Күздік бидайдан мол өнім алу үшін оның өсіру технологиясын сақтап, олардың қауіпті зиянды организмдеріне қарсы күресу
КІРІСПЕ
1 Таңдаған тақырып бойынша әдебиеттерге шолу
2 Жамбыл облысы Т.Рысқұлов ауданының табиғи.климат жағдайы
3 ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
3.1 Жамбыл облысы Т. Рысқұлов ауданы жағдайында күздік бидайды өсіру технологиясы
3.2 Күздік бидай зиянкестерінің сан мөлшерін есепке алу әдістері
4 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
4.1 Жамбыл облысы Т.Рысқұлов ауданы жағдайында күздік бидай егісіндегі негізгі зиянкестердің биологиялық ерекшеліктері, саны және оларға фитосанитарлық мониторинг жүргізу
4.2 Күздік бидай егісін қорғаудағы негізгі бағыт . кешенді күресу шаралары
4.3 Күздік бидайдың қауіпті зиянкестеріне қарсы қолданған инсектицидтердің биологиялық және шаруашылық тиімділіктері
4.4 Тәжірибе қорытындыларын экономикалық негіздеу
5 Еңбекті қорғау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕРТІЗІМІ
1 Таңдаған тақырып бойынша әдебиеттерге шолу
2 Жамбыл облысы Т.Рысқұлов ауданының табиғи.климат жағдайы
3 ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
3.1 Жамбыл облысы Т. Рысқұлов ауданы жағдайында күздік бидайды өсіру технологиясы
3.2 Күздік бидай зиянкестерінің сан мөлшерін есепке алу әдістері
4 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
4.1 Жамбыл облысы Т.Рысқұлов ауданы жағдайында күздік бидай егісіндегі негізгі зиянкестердің биологиялық ерекшеліктері, саны және оларға фитосанитарлық мониторинг жүргізу
4.2 Күздік бидай егісін қорғаудағы негізгі бағыт . кешенді күресу шаралары
4.3 Күздік бидайдың қауіпті зиянкестеріне қарсы қолданған инсектицидтердің биологиялық және шаруашылық тиімділіктері
4.4 Тәжірибе қорытындыларын экономикалық негіздеу
5 Еңбекті қорғау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕРТІЗІМІ
Ауыл шаруашылығы өндірісінің алдында тұрған басты міндеттер болып халықты жеткілікті мөлшерде сапалы азық-түлікпен, өнеркәсіпті шикізат қорымен қамтамасыз ету, мал шаруашылығына қажетті жем-шөп қорын жасау болып табылады.
Бүгінгі күн талабына сай алда тұрған басты міндеттердің бірі - әр аймақтың табиғи-климат ерекшеліктерін ескере отырып, өндіріске ауыл шаруашылығы дақылдарын өсірудің интенсивті технологиясын және басқа да агротехникалық шараларды енгізіп пайдалану арқылы егіннің шығымдылығын молайту, арттыру болып табылады.
Осы аталған жағдайларға байланысты күздік бидайдан мол өнім алу үшін оның өсіру технологиясын және қауіпті зиянкестер мен ауруларын, арамшөптерін білу қажет.
Өсімдіктерді зиянды организмдерден қорғаудың бірнеше элементтері бар. Ауылшаруашылық өндірісті технологиясының бір қажетті элементі – бұл өсімдіктерді зиянды организмдерден қорғау. Көптеген түрлі ақпараттарды пайдаланып, шаруашылықтарда, аймақтарда және мемлекетте өсімдік қорғау шараларды жоспарлап ұйымдастыру [1]. Ақпараттарды жинау үшін зиянды организмдердің түр құрамын, олардың таралуын, дамуын, егістердің дамуын біліп, сонымен қатар экологиялық жағдайын, зиянды және пайдалы организмдердің мәдени өсімдіктермен байланысын, қолданатын профилактикалық және қорғау шаралары мен олардың тиімділігін білу [2].
Өткен ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап зиянды организмдерге қарсы кеңінен пестицидтерді қолданады. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында басқа мемлекеттер сияқты, өсімдік қорғау шаралары жоспарланып, ұйымдастырылады. Ол үшін ғылыми жолдарға қойылған әр түрлі ақпараттарды жинап, оны өңдеп анализ беріледі. Бұл ақпараттарды фитосанитарлық ақпараттар деп атайды.
1957 жылдан бастап Қазақстан Республикасында жыл сайын ауыл шаруашылық дақылдарда кездесетін негізгі зиянкестер мен аурулардың таралуына болжау беріледі. Осы болжауларға қарап әрбір облыстарда өсімдік қорғау шаралары ұйымдастырылады және оны шаруашылыққа дейін жеткізеді. Осы кепілдемеде зиянды организмдердің таралу деңгейі мен қолданылатын шаралар көрсетіледі.
Бүгінгі күн талабына сай алда тұрған басты міндеттердің бірі - әр аймақтың табиғи-климат ерекшеліктерін ескере отырып, өндіріске ауыл шаруашылығы дақылдарын өсірудің интенсивті технологиясын және басқа да агротехникалық шараларды енгізіп пайдалану арқылы егіннің шығымдылығын молайту, арттыру болып табылады.
Осы аталған жағдайларға байланысты күздік бидайдан мол өнім алу үшін оның өсіру технологиясын және қауіпті зиянкестер мен ауруларын, арамшөптерін білу қажет.
Өсімдіктерді зиянды организмдерден қорғаудың бірнеше элементтері бар. Ауылшаруашылық өндірісті технологиясының бір қажетті элементі – бұл өсімдіктерді зиянды организмдерден қорғау. Көптеген түрлі ақпараттарды пайдаланып, шаруашылықтарда, аймақтарда және мемлекетте өсімдік қорғау шараларды жоспарлап ұйымдастыру [1]. Ақпараттарды жинау үшін зиянды организмдердің түр құрамын, олардың таралуын, дамуын, егістердің дамуын біліп, сонымен қатар экологиялық жағдайын, зиянды және пайдалы организмдердің мәдени өсімдіктермен байланысын, қолданатын профилактикалық және қорғау шаралары мен олардың тиімділігін білу [2].
Өткен ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап зиянды организмдерге қарсы кеңінен пестицидтерді қолданады. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында басқа мемлекеттер сияқты, өсімдік қорғау шаралары жоспарланып, ұйымдастырылады. Ол үшін ғылыми жолдарға қойылған әр түрлі ақпараттарды жинап, оны өңдеп анализ беріледі. Бұл ақпараттарды фитосанитарлық ақпараттар деп атайды.
1957 жылдан бастап Қазақстан Республикасында жыл сайын ауыл шаруашылық дақылдарда кездесетін негізгі зиянкестер мен аурулардың таралуына болжау беріледі. Осы болжауларға қарап әрбір облыстарда өсімдік қорғау шаралары ұйымдастырылады және оны шаруашылыққа дейін жеткізеді. Осы кепілдемеде зиянды организмдердің таралу деңгейі мен қолданылатын шаралар көрсетіледі.
1. Поляков И.Я, Персов М.Г, Смирнов В.А. Прогноз развития вредителей и болезней сельскохозяйственных культур (с практикумом). Л. «Колос», 1984, 318с.
2. Сулейменова З.Ш и др. Методические указания по мониторингу численности вредителей, сорных растений и развития болезней сельскохозяйственных культур. Астана, 2004, 263 с.
3. Нурмуратов Т.Н. и др. Система защиты зерновых культур от вредителей, болезней и сорняков в Северном Казахстане (рекомендации) Алма-Ата. «Қайнар», 1984, 38 с.
4. Корчагин А.А. Интегрированная система защиты зерновых культур от вредных организмов в Западном Казахстане. Новости науки Казахстана (экспресс- информация). Алматы, 1993, вып 3. 29-30 с.
5. Фадеев Ю.Н, Новожилов К.В. Современные принципы интегрированной защиты растении. «Защита растений», 1985, №1. 2-5с.
6. Поляков И.Я. Современная фитосанитарная диагностика. «Экологические основы предотвращения потерь урожая от вредителей, болезней и сорняков». Л. ВИЗР. 1986, с.19-24.
7. Голышин Н.М. Проблема экологизации применения пестицидов в растениеводстве. «Вестник с-х науки», 1988, №7, с.18-25.
8. Сагитов А., Исмухамбетов Ж. Актуальные задачи и карантина растений в Казахстане. Ж. «Защита и карантин растений в Казахстане». Астана, 2005, №2. с.2-7.
9. Бедин Д.П. Насекомые и клещи, повреждающие яровую пшеницу в Восточном Казахстане и меры борьбы с ними. Автореф. дис. на соиск. канд. с-х. наук. Алма-Ата, 1974, 27 с.
10. Тимохина А.Ф. и др. Учет численности злаковых цикадок и сигнализация сроков борьбы с ними в Западной Сибири и Восточном Казахстане (методические указания). Новосибирск, 1981, 14 с.
11. Горбунов Н.Н. идр. Выявление, учет, прогноз численности пшеничного трипса и сигнализация сроков борьбы с ними в Западной Сибири и Северном Казахстане (методические рекомендации). Новосибирск. Сиб.отд. ВАСХНИЛ, 1982, 22 с.
12. Евдокимов Н.Я.,Корчагин А.А. О системе мер борьбы с вредителями пшеницы в Северном Казахстане. Алма-Ата, 1982, 42-57 с.
13. Корчагин А.А. Сосущие вредители яровой пшеницы и меры борьбы с ними в степной зоне Северного Казахстана. Автореф.на соиск.дис. канд.с-х.наук. Алма-Ата, 1980, 19 с.
14. Горбунов Н.Н. и др. Пшеничный трипс. М. «Агропромиздат», 1990, 33 с.
15. Танский В.Н. Биологические основы вредности насекомых. М. «Агропромиздат», 1988, 182 с.
16. Алехин В.А. Определение комплексной вредности. Ж. «Защита растений», 1990, №8.
17. Красиновец Ю.Г. Сортовая оценка устоичивости пшеницы к пшеничному трипсу. «Селекция к семеневодство». Киев, «Урожай», 1976, вып 33, с. 47-50.
18. Жармухамедова Г. Проблема защиты яровой пшеницы от гессенской мухи в Северном Казахстане. Ж. «Защита и карантин растений в Казахстане». Астана, 2005, №2, с. 15-17.
19. Жуковский А.Б. Биологические особенности гессенской мухи, определяющие массовые ее размножение, депрссию и устойчивость растения к повреждениям. Автор на соиск. ученой степени доктора с-х наук. Л. 1957, 27 с.
20. Бедин Д.П. Хлебная пьявица в Восточном Казахстане. Тр.КазНИИЗР. Алма-Ата, 1973, т. 11. с. 305-314.
21. Емельянов К.А. Влияние внутри стеблевых вредителей на урожай пшеницы при разных условиях выращивания.Автореф. на соиск. учен. степени. канд. биолог. наук. Саратов, 1973, 30 с.
22. Сагитов А.О., Ашикбаев Н.Ж., Евдокимов Н.Я., Корчагин А.А., Ыскак С. Инструкция по проведению обследований мест обитания саранчовых вредителей. Алматы, 2000, 16 с.
23. Хасенов С.С. Состояние и перспективы развития защиты растений в Казахстане. Актуальные проблемы защиты растений в Казахстане. 1 книга, Алматы, «Бастау», 2002, с. 29-39.
24. Ажбенов В.К. Массовые размножения и миграции саранчовых в Казахстане. Степ. бюллетень. 2000, №6, с. 16-20.
25. Цыпленков Е.П. Вредные саранчовые насекомые в СССР. Л. Колос, 1970, 271 с.
26. Сулейменова З. Ш. И др. Опыт применение новой технологий борьбы с саранчовыми. «Защита растений в Казахстане». 1988, №4, с. 23-25.
27. Ниязбеков Ж.Б. Материалы по фауне и биологии саранчовых юга Казахстана. Ж. Исследования, результаты. КазНАУ, 2007, №1, с. 150-151.
28. Агроклиматический справочник по Джамбульской области Казахской ССР. Гидрометеоиздат. Л., 1976, 210 с.
29. «Жамбыл облысының ауыл шаруашылығы 1991-2006 жылдарда. Анықтамалық.- Сельское хозяйство Жамбылской области за 1991-2006 годы. Справочник». Тараз ТОО ЖИЦ «Сенім» 2006, 232 с.
30. Ауыл шаруашылығын өркендету жүйесі жөніндегі ұсыныстар. Жамбыл облысы. Алматы. «Қайнар», 1979, 316 бет.
31. Дурасов А.М., Тазабеков Т.Т. Почвы Казахстана. Алма-Ата. «Қайнар», 1981, 150 с.
32. Тазабеков Т., Тазабекова Е., Кобенкулов К., Елемесов Ж., Орынбеков М., Мухаметкаримов Г., Қалдыбаев С. Топырақтар географиясы (оқулық). Алматы, «Агроуниверситет», 2000, 180 б.
33. Әріпов Қ, Нағымтаев А, Ысқақов М, Серікпаев Н, Жұмағұлов И. Агрономия негіздері. Оқулық. Астана. Фолиант. 2007. 276 б.
34. Жаңабаев К, Саудабеков Т, Сейітов Н. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы (оқу құралы). Алматы, «Қайнар», 1994, 350 б.
35. Мегалов В.А. Выявление вредителей полевых культур. М. «Колос», 1968, 176 с.
36. Фасулати К.К. Методика изучения наземных безпозвоночных. М. «Высшая школа», 1971 , 424 с.
37. Палий В.Ф. Методика изучения фауны и фенологии насекомых. Воронеж. 1979, 189 с.
38. Аса қауіпті және зиянды организмдердің (зиянкестер, аурулар, арамшөптер) фитосанитарлық мониторингі: (оқу құралы). -Алматы: Қазақ өсімдік қорғау және карантин ҒЗИ, 2015. - 356 бет.
39. Қасымханов Р. и др. Методические указания по проведению регистрационных испытаний инсектицидов, акарицидов, биопрепаратов ферамонов в растениеводстве. Алматы-Ақмола.1977, 120 с.
40. Доспехов В.А. Методика полевого опыта. М. «Колос», 1973, 336с.
41. Алёхин В.Т. Методика прогноза повреждённости зерна пшиницы и снижения его качества от вредной черепашки. –М., 1996-15 с.
42. Алёхин В.Т. Тактика борьбы с вредной черепашкой // Защита и карантин растений. – 1998. - №4.- С. 17-19.
43. Агроэкологический атлас России и сопредельных стран: их болнзни, вредители и сорные растения / сайт: http:// www. Agroatlas.ru.
44. Тілменбаев Ә.Т., Жармухамедова Г.Ә. Энтомология. Алматы, «Қайнар», 1994, 334 б.
45. Деров А.И., Дерова Т.Г. К проблеме повреждения зерна пшеницы вредителями и болезнями // Материалы научно – практической конференции «Научное обеспечение производства продовольственного зерна, зернофуражных, крупяных культур и кормового белка», Зерноград, 2003, 320 с.
46. Добровольский Б.В. Распространение вредных насекомых. Очаги и зоны наибольшей вредности. М.: Советская наука, 1959. – 216 с.
47. Артохин К.С., Гринько А.В. Особенности биологии и вредоносности клопа вредной черепашки и хлебной жужелицы на юге России. // Вестник вузов Северного Кавказа. -2008. - №5. – С. 61.
48. Кряжева Л.П. Хлебная жужелица. – М.-Л.: Сельхозиздат, 1962. – 32 с.
49. Ашикбаев Н.Ж., Рябинина Г.Н., Бочарников А.П. Болезни и вредители зерновых культур на юге, юго-востоке Казахстана. Алматы. Фермерская информационная служба, 1999.
50. Осмоловский Г.Е., Бондаренко Н.В. Энтомология. Л.: Колос, 1980.
51. Вошедский Н.Н. Совершенствование системы зашиты зерновых колосовых культур от особа опасных вредители. // Материалы Всероссийской научно - практической конференции. –М.: НИИСХ ЦРНЗ, 2004. - С. 181-189.
52. Поляков И.Я., Пекарчик К.В. Роль прогноза и сигнализации в современных интегрированных системах. Интегрированная защита растений. – М.: Колос, 1981. – С. 50-77
53. Танский В.И., Левитин М.М., Ишкова Т.И., Кондратенко В.И. Фитосанитарная диагностика в интегрированной защите зерновых культур. // Сборник методических рекомендаций по защите растений. – СПб., 1998. – С. 5-55.
54. Фадеев Ю.Н. Интегрированная система защиты растений. // Вестник АН СССР, 1978. - № 4. – С. 75-82.
55. Фадеев Ю.Н. На пути к созданию интегрированных систем. // Защита растений. – 1980. - № 7. – С. 2-5.
56. Вошедский Н.Н. Совершенствование системы зашиты зерновых колосовых культур от особа опасных вредители. // Материалы Всероссийской научно - практической конференции. –М.: НИИСХ ЦРНЗ, 2004. - С. 181-189.
57. Артохин К.С., Сотников А.В., Полтавский А.Н. Разработка системы защиты пшеницы от вредных организмов в Ростовской области. // Проблемы интенсификации и экологии земледелия России. Материалы научно- практической конференции 14-15.06.06.- Пос. Рассвет, 2006.- С. 495-501.
58. Алпатьев Н.М., Артохина В.Г. Защита посевов озимой пшеницы от хлебной жужелицы в условиях Ростовской области //Пути увеличнеия производсотва зерна в Ростовской области . Сборник научных трудов. – Ростов- на- Дону- Зерноград.- С. 106-108.
59. Шишов М.Т. Экономическая эффективность применения минеральных удобрений и других химических средств в сельском хозяйстве. М, 1981, 27 с.
60. Луковников А.В., Шкробак В.С. Охрана труда. Москва, С.275.
61. Справочник по защите растений. Алматы, 2004, С.32
2. Сулейменова З.Ш и др. Методические указания по мониторингу численности вредителей, сорных растений и развития болезней сельскохозяйственных культур. Астана, 2004, 263 с.
3. Нурмуратов Т.Н. и др. Система защиты зерновых культур от вредителей, болезней и сорняков в Северном Казахстане (рекомендации) Алма-Ата. «Қайнар», 1984, 38 с.
4. Корчагин А.А. Интегрированная система защиты зерновых культур от вредных организмов в Западном Казахстане. Новости науки Казахстана (экспресс- информация). Алматы, 1993, вып 3. 29-30 с.
5. Фадеев Ю.Н, Новожилов К.В. Современные принципы интегрированной защиты растении. «Защита растений», 1985, №1. 2-5с.
6. Поляков И.Я. Современная фитосанитарная диагностика. «Экологические основы предотвращения потерь урожая от вредителей, болезней и сорняков». Л. ВИЗР. 1986, с.19-24.
7. Голышин Н.М. Проблема экологизации применения пестицидов в растениеводстве. «Вестник с-х науки», 1988, №7, с.18-25.
8. Сагитов А., Исмухамбетов Ж. Актуальные задачи и карантина растений в Казахстане. Ж. «Защита и карантин растений в Казахстане». Астана, 2005, №2. с.2-7.
9. Бедин Д.П. Насекомые и клещи, повреждающие яровую пшеницу в Восточном Казахстане и меры борьбы с ними. Автореф. дис. на соиск. канд. с-х. наук. Алма-Ата, 1974, 27 с.
10. Тимохина А.Ф. и др. Учет численности злаковых цикадок и сигнализация сроков борьбы с ними в Западной Сибири и Восточном Казахстане (методические указания). Новосибирск, 1981, 14 с.
11. Горбунов Н.Н. идр. Выявление, учет, прогноз численности пшеничного трипса и сигнализация сроков борьбы с ними в Западной Сибири и Северном Казахстане (методические рекомендации). Новосибирск. Сиб.отд. ВАСХНИЛ, 1982, 22 с.
12. Евдокимов Н.Я.,Корчагин А.А. О системе мер борьбы с вредителями пшеницы в Северном Казахстане. Алма-Ата, 1982, 42-57 с.
13. Корчагин А.А. Сосущие вредители яровой пшеницы и меры борьбы с ними в степной зоне Северного Казахстана. Автореф.на соиск.дис. канд.с-х.наук. Алма-Ата, 1980, 19 с.
14. Горбунов Н.Н. и др. Пшеничный трипс. М. «Агропромиздат», 1990, 33 с.
15. Танский В.Н. Биологические основы вредности насекомых. М. «Агропромиздат», 1988, 182 с.
16. Алехин В.А. Определение комплексной вредности. Ж. «Защита растений», 1990, №8.
17. Красиновец Ю.Г. Сортовая оценка устоичивости пшеницы к пшеничному трипсу. «Селекция к семеневодство». Киев, «Урожай», 1976, вып 33, с. 47-50.
18. Жармухамедова Г. Проблема защиты яровой пшеницы от гессенской мухи в Северном Казахстане. Ж. «Защита и карантин растений в Казахстане». Астана, 2005, №2, с. 15-17.
19. Жуковский А.Б. Биологические особенности гессенской мухи, определяющие массовые ее размножение, депрссию и устойчивость растения к повреждениям. Автор на соиск. ученой степени доктора с-х наук. Л. 1957, 27 с.
20. Бедин Д.П. Хлебная пьявица в Восточном Казахстане. Тр.КазНИИЗР. Алма-Ата, 1973, т. 11. с. 305-314.
21. Емельянов К.А. Влияние внутри стеблевых вредителей на урожай пшеницы при разных условиях выращивания.Автореф. на соиск. учен. степени. канд. биолог. наук. Саратов, 1973, 30 с.
22. Сагитов А.О., Ашикбаев Н.Ж., Евдокимов Н.Я., Корчагин А.А., Ыскак С. Инструкция по проведению обследований мест обитания саранчовых вредителей. Алматы, 2000, 16 с.
23. Хасенов С.С. Состояние и перспективы развития защиты растений в Казахстане. Актуальные проблемы защиты растений в Казахстане. 1 книга, Алматы, «Бастау», 2002, с. 29-39.
24. Ажбенов В.К. Массовые размножения и миграции саранчовых в Казахстане. Степ. бюллетень. 2000, №6, с. 16-20.
25. Цыпленков Е.П. Вредные саранчовые насекомые в СССР. Л. Колос, 1970, 271 с.
26. Сулейменова З. Ш. И др. Опыт применение новой технологий борьбы с саранчовыми. «Защита растений в Казахстане». 1988, №4, с. 23-25.
27. Ниязбеков Ж.Б. Материалы по фауне и биологии саранчовых юга Казахстана. Ж. Исследования, результаты. КазНАУ, 2007, №1, с. 150-151.
28. Агроклиматический справочник по Джамбульской области Казахской ССР. Гидрометеоиздат. Л., 1976, 210 с.
29. «Жамбыл облысының ауыл шаруашылығы 1991-2006 жылдарда. Анықтамалық.- Сельское хозяйство Жамбылской области за 1991-2006 годы. Справочник». Тараз ТОО ЖИЦ «Сенім» 2006, 232 с.
30. Ауыл шаруашылығын өркендету жүйесі жөніндегі ұсыныстар. Жамбыл облысы. Алматы. «Қайнар», 1979, 316 бет.
31. Дурасов А.М., Тазабеков Т.Т. Почвы Казахстана. Алма-Ата. «Қайнар», 1981, 150 с.
32. Тазабеков Т., Тазабекова Е., Кобенкулов К., Елемесов Ж., Орынбеков М., Мухаметкаримов Г., Қалдыбаев С. Топырақтар географиясы (оқулық). Алматы, «Агроуниверситет», 2000, 180 б.
33. Әріпов Қ, Нағымтаев А, Ысқақов М, Серікпаев Н, Жұмағұлов И. Агрономия негіздері. Оқулық. Астана. Фолиант. 2007. 276 б.
34. Жаңабаев К, Саудабеков Т, Сейітов Н. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы (оқу құралы). Алматы, «Қайнар», 1994, 350 б.
35. Мегалов В.А. Выявление вредителей полевых культур. М. «Колос», 1968, 176 с.
36. Фасулати К.К. Методика изучения наземных безпозвоночных. М. «Высшая школа», 1971 , 424 с.
37. Палий В.Ф. Методика изучения фауны и фенологии насекомых. Воронеж. 1979, 189 с.
38. Аса қауіпті және зиянды организмдердің (зиянкестер, аурулар, арамшөптер) фитосанитарлық мониторингі: (оқу құралы). -Алматы: Қазақ өсімдік қорғау және карантин ҒЗИ, 2015. - 356 бет.
39. Қасымханов Р. и др. Методические указания по проведению регистрационных испытаний инсектицидов, акарицидов, биопрепаратов ферамонов в растениеводстве. Алматы-Ақмола.1977, 120 с.
40. Доспехов В.А. Методика полевого опыта. М. «Колос», 1973, 336с.
41. Алёхин В.Т. Методика прогноза повреждённости зерна пшиницы и снижения его качества от вредной черепашки. –М., 1996-15 с.
42. Алёхин В.Т. Тактика борьбы с вредной черепашкой // Защита и карантин растений. – 1998. - №4.- С. 17-19.
43. Агроэкологический атлас России и сопредельных стран: их болнзни, вредители и сорные растения / сайт: http:// www. Agroatlas.ru.
44. Тілменбаев Ә.Т., Жармухамедова Г.Ә. Энтомология. Алматы, «Қайнар», 1994, 334 б.
45. Деров А.И., Дерова Т.Г. К проблеме повреждения зерна пшеницы вредителями и болезнями // Материалы научно – практической конференции «Научное обеспечение производства продовольственного зерна, зернофуражных, крупяных культур и кормового белка», Зерноград, 2003, 320 с.
46. Добровольский Б.В. Распространение вредных насекомых. Очаги и зоны наибольшей вредности. М.: Советская наука, 1959. – 216 с.
47. Артохин К.С., Гринько А.В. Особенности биологии и вредоносности клопа вредной черепашки и хлебной жужелицы на юге России. // Вестник вузов Северного Кавказа. -2008. - №5. – С. 61.
48. Кряжева Л.П. Хлебная жужелица. – М.-Л.: Сельхозиздат, 1962. – 32 с.
49. Ашикбаев Н.Ж., Рябинина Г.Н., Бочарников А.П. Болезни и вредители зерновых культур на юге, юго-востоке Казахстана. Алматы. Фермерская информационная служба, 1999.
50. Осмоловский Г.Е., Бондаренко Н.В. Энтомология. Л.: Колос, 1980.
51. Вошедский Н.Н. Совершенствование системы зашиты зерновых колосовых культур от особа опасных вредители. // Материалы Всероссийской научно - практической конференции. –М.: НИИСХ ЦРНЗ, 2004. - С. 181-189.
52. Поляков И.Я., Пекарчик К.В. Роль прогноза и сигнализации в современных интегрированных системах. Интегрированная защита растений. – М.: Колос, 1981. – С. 50-77
53. Танский В.И., Левитин М.М., Ишкова Т.И., Кондратенко В.И. Фитосанитарная диагностика в интегрированной защите зерновых культур. // Сборник методических рекомендаций по защите растений. – СПб., 1998. – С. 5-55.
54. Фадеев Ю.Н. Интегрированная система защиты растений. // Вестник АН СССР, 1978. - № 4. – С. 75-82.
55. Фадеев Ю.Н. На пути к созданию интегрированных систем. // Защита растений. – 1980. - № 7. – С. 2-5.
56. Вошедский Н.Н. Совершенствование системы зашиты зерновых колосовых культур от особа опасных вредители. // Материалы Всероссийской научно - практической конференции. –М.: НИИСХ ЦРНЗ, 2004. - С. 181-189.
57. Артохин К.С., Сотников А.В., Полтавский А.Н. Разработка системы защиты пшеницы от вредных организмов в Ростовской области. // Проблемы интенсификации и экологии земледелия России. Материалы научно- практической конференции 14-15.06.06.- Пос. Рассвет, 2006.- С. 495-501.
58. Алпатьев Н.М., Артохина В.Г. Защита посевов озимой пшеницы от хлебной жужелицы в условиях Ростовской области //Пути увеличнеия производсотва зерна в Ростовской области . Сборник научных трудов. – Ростов- на- Дону- Зерноград.- С. 106-108.
59. Шишов М.Т. Экономическая эффективность применения минеральных удобрений и других химических средств в сельском хозяйстве. М, 1981, 27 с.
60. Луковников А.В., Шкробак В.С. Охрана труда. Москва, С.275.
61. Справочник по защите растений. Алматы, 2004, С.32
МАЗМҰНЫ
Б.
КІРІСПЕ
7
1
Таңдаған тақырып бойынша әдебиеттерге шолу
9
2
Жамбыл облысы Т.Рысқұлов ауданының табиғи-климат жағдайы
12
3
ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
17
3.1
Жамбыл облысы Т. Рысқұлов ауданы жағдайында күздік бидайды өсіру технологиясы
17
3.2
Күздік бидай зиянкестерінің сан мөлшерін есепке алу әдістері
19
4
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
25
4.1
Жамбыл облысы Т.Рысқұлов ауданы жағдайында күздік бидай егісіндегі негізгі зиянкестердің биологиялық ерекшеліктері, саны және оларға фитосанитарлық мониторинг жүргізу
25
4.2
Күздік бидай егісін қорғаудағы негізгі бағыт - кешенді күресу шаралары
47
4.3
Күздік бидайдың қауіпті зиянкестеріне қарсы қолданған инсектицидтердің биологиялық және шаруашылық тиімділіктері
50
4.4
Тәжірибе қорытындыларын экономикалық негіздеу
54
5
Еңбекті қорғау
58
ҚОРЫТЫНДЫ
62
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕРТІЗІМІ
63
КІРІСПЕ
Ауыл шаруашылығы өндірісінің алдында тұрған басты міндеттер болып халықты жеткілікті мөлшерде сапалы азық-түлікпен, өнеркәсіпті шикізат қорымен қамтамасыз ету, мал шаруашылығына қажетті жем-шөп қорын жасау болып табылады.
Бүгінгі күн талабына сай алда тұрған басты міндеттердің бірі - әр аймақтың табиғи-климат ерекшеліктерін ескере отырып, өндіріске ауыл шаруашылығы дақылдарын өсірудің интенсивті технологиясын және басқа да агротехникалық шараларды енгізіп пайдалану арқылы егіннің шығымдылығын молайту, арттыру болып табылады.
Осы аталған жағдайларға байланысты күздік бидайдан мол өнім алу үшін оның өсіру технологиясын және қауіпті зиянкестер мен ауруларын, арамшөптерін білу қажет.
Өсімдіктерді зиянды организмдерден қорғаудың бірнеше элементтері бар. Ауылшаруашылық өндірісті технологиясының бір қажетті элементі - бұл өсімдіктерді зиянды организмдерден қорғау. Көптеген түрлі ақпараттарды пайдаланып, шаруашылықтарда, аймақтарда және мемлекетте өсімдік қорғау шараларды жоспарлап ұйымдастыру [1]. Ақпараттарды жинау үшін зиянды организмдердің түр құрамын, олардың таралуын, дамуын, егістердің дамуын біліп, сонымен қатар экологиялық жағдайын, зиянды және пайдалы организмдердің мәдени өсімдіктермен байланысын, қолданатын профилактикалық және қорғау шаралары мен олардың тиімділігін білу [2].
Өткен ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап зиянды организмдерге қарсы кеңінен пестицидтерді қолданады. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында басқа мемлекеттер сияқты, өсімдік қорғау шаралары жоспарланып, ұйымдастырылады. Ол үшін ғылыми жолдарға қойылған әр түрлі ақпараттарды жинап, оны өңдеп анализ беріледі. Бұл ақпараттарды фитосанитарлық ақпараттар деп атайды.
1957 жылдан бастап Қазақстан Республикасында жыл сайын ауыл шаруашылық дақылдарда кездесетін негізгі зиянкестер мен аурулардың таралуына болжау беріледі. Осы болжауларға қарап әрбір облыстарда өсімдік қорғау шаралары ұйымдастырылады және оны шаруашылыққа дейін жеткізеді. Осы кепілдемеде зиянды организмдердің таралу деңгейі мен қолданылатын шаралар көрсетіледі.
Өсімдік қорғауда қолданылатын шаралардың жоспарлары мен ұйымдастырылуы уақытысында берілген фитосанитарлық ақпараттарға түгелімен байланысты. Бұл ақпараттарда алдына қойылған мақсаттар мен өсімдік қорғау шаралардың технологиясы көрсетіледі.
Зиянды организмдердің таралуын жақсы біліп, профилактикалық өсімдік қорғау шараларын тиімді ұйымдастыруғаболады. Бұл ақпараттарды көп жылдық, ұзақ және қысқа мерзімді болжаулар көрсетеді. Осыған қарап агротехникалық және профилактикалық өсімдік қорғау шаралар жүргізіледі.
Жамбыл облысы, Т.Рысқұлов ауданының табиғи - климат жағдайы негізінен ауыл шаруашылық дақылдарын өсіруге өте қолайлы.
Ауданда күздік бидай жаздық бидайға қарағанда ерте масақтанып, бұрын піседі және егісінде арамшөп аз болады.
Т.Рысқұлов ауданында негізінен күздік бидай егісінде зиянды бақашық қандаласы, бидай трипсі, астықтың барылдақ қоңызы, кәдімгі сүлікше қоңыз, италиялық шегіртке, көпқоректі топырақ мекендейтін зиянкестер кездесті. Күздік бидай егісінде зиянкестердің ішіндегі ең қауіптілері - зиянды бақашық қандаласы мен италиялық шегіртке болды.
Осыған байланысты біздің дипломдық жұмыстың алдына қойған мақсаты: Жамбыл облысы Т.Рысқұлов ауданы жағдайында күздік бидай зиянкестерінің фитосанитарлық жағдайына баға беріп, олардың қауіпті түрлеріне қарсы кешенді күресу шараларын ұйымдастыру.
1 Таңдаған тақырып бойынша әдебиеттергешолу
Соңғы жылдары біздің республикада астық дақылдарды интегралды қорғау жүйесі (немесе олардың негізгі элементтері) жетілдірілуде. Біздің елдің солтүстігі мен батысында орналасқан шаруашылықтарда зиянды организмдерге қарсы интегралды жүйені қолданудың әсерінен қосымша 1,5-3,0ц астық өнімі алынды, ал пестицидтердің пайдалануы 20-25% төмендеді [3, 4]. Дүние жүзінде бүгінгі таңда зиянды организмдерге қарсы олардың экономикалық зиянды шегін қарап, төзімді сорттарды, пайдалы бунақденелілер мен микроорганизмдерді пайдаланып, өсімдік қорғауда интегралды жүйені қолданады. Бұл қорғау жүйесі сыртқы орта мен экологияны қорғау принциптерін сақтайды [5, 6, 7].
Астық дақылдарды зиянкестерден, ауру қоздырғыш пен арам шөптерден қорғау - Қазақстанда да басқа аграрлық мемлекеттерде сияқты күрделі міндеттердің бірі. Бүгінгі таңда зиянды организмдердің әсерінен жыл сайын 28-35% өнімді жоғалтамыз. Сонымен қатар 10-12% ауыл шаруашылық өнімді сақтаған мерзімде зиянкестер мен аурулар сапасын төмендетіп, шығын келтіреді [8]. Қазақстан Республикасының шығыс пен оңтүстік - шығыста астық дақылдарда кездесетін мынадай зиянкестердің: бидай трипсі, астық цикадалар, астық қоңыздары және сүлікше қоңыздарының дамуы және келтіретін зияндылықтары туралы кейбір мәліметтер бірінде келтірілген [ 9, 10, 11].
Солтүстік Қазақстан аймағында астық дақылдарды зиянды организмдерден қорғау жүйесі туралы нұсқаулар өткен ғасырдың 80-ші жылдарында дайындалған. Оның негізгі мақсаты - химиялық әдісті дұрыс пайдалану [3, 12]. Бірақ қазіргі таңға дейін бидайдың жаңа сорттары мен пестицидтерді пайдаланғанда зиянкестердің қалыптасуы және дамуы туралы мәліметтер жоқ.
Біздің республикада жаппай дамитын зиянкесті бидай трипсіне 1970 жылдардан бастап А.А.Корчагин [13], Н.Н.Горбунов [14], және басқалар зерттеді. Осы ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижесі бойынша астық дақылдарды бұл зиянкестен қорғау керек. Астық дәнін бидай трипсінің ересектері мен дернәсілдері залалдайды. Ересек бунақденелілер бидайдың сабақтану және масақтану фазаларында өсімдіктің жапырағы мен масағынан шырышты сорып зиян келтіреді. Негізгі зияндылықты дернәсілдер әкеледі. Жаңадан шыққан дернәсілдердің көпшілігі алғашқы мерзімде бидай өсімдігінің гүлін және масағын сорып, артынан дақылдың бұл мүшелері қатайған сайын олар дәндерге көшеді. Алдымен олар дәннің әр жерін сорып, артынан дәннің сызықшасына сақталады. Сөйтіп, дернәсілдер дәннің толық дамып пісуіне дейін зиян келтіреді [13]. Бидай трипсінің әсерінен астық дақылдарында шығын 1,5-2 цга жетуі мүмкін [13, 14].
Бидай трипсінің арнайы энтомофагтары жоқ. Масақтың ішінде малашек қоңызы (Melyridae) бидай трипсінің дернәсілдерін жояды. Бір қоңыз бір күн ішінде 27 бидай трипсінің дернәсілдерін жояды, ал бір маусымда - 1000-ға жуық. Басқа энтомофагтар да бидай трипсінің дернәсілдері мен жұмыртқаларын жейді.
Бидай трипсіне ең күрделі мерзім қыстау мерзімі болып саналады.
Ауыспалы егіс дұрыс сақталғанда астық дақылдары зиянкестермен шамалы ғана залалданады, ал керісінше ауыспалы егістер дұрыс сақталмаған жағдайда және бір жерде тек астық дақылдарды еге бергенде бунақденелердің саны жаппай өседі [9, 11].
Астық дақылдарда зиянкестерден шығын 1,0-1,5 цга болған жағдайда күресу шараларды жоспарлау дұрыс [15]. Мұндай шығын бидай трипсінің бір масаққа 50 дернәсілдері келгенде байқалады. Тұқымдық егістіктерде экономикалық шек негізгі егістіктерге қарағанда 2-3 есе төмен болады ( 1 масаққа 20-25 дернәсілдер ).
Ылғал аз, құрғақ, ыстық жылдары бидай трипсінің дамуы белсенді жүреді, ал керісінше салқын жылы олардың экономикалық зияндылық шегі көтеріледі [16].
Бидай трипсі астық дәнін зақымдап, сонымен қатар оның өнуіне әсерін тигізеді. Ю.Г.Красиновец [17] әр түрлі сорттарда жүргізген көрсеткіштер бойынша, бидай трипсімен зақымдалған дәндерден артынан әлсіз өскінділер өніп шығады, сонымен бірге олардың тамырлар жүйесі нашарланады. Зақымдалған тұқымнан өнген өскінділердің су қабылдайтын қабілеті 10-20% , өну энергиясы 15-43% төмендейді. Соған байланысты зақымдалған тұқымнан тамыр және сабақ саны аз, қысқа нашарланған өскінділер өсіп шығады.
Г.Жармухамедова [18] айтуы бойынша, біздің республикада жаздық және күздік бидайларда тағы да бір қауіпті зиянкес - гессен шыбыны. Ол шыбынға қарсы ең тиімді шаралардың бірі - бұл төзімді сорттарды пайдалану.
Гессен шыбыны жылына екі генерация беріп, олардың дернәсілдері қыстап шығады [17, 18]. Бұл шыбынның санын паразиттер мен жыртқыштар реттеп отырады. Кейбір жылдары гессен шыбынының 40% популяциясының паразиттермен залалданғаны байқалады [19].
Д.П.Бедин [20] сүлікше қоңыздардың биоэкологиясы мен сан динамикасын кеңінен зерттеді. Бұл қоңыз дернәсіл фазасында негізгі зияндығын келтіреді және олардың саны бір сабақта 0,2-ден 8,2 данаға дейін келеді. Қоңыздардың санын кемітуде агротехникалық тәсілдер үлкен орын алады [21]. Мұндай қорытынды басқа авторларда дәлелденген [4, 12, 13].
Астық дақылдары гүлденгеннен кейін сол жерде агробиоценоздық негіз қалыптасады. Соған байланысты зиянкестерге қарсы химиялық шараларды бунақденелілер қалыптасқанға дейін өткізуі тиіс [12].
Сонымен қатар, астық дақылдар егісіне аталған арнайы зиянкестерден басқа қауіпті зиянкестің бірі - италиялық шегіртке зиян келтіреді. Соған байланысты оған да қысқаша тоқталып кетуге болады.
Италиялық шегіртке ауыл шаруашылық дақылдары мен жайылымдықтардың негізгі зиянкестерінің бірі. Қазақстан Республикасында осы шегірткеге қарсы соңғы 35 жыл арасында ең көп көлемде химиялық күресу шаралары жүргізілген. А.О.Сагитов және басқ. [22], С.С.Хасенов [3], В.К.Ажбенов [24] көрсеткіштері бойынша, соңғы жылдары ауыл шаруашылығына жарамды жерлер мен табиғи шөптерді қорғау үшін 1-4 млн.га химиялық тәсілмен күресу шаралар жүргізілді. Мысалы, 1982 жылы 1,7 млн.га, ал 1988 - 2000 жылдары зиянды шегірткелер көбейгені байқалды, сонда италиялық шегіртке ерекше орын алды. Мысалы, 2000 жылы зиянды шегірткелерге қарсы пестицидтер 8,1 млн.га қолданды, ал оның 6,0 млн.га-ын италиялық шегірткелерге қарсы [24].
Е.П.Цыпленковтың [25] айтуы бойынша бір күннің ішінде шегірткелердің мінез - құлқына ауның температурасы, ылғалдылығы және күннің радияциясы әсер етеді.
З.Ш.Сүлейменова және басқ. [26], В.К.Ажбенов және басқ. [24] айтулары бойынша, зиянды шегірткелерге қарсы - адонис, 4% к.э., фьюри, 10% с.э., димилин, ОФ - 6,6% м.с. қолданғанда жоғары биологиялық тиімділік байқалады. Бірақ та бұл инсектицидтердің кемшіліктері бар. Мысалы, адонис шегірткелердің табиғи жауларын да ( энтомофагтарды ) жойып жібереді, бал аралардың, құстар мен судағы балықтар санын азайтып, экологиялық жағдайларды нашарландыруы айқындалады.
Ж.Б.Ниязбеков [27] Қазақстанның оңтүстігінде марокко және италиялық шегірткелерге қарсы биопрепарат - Metarhizium anisopliae қолданған, бірақ бұл биопрепараттың биологиялық тиімділігі 14-ші - 24-ші күні - 39,6 - 46,1% ғана болды, бұл өте төмен көрсеткіш.
2 Жамбыл облысы Тұрар Рысқұлов ауданыныңтабиғи-климат жағдайы
Жамбыл облысының оңтүстігінде орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлініс 1938 жылы Луговой ауданы болып құрылған. 1999 жылдан бастап Т.Рысқұлов ауданы атымен аталады. Аудан Жамбыл облысының Оңтүстік бөлігінде Қырғыз тауының бөктерінде орналасқан. Жер аумағы 9,1 мың км². Тұрғыны 64054 адам. Аудан орталығы - Құлан ауылы. Облыс орталығынан 120 км қашықтықта орналасқан.
Аудан орталығы - Құлан ауылы. Ауданда 14 ауыл аймағы, 1 кент, 33 елді мекен, 7 бөлімше бар. Басқару құрылымы - аудандық әкімшілік пен Мәслихат депутаттарының жиналысы. Халқының саны 63878. Ауыл шаруашылыққа қолданылатын жерінің көлемі 854154 га, оның ішінде жайылым 685693 га, шабындық 19867 га, егістік 148978 га, бақша отырғызылған жер көлемі 193 га құрайды.
Луговой теміржол станциясына және негізгі Батыс Қытай - Батыс Еуропа авто жол торабына жақын орналасқан. Шығысында Меркі ауданымен, батысында Байзақ ауданымен, солтүстікте Мойынқұммен шектесіп жатыр.
Аудан аумағының басым бөлігі жазық, тек оңтүстігі ғана таулы. Мұнда Қырғыз Алатауының Ашамайлы, Қорғантас, Қарақыр, Көкқия, Көгершін, Шөңгір, Құттыжан, Ойранды, Шал, Қайыңды, Сөгеті, Мамай, Қарауылшоқы және Көкдөнен таулары орналасқан. Ауданның солтүстік Мойынқұм шөліне ұласып кетеді. Жер қойнауынан құрылыс материалдары барланған. Климаты континенттік, қысы біршама жұмсақ, жазы ыстық, солтүстік қуаң. Аудан жерінен бастауын Қырғыз Алатауынан алатын Қорағаты, Қарасу, Шалсуы, Жарлысу, Талды, Қарақыстақ, Әулиебұлақ, Қорғантас, Қарақат, Шөңгір, Көкдөнен, Қайыңды және Сарыбұлақ өзендері ағып өтеді. Аудан аумағында аумағы шағын келген (5км²-ден аспайтын) Белогорка, Байтелі, Шілік, Ақкүшік, Мақбел, Әбілқайыр, Қосапан, Сұңқайты, Сандықкөл, Мөңке, Қарамақау, Көккөл және Қалғанкөл көлдері бар. Тау бөктері қара, қызғылт қоңыр,күлгін, қоңыр топырақты (тәлімі жердің 80%-ы осында), орталығында сұр, сортаңды сұр, солтүстігінде құмды, құмайтты топырақ қалыптасқан. Климаты континенталды, жауын - шашынның мөлшері әр жерде әртүрлі, ауаның құрғақ болуынан ылғал тез буланып кетеді.
Ауданның негізгі шаруашылық бағыты мал, өсімдік шаруашылығы, оның ішінде негізгісі астық өсіру. Ауыл шаруашылық дақылдарын суару үшін су көзі болып Қарақыстақ, Қарақат, Шөңгер, Сарыбұлақ, Көкдөнен, Шалсу, Талдысу, Қайыңды өзендері болып табылады.
Жамбыл облысы Т.Рысқұлов ауданының табиғаты температураның құбылмалылығы, жауын-шашынның әр жылы, әр территорияға, әр түрлі түсетіндігі, ауаның құрғақтығы, қатты буланғыштығы, күн шуағының молдығымен сипатталады.
Облыстың оңтүстік таулы аймағының ауа райы жұмсақтау келеді, қысы онша қатты емес, ылғал да біршама жақсы түседі.
Аудандағы ауаның жылдық орташа температурасы 6,5 - 10,5º С арасында ауытқып отырады. Ал солтүстік және таулы аудандарда 6,5 - 8º С, орталық аудандарда 9 - 10º С шамасында болады.
Т.Рысқұлов ауданында ең суық ай - каңтардағы ауаның орташа температурасы оңтүстік аудандарда -5 - 9 ºС (кесте 1). Солтүстік аудандарда -12 -14 ºС. Ал жылдың суық кезеңіндегі ауаның орташа температурасы -3 -4 ºС және -7 -8 ºС суықтық аралығында. Кей жылдары аяз -42 -47 ºС-қа дейін жетеді. Ең ыстық айдағы ауаның орташа температурасы тау және тау бөктерлерінде +21 +22 ºС, жылдың жылы кезеңіндегі орташа ауа температурасы +18 +19 ºС. Аса ыстық жылдары күндізгі ауа температурасы +45 +46 ºС болады.
Көктемнің алғашқы белгілері наурыз айының екінші жартысында, ал таулы аудандарда наурыздың аяғы мен сәуірдің басында байқалады.
Көктемнің ұзақтығы ауданның жазық аудандарында 40 -55 күн, тау бөктерлерінде 50 -60 күн, ал таулы аудандарда 70 күнге дейін созылады [ 28].
Жылына күн 2700 сағат шамасында шуағын төгеді, соның 2000 сағаты ( 74% ) жылдың жылы кезеңіне сәйкес келеді.
Жылы кезеңдегі ауаның салыстырмалы ылғалдылығы шөл және шөлейт аудандарда 40 -45%, ал оның ең төмен болатындығы 30 % маусым - тамыз арасы(cурет 1). Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы таулы аудандарға қарай жоғарылап 50%-ға дейін жетеді.
Жауын -шашын мөлшері солтүстіктен оңтүстікке қарай өсе береді. Ауданның шөл аймақтарында жауын-шашын жылына 100-150 мм, жазықтықта 150-200 мм, тау бөктерлерінде 300-400 мм, тау бастарында 450-500 мм-ге дейін түседі. Жауын - шашын жылдың суық кезеңіне қарағанда жылы кезеңінде неғұрлым мол түседі, оның 30-40%-ы көктемде жауады.
Қар қабаты жұқа, біркелкі болады. Ол ең қалыңдағанда ауданның солтүстігінде 10-нан 20-35 см-ге дейін, оңтүстігінде 15-30 см, тау бөктерлерінде 20-40 см, тау бастарында 20-40 см-ден 70 см-ге дейін жатады.
Топырақтың тоңазу қабаты қыста солтүстік аудандарда 80-100 см, оңтүстікте 40-60 см. Ауданның барлық дерлік аумақтарында шығыстан және солтүстік шығыстан аңызық соғып, тек қиыр оңтүстік пен оңтүстік шығыс бағытта аңызық жиі қайталанады.
Табиғи-экономикалық шарттарға байланысты ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жердің бөлінуі облыс бойынша біркелкі емес. Ең құнарлы ауыл шаруашалығына пайдаланылатын жерлер дала және таулы аймақтарда орналасқан. Егістіктердің 98%-ы осы аумақтарда, тек 2%-ы ғана шөл және шөлейт жерлерде орналасқан [29].
Кесте1. Ауаның орташа температурасы ºС мен жауын -шашын мөлшері, мм.
(Құлан метеостанциясы мәліметтері бойынша)
Айлар
Жыл-дық
Суық кезең
(IX-III)
Жылы кезең (IV-X)
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
1
Ауаның орташа темпера- турасы, ºС
-8,8
-6,4
2,5
10,6
16,3
21,2
24,1
22,3
16,0
8,5
-0,1
-5,2
8,6
-4,2
16,7
2
Орташа жауын- шашын мөлшері, мм
19
21
44
45
40
33
12
10
12
28
32
22
315
138
177
Сурет 1. Ауаның орташа температурасы ºС мен жауын -шашын
мөлшері, мм.
Ауданның агроқұрылымының өндірістік бағытының қалыптасуына олардың табиғи және экономикалық жағдайлары шешуші әсер етеді. Оған кейбір уақыттарда экономикалық жағдайлардың мәні негізгі болса, кейде табиғи да, экономикалық та жағдайлар әсерін тигізеді.
Топырағы - боз қызыл - қоңыр және сұр түсті. Боз қызыл - қоңыр топырақты белдеу жыл бойында және әр маусымда жауын-шашынның біркелкі түспейтіндігі, жазда ауасының құрғақ болуы және ылғалдың тез буланып ұшып кетуге бейімділігімен сипатталады [30].
Оның айдалатын қабатында 3% қара шірік, 0,1-0,15% азот, 0,15-0,23% фосфор болады. Механикалық құрамы орташа және ауыр саздақты. Айдалатын топырақтағы ауыл шаруашылық дақылдарының өнімін арттырудың бірден-бір жолы ылғал жинау және оны сақтау, сондай-ақ органикалық және минералдық тыңайтқыштар қолдану болып табылады.
Кәдімгі сұр топырақ үнемі суарғанда және органикалық, минералдық тыңайтқыштарды қолданған жағдайда жақсы өнім береді. Суарылмаса топырақ қатты құрғайды, бұл уақытта оны жайылым үшін пайдалануға болады [31].
Бозғылт сұр топырақ органикалық заттарға тапшы, қара шірік 0,9-1,2%, карбонат 1,2%-дан 5-12%-ға дейін. Топырақ ерітіндісінің реакциясы сілтілі. Топырықтың өзі сорланбаған, механикалық құрамы жағынан жеңіл саздақ және құмдақ, үстіңгі бетін жел үріп, су шайған.
Топырақтың сіңіру қабатында кальций 70%, магний 20%, натрий 5% болады. Топырақ тереңдеген және карбонаты көбейген сайын кальций 45%-ға дейін төмендеп, магний 50%-ға дейін артады, бұл топырақтың физикалық қасиеті мен ауыл шаруашылық дақылдарын өркендету жағдайын нашарлатады [32]. Топырақ игеруді климаттың құрғақтығы да одан сайын қиындата түсуде. Оны неғұрлым интенсивті пайдалану үшін суландыру және бірқатар шаралар комплексін жүзеге асыру қажет.
Э.С. Зарембо классификациясы бойынша облыс территориясы мынадай агроклиматтық аудандарға бөлінеді; өте құрғақ, ыстықтау (I а), өте құрғақ, ыстық (I б), құрғақ, ыстық (II), өте қуаң тау бөктері (III), қуаңдау және ыстықтау таулы аудан (IV).
Өте құрғақ ыстықтау агроклиматтық ауданға Бетпақдаланың шығыс бөлігі (Сарысу ауданының солтүстік-шығыс, Мойынқұм ауданыңың солтүстік бөлігі) жатады.Ауаның 10 ° Стан жоғары тәуліктік орташа температурасының жиынтығы (тиімді температура) 3100-3400° С. Селянинов бойынша гидротермикалық коэффициент (ГТК) 0,2-0,3.
Жылдық жауын-шашын мөлшері 100-150 миллиметр. Жылдың жылы мезгіліндегі ауаның орташа ылғалдылығы 45 co, ал оның ең төмен (30coтен де төмен) болатын кезі жылына 160 күн.Қыс ызғыры сәуірдің екінші онкүндігі мен мамырдың бірінші онкүндігі арасында қайтады. Күзгі суық қыркүйектің үшінші онкүндігі мен қазанның басында түседі. Аясыз кезең 130-165 күнге созылады. Тұрақты қар қабаты желтоқсанның онкүндігінде қалыптасады да, 85-100 күн жатады. Қардың орташа қалыңдығы 10-20 сантиметр.
Шөл және шөлейт аймақтардың көп бөлігі негізінен көктемгі және күзгі жайылым ретінде пайдаланылады.Өте құрғақ, ыстық агроклиматтық аудан - Бетпақдаланың қалған шөлді бөлігі, Мойынқұм құмының солтүстік бөлігі мен соған жақын құммен іргелес аудандарды қамтиды. Бұған Сарысу және Талас аудандары (оңтүстік тау бөктерінен басқа), Свердлов, Луговой, Мерке аудандарының солтүстік бөлігі мен Мойынқұм ауданы кіреді. Тиімді температураның жиынтық мөлшері 3400-3900°С, ал гидротермикалық коэффициент 0,2-0,3. Жылдық жауын-шашын мөлшері 140-230 миллиметр, оның мөлшері батыстан шығысқа қарай көбейеді. Тиімді темперетура тұсындағы жауын-шашын мөлшері солтүстік аудандарда 45 миллиметр, оңтүстік-шығыс аудандарда 145 миллиметр. Бұл аймақта атмосфераның құрғақтығы айқын байқалады. Жыл бойына ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 30coтен кем болатын уақыт 160-170 күн, әр түрлі дәрежеде аңызық соғатын уақыт 120-140 күн. Ең ыстық айдағы (маусым) ауаның орташа температурасы 24-27° С.
Құрғақ ыстық агроклиматтық аудан. Оған Сарысу мен Талас аудандарының оңтүстік бөлігі (тау мен тау бөктерін қоспағанда), Жамбыл ауданы тегіс дерлік, Мойынқұм ауданыңың оңтүстік - шығыс, Красногор ауданыңың солтүстік (таулы өңірлері енбейді) бөлігі жатады.Тиімді температура жиынтығы 3500-3700°С аралығында гидротермикалақ коэффициент 0,3-0,5. Жылдық жауын-шашын жиынтығы 200-300 миллиметр. Оның жылы кезеңдегі мөлшері (160-180 миллиметр) суық кездегіден біршама көп.
3 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
3.1 Жамбыл облысы Тұрар Рысқұлов ауданы жағдайындакүздік бидайды өсіру технологиясы
Күздік бидай - Triticum Aestivum L. - күзде егілетін,қалыпты жетілетін бір жылдық астық тұқымдас өсімдік. Өнімі келесі жылы орылады. Вегетациялық кезеңі - 2 кезеңнен тұрады: күздік -( 40-45 тәулік), бұл кезде олардың тамыр жүйелері төзімді, сонымен қатар жер үстіндегі вегетативтік мүшелері температураның төмендеуіне байланысты бейімделіп, шыныға түседі; көктемгі жазғы - ( 75-100 тәулік ), бұл кезде олардың аталық-аналық мүшелері жетіле бастайды. Күздік бидай күзгі және қысқы ылғалды, қоректік заттарды тиімді пайдаланып, жазғы ылғал тапшылығына, топырақ ауа құрғақшылығына төзімді келеді. Күздік бидай жаздық бидайға қарағанда ерте масақтанып, бұрын піседі және егісінде арамшөп аз болады. Күздік бидайды өте ерте не кеш егу оның қыстап шығуына қолайсыз әсер етеді. Аса ерте егілген дақыл гүлдеу жағдайы (яровизация ) сатысынан ерте өтіп, қаулап өсіп шығып, қыстағы суықта үсіп кетеді, ал кеш егілсе өсімдік толық тамырланып, түптеніп үлгермейді, тиісті қоректік заттар қорын жинай алмайды да, үсікке ұшырайды [33].
Күздік бидайдың тұқымы +1- 2º С жылылықта өне бастайды, бірақ жаппай өнуі +12-15 º С жүреді. Бұл жағдайда егін көгі 6-9 тәулікте пайда болады. Өсімдіктің көктемгі оянуы + 3-4 º С жылылықта басталады, алайда өсіп-дамуына қолайлы жылылық +12-15 º С .
Күздік бидай күзде және көктемде +2-4 º С жылылықта түптене бастайды, бірақ қолайлы жылылық +12-20 º С. Қолайлы температура түптену кезінде +15-16 º С, масақтануда +18-20 º С, гүлдену мен пісіп жетілу кезеңдерінде +20-25 º С.
Күздік бидайдың ылғалды ең көп жұмсайтын кезеңі - сабақ пайда бола бастағаннан гүлденгенге дейін. Одан кейін ылғалды көп жұмсамайды, бірақ топырақта ылғал дән қамырлана бастағанға дейін болып тұрғаны қажет. Дән сүт кезінде топырақта ылғал болмаса оның салмағы азайып, өнімі төмендейді.
Жамбыл облысы, Т.Рысқұлов ауданында күздік бидайдың Стекловидная 24 сорттары аудандастырылған және шаруашылықтарда қолданады.
Егістікте ғылым мен техниканың ең соңғы жетістіктерін қолдана отырып, барлық қажетті агротехникалық шаралардың өте мұқият уақытысында қолданылуы интенсивті технологияның негізгі шарты болып есептеледі.
Күздік бидайдың өнімі алғы егістің түріне байланысты өзгеріп тұрады. Мұның ең жақсы алғы дақылы таза пар мен екпелі пар. Бұл дақыл тығыз топырақта жақсы дамитындықтан, ауыспалы егістегі алдыңғы дақылды жинап алысымен күзде топырақ 25-27см терең қопсытылады (КПГ-250, КПГ-2-150, тағы басқ.).
Күзгі терең қопсытудан кейін жиі түрде ірі топырақ кесектері қалуы мүмкін, сондықтан танап ерте көктемде ине тісті БИГ-3 тырмасымен тырмаланады. Осы агротехникалық шараның нәтижесінде ірі кесектер үгітіліп, топырақтағы саңылаулар жабылады, танаптың беті тегістеледі, қыста жинақталған ылғал жақсы сақталады. Біздің аймақта СЗС-2,1 тұқым сепкіш пайдаланады, оның үстіне кезекті бір өңдеуде 60 кгга Р2О5 тыңайтқышын енгізеді. Бұл өсімдіктің қысқа төзімділігін арттырып қана қоймай, күздік бидайдан қосымша 2-4 цга астық жинауға мүмкіндік береді [34].
Жоғары сапалы тұқым себу күздік бидайдан мол өнім алудың маңызды шарттарының бірі. Сондықтан осы мақсатта өткен жылы өнімнен дайындалған бірінші класты тұқымды пайдаланған дұрыс.
Күздік бидайды негізінен паялы ( СЗС-2,1 және оның модификациялары ) немесе дискілі ( СЗП-3,6 ) тұқым сепкіштерімен ықтырма бойымен себеді. Әр гектарға себілетін тұқым мөлшері тәлімі жерлерде 4,5-5,5млн, суармалы жерлерде 5,5-6,5млн. өнетін тұқым болуы тиіс.
Өсімдіктердің өсіп - дамуы, вегетация және қыстау кезеңіндегі олардың сақталуы көп жағдайда себуден егін жинап алғанға дейінгі күтіп - баптау ерекшеліктеріне байланысты. Ол күзгі, қысқы, көктемгі және жазғы күтіп - баптау шараларын қарастырады.
Күзде ұзақ уақыт бойы, тіпті қараша айының соңына дейін қар жаумауы мүмкін. Мұндай жағдайда егісті күздігүні жер бетін машиналармен ( РУМ-3, РМГ-4, дискілі тұқым сепкіштер ), минералды тыңайтқыштармен ( NP ) қоректендіреді, есесіне бұл жұмыс көктемде жүргізілмейді және ылғи оған мүмкіндік бола бермейді.
Қысқы күтім ықтырмалы сирек немесе әлсіз дамыған танаптарда қар тоқтату жұмыстарын қарастырады. Ол үшін биіктігі 10-13см шана табаны орнатылған қар тоқтатқыштармен қар жолдары жасалады.
Көктемде топырақтың физикалық пісуіне байланысты ине тісті БИГ-3 немесе ЗИГ-ЗАГ тырмаларымен егістіктегі ықтырма аралығы тырмаланады. Бұл агротехникалық шара топырақ қабыршағын ұсатады, ылғал шығынын азайтады, әрі жапырақ қалдықтарын араластырады, арамшөп көгін құртады, өсімдік тамырына оттегінің келуін жеңілдетеді, тыңайтқыштарды сіңіреді, күздік бидайдың қарқынды өсіп - дамуын қамтамасыз етеді.
Жазғы күтім негізінен қосжарнақты арамшөптерге қарсы бидайдың түптену кезеңінің соңына 2,4-Д тобының гербицидтерімен мына мөлшерде бүркіледі: гектарына амин тұзы - 0,6-0,8 кг, натрий тұзы - 1,1-1,5 кг. Ол үшін ОП-2000-01, ОПШ-15, тағы да басқа жер беті бүріккіштерімен таңертеңгі және кешкі сағаттарда, сыртқы ортаға улы заттарды шашыратпай өңдейді.
Орақ кезеңіндегі ең басты мақсат - астықты шашпай, төкпей жинап алу. Күздік бидай комбайнмен тікелей шабылады [34].
3.2Күздік бидай зиянкестерінің сан мөлшерін есепке алу әдістері
Филиал Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 7 ақпандағы №89 қаулысына сәйкес, Республикалық фитосанитарлық диагностика мен болжамдар әдістемелік орталығы мемлекеттік мекемесінің 2007 жылғы 8 ақпандағы №12 бұйрығымен Жамбыл облысы Т.Рысқұлов ауданында ашылды.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 28 ақпандағы №205 Қаулысына сәйкес Қазақстан Республикасы Ауылшаруашылық министрлігі Агроөнеркәсіптік кешендегі мемлекеттік инспекция комитетінің Республикалық фитосанитарлық диагностика және болжамдар әдістемелік орталығы мемлекеттік мекемесі болып қайта тіркеуден өтті. Бұл фитосанитарлық болжамдау мекемесінің негізгі мақсаты ауылшаруашылық дақылдарындағы кездесетін зиянкестер мен әртүрлі аурулар түрінің пайда болуы және арамшөптердің санын анықтау, дер кезінде ауылшаруашылық құрылымдарында зиянкестер мен ауру түрлерінің пайда болуының уақыты мен мөлшерін, профилактикалық күрес жолдары туралы хабарламалар беріп тұру.
Ауылшаруашылық дақылдарынан мол өнім алу үшін, зиянкестерге ауру түрлеріне, арамшөптерге қарсы күрес жүргізудің маңызы орасан зор.
Жамбыл облысы Т.Рысқұлов ауданы жағдайында күздік бидайда кездесетін зиянкестердің қауіпті түрлерінің таралуын, санын анықтап, ал ол көрсеткіш экономикалық зиянды шектен асқанда, оларға қарсы күресу шараларын ұсыну.
Күздік бидайда қауіпті зиянкестердің мониторингі жалпы қабылданған энтомологиялық әдістермен жүргізілді [35,36,37,38].
Күздік бидай егісінде ең қауіпті зиянкестердің бірі - зиянды бақашық қандаласы,күзде және ерте көктемде зиянкестердің көбеюіне болжам жасау мақсатында, бақашықтардың жай-күйін және санын анықтау үшін, олардың қыстайтын орындарына тексеру жүргізіледі. Телімнен 0,25 м2(50 х 50 см) 20 сынама үлгі алынады. Ормандағы төсеніштерін (көң, сабан) мұқият аударып және 3-5 см тереңдіктегі топырақты мұқият отырып, сынамадағы барлық қандалаларды тексереді және олардың 1м2 ауданда орналасу санын анықтайды. Зертханада аталығы мен аналығын 50-ден өлшеп көріп, олардың тіршілікке қабілеттілігн анықтайды.
Көктемгі тексеру қар кетісімен және ормандағы шөп-шалам төсемдер кебісімен, қандаланың күзде анықталған ең көп орналасқан орындарында жүргізіледі. Олардың қыста қырылғандарының пайызы анықталып, осы мәліметтердің негізінде зиянкестердің санының болжамына түзетулер енгізіледі.
Көктемде қандалалардың қыстап шыққан орындары айқындалады. 400 га ауданнан, арасы бірдей қашықтықтан және әрқайсысының ауданы 0,25 м2-лік тұстан 20 сынама алынады. Тірі қандалалардың санын анықтап, одан соң 1м2 аудандағы орташа саны есептеледі.
Бақашық дернәсілдерінің орналасу тығыздығының ауданы 0,25 м2 сынама алаңшаларында анықталады. Алаңнан барлығы 20 сынама алынады. Сынамада қандалалардың саны, салған жұмыртқалары, дернәсілдері есептеледі.
Осыдан кейін 1 м2аудандағы дернәсілдердің орташа саны анықталады. Жұмыртқалардың біраз бөлігін (100-200 дана) бақашық жұмыртқаларының тоғышарлармен, жұмыртқа жегіштермен зақымдану, залалдану дәрежесін анықтау үшін бөлек жинайды.
Экономикалық зияндылық шегі: жаздық және күздік бидай егісінің 1м2 ауданына 1-2 қыстап шыққан қандаладан (құрғақ жылдары бұл көрсеткіш 2 есе төмен); гүлдеу кезеңінде - бидайдың толысуының бас кезінде - 1м2 ауданға 5 дернәсілден; бидай дәнінің сүттену кезеңінде - 1м2 ауданға 2 дернәсілден келгенде күресу шараларын жүргізу керек.
Р.Қасымханов және басқ. [39] тәсілдері арқылы астық дақылдарында зиянды бақашыққа қарсы инсектицидтерді қолданғанда биологиялық тиімділіктерді анықтауға мына теңдікті пайдаланған:
a - b
Э= -- -- *100;
а
Э - препараттың тиімділігі %, зиянкестің саны немесе өсімдіктің әртүрлі мүшелерінің зақымдануының төмендеуі;
а - бақылауда белгілі мерзімде есептегенде зиянкестің саны немесе өсімдіктің зақымдалғаны;
b - тәжірибиеде белгілі мерзімде есептегенде зиянкестің саны немесе өсімдіктің зақымдалғаны;
Бидай трипсілерінежазғы тексерудітрипсілердің ұшып шығу және жаппай ұшу мерзімдерін анықтау, сондай-ақ, санын шектеу мақсатында өсу кезеңінде жүргізеді. Трипсілердің дәнді стацияларында, сондай-ақ, дәнді дақылдар егісінде пайда болу уақытын, энтомологиялық қаққышпен қағу арқылы анықтайды. Егістегі ересек трипсілерді жинаудың ең нақты әдісі оларды шөптесін өсімдіктерден ұшып шыққан кезде санау болып табылады. Бұл үшін жеңіл де, тығыз материалдан тігілген, өлшемі 20 х 30см қапқа бидайдың 50-100 масағын салады. Масақтарды түтіктену, масақтану, гүлдеу, дәннің сүттеніп-балауызданып пісу кезеңінде алады. Бір немесе екі тәуліктен кейін, қаптың ішінен иіс шыға бастаған кезде жиналған сынама жинағын үлкен ақ қағаз парағына төгіп, трипсілерді санайды. Жапсырмада үлгінің нөмірі, жиналған орны мен мерзімі көрсетіледі. Санау барысында мыналар ескерілуі тиіс: 1) әр сынама жинағындағы трипсілер саны; 2) 1 масақтағы трипсілердің орташа тығыздығы, ал егістегі масақ басының жиілігі бойынша 1 м2 аудандағы тығыздығы анықталады.
Жұмыртқа салуды бақылау масақтанудан дәннің сүттеніп-пісу кезеңінде басталады. Бақылау жұмыстарының дәл болуы үшін, белгілі бір кезеңде, қандайда бір тәсілмен, 100 үлгі-сабақты бөліп алады. Оларға 2 күн сайын ондағы жұмыртқасалулар мен ондағы жұмыртқалар саны есептеледі. Әрбір өсімдіктің 5 - 7 жапырағының қынабын, масақ қабыршағының сыртқы және ішкі жағын, масақтың өзегі мен білігін қарап көреді.
Трипсінің дернәсілдерінің дамуын бақылауды жаздық бидайдың гүлдеу кезеңінен бастап, дәннің толық пісуі кезеңінде аяқтайды. Дернәсілдердің жұмыртқадан шығуы, олардың масақ ішінде орын ауыстыру және олардың масақ ішінде қоныстану ұзақтығы, дернәсілдердің масақтан қыстауға кету уақыты тіркеледі. Бидай масақтарындағы трипсі дернәсілдерінің жағдайы дәннің сүттеніп-балауызданып пісу кезеңінде ескеріледі. Әрбір егістен 50 масақтан, 3 сынама жинағын алып, тығыз қағаздан, не полиэтиленнен жасалған қапшыққа салады. Масақтарға талдау жасау барысында әр масақтағы дәндер мен дернәсілдер саны есептеледі. Одан соң, бидай басы мен дәндегі дернәсілдердің орташа санын, одан әрі, 1м2 аудандағы масағы мол сабақтардың санын біле отырып, 1га аудандағы дернәсілдер саны анықталады. Балауызданып-толық пісу кезеңіндегі дернәсілдердің зияндылығын анықтау үшін 100 бидай масағын белгілеп алады. Зақымдану дәрежелері аз, орташа, жоғары болып бөлінеді.
1 м2 аудандағы астықтың шығыны анықталады: бір дернәсілдің орташа салмағы 0,1 мг; ылғалды ауадағы зияндылық коэффициенті 0,3%ға тең, құрғақ ауа райында - 0,5%-ды құрайды.Дернәсілдердің зияндылығын анықтау үшін олардың 1 м2 аудандағы санын анықтап, алынған санды 0,1-ге, одан соң 0,3 немесе 0,5 пайызға көбейту керек. Осыдан кейін 1га ауданға қайтадан есептеледі. бітелерге қарсы химиялық күресудің тиімділігін тек тұқымдық телімдерде жүргізген дұрыс.
Топырақта тіршілік ететін зиянкестерді анықтау үшін 50х50 см көлемдегі топырақ үлгісін алу әдісі қолданылады, тереңдігі 20х30 см. Топырақты қазып және оған анализ беру үшін оны қабаттастыра орналастырады. Жұмыс кітабында үлгінің номері жазылады және үлгіде табылған жұмыртқалар, дернәсілдер, жұлдызқұрттар, қуыршақтар және ересек бунақденелілер түрлеріне есептеу жүргізіледі.
Қоңыздарды эфирі бар марилкаларға жинайды, дернәсілдерді, жұлдызқұрттарды 2-4%-ды формалин ерітіндісінде қатырады.
Лабораториялық жағдайда бунақденелілерді түрлері бойынша бөледі, анықтайды және олардың санын есептейді, кейін бұл санды ауданына ауыстырады.
Топырақтың жоғары бөлігінде жүретін пайдалы және зиянды бунақденелілерді есептегенде, топырақ тұзақтарын қолданады ( 0,5 немесе 0,2л шыны банкілер ), оларды топырақтың жоғарғы беткі қабатының шетімен бірдей етіп қазып, отырғызады. Банкіге түскен бунақденелілерді және басқа да жәндіктерді қатыру үшін 2-4%-ды тұз ерітіндісі қолданылады.
Өсімдікте өмір сүретін бунақденелілердің және энтомофагтардың санын есептеу үшін 10 өсімдіктен немесе 5 өсімдіктен 20 үлгі қарау керек. Сөйтіп, 100 өсімдіктегі зиянкестердің санын анықтайды. Үлгіде танапты бірдей диагональды орналастырады. Есепті жеке өсімдікте әр он күн сайын жүргізеді.
Ал шегірткелрге келетін болсақ, олардың әрбір түрінің өзіндік өсіп -дамуы, популяция құрылымының өзгеруі, тәуліктік және маусымдық белсенділігі, мекен-жайларына орналасуы, қоректенуі және тағы басқа ерекшеліктері болады.
Е.П.Цыпленков [25] тәсілі арқылы шегірткелердің түр құрамдарын және санын зерттедік.
Шегірткелілер зиянкестерін анықтау, әсіресе бұрын тексерілмеген телімдерді, белгілі аудандарға мезгіл-мезгіл жүргізілетін бағыттық тексерулер арқылы іске асырылады, ал бұл тексерулердің мерзімі, рет-тәртібі мен бағыты жергілікті жердің зиянды түрлерінің құрамы мен әрбір түрдің биологиялық ерекшеліктеріне байланысты анықталады.
Шегірткелердің мекен-жайын анықтау - олардың санын, жайлаған ошағының аумағын білу және оларға қарсы жою шараларының қажеттілігін анықтау мақсатында жүргізіледі [38].
Шегірткелер саны көп болған жылдары тексерудің 4 түрі жүргізіледі:
1. Күбіршектер бойынша көктемгі бақылау тексеру.
2. Дернәсілдер бойынша көктемгі-жазғы тексеру.
3. Қанаттанған шегірткелер бойынша шағылысу және жұмыртқалау кезеңдеріндегі жазғы тексеру.
4. Күбіршектер бойынша күзгі тексерулер.
Күбіршектер бойынша көктемгі бақылау тексеруі.Бұл жұмыстың мақсаты - қыстап шыққан күбіршелердегі жұмыртқалардың қурап, солып қалғандарын және тіршілікке қабілеті барларының санын білу, сонымен қатар дернәсілдердің жер бетіне шығу мерзімдерін анықтау.
Көктемде қар кетіп топырақ құрғағаннан кейін жүргізіледі. Өткен жылғы күбіршектер бар телімдер таңдалып (жалпы ауданның 10 пайызына дейін) тексеріледі. Таңдалған телімде, белгілі бір бағыт бойынша, әрбір 100 м сайын топырақ сынамасы алынады: 0,5 х 0,5 (0,25 м2). Топырақ сынамасы (10 га ауданнан 1 сынама) күрекпен топырақтың 5-8 см тереңдіктегі жоғары қабаты қазылып алынады. Алынған топырақты үгітіп, елейді, мұқият қарап шығып, жұмыртқаның жай-күйін анықтайды (тірі және өлгендерін санайды). Қыстап шыққан күбіршектерді тексеру сол жерге арнаулы белгі қалдыру (қазық қағу, жалауша ілу, GPS құралымен арнайы картаға белгілеу) арқылы тиянақталады.
Жұмыс аяқталғаннан кейін, жиналған күбіршектерді арнаулы қапшықтарға немесе пакеттерге салып, алынған орны мен мерзімі және тексерушінің аты-жөні көрсетілген жапсырма жапсырылады.
Көктемгі тексеру нәтижелері бойынша шегіртке зиянкестеріне қарсы корғау шараларының көлемі нақтыланады.
Дернәсілдер бойынша көктемгі-жазғы тексеру.Мақсаты - дернәсілдердің шыққан жерін және пайда болған мезгілін, олардың жайлаған аумағының көлемін айқындау, сонымен қатар жою шараларының мерзімі мен көлемін анықтау.
Бірінші кезекте өткен жылғы күзгі тексеру мен көктемгі бақылау тесеруі кезіндегі күбіршектер саны көп болған телімдер тексеріледі. Бұл жұмыс дернәсілдердің жұмыртқадан шыққаннан химиялық өңдеулердің басталуына дейінгі аралықта жүргізіледі.
Тексерілетін аумақтың ауданына байланысты және зиянкестердің таралу ерекшеліктері ескеріле отырып, тексерудің арнаулы бағыты жасалады. Оған шегіртке тектес зиянкестер мекендейтін негізгі орындар қамтылуы тиіс. Бағыттар аралығының қашықтығы 100-ден 300 м-ге дейін. Дернәсілдер санының есебін әрбір 100 м сайын, 1 м2 есебімен көзбен шолу немесе рамалық (кереге) әдіс бойынша жүргізу керек. Егер рамалық әдіс қолданылатын болса, онда дернәсілдерді есептеуді раманы жайғаннан кейін 2 сағаттан соң: таңертен және кешке, дернәсілдер әлі шапшаң қозғала қоймаған уақытта жүргізу қажет.
Шегірткелер дернәсілдерінің шоғырын (кулига) анықтау үшін үшақты, тікұшақты және дельтопландарды пайдалануға болады. Құстар ұшатын биіктіктен дернәсілдердің шоғыры жақсы көрінеді.
Есептеу жұмыстары аяқталған соң зиянкестің тығыздығы (дарақм2) анықталып, олардың жайлаған аумақ мөлшері жергілікті жердің карта-сұлбасында белгіленеді. Алынған мәліметтерге сәйкес химиялық жою шараларының жоспары құрылып, зиянкес шегірткелерге қарсы тиісті препараттармен өңдеу жұмыстары жүргізіледі.
Қанаттанған шегірткелер бойынша жазғы тексеру. Мақсаты - шегірткелердің түр құрамын, олардың саны мен жайлаған аумағын, шағылысу мен жұмыртқалауы кезінде шоғырланатын жерлерін анықтау, келесі жылғы атқарылуы тиіс жою шараларының көлемін жоспарлау.
Тексерілетін аймақтағы зиянкестер санын анықтау үшін арасы 100 метрден 300 м-ге дейін болатын арнайы бағыттар белгіленіп, әр бір 100 м сайын есептеу алаңшалары салынады
Шегірткелердің ересегін есепке алу әдістері әралуан. 1 м2 жерді көзбен шолу, рамалық әдіс және транссект-бағыт арқылы жолай көзге іліккен дарақтарды есепке алуға болады.
1 м2 жерді көзбен шолу әдісін қолданған кезде тексеруші, алдын ала белгіленген бағыттар бойынша жаяу немесе автокөлікпен шегірткелер қоныстанған жер телімдері арқылы өткенде, белгілі бір қашықтық аралығында бір метрлік алаңқайларда секіріп-ұшып жүрген зиянкес дарақтарды көзбен шолып, есепке алады.
Шегірткелердің орташа санын олардың анықталған жалпы санын есептеу санына бөлу арқылы табады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Б.
КІРІСПЕ
7
1
Таңдаған тақырып бойынша әдебиеттерге шолу
9
2
Жамбыл облысы Т.Рысқұлов ауданының табиғи-климат жағдайы
12
3
ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
17
3.1
Жамбыл облысы Т. Рысқұлов ауданы жағдайында күздік бидайды өсіру технологиясы
17
3.2
Күздік бидай зиянкестерінің сан мөлшерін есепке алу әдістері
19
4
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
25
4.1
Жамбыл облысы Т.Рысқұлов ауданы жағдайында күздік бидай егісіндегі негізгі зиянкестердің биологиялық ерекшеліктері, саны және оларға фитосанитарлық мониторинг жүргізу
25
4.2
Күздік бидай егісін қорғаудағы негізгі бағыт - кешенді күресу шаралары
47
4.3
Күздік бидайдың қауіпті зиянкестеріне қарсы қолданған инсектицидтердің биологиялық және шаруашылық тиімділіктері
50
4.4
Тәжірибе қорытындыларын экономикалық негіздеу
54
5
Еңбекті қорғау
58
ҚОРЫТЫНДЫ
62
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕРТІЗІМІ
63
КІРІСПЕ
Ауыл шаруашылығы өндірісінің алдында тұрған басты міндеттер болып халықты жеткілікті мөлшерде сапалы азық-түлікпен, өнеркәсіпті шикізат қорымен қамтамасыз ету, мал шаруашылығына қажетті жем-шөп қорын жасау болып табылады.
Бүгінгі күн талабына сай алда тұрған басты міндеттердің бірі - әр аймақтың табиғи-климат ерекшеліктерін ескере отырып, өндіріске ауыл шаруашылығы дақылдарын өсірудің интенсивті технологиясын және басқа да агротехникалық шараларды енгізіп пайдалану арқылы егіннің шығымдылығын молайту, арттыру болып табылады.
Осы аталған жағдайларға байланысты күздік бидайдан мол өнім алу үшін оның өсіру технологиясын және қауіпті зиянкестер мен ауруларын, арамшөптерін білу қажет.
Өсімдіктерді зиянды организмдерден қорғаудың бірнеше элементтері бар. Ауылшаруашылық өндірісті технологиясының бір қажетті элементі - бұл өсімдіктерді зиянды организмдерден қорғау. Көптеген түрлі ақпараттарды пайдаланып, шаруашылықтарда, аймақтарда және мемлекетте өсімдік қорғау шараларды жоспарлап ұйымдастыру [1]. Ақпараттарды жинау үшін зиянды организмдердің түр құрамын, олардың таралуын, дамуын, егістердің дамуын біліп, сонымен қатар экологиялық жағдайын, зиянды және пайдалы организмдердің мәдени өсімдіктермен байланысын, қолданатын профилактикалық және қорғау шаралары мен олардың тиімділігін білу [2].
Өткен ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап зиянды организмдерге қарсы кеңінен пестицидтерді қолданады. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында басқа мемлекеттер сияқты, өсімдік қорғау шаралары жоспарланып, ұйымдастырылады. Ол үшін ғылыми жолдарға қойылған әр түрлі ақпараттарды жинап, оны өңдеп анализ беріледі. Бұл ақпараттарды фитосанитарлық ақпараттар деп атайды.
1957 жылдан бастап Қазақстан Республикасында жыл сайын ауыл шаруашылық дақылдарда кездесетін негізгі зиянкестер мен аурулардың таралуына болжау беріледі. Осы болжауларға қарап әрбір облыстарда өсімдік қорғау шаралары ұйымдастырылады және оны шаруашылыққа дейін жеткізеді. Осы кепілдемеде зиянды организмдердің таралу деңгейі мен қолданылатын шаралар көрсетіледі.
Өсімдік қорғауда қолданылатын шаралардың жоспарлары мен ұйымдастырылуы уақытысында берілген фитосанитарлық ақпараттарға түгелімен байланысты. Бұл ақпараттарда алдына қойылған мақсаттар мен өсімдік қорғау шаралардың технологиясы көрсетіледі.
Зиянды организмдердің таралуын жақсы біліп, профилактикалық өсімдік қорғау шараларын тиімді ұйымдастыруғаболады. Бұл ақпараттарды көп жылдық, ұзақ және қысқа мерзімді болжаулар көрсетеді. Осыған қарап агротехникалық және профилактикалық өсімдік қорғау шаралар жүргізіледі.
Жамбыл облысы, Т.Рысқұлов ауданының табиғи - климат жағдайы негізінен ауыл шаруашылық дақылдарын өсіруге өте қолайлы.
Ауданда күздік бидай жаздық бидайға қарағанда ерте масақтанып, бұрын піседі және егісінде арамшөп аз болады.
Т.Рысқұлов ауданында негізінен күздік бидай егісінде зиянды бақашық қандаласы, бидай трипсі, астықтың барылдақ қоңызы, кәдімгі сүлікше қоңыз, италиялық шегіртке, көпқоректі топырақ мекендейтін зиянкестер кездесті. Күздік бидай егісінде зиянкестердің ішіндегі ең қауіптілері - зиянды бақашық қандаласы мен италиялық шегіртке болды.
Осыған байланысты біздің дипломдық жұмыстың алдына қойған мақсаты: Жамбыл облысы Т.Рысқұлов ауданы жағдайында күздік бидай зиянкестерінің фитосанитарлық жағдайына баға беріп, олардың қауіпті түрлеріне қарсы кешенді күресу шараларын ұйымдастыру.
1 Таңдаған тақырып бойынша әдебиеттергешолу
Соңғы жылдары біздің республикада астық дақылдарды интегралды қорғау жүйесі (немесе олардың негізгі элементтері) жетілдірілуде. Біздің елдің солтүстігі мен батысында орналасқан шаруашылықтарда зиянды организмдерге қарсы интегралды жүйені қолданудың әсерінен қосымша 1,5-3,0ц астық өнімі алынды, ал пестицидтердің пайдалануы 20-25% төмендеді [3, 4]. Дүние жүзінде бүгінгі таңда зиянды организмдерге қарсы олардың экономикалық зиянды шегін қарап, төзімді сорттарды, пайдалы бунақденелілер мен микроорганизмдерді пайдаланып, өсімдік қорғауда интегралды жүйені қолданады. Бұл қорғау жүйесі сыртқы орта мен экологияны қорғау принциптерін сақтайды [5, 6, 7].
Астық дақылдарды зиянкестерден, ауру қоздырғыш пен арам шөптерден қорғау - Қазақстанда да басқа аграрлық мемлекеттерде сияқты күрделі міндеттердің бірі. Бүгінгі таңда зиянды организмдердің әсерінен жыл сайын 28-35% өнімді жоғалтамыз. Сонымен қатар 10-12% ауыл шаруашылық өнімді сақтаған мерзімде зиянкестер мен аурулар сапасын төмендетіп, шығын келтіреді [8]. Қазақстан Республикасының шығыс пен оңтүстік - шығыста астық дақылдарда кездесетін мынадай зиянкестердің: бидай трипсі, астық цикадалар, астық қоңыздары және сүлікше қоңыздарының дамуы және келтіретін зияндылықтары туралы кейбір мәліметтер бірінде келтірілген [ 9, 10, 11].
Солтүстік Қазақстан аймағында астық дақылдарды зиянды организмдерден қорғау жүйесі туралы нұсқаулар өткен ғасырдың 80-ші жылдарында дайындалған. Оның негізгі мақсаты - химиялық әдісті дұрыс пайдалану [3, 12]. Бірақ қазіргі таңға дейін бидайдың жаңа сорттары мен пестицидтерді пайдаланғанда зиянкестердің қалыптасуы және дамуы туралы мәліметтер жоқ.
Біздің республикада жаппай дамитын зиянкесті бидай трипсіне 1970 жылдардан бастап А.А.Корчагин [13], Н.Н.Горбунов [14], және басқалар зерттеді. Осы ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижесі бойынша астық дақылдарды бұл зиянкестен қорғау керек. Астық дәнін бидай трипсінің ересектері мен дернәсілдері залалдайды. Ересек бунақденелілер бидайдың сабақтану және масақтану фазаларында өсімдіктің жапырағы мен масағынан шырышты сорып зиян келтіреді. Негізгі зияндылықты дернәсілдер әкеледі. Жаңадан шыққан дернәсілдердің көпшілігі алғашқы мерзімде бидай өсімдігінің гүлін және масағын сорып, артынан дақылдың бұл мүшелері қатайған сайын олар дәндерге көшеді. Алдымен олар дәннің әр жерін сорып, артынан дәннің сызықшасына сақталады. Сөйтіп, дернәсілдер дәннің толық дамып пісуіне дейін зиян келтіреді [13]. Бидай трипсінің әсерінен астық дақылдарында шығын 1,5-2 цга жетуі мүмкін [13, 14].
Бидай трипсінің арнайы энтомофагтары жоқ. Масақтың ішінде малашек қоңызы (Melyridae) бидай трипсінің дернәсілдерін жояды. Бір қоңыз бір күн ішінде 27 бидай трипсінің дернәсілдерін жояды, ал бір маусымда - 1000-ға жуық. Басқа энтомофагтар да бидай трипсінің дернәсілдері мен жұмыртқаларын жейді.
Бидай трипсіне ең күрделі мерзім қыстау мерзімі болып саналады.
Ауыспалы егіс дұрыс сақталғанда астық дақылдары зиянкестермен шамалы ғана залалданады, ал керісінше ауыспалы егістер дұрыс сақталмаған жағдайда және бір жерде тек астық дақылдарды еге бергенде бунақденелердің саны жаппай өседі [9, 11].
Астық дақылдарда зиянкестерден шығын 1,0-1,5 цга болған жағдайда күресу шараларды жоспарлау дұрыс [15]. Мұндай шығын бидай трипсінің бір масаққа 50 дернәсілдері келгенде байқалады. Тұқымдық егістіктерде экономикалық шек негізгі егістіктерге қарағанда 2-3 есе төмен болады ( 1 масаққа 20-25 дернәсілдер ).
Ылғал аз, құрғақ, ыстық жылдары бидай трипсінің дамуы белсенді жүреді, ал керісінше салқын жылы олардың экономикалық зияндылық шегі көтеріледі [16].
Бидай трипсі астық дәнін зақымдап, сонымен қатар оның өнуіне әсерін тигізеді. Ю.Г.Красиновец [17] әр түрлі сорттарда жүргізген көрсеткіштер бойынша, бидай трипсімен зақымдалған дәндерден артынан әлсіз өскінділер өніп шығады, сонымен бірге олардың тамырлар жүйесі нашарланады. Зақымдалған тұқымнан өнген өскінділердің су қабылдайтын қабілеті 10-20% , өну энергиясы 15-43% төмендейді. Соған байланысты зақымдалған тұқымнан тамыр және сабақ саны аз, қысқа нашарланған өскінділер өсіп шығады.
Г.Жармухамедова [18] айтуы бойынша, біздің республикада жаздық және күздік бидайларда тағы да бір қауіпті зиянкес - гессен шыбыны. Ол шыбынға қарсы ең тиімді шаралардың бірі - бұл төзімді сорттарды пайдалану.
Гессен шыбыны жылына екі генерация беріп, олардың дернәсілдері қыстап шығады [17, 18]. Бұл шыбынның санын паразиттер мен жыртқыштар реттеп отырады. Кейбір жылдары гессен шыбынының 40% популяциясының паразиттермен залалданғаны байқалады [19].
Д.П.Бедин [20] сүлікше қоңыздардың биоэкологиясы мен сан динамикасын кеңінен зерттеді. Бұл қоңыз дернәсіл фазасында негізгі зияндығын келтіреді және олардың саны бір сабақта 0,2-ден 8,2 данаға дейін келеді. Қоңыздардың санын кемітуде агротехникалық тәсілдер үлкен орын алады [21]. Мұндай қорытынды басқа авторларда дәлелденген [4, 12, 13].
Астық дақылдары гүлденгеннен кейін сол жерде агробиоценоздық негіз қалыптасады. Соған байланысты зиянкестерге қарсы химиялық шараларды бунақденелілер қалыптасқанға дейін өткізуі тиіс [12].
Сонымен қатар, астық дақылдар егісіне аталған арнайы зиянкестерден басқа қауіпті зиянкестің бірі - италиялық шегіртке зиян келтіреді. Соған байланысты оған да қысқаша тоқталып кетуге болады.
Италиялық шегіртке ауыл шаруашылық дақылдары мен жайылымдықтардың негізгі зиянкестерінің бірі. Қазақстан Республикасында осы шегірткеге қарсы соңғы 35 жыл арасында ең көп көлемде химиялық күресу шаралары жүргізілген. А.О.Сагитов және басқ. [22], С.С.Хасенов [3], В.К.Ажбенов [24] көрсеткіштері бойынша, соңғы жылдары ауыл шаруашылығына жарамды жерлер мен табиғи шөптерді қорғау үшін 1-4 млн.га химиялық тәсілмен күресу шаралар жүргізілді. Мысалы, 1982 жылы 1,7 млн.га, ал 1988 - 2000 жылдары зиянды шегірткелер көбейгені байқалды, сонда италиялық шегіртке ерекше орын алды. Мысалы, 2000 жылы зиянды шегірткелерге қарсы пестицидтер 8,1 млн.га қолданды, ал оның 6,0 млн.га-ын италиялық шегірткелерге қарсы [24].
Е.П.Цыпленковтың [25] айтуы бойынша бір күннің ішінде шегірткелердің мінез - құлқына ауның температурасы, ылғалдылығы және күннің радияциясы әсер етеді.
З.Ш.Сүлейменова және басқ. [26], В.К.Ажбенов және басқ. [24] айтулары бойынша, зиянды шегірткелерге қарсы - адонис, 4% к.э., фьюри, 10% с.э., димилин, ОФ - 6,6% м.с. қолданғанда жоғары биологиялық тиімділік байқалады. Бірақ та бұл инсектицидтердің кемшіліктері бар. Мысалы, адонис шегірткелердің табиғи жауларын да ( энтомофагтарды ) жойып жібереді, бал аралардың, құстар мен судағы балықтар санын азайтып, экологиялық жағдайларды нашарландыруы айқындалады.
Ж.Б.Ниязбеков [27] Қазақстанның оңтүстігінде марокко және италиялық шегірткелерге қарсы биопрепарат - Metarhizium anisopliae қолданған, бірақ бұл биопрепараттың биологиялық тиімділігі 14-ші - 24-ші күні - 39,6 - 46,1% ғана болды, бұл өте төмен көрсеткіш.
2 Жамбыл облысы Тұрар Рысқұлов ауданыныңтабиғи-климат жағдайы
Жамбыл облысының оңтүстігінде орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлініс 1938 жылы Луговой ауданы болып құрылған. 1999 жылдан бастап Т.Рысқұлов ауданы атымен аталады. Аудан Жамбыл облысының Оңтүстік бөлігінде Қырғыз тауының бөктерінде орналасқан. Жер аумағы 9,1 мың км². Тұрғыны 64054 адам. Аудан орталығы - Құлан ауылы. Облыс орталығынан 120 км қашықтықта орналасқан.
Аудан орталығы - Құлан ауылы. Ауданда 14 ауыл аймағы, 1 кент, 33 елді мекен, 7 бөлімше бар. Басқару құрылымы - аудандық әкімшілік пен Мәслихат депутаттарының жиналысы. Халқының саны 63878. Ауыл шаруашылыққа қолданылатын жерінің көлемі 854154 га, оның ішінде жайылым 685693 га, шабындық 19867 га, егістік 148978 га, бақша отырғызылған жер көлемі 193 га құрайды.
Луговой теміржол станциясына және негізгі Батыс Қытай - Батыс Еуропа авто жол торабына жақын орналасқан. Шығысында Меркі ауданымен, батысында Байзақ ауданымен, солтүстікте Мойынқұммен шектесіп жатыр.
Аудан аумағының басым бөлігі жазық, тек оңтүстігі ғана таулы. Мұнда Қырғыз Алатауының Ашамайлы, Қорғантас, Қарақыр, Көкқия, Көгершін, Шөңгір, Құттыжан, Ойранды, Шал, Қайыңды, Сөгеті, Мамай, Қарауылшоқы және Көкдөнен таулары орналасқан. Ауданның солтүстік Мойынқұм шөліне ұласып кетеді. Жер қойнауынан құрылыс материалдары барланған. Климаты континенттік, қысы біршама жұмсақ, жазы ыстық, солтүстік қуаң. Аудан жерінен бастауын Қырғыз Алатауынан алатын Қорағаты, Қарасу, Шалсуы, Жарлысу, Талды, Қарақыстақ, Әулиебұлақ, Қорғантас, Қарақат, Шөңгір, Көкдөнен, Қайыңды және Сарыбұлақ өзендері ағып өтеді. Аудан аумағында аумағы шағын келген (5км²-ден аспайтын) Белогорка, Байтелі, Шілік, Ақкүшік, Мақбел, Әбілқайыр, Қосапан, Сұңқайты, Сандықкөл, Мөңке, Қарамақау, Көккөл және Қалғанкөл көлдері бар. Тау бөктері қара, қызғылт қоңыр,күлгін, қоңыр топырақты (тәлімі жердің 80%-ы осында), орталығында сұр, сортаңды сұр, солтүстігінде құмды, құмайтты топырақ қалыптасқан. Климаты континенталды, жауын - шашынның мөлшері әр жерде әртүрлі, ауаның құрғақ болуынан ылғал тез буланып кетеді.
Ауданның негізгі шаруашылық бағыты мал, өсімдік шаруашылығы, оның ішінде негізгісі астық өсіру. Ауыл шаруашылық дақылдарын суару үшін су көзі болып Қарақыстақ, Қарақат, Шөңгер, Сарыбұлақ, Көкдөнен, Шалсу, Талдысу, Қайыңды өзендері болып табылады.
Жамбыл облысы Т.Рысқұлов ауданының табиғаты температураның құбылмалылығы, жауын-шашынның әр жылы, әр территорияға, әр түрлі түсетіндігі, ауаның құрғақтығы, қатты буланғыштығы, күн шуағының молдығымен сипатталады.
Облыстың оңтүстік таулы аймағының ауа райы жұмсақтау келеді, қысы онша қатты емес, ылғал да біршама жақсы түседі.
Аудандағы ауаның жылдық орташа температурасы 6,5 - 10,5º С арасында ауытқып отырады. Ал солтүстік және таулы аудандарда 6,5 - 8º С, орталық аудандарда 9 - 10º С шамасында болады.
Т.Рысқұлов ауданында ең суық ай - каңтардағы ауаның орташа температурасы оңтүстік аудандарда -5 - 9 ºС (кесте 1). Солтүстік аудандарда -12 -14 ºС. Ал жылдың суық кезеңіндегі ауаның орташа температурасы -3 -4 ºС және -7 -8 ºС суықтық аралығында. Кей жылдары аяз -42 -47 ºС-қа дейін жетеді. Ең ыстық айдағы ауаның орташа температурасы тау және тау бөктерлерінде +21 +22 ºС, жылдың жылы кезеңіндегі орташа ауа температурасы +18 +19 ºС. Аса ыстық жылдары күндізгі ауа температурасы +45 +46 ºС болады.
Көктемнің алғашқы белгілері наурыз айының екінші жартысында, ал таулы аудандарда наурыздың аяғы мен сәуірдің басында байқалады.
Көктемнің ұзақтығы ауданның жазық аудандарында 40 -55 күн, тау бөктерлерінде 50 -60 күн, ал таулы аудандарда 70 күнге дейін созылады [ 28].
Жылына күн 2700 сағат шамасында шуағын төгеді, соның 2000 сағаты ( 74% ) жылдың жылы кезеңіне сәйкес келеді.
Жылы кезеңдегі ауаның салыстырмалы ылғалдылығы шөл және шөлейт аудандарда 40 -45%, ал оның ең төмен болатындығы 30 % маусым - тамыз арасы(cурет 1). Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы таулы аудандарға қарай жоғарылап 50%-ға дейін жетеді.
Жауын -шашын мөлшері солтүстіктен оңтүстікке қарай өсе береді. Ауданның шөл аймақтарында жауын-шашын жылына 100-150 мм, жазықтықта 150-200 мм, тау бөктерлерінде 300-400 мм, тау бастарында 450-500 мм-ге дейін түседі. Жауын - шашын жылдың суық кезеңіне қарағанда жылы кезеңінде неғұрлым мол түседі, оның 30-40%-ы көктемде жауады.
Қар қабаты жұқа, біркелкі болады. Ол ең қалыңдағанда ауданның солтүстігінде 10-нан 20-35 см-ге дейін, оңтүстігінде 15-30 см, тау бөктерлерінде 20-40 см, тау бастарында 20-40 см-ден 70 см-ге дейін жатады.
Топырақтың тоңазу қабаты қыста солтүстік аудандарда 80-100 см, оңтүстікте 40-60 см. Ауданның барлық дерлік аумақтарында шығыстан және солтүстік шығыстан аңызық соғып, тек қиыр оңтүстік пен оңтүстік шығыс бағытта аңызық жиі қайталанады.
Табиғи-экономикалық шарттарға байланысты ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жердің бөлінуі облыс бойынша біркелкі емес. Ең құнарлы ауыл шаруашалығына пайдаланылатын жерлер дала және таулы аймақтарда орналасқан. Егістіктердің 98%-ы осы аумақтарда, тек 2%-ы ғана шөл және шөлейт жерлерде орналасқан [29].
Кесте1. Ауаның орташа температурасы ºС мен жауын -шашын мөлшері, мм.
(Құлан метеостанциясы мәліметтері бойынша)
Айлар
Жыл-дық
Суық кезең
(IX-III)
Жылы кезең (IV-X)
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
1
Ауаның орташа темпера- турасы, ºС
-8,8
-6,4
2,5
10,6
16,3
21,2
24,1
22,3
16,0
8,5
-0,1
-5,2
8,6
-4,2
16,7
2
Орташа жауын- шашын мөлшері, мм
19
21
44
45
40
33
12
10
12
28
32
22
315
138
177
Сурет 1. Ауаның орташа температурасы ºС мен жауын -шашын
мөлшері, мм.
Ауданның агроқұрылымының өндірістік бағытының қалыптасуына олардың табиғи және экономикалық жағдайлары шешуші әсер етеді. Оған кейбір уақыттарда экономикалық жағдайлардың мәні негізгі болса, кейде табиғи да, экономикалық та жағдайлар әсерін тигізеді.
Топырағы - боз қызыл - қоңыр және сұр түсті. Боз қызыл - қоңыр топырақты белдеу жыл бойында және әр маусымда жауын-шашынның біркелкі түспейтіндігі, жазда ауасының құрғақ болуы және ылғалдың тез буланып ұшып кетуге бейімділігімен сипатталады [30].
Оның айдалатын қабатында 3% қара шірік, 0,1-0,15% азот, 0,15-0,23% фосфор болады. Механикалық құрамы орташа және ауыр саздақты. Айдалатын топырақтағы ауыл шаруашылық дақылдарының өнімін арттырудың бірден-бір жолы ылғал жинау және оны сақтау, сондай-ақ органикалық және минералдық тыңайтқыштар қолдану болып табылады.
Кәдімгі сұр топырақ үнемі суарғанда және органикалық, минералдық тыңайтқыштарды қолданған жағдайда жақсы өнім береді. Суарылмаса топырақ қатты құрғайды, бұл уақытта оны жайылым үшін пайдалануға болады [31].
Бозғылт сұр топырақ органикалық заттарға тапшы, қара шірік 0,9-1,2%, карбонат 1,2%-дан 5-12%-ға дейін. Топырақ ерітіндісінің реакциясы сілтілі. Топырықтың өзі сорланбаған, механикалық құрамы жағынан жеңіл саздақ және құмдақ, үстіңгі бетін жел үріп, су шайған.
Топырақтың сіңіру қабатында кальций 70%, магний 20%, натрий 5% болады. Топырақ тереңдеген және карбонаты көбейген сайын кальций 45%-ға дейін төмендеп, магний 50%-ға дейін артады, бұл топырақтың физикалық қасиеті мен ауыл шаруашылық дақылдарын өркендету жағдайын нашарлатады [32]. Топырақ игеруді климаттың құрғақтығы да одан сайын қиындата түсуде. Оны неғұрлым интенсивті пайдалану үшін суландыру және бірқатар шаралар комплексін жүзеге асыру қажет.
Э.С. Зарембо классификациясы бойынша облыс территориясы мынадай агроклиматтық аудандарға бөлінеді; өте құрғақ, ыстықтау (I а), өте құрғақ, ыстық (I б), құрғақ, ыстық (II), өте қуаң тау бөктері (III), қуаңдау және ыстықтау таулы аудан (IV).
Өте құрғақ ыстықтау агроклиматтық ауданға Бетпақдаланың шығыс бөлігі (Сарысу ауданының солтүстік-шығыс, Мойынқұм ауданыңың солтүстік бөлігі) жатады.Ауаның 10 ° Стан жоғары тәуліктік орташа температурасының жиынтығы (тиімді температура) 3100-3400° С. Селянинов бойынша гидротермикалық коэффициент (ГТК) 0,2-0,3.
Жылдық жауын-шашын мөлшері 100-150 миллиметр. Жылдың жылы мезгіліндегі ауаның орташа ылғалдылығы 45 co, ал оның ең төмен (30coтен де төмен) болатын кезі жылына 160 күн.Қыс ызғыры сәуірдің екінші онкүндігі мен мамырдың бірінші онкүндігі арасында қайтады. Күзгі суық қыркүйектің үшінші онкүндігі мен қазанның басында түседі. Аясыз кезең 130-165 күнге созылады. Тұрақты қар қабаты желтоқсанның онкүндігінде қалыптасады да, 85-100 күн жатады. Қардың орташа қалыңдығы 10-20 сантиметр.
Шөл және шөлейт аймақтардың көп бөлігі негізінен көктемгі және күзгі жайылым ретінде пайдаланылады.Өте құрғақ, ыстық агроклиматтық аудан - Бетпақдаланың қалған шөлді бөлігі, Мойынқұм құмының солтүстік бөлігі мен соған жақын құммен іргелес аудандарды қамтиды. Бұған Сарысу және Талас аудандары (оңтүстік тау бөктерінен басқа), Свердлов, Луговой, Мерке аудандарының солтүстік бөлігі мен Мойынқұм ауданы кіреді. Тиімді температураның жиынтық мөлшері 3400-3900°С, ал гидротермикалық коэффициент 0,2-0,3. Жылдық жауын-шашын мөлшері 140-230 миллиметр, оның мөлшері батыстан шығысқа қарай көбейеді. Тиімді темперетура тұсындағы жауын-шашын мөлшері солтүстік аудандарда 45 миллиметр, оңтүстік-шығыс аудандарда 145 миллиметр. Бұл аймақта атмосфераның құрғақтығы айқын байқалады. Жыл бойына ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 30coтен кем болатын уақыт 160-170 күн, әр түрлі дәрежеде аңызық соғатын уақыт 120-140 күн. Ең ыстық айдағы (маусым) ауаның орташа температурасы 24-27° С.
Құрғақ ыстық агроклиматтық аудан. Оған Сарысу мен Талас аудандарының оңтүстік бөлігі (тау мен тау бөктерін қоспағанда), Жамбыл ауданы тегіс дерлік, Мойынқұм ауданыңың оңтүстік - шығыс, Красногор ауданыңың солтүстік (таулы өңірлері енбейді) бөлігі жатады.Тиімді температура жиынтығы 3500-3700°С аралығында гидротермикалақ коэффициент 0,3-0,5. Жылдық жауын-шашын жиынтығы 200-300 миллиметр. Оның жылы кезеңдегі мөлшері (160-180 миллиметр) суық кездегіден біршама көп.
3 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
3.1 Жамбыл облысы Тұрар Рысқұлов ауданы жағдайындакүздік бидайды өсіру технологиясы
Күздік бидай - Triticum Aestivum L. - күзде егілетін,қалыпты жетілетін бір жылдық астық тұқымдас өсімдік. Өнімі келесі жылы орылады. Вегетациялық кезеңі - 2 кезеңнен тұрады: күздік -( 40-45 тәулік), бұл кезде олардың тамыр жүйелері төзімді, сонымен қатар жер үстіндегі вегетативтік мүшелері температураның төмендеуіне байланысты бейімделіп, шыныға түседі; көктемгі жазғы - ( 75-100 тәулік ), бұл кезде олардың аталық-аналық мүшелері жетіле бастайды. Күздік бидай күзгі және қысқы ылғалды, қоректік заттарды тиімді пайдаланып, жазғы ылғал тапшылығына, топырақ ауа құрғақшылығына төзімді келеді. Күздік бидай жаздық бидайға қарағанда ерте масақтанып, бұрын піседі және егісінде арамшөп аз болады. Күздік бидайды өте ерте не кеш егу оның қыстап шығуына қолайсыз әсер етеді. Аса ерте егілген дақыл гүлдеу жағдайы (яровизация ) сатысынан ерте өтіп, қаулап өсіп шығып, қыстағы суықта үсіп кетеді, ал кеш егілсе өсімдік толық тамырланып, түптеніп үлгермейді, тиісті қоректік заттар қорын жинай алмайды да, үсікке ұшырайды [33].
Күздік бидайдың тұқымы +1- 2º С жылылықта өне бастайды, бірақ жаппай өнуі +12-15 º С жүреді. Бұл жағдайда егін көгі 6-9 тәулікте пайда болады. Өсімдіктің көктемгі оянуы + 3-4 º С жылылықта басталады, алайда өсіп-дамуына қолайлы жылылық +12-15 º С .
Күздік бидай күзде және көктемде +2-4 º С жылылықта түптене бастайды, бірақ қолайлы жылылық +12-20 º С. Қолайлы температура түптену кезінде +15-16 º С, масақтануда +18-20 º С, гүлдену мен пісіп жетілу кезеңдерінде +20-25 º С.
Күздік бидайдың ылғалды ең көп жұмсайтын кезеңі - сабақ пайда бола бастағаннан гүлденгенге дейін. Одан кейін ылғалды көп жұмсамайды, бірақ топырақта ылғал дән қамырлана бастағанға дейін болып тұрғаны қажет. Дән сүт кезінде топырақта ылғал болмаса оның салмағы азайып, өнімі төмендейді.
Жамбыл облысы, Т.Рысқұлов ауданында күздік бидайдың Стекловидная 24 сорттары аудандастырылған және шаруашылықтарда қолданады.
Егістікте ғылым мен техниканың ең соңғы жетістіктерін қолдана отырып, барлық қажетті агротехникалық шаралардың өте мұқият уақытысында қолданылуы интенсивті технологияның негізгі шарты болып есептеледі.
Күздік бидайдың өнімі алғы егістің түріне байланысты өзгеріп тұрады. Мұның ең жақсы алғы дақылы таза пар мен екпелі пар. Бұл дақыл тығыз топырақта жақсы дамитындықтан, ауыспалы егістегі алдыңғы дақылды жинап алысымен күзде топырақ 25-27см терең қопсытылады (КПГ-250, КПГ-2-150, тағы басқ.).
Күзгі терең қопсытудан кейін жиі түрде ірі топырақ кесектері қалуы мүмкін, сондықтан танап ерте көктемде ине тісті БИГ-3 тырмасымен тырмаланады. Осы агротехникалық шараның нәтижесінде ірі кесектер үгітіліп, топырақтағы саңылаулар жабылады, танаптың беті тегістеледі, қыста жинақталған ылғал жақсы сақталады. Біздің аймақта СЗС-2,1 тұқым сепкіш пайдаланады, оның үстіне кезекті бір өңдеуде 60 кгга Р2О5 тыңайтқышын енгізеді. Бұл өсімдіктің қысқа төзімділігін арттырып қана қоймай, күздік бидайдан қосымша 2-4 цга астық жинауға мүмкіндік береді [34].
Жоғары сапалы тұқым себу күздік бидайдан мол өнім алудың маңызды шарттарының бірі. Сондықтан осы мақсатта өткен жылы өнімнен дайындалған бірінші класты тұқымды пайдаланған дұрыс.
Күздік бидайды негізінен паялы ( СЗС-2,1 және оның модификациялары ) немесе дискілі ( СЗП-3,6 ) тұқым сепкіштерімен ықтырма бойымен себеді. Әр гектарға себілетін тұқым мөлшері тәлімі жерлерде 4,5-5,5млн, суармалы жерлерде 5,5-6,5млн. өнетін тұқым болуы тиіс.
Өсімдіктердің өсіп - дамуы, вегетация және қыстау кезеңіндегі олардың сақталуы көп жағдайда себуден егін жинап алғанға дейінгі күтіп - баптау ерекшеліктеріне байланысты. Ол күзгі, қысқы, көктемгі және жазғы күтіп - баптау шараларын қарастырады.
Күзде ұзақ уақыт бойы, тіпті қараша айының соңына дейін қар жаумауы мүмкін. Мұндай жағдайда егісті күздігүні жер бетін машиналармен ( РУМ-3, РМГ-4, дискілі тұқым сепкіштер ), минералды тыңайтқыштармен ( NP ) қоректендіреді, есесіне бұл жұмыс көктемде жүргізілмейді және ылғи оған мүмкіндік бола бермейді.
Қысқы күтім ықтырмалы сирек немесе әлсіз дамыған танаптарда қар тоқтату жұмыстарын қарастырады. Ол үшін биіктігі 10-13см шана табаны орнатылған қар тоқтатқыштармен қар жолдары жасалады.
Көктемде топырақтың физикалық пісуіне байланысты ине тісті БИГ-3 немесе ЗИГ-ЗАГ тырмаларымен егістіктегі ықтырма аралығы тырмаланады. Бұл агротехникалық шара топырақ қабыршағын ұсатады, ылғал шығынын азайтады, әрі жапырақ қалдықтарын араластырады, арамшөп көгін құртады, өсімдік тамырына оттегінің келуін жеңілдетеді, тыңайтқыштарды сіңіреді, күздік бидайдың қарқынды өсіп - дамуын қамтамасыз етеді.
Жазғы күтім негізінен қосжарнақты арамшөптерге қарсы бидайдың түптену кезеңінің соңына 2,4-Д тобының гербицидтерімен мына мөлшерде бүркіледі: гектарына амин тұзы - 0,6-0,8 кг, натрий тұзы - 1,1-1,5 кг. Ол үшін ОП-2000-01, ОПШ-15, тағы да басқа жер беті бүріккіштерімен таңертеңгі және кешкі сағаттарда, сыртқы ортаға улы заттарды шашыратпай өңдейді.
Орақ кезеңіндегі ең басты мақсат - астықты шашпай, төкпей жинап алу. Күздік бидай комбайнмен тікелей шабылады [34].
3.2Күздік бидай зиянкестерінің сан мөлшерін есепке алу әдістері
Филиал Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 7 ақпандағы №89 қаулысына сәйкес, Республикалық фитосанитарлық диагностика мен болжамдар әдістемелік орталығы мемлекеттік мекемесінің 2007 жылғы 8 ақпандағы №12 бұйрығымен Жамбыл облысы Т.Рысқұлов ауданында ашылды.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 28 ақпандағы №205 Қаулысына сәйкес Қазақстан Республикасы Ауылшаруашылық министрлігі Агроөнеркәсіптік кешендегі мемлекеттік инспекция комитетінің Республикалық фитосанитарлық диагностика және болжамдар әдістемелік орталығы мемлекеттік мекемесі болып қайта тіркеуден өтті. Бұл фитосанитарлық болжамдау мекемесінің негізгі мақсаты ауылшаруашылық дақылдарындағы кездесетін зиянкестер мен әртүрлі аурулар түрінің пайда болуы және арамшөптердің санын анықтау, дер кезінде ауылшаруашылық құрылымдарында зиянкестер мен ауру түрлерінің пайда болуының уақыты мен мөлшерін, профилактикалық күрес жолдары туралы хабарламалар беріп тұру.
Ауылшаруашылық дақылдарынан мол өнім алу үшін, зиянкестерге ауру түрлеріне, арамшөптерге қарсы күрес жүргізудің маңызы орасан зор.
Жамбыл облысы Т.Рысқұлов ауданы жағдайында күздік бидайда кездесетін зиянкестердің қауіпті түрлерінің таралуын, санын анықтап, ал ол көрсеткіш экономикалық зиянды шектен асқанда, оларға қарсы күресу шараларын ұсыну.
Күздік бидайда қауіпті зиянкестердің мониторингі жалпы қабылданған энтомологиялық әдістермен жүргізілді [35,36,37,38].
Күздік бидай егісінде ең қауіпті зиянкестердің бірі - зиянды бақашық қандаласы,күзде және ерте көктемде зиянкестердің көбеюіне болжам жасау мақсатында, бақашықтардың жай-күйін және санын анықтау үшін, олардың қыстайтын орындарына тексеру жүргізіледі. Телімнен 0,25 м2(50 х 50 см) 20 сынама үлгі алынады. Ормандағы төсеніштерін (көң, сабан) мұқият аударып және 3-5 см тереңдіктегі топырақты мұқият отырып, сынамадағы барлық қандалаларды тексереді және олардың 1м2 ауданда орналасу санын анықтайды. Зертханада аталығы мен аналығын 50-ден өлшеп көріп, олардың тіршілікке қабілеттілігн анықтайды.
Көктемгі тексеру қар кетісімен және ормандағы шөп-шалам төсемдер кебісімен, қандаланың күзде анықталған ең көп орналасқан орындарында жүргізіледі. Олардың қыста қырылғандарының пайызы анықталып, осы мәліметтердің негізінде зиянкестердің санының болжамына түзетулер енгізіледі.
Көктемде қандалалардың қыстап шыққан орындары айқындалады. 400 га ауданнан, арасы бірдей қашықтықтан және әрқайсысының ауданы 0,25 м2-лік тұстан 20 сынама алынады. Тірі қандалалардың санын анықтап, одан соң 1м2 аудандағы орташа саны есептеледі.
Бақашық дернәсілдерінің орналасу тығыздығының ауданы 0,25 м2 сынама алаңшаларында анықталады. Алаңнан барлығы 20 сынама алынады. Сынамада қандалалардың саны, салған жұмыртқалары, дернәсілдері есептеледі.
Осыдан кейін 1 м2аудандағы дернәсілдердің орташа саны анықталады. Жұмыртқалардың біраз бөлігін (100-200 дана) бақашық жұмыртқаларының тоғышарлармен, жұмыртқа жегіштермен зақымдану, залалдану дәрежесін анықтау үшін бөлек жинайды.
Экономикалық зияндылық шегі: жаздық және күздік бидай егісінің 1м2 ауданына 1-2 қыстап шыққан қандаладан (құрғақ жылдары бұл көрсеткіш 2 есе төмен); гүлдеу кезеңінде - бидайдың толысуының бас кезінде - 1м2 ауданға 5 дернәсілден; бидай дәнінің сүттену кезеңінде - 1м2 ауданға 2 дернәсілден келгенде күресу шараларын жүргізу керек.
Р.Қасымханов және басқ. [39] тәсілдері арқылы астық дақылдарында зиянды бақашыққа қарсы инсектицидтерді қолданғанда биологиялық тиімділіктерді анықтауға мына теңдікті пайдаланған:
a - b
Э= -- -- *100;
а
Э - препараттың тиімділігі %, зиянкестің саны немесе өсімдіктің әртүрлі мүшелерінің зақымдануының төмендеуі;
а - бақылауда белгілі мерзімде есептегенде зиянкестің саны немесе өсімдіктің зақымдалғаны;
b - тәжірибиеде белгілі мерзімде есептегенде зиянкестің саны немесе өсімдіктің зақымдалғаны;
Бидай трипсілерінежазғы тексерудітрипсілердің ұшып шығу және жаппай ұшу мерзімдерін анықтау, сондай-ақ, санын шектеу мақсатында өсу кезеңінде жүргізеді. Трипсілердің дәнді стацияларында, сондай-ақ, дәнді дақылдар егісінде пайда болу уақытын, энтомологиялық қаққышпен қағу арқылы анықтайды. Егістегі ересек трипсілерді жинаудың ең нақты әдісі оларды шөптесін өсімдіктерден ұшып шыққан кезде санау болып табылады. Бұл үшін жеңіл де, тығыз материалдан тігілген, өлшемі 20 х 30см қапқа бидайдың 50-100 масағын салады. Масақтарды түтіктену, масақтану, гүлдеу, дәннің сүттеніп-балауызданып пісу кезеңінде алады. Бір немесе екі тәуліктен кейін, қаптың ішінен иіс шыға бастаған кезде жиналған сынама жинағын үлкен ақ қағаз парағына төгіп, трипсілерді санайды. Жапсырмада үлгінің нөмірі, жиналған орны мен мерзімі көрсетіледі. Санау барысында мыналар ескерілуі тиіс: 1) әр сынама жинағындағы трипсілер саны; 2) 1 масақтағы трипсілердің орташа тығыздығы, ал егістегі масақ басының жиілігі бойынша 1 м2 аудандағы тығыздығы анықталады.
Жұмыртқа салуды бақылау масақтанудан дәннің сүттеніп-пісу кезеңінде басталады. Бақылау жұмыстарының дәл болуы үшін, белгілі бір кезеңде, қандайда бір тәсілмен, 100 үлгі-сабақты бөліп алады. Оларға 2 күн сайын ондағы жұмыртқасалулар мен ондағы жұмыртқалар саны есептеледі. Әрбір өсімдіктің 5 - 7 жапырағының қынабын, масақ қабыршағының сыртқы және ішкі жағын, масақтың өзегі мен білігін қарап көреді.
Трипсінің дернәсілдерінің дамуын бақылауды жаздық бидайдың гүлдеу кезеңінен бастап, дәннің толық пісуі кезеңінде аяқтайды. Дернәсілдердің жұмыртқадан шығуы, олардың масақ ішінде орын ауыстыру және олардың масақ ішінде қоныстану ұзақтығы, дернәсілдердің масақтан қыстауға кету уақыты тіркеледі. Бидай масақтарындағы трипсі дернәсілдерінің жағдайы дәннің сүттеніп-балауызданып пісу кезеңінде ескеріледі. Әрбір егістен 50 масақтан, 3 сынама жинағын алып, тығыз қағаздан, не полиэтиленнен жасалған қапшыққа салады. Масақтарға талдау жасау барысында әр масақтағы дәндер мен дернәсілдер саны есептеледі. Одан соң, бидай басы мен дәндегі дернәсілдердің орташа санын, одан әрі, 1м2 аудандағы масағы мол сабақтардың санын біле отырып, 1га аудандағы дернәсілдер саны анықталады. Балауызданып-толық пісу кезеңіндегі дернәсілдердің зияндылығын анықтау үшін 100 бидай масағын белгілеп алады. Зақымдану дәрежелері аз, орташа, жоғары болып бөлінеді.
1 м2 аудандағы астықтың шығыны анықталады: бір дернәсілдің орташа салмағы 0,1 мг; ылғалды ауадағы зияндылық коэффициенті 0,3%ға тең, құрғақ ауа райында - 0,5%-ды құрайды.Дернәсілдердің зияндылығын анықтау үшін олардың 1 м2 аудандағы санын анықтап, алынған санды 0,1-ге, одан соң 0,3 немесе 0,5 пайызға көбейту керек. Осыдан кейін 1га ауданға қайтадан есептеледі. бітелерге қарсы химиялық күресудің тиімділігін тек тұқымдық телімдерде жүргізген дұрыс.
Топырақта тіршілік ететін зиянкестерді анықтау үшін 50х50 см көлемдегі топырақ үлгісін алу әдісі қолданылады, тереңдігі 20х30 см. Топырақты қазып және оған анализ беру үшін оны қабаттастыра орналастырады. Жұмыс кітабында үлгінің номері жазылады және үлгіде табылған жұмыртқалар, дернәсілдер, жұлдызқұрттар, қуыршақтар және ересек бунақденелілер түрлеріне есептеу жүргізіледі.
Қоңыздарды эфирі бар марилкаларға жинайды, дернәсілдерді, жұлдызқұрттарды 2-4%-ды формалин ерітіндісінде қатырады.
Лабораториялық жағдайда бунақденелілерді түрлері бойынша бөледі, анықтайды және олардың санын есептейді, кейін бұл санды ауданына ауыстырады.
Топырақтың жоғары бөлігінде жүретін пайдалы және зиянды бунақденелілерді есептегенде, топырақ тұзақтарын қолданады ( 0,5 немесе 0,2л шыны банкілер ), оларды топырақтың жоғарғы беткі қабатының шетімен бірдей етіп қазып, отырғызады. Банкіге түскен бунақденелілерді және басқа да жәндіктерді қатыру үшін 2-4%-ды тұз ерітіндісі қолданылады.
Өсімдікте өмір сүретін бунақденелілердің және энтомофагтардың санын есептеу үшін 10 өсімдіктен немесе 5 өсімдіктен 20 үлгі қарау керек. Сөйтіп, 100 өсімдіктегі зиянкестердің санын анықтайды. Үлгіде танапты бірдей диагональды орналастырады. Есепті жеке өсімдікте әр он күн сайын жүргізеді.
Ал шегірткелрге келетін болсақ, олардың әрбір түрінің өзіндік өсіп -дамуы, популяция құрылымының өзгеруі, тәуліктік және маусымдық белсенділігі, мекен-жайларына орналасуы, қоректенуі және тағы басқа ерекшеліктері болады.
Е.П.Цыпленков [25] тәсілі арқылы шегірткелердің түр құрамдарын және санын зерттедік.
Шегірткелілер зиянкестерін анықтау, әсіресе бұрын тексерілмеген телімдерді, белгілі аудандарға мезгіл-мезгіл жүргізілетін бағыттық тексерулер арқылы іске асырылады, ал бұл тексерулердің мерзімі, рет-тәртібі мен бағыты жергілікті жердің зиянды түрлерінің құрамы мен әрбір түрдің биологиялық ерекшеліктеріне байланысты анықталады.
Шегірткелердің мекен-жайын анықтау - олардың санын, жайлаған ошағының аумағын білу және оларға қарсы жою шараларының қажеттілігін анықтау мақсатында жүргізіледі [38].
Шегірткелер саны көп болған жылдары тексерудің 4 түрі жүргізіледі:
1. Күбіршектер бойынша көктемгі бақылау тексеру.
2. Дернәсілдер бойынша көктемгі-жазғы тексеру.
3. Қанаттанған шегірткелер бойынша шағылысу және жұмыртқалау кезеңдеріндегі жазғы тексеру.
4. Күбіршектер бойынша күзгі тексерулер.
Күбіршектер бойынша көктемгі бақылау тексеруі.Бұл жұмыстың мақсаты - қыстап шыққан күбіршелердегі жұмыртқалардың қурап, солып қалғандарын және тіршілікке қабілеті барларының санын білу, сонымен қатар дернәсілдердің жер бетіне шығу мерзімдерін анықтау.
Көктемде қар кетіп топырақ құрғағаннан кейін жүргізіледі. Өткен жылғы күбіршектер бар телімдер таңдалып (жалпы ауданның 10 пайызына дейін) тексеріледі. Таңдалған телімде, белгілі бір бағыт бойынша, әрбір 100 м сайын топырақ сынамасы алынады: 0,5 х 0,5 (0,25 м2). Топырақ сынамасы (10 га ауданнан 1 сынама) күрекпен топырақтың 5-8 см тереңдіктегі жоғары қабаты қазылып алынады. Алынған топырақты үгітіп, елейді, мұқият қарап шығып, жұмыртқаның жай-күйін анықтайды (тірі және өлгендерін санайды). Қыстап шыққан күбіршектерді тексеру сол жерге арнаулы белгі қалдыру (қазық қағу, жалауша ілу, GPS құралымен арнайы картаға белгілеу) арқылы тиянақталады.
Жұмыс аяқталғаннан кейін, жиналған күбіршектерді арнаулы қапшықтарға немесе пакеттерге салып, алынған орны мен мерзімі және тексерушінің аты-жөні көрсетілген жапсырма жапсырылады.
Көктемгі тексеру нәтижелері бойынша шегіртке зиянкестеріне қарсы корғау шараларының көлемі нақтыланады.
Дернәсілдер бойынша көктемгі-жазғы тексеру.Мақсаты - дернәсілдердің шыққан жерін және пайда болған мезгілін, олардың жайлаған аумағының көлемін айқындау, сонымен қатар жою шараларының мерзімі мен көлемін анықтау.
Бірінші кезекте өткен жылғы күзгі тексеру мен көктемгі бақылау тесеруі кезіндегі күбіршектер саны көп болған телімдер тексеріледі. Бұл жұмыс дернәсілдердің жұмыртқадан шыққаннан химиялық өңдеулердің басталуына дейінгі аралықта жүргізіледі.
Тексерілетін аумақтың ауданына байланысты және зиянкестердің таралу ерекшеліктері ескеріле отырып, тексерудің арнаулы бағыты жасалады. Оған шегіртке тектес зиянкестер мекендейтін негізгі орындар қамтылуы тиіс. Бағыттар аралығының қашықтығы 100-ден 300 м-ге дейін. Дернәсілдер санының есебін әрбір 100 м сайын, 1 м2 есебімен көзбен шолу немесе рамалық (кереге) әдіс бойынша жүргізу керек. Егер рамалық әдіс қолданылатын болса, онда дернәсілдерді есептеуді раманы жайғаннан кейін 2 сағаттан соң: таңертен және кешке, дернәсілдер әлі шапшаң қозғала қоймаған уақытта жүргізу қажет.
Шегірткелер дернәсілдерінің шоғырын (кулига) анықтау үшін үшақты, тікұшақты және дельтопландарды пайдалануға болады. Құстар ұшатын биіктіктен дернәсілдердің шоғыры жақсы көрінеді.
Есептеу жұмыстары аяқталған соң зиянкестің тығыздығы (дарақм2) анықталып, олардың жайлаған аумақ мөлшері жергілікті жердің карта-сұлбасында белгіленеді. Алынған мәліметтерге сәйкес химиялық жою шараларының жоспары құрылып, зиянкес шегірткелерге қарсы тиісті препараттармен өңдеу жұмыстары жүргізіледі.
Қанаттанған шегірткелер бойынша жазғы тексеру. Мақсаты - шегірткелердің түр құрамын, олардың саны мен жайлаған аумағын, шағылысу мен жұмыртқалауы кезінде шоғырланатын жерлерін анықтау, келесі жылғы атқарылуы тиіс жою шараларының көлемін жоспарлау.
Тексерілетін аймақтағы зиянкестер санын анықтау үшін арасы 100 метрден 300 м-ге дейін болатын арнайы бағыттар белгіленіп, әр бір 100 м сайын есептеу алаңшалары салынады
Шегірткелердің ересегін есепке алу әдістері әралуан. 1 м2 жерді көзбен шолу, рамалық әдіс және транссект-бағыт арқылы жолай көзге іліккен дарақтарды есепке алуға болады.
1 м2 жерді көзбен шолу әдісін қолданған кезде тексеруші, алдын ала белгіленген бағыттар бойынша жаяу немесе автокөлікпен шегірткелер қоныстанған жер телімдері арқылы өткенде, белгілі бір қашықтық аралығында бір метрлік алаңқайларда секіріп-ұшып жүрген зиянкес дарақтарды көзбен шолып, есепке алады.
Шегірткелердің орташа санын олардың анықталған жалпы санын есептеу санына бөлу арқылы табады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz