сауда-экономикалық ынтымақтастық принциптері туралы, Еркін
сауда-саттық туралы, Қазақстан мен Қырғыстанның үкіметтері мен ұлттық
банктері арасында есеп айырысуларды ұйымдастыру туралы келісімдер маңызды
болып табылады. Жерді республикааралық пайдалану туралы, өнеркәсіп,
құрамында ураны бар шикізатты өндіру және ұқсату саласындағы бұдан былайғы
интеграция туралы және басқа да келісімдердің маңызы үлкен. Тараптардың
өзара қарым-қатысындағы негізгі арқау – сауда-экономикалық ынтымақтастықты
жан-жақты тереңдету.
Қырғыстанның Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы Біртұтас экономикалық
кеңестік құру туралы шартқа қосылуы, осы шартқа қосылуы, осы шартқа үш
тарапты құжаттың сипатын беру шын мәнінде Орталық Азия республикаларының
арасындағы ынтымақтастықтың жаңа кезеңі басталғандығын куәландырады, олар
өзара тиімді байланыстарды нығайту мақсатында күш-жігерді біріктіруге деген
ұмтылыстарын анық білдірді. Екі жақты қатынастарды кеңейту үшін Президент
А. Ақаевтың 1997 жылғы 8 сәуірдегі Қазақстанға ресми сапарының зор маңызы
болды. Екі мемлекет басшылары мәңгілік достық туралы шартқа қол қойды. Бұл
құжат Қазақстан мен Қырғыстанның әртарапты ынтымақтастығының тұрлаулы
болашағын белгілеп берді. Екі елдің Президенттері екі елдің арасындағы
мемлекеттік шекараны құқықтық тұрғыда ресімдеудің орындылығы туралы пікір
білдірді. Осы уағдаласты орындау үшін тараптар Қазақстан Республикасы мен
Қырғыз Республикасы арасындағы шекараны делимитациялауға кірісті. Н.
Назарбаевтың 2001 жылғы маусымда Бишкек сапары барысында екі мемлекет
басшылары осы жұмысты тиісті шартқа қол қою үшін жылдың аяғына дейін аяқтау
ниеті туралы мәлімдеді.
Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы 2001 жылы Шанхай бестігінен (Қазақстан,
Ресей, Кытай, Қырғызстан және Тәжікістан) құрылған. ШЫҰ-ның негізі – Шекара
аумағында әскери саласында сенімді нығайту туралы Шанхай келісімі (1996
жылы) және Шекара аумағында қарулы күштердің өзара қысқартылуы туралы
Мәскеу келісімі (1997 жылы) болып табылады. Аталған екі тарихи келісімнің
біріншісіне қол қою үшін 1996 жылы Шанхай қаласында бес мемлекет басшысы
кездесіп, ол Шанхай бестігі деген атауға негіз болды. Шанхайдағы, оған
ілесе бір жылдан кейін Мәскеуде өткен саммиттер алты жылдан соң көп жақты
ынтымақтастық ұйымына айналған құрылымның негізін қалады. Қазақстан,
Шанхай ынтымақтастық ұйымымен ықпалдасуды өзінің сыртқы саясатының басым
бағыттарының бірі ретінде қарастыра отырып, аталған Ұйымға ерекше мән
береді. ШЫҰ осы өңірдегі мемлекеттердің қауіпсіздік және сенім шараларын
нығайту мәселелерін бірлесіп шешу ұмтылысының нәтижесінде пайда болды.
Ұйымның мүдделері саяси, экономикалық және мәдени–гуманитарлық салаларға
таралды.
Терроризм, экстремизм және тағы басқа сыртқы қауіптер аймақтағы
мемлекеттерді ШЫҰ-ның құрамында бірігуге итермелейді. ШЫҰ – белгілі бір
күштерге қарсы қимылдайтын әскери одақ немесе тұйық қоғамдастық емес. Ол –
халықаралық ынтымақтастыққа ұмтылған ашық ұйым. ШЫҰ-ның қазіргі жағдайдағы
мән беретін мәселелері – аймақтағы бейбітшілікті, тұрақтылықты және
қауіпсіздікті сақтау, әсіресе, сауда–экономикалық ынтымақтастықтың дамуы.
Шанхай үдерісінің ең жоғары жетістігі – Қытай шекарасындағы
шиеленісушіліктің әлсіреуі. Дипломатиялық және әскери сарапшылардан тұратын
Бірлескен Бақылау Тобы шекара бойындағы 100 шақырымдық қауіпсіздік
аймақтарда өзара тексерістерді жүргізеді. 2001 жылғы Шанхай Саммитінде
терроризм, сепаратизм және экстремизмге қарсы күрес туралы келісімшарт
негізінде ӨТҚҚ құрылды. ӨТҚҚ-ның Атқарушы Комитеті 2004 жылдан бері
Ташкентте жұмыс істейді. 2002 жылғы 7 маусымда Санкт–Петербургте ШЫҰ-ға
мүше мемлекеттер басшыларының екінші кездесуінде үш маңызды құжат жасалды:
ШЫҰ-ның Хартиясы, ӨТҚҚ туралы келісім және ШЫҰ-ның мүше мемлекеттері
басшыларының мәлімдемесі. 2003 жылғы 29 мамырда Мәскеу қаласында ШЫҰ-ға
мүше мемлекеттер басшыларының кездесуінде Ұйымның бюджетін қалыптастыру
және орындалуының тәртібі туралы келісімге қол қойылды. 2003 жылы 23
қыркүйекте Пекинде Үкімет басшылары Кеңесінде сауда–экономикалық, көлік,
энергетика салаларындағы қарым–қатынасты одан әрі дамыту туралы мәселелер
талқыланды. Көп жақты сауда–экономикалық ынтымақтастықтың Бағдарламасы, ШЫҰ-
ның 2004 жылғы бюджеті және тағы басқа қаржы құжаттары қабылданды. 2004
жылы 15 каңтардан бері Пекинде ШЫҰ-ның Хатшылығы жұмыс істейді. 2004 жылы
17 маусымда Ташкентте ШЫҰ-ға мүше мемлекеттер басшыларының кездесуі өтіп,
Ташкент мәлімдемесін жасады және көптеген құжаттарға қол қойылды. Соның
ішінде ШЫҰ ӨТҚҚ шеңберінде құпия ақпаратты қорғау, есірткіге қарсы күрес
туралы келісімдерді атап өтуге болады. 2005 жылы 5 шілдеде Астанада ШЫҰ-ға
мүше мемлекеттер басшыларының кезекті саммитінде Астана мәлімдемесі
жасалды. Антитеррорлық сипаттағы маңызды құжаттар –(терроризм, сепаратизм
және экстремизмге қарсы күресуде ШЫҰ-ға мүше мемлекеттердің ынтымақтастық
тұжырымдамасы, ШЫҰ ӨТҚҚ жанындағы ШЫҰ-ға мүше мемлекеттердің тұрақты
өкілдіктері туралы Ережесі және ШЫҰ ӨТҚҚ Кеңесінің баяндамасы бекітілді.
Сонымен қатар Пәкістан, Иран және Үндістан мемлекеттеріне ШЫҰ-ның жанындағы
бақылаушы мәртебесін беру туралы шешім қабылданды. 2005 жылы 26 қазанда
Мәскеуде ШЫҰ-ға мүше мемлекеттер Үкімет басшылары Кеңесінің мәжілісінде
Банкаралық әрекеттесу және Төтенше жағдайды жоюға жәрдем етуде өзара іс-
қимыл туралы келісімдер қабылданды. 2006 жылғы 15 маусымда Шанхайдағы
мерейтойлық саммитінде Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше мемлекеттердің
аумақтарында терроризмге қарсы бірлескен іс-шараларды ұйымдастыру және
өткізу тәртібі туралы, Ұйымға мүше мемлекеттердің аумағына террористік,
сепаратистік және экстремистік іс-әрекетке қатысы бар адамдардың кіру
арналарын анықтау және жолын кесу саласындағы ынтымақтастық туралы және
2007–2009 жылдарға арналған ШЫҰ-ның мүше мемлекеттердің терроризм,
сепаратизм және экстремизмге қарсы күрестің бағдарламасы қабылданды.
Қауіпсіздік Кеңесінің хатшылары және бас прокурорлар жылына бір рет
жүйелі түрде кездеседі. Ү.ж. 30 мамырда Мәскеу қаласында ШЫҰ-на мүше
мемлекеттер парламенттері төрағаларының кездесуі өтті, Жоғарғы соттар
төрағаларының кездесуі ү.ж. қыркүйек айына жоспарланған. 2006 жылы ШЫҰ-да
жаңа іскерлік құрылымдар – Банкаралық Бірлестік және Іскерлік Кеңес
құрылды. 2006 жылдың мамыр айынан ғылыми – саяси топтардың Форумы өз
жұмысын бастады. Соңғы кездерде ШЫҰ-ның халықаралық қатынастары едәуір
нығайды. Мысалы, Солтүстік Корея, Непал, ТМД және Еуроодақтың мемлекеттері,
БҰҰ-ның Даму Бағдарламасы, ҰҚШҰ, ЭЫҰ, басқа мемлекеттер мен ұйымдар ШЫҰ-ның
іс-әрекетіне зор ықылас қойып отыр. 2004 жылы ШЫҰ БҰҰ-ның Бас
Ассамблеясында бақылаушы ұйымы мәртебесін алды, ал 2005 жылдың көктемінде
ОШАМҚ және ТМД хатшылықтарымен өзара түсінісу туралы меморандумы
қабылданды. ШЫҰ шеңберінде гуманитарлық салаларда, яғни білім, мәдениет,
туризм және спорт алаңдарында өзара ықпалдасу бойынша жұмыстар жүргізілуде.
2007 жылдың қаңтарынан бастап, ШЫҰ-ның Бас хатшысы – Қазақстанның өкілі
Б.Қ. Нұрғалиев, ӨТҚҚ Атқарушы Комитетінің директоры – Қырғыз
Республикасының өкілі М.У. Субанов.
Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы қазіргі кезеңде қауіпсіздік пен
тұрақтылықты қамтамасыз ету тек Орталық Азия өңірі үшін ғана емес, бүкіл
әлемдік қауымдастығы үшін де ең өзекті мәселелердің бірі болып
табылады.Қазақстан Республикасы елдегі және өңірдегі қауіпсіздік пен
тұрақтылықты қамтамасыз етуге, жаңа қауіп–қатерлермен халықаралық құқық
арқылы күресуге, төнер қауіпті болдырмау және алдын ала сақтандыру
мәселелерін шешуге, олардың негізінде жатқан іргелі себептерді жоюға
қолайлы жағдайларды туғызу үшін дәйекті түрде қолдау жасайды. Бүгінгі күні
Ұжымдық қауіпсіздік тұралы шарт ұйымы (ҰҚШҰ) өңірдегі тұрақтылық пен
қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі өзара іс-қимыл мен үйлестіру
жұмыстарының құралдарының бірі болып табылады. ҰҚШҰ – халықаралық аймақтық
бірлестік, оның құрамына Армения, Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей,
Тәжікстан мен Өзбекстан кіреді.
Қазіргі кезде халықаралық қатынастардағы басты проблема халықаралық
қауіпсіздікті сақтау болып табылады. 2002 жылы маусым айында Азияда өткен
өзара ықпалдастық және сенімділік шаралары жөніндегі кеңестің бірінші
саммитінде қабылданған Алматы актісінде былай делінген: ядролық қару
жарақтың, нақ сондай химиялық және биологиялық қару-жарақтың сақталып
отырған көлемі және оның барлық жағынан таралуы күллі адамзатқа елеулі
қатер төндіреді. Мүше мемлекеттер жаппай қырып жоятын қару-жарақты
толығымен жоюға бағытталған күш жігерді қолдануға уағда берді[1].
КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстан Республикасы аумағында қалып қойған
ядролық химиялық және биологиялық қарулардың инфрақұрылымын жою, оның
азаматтық мақсаттарға қайта бағдарлау экспорттық бақылауға қайта жүйесін
жетілдіру жөніндегі шаралар кешені жүргізілуде. Қазақстан Президенті
Н.Ә.Назарбаев өзінің „Бейбітшілік кешені“ деген кітабында Қазақстанда жер
бетінде орналастырылған континентаралық баллистикалық Р 36 МУТТ Х
зымырандары Батысты (СС-18) деп аталады, осынау әрбір зымыран онға дейін
бөлініп кететін, әрқайсысы бір нысанға ұмтылатын боекоповкалармен
(ұрыстұмсық) жарақталды. СС-18 зымырандары 7,6 тонна салмақ алып ұшып,
радиусы 12 мың километрдей жерді тас-талқан ете алатын деп көрестті[2].
1991 жылы 21 желтоқсанда Алматыда ядролық қару жөніндегі бірлескен
шаралар жөніндегі келісім сондай-ақ 1991 жылы 30 желтоқсанда Минскіде
Тәуелсіз мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттермен арасындағы
стратегиялық күштер жөніндегі келісім қабылданды. Алматы келісімі сол
келісімді жасаушы мемлекет басшыларымен келісіп алмай тұрып, ядролық
қаруды бір жақты қолданудың мүмкін еместігін көздейді. Президент
Н.Ә.Назарбаев Қазақстанның ядролық мемлекет болуы үшін үш шартты ұсынды,
олар ядролық қарусыз бір мемлекеттер тарапынан Қазақстанға болашақта
ядролық қарумен шабуыл жасамау туралы кепілдіктің берілуі. Бұл талап
орындалды. 1994 жылғы 2 жетоқсанда АҚШ, Ұлыбритания, Ресей 1995 жылғы 8
ақпанда Қытай сол жылғы мамырда Франция тарапынан Қазақстан қауіпсіздігіне
берілетін кепілдіктер туралы меморандумға қол қойылды. Екінші шарт
ракеталардағы уран құнының Қазақстанға қайтарылуы, 1992 жылғы мамырда
ядролық ракеталық қаруды біртіндеп бұзып, Ресейге көшіріп әкету, олардың
оқшантайларына салынған уранның құнын Қазақстанға ақшалай қайтару
жөніндегі Лиссабон протоколына қол қойылды. АҚШ Қазақстан арасындағы
ынтымақтастықтың тағы бір жақсы мысалы Сапфир бірлескен жобасы болды. Бұл
жобаның мәнісі жоғары байытылған 600 кг. Уранды Үлбі металлургия зауытынан
(Шығыс Қазақстан облысы) МАГАТЭ-нің бақылауымен АҚШ-қа апару еді.
Үшінші шарт Қазақстан экономикасына қаржы жұмсау жөніндегі келісімінің
болуы[46] 1992 жылы 20 мамырда Президент Джордж Буш АҚШ, Қазақстанның
тәуелсіздігін қолдайтындығын, оның қауіпсізхдігі бүкіл Евразия
құрылығындағы жағдайдың тұрақтылығын сақтау үшін өте маңызды екенін айтып
көрсетті. Өз кезегінде Н.Назарбаев Қазақстанның ядролық қаруды таратпау
туралы шартқа қосылатындығын білдірді.
Қазақстанда ядролық қаруды сынайтын Семей ракеталардың арнайы түрлері
сыналатын Байқоңыр әуеден және ракетаға қарсы қорғанатын стратегиялық
жүйелердегі лазерлік қаруды сынақтан өткізетін Сарышаған жауынгерлік
авиация жүйесі сыналатын Владимировка полигондары бар еді. Ақмола
облысындыға Державин мен Семейдің жалғызтөбе базарларында әрқайсысы 550
килограмм он оқтұмсықты алып ұшатын әлемдегі ең ауыр континентаралық
ракеталар болды.
Семейдің түбіндегі аэрожромда 240 қанатты ракета мен жарақаттандырғыш
ТУ-95 Мс атты қырық стратегиялық бомбылаушы ұшақтар дайын тұрды. Ең
маңызды мәселе ядролық қаруды қауіпсіз жағдайда сақтау еді.
Ядролқы қаруды таралып кету қауіпі АҚШ-та қатерді бірлесіп қысқарту
бағдарламасының кемуіне ықпал етті. Оның авторлары сенаторлар С.Нант мен
П.Лугар кейде бұл Накн-Лугар заңы деп аталды. Мұнда бұрынғы Кеңес Одағы
аумағындағы ядролық химиялық, биологиялық қаруды жою үшін қаржы бөлу
жоспарланды. 1992 жылы бағдарламаның іске асырылуына бір миллиард екі жүз
миллион доллар қаржы жұмсалды, ал Қазақстан үшін төрт негізгі тармақ атап
көрсетілді: олар ядролық қаруды жою, ядролық қаруды таратпауды нығайту,
қорғаныс өнеркәсібінің конвенциясы Алматыда халықаралық ғылыми-техникалық
орталық құру[3].
1995 жылы сәуір айында Қазақстан аумағынан континентаралық
балистикалық ракеталардың 1200 ядролық оқтұмсықтарының Ресейге әкетілуі
аяқталып, сол жылы 26 мамырда Семей полигонында соңғы ядролық заряд
жойылды. Кейіннен сарышаған полигонында электроникамен байланыстың ұлттық
орталығы құрылды, ал Курчатовта Қазақстанның ядролық зерттеу ұлттық
орталығы мен атом энергиясы агенттігі жұмыс істей бастады.
1994 жылы наурызда қорғаныс конверциясы жөніндегі Қазақстан-Американ
комитеті құрылды.
1995 жылы сәуірде конверцияның жоспарын жүзеге асыруға АҚШ тарапынан
Қазақстанға төрт грант жалпы көлемі 37 миллион доллар берілді.
Шығыс Қазақстан облысындағы Үлбі металлургия зауыты қоймаларында аса
жоғары байытылған 600 килограмм уран сақталған еді, одан 20 ядролық бомба
жасауға болатындығы айтылды. Мұншама ұранды сақтау үшін Сапфир операциясы
жүзеге асырылды.
Қазақстан стратегиялық қару жарақты шектеу жөніндегі келісімді бірінші
болып бекіткен мемлекет. Еліміз стратегиялық шабуылдаушы қару-жарақ туралы
шартқа (СНВ) орта және таяу қашықтықтағы ракеталарды жою туралы Еуропалық
жай қару-жарақ күштері туралы шартқа қол қойды.
1996 жылы қыркүйекте Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымында ядролық
сынқтарға тыйым салу жөніндегі келісімге қол қойды. Бұл бастаманы БҰҰ Бас
Ассамблеясы қолдап Қазақстанның үлгісін барлық мемлекеттер қолдануға тиіс
деген үндеуін жариялады [4].
Қазақстан мемлекетінің басшысы Н.Ә.Назарбаев 2002 жылы қыркүйек айында
Иоханнесбургте өткен тұрақты даму жөніндегі бүкіл әлемдік саммитте сөйлеген
сөзінде осыдан он жыл бұрын Рио Де Жанейро қаласында өһткізілген ХХі
ғасырдың күн тәртібі атты конференциядан бері уақыт аралығында әлемде
қандай да күрделі саяси үдерімдер бой көрсеткенін айта келіп, адам баласы
толассыз ғылыми-техникалық прогресске қарасмастан, жер жаралып, су аққалы
бері соңынан қалмай келе жатқан жарлы-жақыбайлылық, аштық, ауру, соғыс
атаулыдан толық құтыла алмай отырғандығын атап көрсетті. Жарлылық
жағдайында өмір сүріп жатқан адамдардың жалпы саны бір миллиард адамнан
асады. Бір миллиардтан астам адам әлі күнге дейін таза ауыз-суға қолы
жетпей отыр. Сан түрлі соғыстар мен әскери қақтығыстардың салдарынан болып
жатқан, адам құрбьандығы мен матеиалдық шығындардың санын дәл өлшеп білу
тіпті де мүмкін емес. Қазақстан Президенті Әлемдік саммитінің мінберінен
былай деді: Мен осыдан он жыл бұрын Біріккен ұлттар ұйымының бас
Ассамблеясының барлық мемлекеттердің әскери шығындарын бір процентке
қысқарту және үнемделмеген ақшаны аса кедей елдердің дамуына аудару жөнінде
жасаған ұсынысымды қайтып айтқым келеді.
Қазіргі кездегі халықаралық қатынастардағы басты проблема әлемде
қауіпсіздікті сақтау болып табылады.
2002 жылғы маусым айында Азияда өткен өзара ықпалдастық және сенім
шаралары жөніндегі кеңестің бірінші саммитінде қабылданған Алматы актісінде
былай деп көрсетті: Ядролық қару-жарақтың нақ сондай хитмиялық және
биологиялық қару-жарақтың сақталып отырған көлемі және оның барлық жағынан
таралуы күллі адамзатқа елеулі қатер төндірді. Мүше мемлекеттер жаппай
қырып-жоятын қару-жарақты (ЖҚҚ) толығымен жоюға бағытталған күш-жігерді
қолдауға уағда берді.
КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстан Республикасы аумағында қалып қойған
ядролық, химиялық және биологиялық қарулардың инфрақұрылымын жою. Оның
азаматтың мақсаттарға қайта бағдарлау жұмысын жетілдіру жөніндегі шаралар
кешені жүргізілуде.
Қазақстан ядролық қарудан ерікті түрде бас тартқан дүниежүзіндегі
бірінші мемлекет. Бұдан кейін әлемдегі төрт полигонда: АҚШ – тағы Невада,
Ресейдегі – Новая Земля, Франциядағы – Муруроа, Қытайдағы – Лобнорда
мораторий жариялады.
2002 жылы шілде айында үлкен сегіздік басшыларының бас қосуларында
Ресйге және басқа елдерге өзінің жаппай қырып жоятын қарулары арсеналын
жоюға көмек үшін, 20 млрд. доллар қаржы беру туралы қарар қабылданды.
Ресейде 200-дей сүңгуір қайықты, 40 мың тоннадай қарулық материалды, 40
мың тонна химиялық қаруды және одан басқа биологиялық қаруды жою қажеттігін
атап көрсетілді. Ядролық сынақтар жалпыға бірдей тыйым салу туралы шарт
1996 жылғы 10 қыркүйекте қабылданып, оған 51 мемлекет қол қойған болатын.
АҚШ конгресі бұл шартты бекіткен жоқ, нәтижесінде ол әлі күнге дейін (2003
ж.) күшіне енбей отыр.
2002 жылы мамыр айында АҚШ пен Ресей арасында стратегиялық шабуылдаушы
қару-жарақты қысқарту жөніндегі шартқа (СНВ-3) қолй қойды, онда ядролық
қаруды үш есеге жуық, қысқарту жөніндегі екі жақты келісімді бекітті. Енді
биологиялық қаруды жою бағытында әлемде қандай іс-шаралар жүргізілуде сол
мәселеге тоқталайық. Биологиялық (бактериялық) қаруды сақтау, өндіруді
тоқтату және оларды жою конвенциясына 1972 жылы 143 мемлекет қол қойып,
енді ешқашан биологиялық қару жасауға талпынбайтындықтарын білдірген
болатын. Алайда, КСРО-ның Киров, Загорск, Свердловск және Қазақстанның
Степногроск қалаларындағы кәсіпорындарында биологиялық қару компоненттері
Сібір жарасы Оба, сүзек сияқты ауруларды қоздырушы вирустардан құралды.
Тек Степногорскінің өзінде ғана сібір жарасы ның негізінде жыл сайын 300
тонна биологиялық бомба жасап шығару мүмкін болған.
Аральск - 7 аталған биологиялық қаруға сынақ алаңы болған.
Возраждение аралында 1961 жылғы қыркүйек-қараша айларында ядролық
жарылыстардың салдарынан теңіздің түбіндегі балықтың қырылуы кең етек
алған. Мұндай апаттар 1978 жылы болып, 300 мың киік, 1989 жылы 540 мың киік
қырылғаны анықталып отыр. Соңғы он жылда олардың саны саны бір миллионнан
200 мыңға дейін қысқарды[5].
1998 жылы Ресейден Возраждениеге Сібір жарасы тиелген 24 вагон
цистерналар әкелінген. Қазіргі зерттеулдер бойынша теңіздің тартылуына
байланысты Арал мен құрылықтың арасы қосылып, зиянды жәндіктер жағаға
шығып, үлкен эпидемиялық апат туғызуы мүмкін.
1992 жылғы 11 сәуірдегі Ресей Федерациясы Президентінің жарлығымен
Возраждение полигоны жабылды. Қазіргі кезеңде бұл мекен Өзбекстан мен
Қазақстанға қарайды. Сібір жарасы қалбарларының осы аралдың асылында
көмілгені айтарлықтай қауіп төндіріп отыр. Арал өңірінің экологиялық
зардабы туралы Ионаннесбургте өткен жаһандануға арналған дүниежүзілік
саммитте Қазақстан президенті Н.Ә.Назарбаев дүниежүзілік экологиялық
түзілім жасау керек және соның ең басында Арал проблемасы тұру керек деп
қадап айтқан болатын.
Қазақстан Респпубликасының Сыртқы істер министрі Қ.Тоқаев өзінің
Беласу атты еңбегінде Бактереологиялық қаруға тыйым салу жөніндегі
конвенцияның бақылау жасау тетіктерін әзірлеу төңірегіндегі қалыптасқан
жағдайға алаңдаушылық білдіреміз. Өйткені осы қару түрлерінің террористер
үшін үлкен қызығушылық туғызатыны құпия емес - деп жазды[6].
Химиялық қаруды өндіруді тоқтату және оны жою жөніндегі конвенцияға
1993 жылғы 13 қаңтарда Парижде 100-ге жуық елдер қол қойып, ол 1999 жылы
маусымда бекітілді. Қ.Тоқаев: Химиялық қаруды жою туралы конвенцияға
қатысты жағдай көңілге қуаныш ұялатады, қолда бар қорларды жою жүзеге
асырылуда деп жазды аталмыш еңбегінде[7].
Қазақстан аумағында ірі ядролық қару арсеналы шоғырландырылған
болатын, оның құрамына уран өнеркәсібі, уранды өңдеу және түрлі ядролық
қондырғылар үшін отын дайындау кәсіпорындары эксперименттік және өндірістік
реакторлар қуатты ғылыми-техникалық әлеует жататын Қазақстандағы ядролық
қару жиынтығы тұрақты қоныс тепкен. 104 СС – 18 ракеталарынан тұратын, оның
үстіне химиялық және биологиялық қару өндірісіне қатысты елеулі әлеует
болды. Мұндай жағдай ел басшылығынан қысқа мерзімде ядролық саладағы
мемлекеттік саясатты талдап жасауды талап етті.
Қазақстан Президенті Н.Назарбаев өзінің Әлемнің кіндік қазығы деген
кітабында біздің еліміздің аумағында ядролық қаруды сақтауды негіздеп, оған
өз пікірлерін таңғысы келген кейбір адамдардың дәлелдері туралы
әңгімелейді. Жеке меншік ядролық шатырдың болуын олар еліміздің
қауіпсіздігінің кепілі ықтимал жаудың арамы ниетке жол бермеудің кепілі
ретінде түсіндіреді. Осындай сипаттағы аргумент авторларының пікірі
бойынша ядролық күшті сақтау сол кезде Қазақстанда болған әдептегі қару
түрлерінің сандық және сапалық әлсіз туындарын толықтыру тиіс болды.
Болатын дәлелдердің ішінде ядролық қару Қазақстанда аймақтық астам держава
мәртебесін береді деген тезис те айтылды.
Атом кешенін сақтауды жақтаушылар оның ғылыми – техникалық әлеуетті
іргелі және қолданбалы ғылымды дамыту үшін маңыздылығы туралы да пікір
білдірді. Ядролық қаруды иемдену Қазақстанға қарсы қатал санкциялар
қолдануға әкелетіні талас тудырмайтын Н.Ә.Назарбаевтың шешімі жалпы
адамзатқа тән ізгілік принциптеріне және халықаралық қауіпсіздік
саласындағы осы заманғы жағдайды жан-жақты талқылауға негізделді.
Дегенмен, ядролық қаруды сақтауды жақтаушылардың ұстанымы дұрыс емес
болатын. Қазақстанның атом арсеналын сақтауды ондаған жылдар бойы
қалыптасып келе жатқан ядролық қаруды таратпау жүйесіне үлкен соққы
болуымен қатар республика үшін ерекше терең саяси салдарлар туғызатын.
Тәжірибе көрсетіп отырғанындай әскери әлеуетті еселеу қазір мемлекеттік
қауіпсіздікті қамтамасыз етпейді. Қайта тұрақсыздандырушы фактор болып
табылады. Сондықтан ядролық қаруды сақтау біз үшін Қазақстан азаматтарын
оның тұтқынына айналдырумен бірдей болатынын, ядролық қарудан бас тарту
туралы шешімді қабылдаған кезде біз ең алдымен жоғарыда айтылған
пайымдауларды басшылыққа алдық[8].
Осындай жолмен Қазақстан халықаралық қауіпсіздікті нығайту жөнінде
әлемдік қоғамдастықтың күш-жігеріне белсенді түрде қосылды және өзінше
ядролық қаруды таратпау туралы ұстанымын ашық түрде жариялады.
1990 жылдың басында ядролық арсеналға қатысты Қазақстан позициясына
ықпал ету ниетімен АҚШ айрықша белсенділік танытты.
1991 жылғы келіссөздерде қол жеткізілген өзара түсіністіктен кейін
құрама штаттар мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынастың оң сипатта
дамуына зор ықпал етті. АҚШ мемлекетітк хатшысы мен Қазақстан
президентінің жабық жағдайдағы кездесуі кезінде қозғалған бастапқы
мәселелер біздің республикамыздың жаңа геосаяси жағдайларда болашақта
әлемдік қоғамдастықпен өзара іс-қимылының мәселелері болды. 1992 жылғы 17-
23 мамырда Президент Н.А.Назарбаев АҚШ-қа тұңғыш рет ресми сапар жасады.
Вашингтондағы келіссөздердің басты тақырыптарының бірі КСРО мен АҚШ
арасында стратегиялық шабуыл жасау қару-жарағын қысқарту меш шектеу туралы
қол қойылған шарттың құқықтық мәртебесі болды.
1992 жылғы 23 мамырда Лиссабонда Қазақстанның Белорустың, Украинның,
Ресейдің және АҚШ-тың өкілдері бес жақты хаттамаға қол қойды. Хаттама төрт
республиканың аумағында орналасқан стратегиялық ядролық күштерге қатысты
СНВ туралы шарттың ережелерін іске асыруда аталған мемлекеттердің
жауапкершілік саясатын нақтылады. Лиссабон хаттамасында сондай-ақ ядролық
қаруы жоқ елдер сипатында Белорустың, Украинаның және Қазақстанның ядролық
қарулы таратпау туралы шартқа қосылу міндеттемелері мазмұндалды.
1992 жылы 2 шілдеде Қазақстан СНВ туралы шартты және шарттың ажырамас
бөлігі болып табылатын Лиссабон хаттамасын бекітті.
1993 жылы желтоқсанда Қазақстан Республикасының жоғары кеңесі ядролық
қаруды таратпау туралы шартты бекітті. Осы шартқа қосылу біздің еліміздің
сыртқы саясатындағы ең ірісі оқиғалардың бірі болды[9].
1993 жылғы 13 желтоқсанда Қазақстан үкіметі мен атом қуаты жөніндегі
халықаралық агенттік (МАГАТЕ) арасындағы кепілдіктер туралы келісімге қол
қойылды. Келісім президент жарлығымен бекітілгеннен кейін 1993 жылы күшіне
енді.
1993 жылдың бірінші жартысында Қазақстанға АҚШ мемлекетінің хатшысының
орынбасары С.Тэлботт келді. Ол қауіпсіздену саласындағы өзара
міндеттемелерді орындау мәселесіне ерекше назар аударды.
Тараптар өзара уағдаластық бойынша шахталық ұшыру қондырғыларын жоюға
қатысты негізгі келісімді әзірлеуге кірісті. 1993 жылғы 23-24 қазанда АҚШ
мемлекеттік хатшысы У.Кристофермен болған келіссөздерде осы тақырыпқа
арналды. Н.Ә.Назарбаев Қазақстан осы келісімдеп пакетіне өте маңызды деп
қарайды, сондықтан қол қою деңгейі көзқарасынан болсын, сондай-ақ Қазақстан
позициясын тиісінше бағалау көзқарасы тұрғысынан болсын, АҚШ әкімшілігі
тарапынан бара-бар қарым-қатынас күтетінін американдық өкілге мәлімдеді.
Қазақстандық басшының осы мәлімдемесіне жауап қату тәртібімен 13
желтоқсанда Алматыға АҚШ вицепрезиденті А-Гор келді. Қазақстан республикасы
мен АҚШ қорғаныс министрліктерінің арасында бес келісімге қол қойыфлды.
Олар:
1. Құрылық аралық баллистикалық зымырандардың шахталық ұшыру
қондырғыларын және оған байланысты құрал-жабдықтармен құрамдас бөліктерді
жоюға байланысты Қазақстанға материалдық-техникалық құралдарды беруге
қызмет көрсетуге, және оқытылуға қатысты келісім.
2. Жаппай қырып жоятын қаруды болдырмау мақсатында Қазақстанға
материалдық-техникалық құралдарды беруге және қызмет көрсетуге қатысты
келісім.
3. Үкіметаралық байланыс желісін орнату мақсатында Қазақстанға
мматериалдық-техникалық құралдарды беруге және қызмет көрсетуге қатысты
келісім.
4. Ядролық оқтұмсықтардың Қазақстаннан шығарылуына байланысты апатты
жағдайлардың салдарын жою үшін Қазақстанға жабдықтар беру және осыған
байланысты оқыту туралы келісім.
5. Ядролық қаруды таратпауды болдырмауға жәрдемдесу мақсатында ядролық
материалдарды бақылауға алу, есебін жүргізу және физикалық қорғауға қатысты
келісім.
2000 жылы желтоқсанда тораптар шахталық ұшыру қондырғыларын жоюға
қатысты келісімнің қолданысын келесі жеті жылдық кезеңге (2007 жылға дейін)
ұзартуға келісті[10].
Ядролық қаруды таратпау туралы шартқа шолу жсау және ұзарту жөніндегі
конференцияны өткізу ғаламдық ауқымдағы оқиға болды. (Нью-Йорк 1993 жылғы,
сәуір, мамыр).
Конференцияда Қазақстан үзілді кесілді түрде шартты шектеусіз мерзімге
әрі сөзсіз ұзартуды жақтап пікір білдірді. Келесі жылы ядролық қаруды
таратпау саласында ерекше маңызды оқиға болды. БҰҰ-ның бас Ассамблеясының
51 сессиясы кезінде ядролық сынақтарға жалпыға бірдей тыйым салу туралы
шарт қол қою үшін ашылды. Н.Ә.Назарбаев арнайы мәлімдеме жасап, ол бас
ассамблеяның ресми құжаты ретінде таратылды. Қазақстан шартқа барар жолда
көптеген мемлекеттер жүзеге асырған орасан зор жұмысты тиісінше бағалайды
және қазіргі келісімдердің ірі келісімдерінің бірін әзірлеуге біздің еліміз
өз үлесін қосқанын қанағаттандықпен атап өтеді. Осы оқиғадан бес жыл бұрын
Қазақстан өзінің таңдауын жасады. Сөйтіп өз аумағында азамат тарихындағы ең
бір қауіпті қарудың жалғасып келе жатқанын сынақтарына тиым салды.
Қазақстан басшылық мәлімдемесінде өз жерінде 459 ядролық сынақ жарылысы
және 23 бейбіт ядролық жер асты жарылысы өткізілген біздің еліміздің
кез*келген ядролық сынаққа, оның ішінде бейбіт мақсатта деп аталатын
сынаққа да тиым салуды жақтайтындығы айтылды. Біздің еліміз ядролық
сынақтарға тыйым салу туралы шарт ережелерінің сақталуына бақылау жасаудың
тиімділігін арттыруға қатысуға іс жүзінде дайын. Біздің аумағымызда
мыңдаған километр қашықтықта болып жатқан жер асты құбылыстарын тіркеуге
қабілетті осы заманғы үш сейсмикалық станциялар орналасқан. Қазақстан осы
станцияларды мониторингтің ғаламдық жүйесіне қосуды ұсынды. Мұндай және
ядролық сынақтардың өткізілуіне бақылау жасаудың тиімді құралы болады.
Халықтың ерік-жігерін білдіріп, оның қолдауына ие бола отырып,
Қазақстан аумағында ядролық қару сынақтарын мәңгілікке тыю шешімін
қабылдаудың, ал содан кейін елдің ядролық қарусыз мәртебесін жариялады.
Ядролық қарусыз мәртебесін таңдау бұл Қазақстанның 90-жылдардың басында
қауіпсіздіктің дүниежүзілік жүйесіндегі баланс бұзылуының қатері салдарының
түсінуі нәтижесі. Ядролық қарудан бас тарту Қазақстанның өз тәуелсіздігінің
алғашқы түнінен бастап бейбітшіл сыртқы саяси бағытты таңдап алуымен де
байланысты[11].
Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жолында қызмет жасай отырып,
Қазақстан НАТО-мен ынтымақтастыққа айтарлықтай мән береді. Ол бейбітшілік
жолындағы әріптестік бағдарламасы аясында жүзеге асырылуыда Қазақстан оған
1994 жылы қосылды. Әріптестіктің жеке бағдарламасы шеңберінде Қазақстан
әскерлерінің бірлескен әскери және командалық штабтың жаттығуларға қатысуы
өрістеп келеді. Альянспен ынтымақтастық 2002 жылғы Прага Саммитінде
қабылданған лаңкесшілдікпен күрес саласындағы іс қимыл жоспары аясында
кеңи түсетін болады.
2004 жылғы 19 қазанда НАТО-ның бас хатшысы Я.Схеерфер елімізге сапары
барысында Альянспен ықпалдастық деңгейін арттыру жөнінде тиянақты келіссөз
жүргізілді.
Қазақстанның НАТО-ға толық құқықты мүше болу ниеті жоқ. Бірақ өзінің
сыртқы саясатының принциптерін негізге ала отырып, Қазақстан Батыс және
Шығыс Еуропа елдерінің , сондай-ақ Кеңестен кейінгі республикалардың әскери-
саяси ынтымақтастығын жандандыру бүкіл Еуразия кеңістігінде сенім білдіру
ахуалын нығайту үшін пайдалы болады деп есептейді. Сонымен қатар, НАТО-мен
бірте бірлескен жобаларға қатыса отырып, Қазақстан ең алдымен жеке қарулы
күштерінің әзірлік деңгейін көтеруді мақсат етіп отыр.
Қазақстанның Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі
ұйыммен байланыстары беки түсуде. Ол Қазақстан Республикасының
дипломатиясында маңызды орын алады. ЕҚЫҰ-ның халықаралық және өңірлік
ұйымдасдың ынтымақтастығын арттыру арқылы лаңкестілікпен күресу
қажеттілігін басты бағыт ретінде қарастыруы маңызды.
Ұйым 2002-2003 жылдары Лаңкесшілдікпен күрес хартиясын және ХХІ
ғасырда байыптылыққа және қауіпсіздікке төнетін қатерлермен күрес туралы
келісім қабылдады. Қазақстан сондай-ақ халықаралық лаңкестікке қарсы
коалицияның жұмысына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz